Ақша жүйесі және оның даму кезеңдері
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. Ақшаның қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Ақша айналысын басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Экономикасы дамыған елдердің ақша жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Металл ақша айналысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
ІІ. Ақша жүйесі және оның даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
Несие ақшалары және олардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
Ақша айналысы заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
Банкноталар мен қағаз ақшалар айналымы жүйесі, оның
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. Ақшаның қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Ақша айналысын басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Экономикасы дамыған елдердің ақша жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Металл ақша айналысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
ІІ. Ақша жүйесі және оның даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
Несие ақшалары және олардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
Ақша айналысы заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
Банкноталар мен қағаз ақшалар айналымы жүйесі, оның
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Кіріспе
Көптеген шетел басылымдарында ақша айналымы деген ұғым кездеспейді. 90 – жылдардың орта шеңіне дейін ТМД – мүше елдердің басылымдарында «ақша айналысы» деген ұғымдарға анықтама беріліп, ол бір – біріне дәл ажыратылады. Ақша айналымы деп қолма – қол ақша мен қолма – қол емес ақшаның қозғалысын білдіретін кең ұғым айтылды. Экономиканың әр үлгісі бар ұғымдардың мәні мен құрылымын өзгеғртпей кейбір ерекшеліктер еңгізді.
Жоспарлы – орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының ерекшеліктері:
Қолма – қол ақша да, қолма – қол ақша да емес ақша да кәсіпорындардың шығаратын өнімдерін алдын–ала бөлуін қызмет атқаратын. Барлық қоғамдық өнім өндіру құралдары және тұтыну заттары ( өнімдер мен қызмет көрсету) түрінде, яғни бірінші жағдайда материалдар ттехникалық жабдықтау жүйесі арқылы, ал екінші жағдайда қоғам мүшелерінің табысына ( жалақы, зейнетақы және т.с.с ) сәйкес мемлекеттік сауда жүйесі арқылы бөлінеді.
Мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақшаға бөліп, ақша айналымының қай түрі қандай бөлу жүйесін қызмет атқаратынын белгілейді. Сөйтіп қолма – қол ақша қозғалысы халықтың ақшалай табысын бөлуді көрсетсе, қолма – қол емес ақша қозғалысы өндіріс құрал жабдықтарын бөлуді көрсетті.
Ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау жүйесін объектісі ретінде директивалық заңдармен реттеледі.
Ақша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қызмет көрсетеді.
Ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері мемлекеттік банкте шоғырланып, оған мембанк бақылау жүргізді.
- 3 -
Қолма – қол ақша және қолма – қол ақша емес белгілерін тек мембанк монополды құқықпен шығарды.
Мемлекеттік жүйелер алдын ала өнімге баға белгілеумен және көрсетілген қызметтерге тарифтер бекітумен де щұғылданады.
Сонымен, ақша айналымы деп қолма – қол және қолма қол емес түрінде үзіліссіз қозғалыста жүретін ақша белгілерін айтады. Бұл анықтама ақша айналымының қазіргі мазмұнына сай келеді, себебі айналымда тек ақша белгілері жүреді.
Ал метал ақша жүйесінде әрі тауар, әрі ақша айналымы ретінде олардың құны айналымда жүрді. Себебі металл монетаның ( алтын немесе күміс ) өз құны өзінде көрсетілген (номинал) құнына сәйкес келгендіктен ақша құнының қозғалысы тауар құнының қозғалысымен бір уақытта жүрді. Сондықтан құн айналымы тауар айналымы мен ақша айналымын біріктірді.
Қазіргі ақша айналымын құн айналымы деп айтуға болмайды. Оған себеп – қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақша белгілерінің өз құны көрсетілген құнмен салыстырғанда өте төмен, тіпті жоқ деуге болады. Демек қазір құн айналымы деп тек тауар айналымын айтуға толық негіз бар.
Айналыста жүретін тек қолма – қол ақша, ол ақша айналымының тек бір бөлігі. Демек ақша айналысы деген белгілі бір мезгілде қолма – қол ақшамен өтелген барлық төлемдер сомасына тең ақша айналымының бөлігі. Ал ақша айналымы дегеғн қолма – қол ақша мен қолма – қол емес ақша белгілерінің тауар айналымын және тауарсыз төлемдер мен шаруашылықтың есеп айырысуын қамтамасыз ететін ақшаның қызметі. Сонымен ақша айналымы екі бөліктен: қолма – қол ақша айналысы және қолма – қол емес ақша айналымынан тұрады.
Айналыста тек қолма – қол ақша жүретіндіктен оны ақша айналысы деп атайды. Айналыс және төлем құралдары ретінде нақты ақша белгілері (банкноталар, қазыналық билеттер және ұсақ монеталар) айналыста жүркді.
- 4 -
Бұл кез келген мемлекеттің ақша айналымының аз бөлігін құрағанмен оның маңызы үлкен. Өйткені қолма – қол ақша халықтың ақшалы табысының басым көп бөлігін алу және оны жұмсауға қызмет етеді.
Қазақстан Республикасында қолма – қол ақшаны Ұлттық банк банкнота түрінде эмиссиялайды ( ҚР – ның ақша өлшемі – теңге), екінші деңгейдегі банктер оның эквивалентін қолма – қол емес формада төлеп алады. Коммерциялық банктердің операциялық кассасынан қолма – қол ақшаның көп бөлігі клиенттерге беріледі, яғни клиенттер заңды тұлғаклар болса, ақша кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасына түседі де, ал клиент жеке тұлға болса, ақша тікелей халыққа беріледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасындағы қолма – қол ақшаның аз бөлігі олардың өзара есепетеуіне жұмсалса өзара есептеу, негізінен, қолма – қол емес ақша белгілерімен жүргізеді), ал басым коп бөлігі халыққа әр түрлі ақшалы табыс түрінде (яғни жалақы, зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы, сақтандыру қайтарымы дивидендтер төлеу мен бағалы қағаздарды сатудан түскен түсім және т.с.с. түрінде беріледі.
Қолма – қол ақша негізінен халықтың ақшалай табысынан және оны жұмсаудан түседі. Бірақ ақшаның көп бөлігін. салық, жарна, сақтандыру төлемі, пәтер ақысы мен коммуналдық төлемін, қарызды өтеуге, тауар сатып алу мен көрсетілген қызметке ақы төлеуге, бағалы қағаздар мен жалгерлік ақы, айып пұл және т.с.с. төлеуге жұмсайды.
Қолма – қол емес ақша айналымы (төлем айналымы) – ол банктегі шот иесінің жазбаша бұйрығы бойынша шоттағы ақша қалдығының өзгеруі немесе ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметін атқару. Ол бүкіл ақша айналымының басым бөлігін ( 90 % - ке жуығын) құрайды. Төлем айналымы өлшеулер мен сатып алушылардың банктегі шотына немесе жазу түрінде немесе оларды өзара талаптарын есептеу жолымен жүзеге асырылады.
Көптеген шетел басылымдарында ақша айналымы деген ұғым кездеспейді. 90 – жылдардың орта шеңіне дейін ТМД – мүше елдердің басылымдарында «ақша айналысы» деген ұғымдарға анықтама беріліп, ол бір – біріне дәл ажыратылады. Ақша айналымы деп қолма – қол ақша мен қолма – қол емес ақшаның қозғалысын білдіретін кең ұғым айтылды. Экономиканың әр үлгісі бар ұғымдардың мәні мен құрылымын өзгеғртпей кейбір ерекшеліктер еңгізді.
Жоспарлы – орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының ерекшеліктері:
Қолма – қол ақша да, қолма – қол ақша да емес ақша да кәсіпорындардың шығаратын өнімдерін алдын–ала бөлуін қызмет атқаратын. Барлық қоғамдық өнім өндіру құралдары және тұтыну заттары ( өнімдер мен қызмет көрсету) түрінде, яғни бірінші жағдайда материалдар ттехникалық жабдықтау жүйесі арқылы, ал екінші жағдайда қоғам мүшелерінің табысына ( жалақы, зейнетақы және т.с.с ) сәйкес мемлекеттік сауда жүйесі арқылы бөлінеді.
Мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақшаға бөліп, ақша айналымының қай түрі қандай бөлу жүйесін қызмет атқаратынын белгілейді. Сөйтіп қолма – қол ақша қозғалысы халықтың ақшалай табысын бөлуді көрсетсе, қолма – қол емес ақша қозғалысы өндіріс құрал жабдықтарын бөлуді көрсетті.
Ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау жүйесін объектісі ретінде директивалық заңдармен реттеледі.
Ақша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қызмет көрсетеді.
Ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері мемлекеттік банкте шоғырланып, оған мембанк бақылау жүргізді.
- 3 -
Қолма – қол ақша және қолма – қол ақша емес белгілерін тек мембанк монополды құқықпен шығарды.
Мемлекеттік жүйелер алдын ала өнімге баға белгілеумен және көрсетілген қызметтерге тарифтер бекітумен де щұғылданады.
Сонымен, ақша айналымы деп қолма – қол және қолма қол емес түрінде үзіліссіз қозғалыста жүретін ақша белгілерін айтады. Бұл анықтама ақша айналымының қазіргі мазмұнына сай келеді, себебі айналымда тек ақша белгілері жүреді.
Ал метал ақша жүйесінде әрі тауар, әрі ақша айналымы ретінде олардың құны айналымда жүрді. Себебі металл монетаның ( алтын немесе күміс ) өз құны өзінде көрсетілген (номинал) құнына сәйкес келгендіктен ақша құнының қозғалысы тауар құнының қозғалысымен бір уақытта жүрді. Сондықтан құн айналымы тауар айналымы мен ақша айналымын біріктірді.
Қазіргі ақша айналымын құн айналымы деп айтуға болмайды. Оған себеп – қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақша белгілерінің өз құны көрсетілген құнмен салыстырғанда өте төмен, тіпті жоқ деуге болады. Демек қазір құн айналымы деп тек тауар айналымын айтуға толық негіз бар.
Айналыста жүретін тек қолма – қол ақша, ол ақша айналымының тек бір бөлігі. Демек ақша айналысы деген белгілі бір мезгілде қолма – қол ақшамен өтелген барлық төлемдер сомасына тең ақша айналымының бөлігі. Ал ақша айналымы дегеғн қолма – қол ақша мен қолма – қол емес ақша белгілерінің тауар айналымын және тауарсыз төлемдер мен шаруашылықтың есеп айырысуын қамтамасыз ететін ақшаның қызметі. Сонымен ақша айналымы екі бөліктен: қолма – қол ақша айналысы және қолма – қол емес ақша айналымынан тұрады.
Айналыста тек қолма – қол ақша жүретіндіктен оны ақша айналысы деп атайды. Айналыс және төлем құралдары ретінде нақты ақша белгілері (банкноталар, қазыналық билеттер және ұсақ монеталар) айналыста жүркді.
- 4 -
Бұл кез келген мемлекеттің ақша айналымының аз бөлігін құрағанмен оның маңызы үлкен. Өйткені қолма – қол ақша халықтың ақшалы табысының басым көп бөлігін алу және оны жұмсауға қызмет етеді.
Қазақстан Республикасында қолма – қол ақшаны Ұлттық банк банкнота түрінде эмиссиялайды ( ҚР – ның ақша өлшемі – теңге), екінші деңгейдегі банктер оның эквивалентін қолма – қол емес формада төлеп алады. Коммерциялық банктердің операциялық кассасынан қолма – қол ақшаның көп бөлігі клиенттерге беріледі, яғни клиенттер заңды тұлғаклар болса, ақша кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасына түседі де, ал клиент жеке тұлға болса, ақша тікелей халыққа беріледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасындағы қолма – қол ақшаның аз бөлігі олардың өзара есепетеуіне жұмсалса өзара есептеу, негізінен, қолма – қол емес ақша белгілерімен жүргізеді), ал басым коп бөлігі халыққа әр түрлі ақшалы табыс түрінде (яғни жалақы, зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы, сақтандыру қайтарымы дивидендтер төлеу мен бағалы қағаздарды сатудан түскен түсім және т.с.с. түрінде беріледі.
Қолма – қол ақша негізінен халықтың ақшалай табысынан және оны жұмсаудан түседі. Бірақ ақшаның көп бөлігін. салық, жарна, сақтандыру төлемі, пәтер ақысы мен коммуналдық төлемін, қарызды өтеуге, тауар сатып алу мен көрсетілген қызметке ақы төлеуге, бағалы қағаздар мен жалгерлік ақы, айып пұл және т.с.с. төлеуге жұмсайды.
Қолма – қол емес ақша айналымы (төлем айналымы) – ол банктегі шот иесінің жазбаша бұйрығы бойынша шоттағы ақша қалдығының өзгеруі немесе ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметін атқару. Ол бүкіл ақша айналымының басым бөлігін ( 90 % - ке жуығын) құрайды. Төлем айналымы өлшеулер мен сатып алушылардың банктегі шотына немесе жазу түрінде немесе оларды өзара талаптарын есептеу жолымен жүзеге асырылады.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Ғ.С.Сейтқасымов.
“Ақша, несие, банктер”, – Алматы: Экономика, 2001 ж
2. Көшенова.Б.
“Ақша, несие, банктер”, – Алматы, 2001ж.
3. Мақыш.С.Б.
“Коммерциялық банктер операциялары”, – Алматы: 2004ж.
4. Мақыш.С.Б.
“Ақша айналысы және несие”, – Алматы: 2004ж.
5. Ысқақова. З.Д.
“Банк ісі”, – Қарағанды, 2005 ж.
6. Ысқақова. З.Д.
“Бағалы қағаздар нарығы”, – Қарағанды, 1998 ж.
7. Актенов.Н.Г., Пессель.М.А
“Денежное обращение” кредит и банк, 1995 ж.
8. Я. А. Дободиной
“ Денежное обращение” финансы. ЮНИТИ, 1999 ж
9. В. Колесинкова
“ Банковское дело ”, “ финансы и статистика ”, 1996ж
10. И. И. Повлов
“ Денги, кредит, банк”, - Алматы, Казакхстан, 1994 ж
11. Г. С. Сейітқасымов
“ Денги, кредит, банк ”, – Алматы, Экономика, 1996ж
12. Ілиясов Қ., Құлпыбаев “ Қаржы ”, – Алматы, 2005ж
13. В. Д. Мелинков “ Основа финансов ”, - Алматы, 2005 ж
14. С. С. Сахариев
“ финансы ”, – Алматы, юредическая литература, 2004 ж
15. Романовский. “ финансы ”, учебник для ВУЗ, 2000 ж
- 31 -
1. Ғ.С.Сейтқасымов.
“Ақша, несие, банктер”, – Алматы: Экономика, 2001 ж
2. Көшенова.Б.
“Ақша, несие, банктер”, – Алматы, 2001ж.
3. Мақыш.С.Б.
“Коммерциялық банктер операциялары”, – Алматы: 2004ж.
4. Мақыш.С.Б.
“Ақша айналысы және несие”, – Алматы: 2004ж.
5. Ысқақова. З.Д.
“Банк ісі”, – Қарағанды, 2005 ж.
6. Ысқақова. З.Д.
“Бағалы қағаздар нарығы”, – Қарағанды, 1998 ж.
7. Актенов.Н.Г., Пессель.М.А
“Денежное обращение” кредит и банк, 1995 ж.
8. Я. А. Дободиной
“ Денежное обращение” финансы. ЮНИТИ, 1999 ж
9. В. Колесинкова
“ Банковское дело ”, “ финансы и статистика ”, 1996ж
10. И. И. Повлов
“ Денги, кредит, банк”, - Алматы, Казакхстан, 1994 ж
11. Г. С. Сейітқасымов
“ Денги, кредит, банк ”, – Алматы, Экономика, 1996ж
12. Ілиясов Қ., Құлпыбаев “ Қаржы ”, – Алматы, 2005ж
13. В. Д. Мелинков “ Основа финансов ”, - Алматы, 2005 ж
14. С. С. Сахариев
“ финансы ”, – Алматы, юредическая литература, 2004 ж
15. Романовский. “ финансы ”, учебник для ВУЗ, 2000 ж
- 31 -
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. Ақшаның
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..6
1. Ақша айналысын
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .10
2. Экономикасы дамыған елдердің ақша
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .12
3. Металл ақша
айналысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..14
ІІ. Ақша жүйесі және оның даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .17
Несие ақшалары және олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
Ақша айналысы
заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...25
Банкноталар мен қағаз ақшалар айналымы жүйесі, оның
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .29
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Кіріспе
Көптеген шетел басылымдарында ақша айналымы деген ұғым кездеспейді. 90
– жылдардың орта шеңіне дейін ТМД – мүше елдердің басылымдарында ақша
айналысы деген ұғымдарға анықтама беріліп, ол бір – біріне дәл
ажыратылады. Ақша айналымы деп қолма – қол ақша мен қолма – қол емес
ақшаның қозғалысын білдіретін кең ұғым айтылды. Экономиканың әр үлгісі бар
ұғымдардың мәні мен құрылымын өзгеғртпей кейбір ерекшеліктер еңгізді.
Жоспарлы – орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының
ерекшеліктері:
Қолма – қол ақша да, қолма – қол ақша да емес ақша да кәсіпорындардың
шығаратын өнімдерін алдын–ала бөлуін қызмет атқаратын. Барлық қоғамдық өнім
өндіру құралдары және тұтыну заттары ( өнімдер мен қызмет көрсету) түрінде,
яғни бірінші жағдайда материалдар ттехникалық жабдықтау жүйесі арқылы, ал
екінші жағдайда қоғам мүшелерінің табысына ( жалақы, зейнетақы және т.с.с )
сәйкес мемлекеттік сауда жүйесі арқылы бөлінеді.
Мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма – қол ақша және қолма – қол емес
ақшаға бөліп, ақша айналымының қай түрі қандай бөлу жүйесін қызмет
атқаратынын белгілейді. Сөйтіп қолма – қол ақша қозғалысы халықтың ақшалай
табысын бөлуді көрсетсе, қолма – қол емес ақша қозғалысы өндіріс құрал
жабдықтарын бөлуді көрсетті.
Ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау жүйесін объектісі ретінде
директивалық заңдармен реттеледі.
Ақша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қызмет көрсетеді.
Ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері мемлекеттік банкте
шоғырланып, оған мембанк бақылау жүргізді.
- 3 -
Қолма – қол ақша және қолма – қол ақша емес белгілерін тек мембанк
монополды құқықпен шығарды.
Мемлекеттік жүйелер алдын ала өнімге баға белгілеумен және көрсетілген
қызметтерге тарифтер бекітумен де щұғылданады.
Сонымен, ақша айналымы деп қолма – қол және қолма қол емес түрінде
үзіліссіз қозғалыста жүретін ақша белгілерін айтады. Бұл анықтама ақша
айналымының қазіргі мазмұнына сай келеді, себебі айналымда тек ақша
белгілері жүреді.
Ал метал ақша жүйесінде әрі тауар, әрі ақша айналымы ретінде олардың
құны айналымда жүрді. Себебі металл монетаның ( алтын немесе күміс ) өз
құны өзінде көрсетілген (номинал) құнына сәйкес келгендіктен ақша құнының
қозғалысы тауар құнының қозғалысымен бір уақытта жүрді. Сондықтан құн
айналымы тауар айналымы мен ақша айналымын біріктірді.
Қазіргі ақша айналымын құн айналымы деп айтуға болмайды. Оған себеп –
қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақша белгілерінің өз құны
көрсетілген құнмен салыстырғанда өте төмен, тіпті жоқ деуге болады. Демек
қазір құн айналымы деп тек тауар айналымын айтуға толық негіз бар.
Айналыста жүретін тек қолма – қол ақша, ол ақша айналымының тек бір
бөлігі. Демек ақша айналысы деген белгілі бір мезгілде қолма – қол ақшамен
өтелген барлық төлемдер сомасына тең ақша айналымының бөлігі. Ал ақша
айналымы дегеғн қолма – қол ақша мен қолма – қол емес ақша белгілерінің
тауар айналымын және тауарсыз төлемдер мен шаруашылықтың есеп айырысуын
қамтамасыз ететін ақшаның қызметі. Сонымен ақша айналымы екі бөліктен:
қолма – қол ақша айналысы және қолма – қол емес ақша айналымынан тұрады.
Айналыста тек қолма – қол ақша жүретіндіктен оны ақша айналысы деп
атайды. Айналыс және төлем құралдары ретінде нақты ақша белгілері
(банкноталар, қазыналық билеттер және ұсақ монеталар) айналыста жүркді.
- 4 -
Бұл кез келген мемлекеттің ақша айналымының аз бөлігін құрағанмен оның
маңызы үлкен. Өйткені қолма – қол ақша халықтың ақшалы табысының басым көп
бөлігін алу және оны жұмсауға қызмет етеді.
Қазақстан Республикасында қолма – қол ақшаны Ұлттық банк банкнота
түрінде эмиссиялайды ( ҚР – ның ақша өлшемі – теңге), екінші деңгейдегі
банктер оның эквивалентін қолма – қол емес формада төлеп алады.
Коммерциялық банктердің операциялық кассасынан қолма – қол ақшаның көп
бөлігі клиенттерге беріледі, яғни клиенттер заңды тұлғаклар болса, ақша
кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасына түседі де, ал клиент жеке тұлға
болса, ақша тікелей халыққа беріледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
кассасындағы қолма – қол ақшаның аз бөлігі олардың өзара есепетеуіне
жұмсалса өзара есептеу, негізінен, қолма – қол емес ақша белгілерімен
жүргізеді), ал басым коп бөлігі халыққа әр түрлі ақшалы табыс түрінде (яғни
жалақы, зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы, сақтандыру қайтарымы дивидендтер
төлеу мен бағалы қағаздарды сатудан түскен түсім және т.с.с. түрінде
беріледі.
Қолма – қол ақша негізінен халықтың ақшалай табысынан және оны
жұмсаудан түседі. Бірақ ақшаның көп бөлігін. салық, жарна, сақтандыру
төлемі, пәтер ақысы мен коммуналдық төлемін, қарызды өтеуге, тауар сатып
алу мен көрсетілген қызметке ақы төлеуге, бағалы қағаздар мен жалгерлік
ақы, айып пұл және т.с.с. төлеуге жұмсайды.
Қолма – қол емес ақша айналымы (төлем айналымы) – ол банктегі шот
иесінің жазбаша бұйрығы бойынша шоттағы ақша қалдығының өзгеруі немесе
ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметін атқару. Ол бүкіл ақша айналымының
басым бөлігін ( 90 % - ке жуығын) құрайды. Төлем айналымы өлшеулер мен
сатып алушылардың банктегі шотына немесе жазу түрінде немесе оларды өзара
талаптарын есептеу жолымен жүзеге асырылады.
- 5 -
І. Ақшаның қызметі.
– Құн өлшемі
– Айналыс құралы
– Төлем құралы
– Жинақтау және қорлану құралы
– Әлемдік ақша
Экономикалық категория ретіндегі ақшаның мәні олардың қызметтерінде
көрініс табады, олар ішкі ақшаның негізін және құрамын сипаттайды. Ақша
қызметінің әрқайсысы тауарлардың айналымы процесінен шығатын әлеуметтік –
экономикалық қатынастардың бірі жағын қарастырады. Қазіргі кездегі
экономикалық әдебиетте қызметтердің саны жөнінде әр түрлі пікірлер
кездеседі. Батыстың теория ақша қызметінің өте қарапайым және түсінікті үш
түрін анықтайды: құн өлшемі, айналыс құралы және жинақтау құралы. Бірақ та
басқаларға қарағанда оларды К. Марксв жақсы жүйеледі және суреттеді, ол
жоғарыда аталған ақшаның үш қызметімен қатар барлығы тағы екі қызметін
анықтады: төлем құралы және әлемдік ақша.
Демек, олар қазіргі кездегі және нарықтық экономикадағы ақшаның маңызы
мен рөлін өте толық ашады деп есептей отырып, біз 5 қызметін қарастырамыз.
Құн өлшемі. Ақшаның алғашқы және негізгі қызметі болып, барлық
тауарлар құнының өлшемі қызметі болып табылады, ол тауарлардың балама
айырбасымен қамтамасыз етеді. Бірақ та тауарларды салыстырмалы ететін ақша
емес, тауарды өндіруге кеткен қоғамдық қажетті адам еңбегі саналады. Барлық
тауарлар қажетті еңбек өнімі болып табылады, сондықтан да өзіндік құны бар
шынайы ақшалар олардың құнының өлшемі бола алады. Ондай тауар болып алтын
есептеледі, оны өндіру үшін құнды туындататын қоғамдық еңбек шығындалады.
Ақша мен тауар салыстыру үшін біртекті базаны иеленуіне байланысты, барлық
тауарлар өзара салыстырмалы болады.
- 6 -
Ақшалар құн өлшемі қызиетінде идеалды оймен ойлау арқылы орындайды. Яғни
тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанға дейін орындалады. Құнның
тауарлық формасының ақшалай формаға айналуы үшін тауарлар бағасын белгіілеу
жеткілікті, бұл жағдайда тауарларды өткізу сатып алушыда нақты ақша болған
жағдайда ғана жүзеге асады.
Баға – тауарлар құнының ақшалай көрінісі болып табылады. Ол тауарды
өндіру мен өткізуге кететін қоғамдық қажетті еңбек шығындарымен анықталады,
яғни баға бұл тауардың қоғамдық танылған құны болып табылады. Тауар бағасы
нарықта қалыптасады, тауарларға деген сұраныс пен ұсыныстың тепе – теңдігі
кезінде ол тауар құнына және ақша құнына тәуелді болады. Нарықтағы сұраныс
пен ұсыныстың тауар бағасына сәйкессіздігіне байланысты оның құны сөзсіз
төмендейді. Құндары әр түрлі тауарлардың бағаларын салыстыру үшін оларды
бір масштабқа келтіру керек, яғни оларды бірдей ақша бірліктерімен сандық
өрнектеу керек.
Айналыс құралы. Бұл қызметтің маңызын тауар айналымының Т – А – Т
классикалық формуласының көмегімен ашуға болады. Бұл жағдайда ақша тауар
айналымындағы делдал рөлін атқарады, оның негізі болып айырбас баламасы
саналады. Формуладағы тауарлық айналымы екі актіден тұрақты: тауарды сату,
яғни оның ақшаға айналуы және тауарды саптып алу, яғни ақшаның тауарға
айналуы. Бұл жағдайда ақша айналыс құралы қызметіндегі делдал болып
табылады. Ол қызметті орындау үшін ақша үнемі қолда болуы тиіс, яғни бұл
қызметті шынайы әрекет етуші ақшалар атқара алады. Егер сатып алушыда ақша
болмаса, онда ол тауарды сатып алмайды. Бұл жағдайда ақша басқа тауарды
сатып алу үшін қажет болады. Олар тауар сатушының қалтасында жатпайды,
сатушылар оларды басқа қажетті тауарды сатып алу үшін қолданады, ақша үнемі
айналыста жүреді. Сондықтан бұл жерде ақшаның рөлі өте жылдам және ол бір
тауарды екіншісіне айырбастау процесіне қызмет көрсету үшін қажет. Осыған
байланысты айналыс құралы
- 7 -
ретіндегі ақша үшін олардың құндық құрамы маңызды емес, яғни айналыс құралы
ретінде ақша шынайы ақшалық тауардан бөлінуі мүмкін. Осының салдарынан
айналыста шынайы толыққұнды ақшалар емес, қағаз ақша белгілері сияқты
олардың орынбасарлары болуы мүмкін.
Төлем құралы. Тауар өндірісі және тауар айналымының дамуы, сонымен
бірге кредиттік қатынакстардың дамуы нәтижесінде ақшаның төлем құралы деген
тағы бір қызметі туындады. Бұл жағжайжа Т – А – Т айналымы барысында Т
– А және А – Т деген екі метафора бөлініп шығады. Ақшаның сатушыға
жетуінен гөрі тауар сатып алушының қолына жылдамдық жетеді. Бұл жағдайда
тауарды сатушы кредит берушіге, ал сатып алушы – қарыз алушыға айналады.
Сату және төлем актінің бөлінуі нәтижесінде ақшалар төлем құралы деген жаңа
қызметті орындай бастады. Тауар сатылғаннан кейін, төлем құралдары
айналымға түседі. Ақша айналымы процесін бастамайды, оны анықтайды. Сатып
алушы тауар үшін ақша төлемейді, міндеттеме төлейді. Сонда тауар крелитке
сатылады екен. Төлем міндеттемені өтегеннен кейін жүзеге асады, сәйкесінше,
ақшалар сату – сатып алу актін анықтамайды, кредитті жаба отырып, тек қана
оны аяқталады.
Нәтижесінде тауарларға қатысты ақшаның салыстырмалы дербес қозғалысы
жүзеге асады.
Егер ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметі кезінде ақша мен
тауардың қарама – қарсы бір уақыттағы қозғалысы орын алса, ал ақшаның төлем
құралы қызметінде бұл қозғалыс барысында уақыт бойынша алшақтық болады,
яғни қарыз алушы тауарды несиеге сатып алып сатушыға қарыз міндеттемесін
береді, ол белгіленген мерзімде ғана төленеді. Төлем құралы ретінде ақшаны
пайдалануды К. Маркс былайша сипаттады: Бір тауар иесі қолма – қол тауарды
сатады, ал екінші ақша өкілі немесе болашақ ақша иесі ретінде әрекет ете
отырып, сатып алады. Сатушы кредит беруші болса, сатып алушы – қарыз алушы
болады.
- 8 -
Жинақтау және қорлану құралы. Төлем құралы ретіндегі ақша қызметінің
дамуы ақша қаржылары резервтерін құрудың қажеттілігін, яғни ақшаның
жинақтау және қорлану құралы ретіндегі қызметін туындатады.
Бірінші актіде тауар сатылады да ақшаға айналады, бұл жағдайда өз
қажеттіліктеріңді қанағаттандырудан жиі бас тартуға тура келеді. Алтын
адамдардың көз жауын алады. Сондықтан оны жинақтау мен сақтауға ұмтылады,
өйткені бұл қор кез келген қызметті алуға, яғни кез келген уақытта өзінің
барлық қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда
ақшалар жинақтау құралы қызметін атқарады. Және олар осы қызметте қоғамдық
байлықтың жалпы көрінісі болып саналады. Адамдар өз байлықтарын асыл
тастар, өнер туындылары, жылжымалы мүлік, акциялар, облигациялар, банктегі
аұша және т.б түрде сақтай алады. Бірақ ақшалар көбінесе осы қызметті
орындайды. Өйткені оларға өтімділік тән, өтімді актив төлем құралы ретінде
пайдалануға болатын және тіркелген атаулы құны бар актив саналады. Ақшалар
төлем құралы ретінде пайдаланылады және олар құн өлшемі қызметін
атқарғандықтан, олар әрекет етуші масштаб шеңберінде өзінің жеке тұрақты
құнын өзгертпейді.
Әлемдік ақшалар. Әлемдік ақшалар ақшаның барлық қасиеттерін өзіне
жұмылдыра отырып, ол қазыналық және төлем құралы қызметінің тұтастығы
арқылы қаша формасының тікелей логикалық жалғасы болып табылады. К.Маркс
былай жазған: Өзінің түсінігі ғана емес, сонымен қатар әрекет әдісімен
ақшалар қазына және жаппай төлем құралы ретінде әлемдік нарықта жалпы
айрбас құралы, жалпыға ортақ тауар болып табылады. Осыған байланысты
әлемдік ақшалардың табиғаты, экономикалық категория ретіндегі маңызы
олардың қызметінде айқын көрініс табады, мұндағы ақшаның өзіндік ерекшелігі
жаппай интернационалды тауар ретінде көрнеді. Халықаралық төлем құралы ол
құнның ұлттық белгілері арқылы және ішкі ақша айналымына ұқсас қалыптасатын
құнның айрықша интерноционалдық белгілері бойынша жүзеге асырылады.
- 9 -
1.1. Ақша айналысын басқару.
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноталарды шығаруға
эмиссиондық құқы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар Ұлттық банкінің
эмиссияға шығаруы арқылы және банктерге сатып, қолма – қолсыз балама алу
формасында болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бірлігі – теңге
болып табылады.
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажетті мөлшерін анықтайды,
олардың дайындалуын қамтамасыз етеді, сақталу, жою және қолма – қол ақшаның
инкассициялау тәртібін орнатады.
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасының Парламентінің
құқы бар. Ұлттық валютаның қызмет ету шарттарын, мерзімін, тәртібін анықтау
құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне жүктеледі.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шетел мемлекеттерінің
ақша бірліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін белгілейді.
Қолма – қол ақшаның айналымы, олардың банкінің кассасына үздіксіз
оралып отыру жолымен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында өз күштерін енгізумен байланысты ақша
банкноталарын өндіру және коммерциялық банктерге инкассациялауға лицензия
беру бойынша, қолма – қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен
салыстырғанда мүлдем өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік
шоттағы қаражаттарының қалдығы шегіде қолма – қол ақша түрінде толықтыру
алады, сонымен қатар, операциялық кассадағы қолма қол ақша қалдығына шек
қойылмайды.
Эмиссия – бұл мемлекеттің банкноталардың, монеталардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма – қол түрінде де немесе қолма – қолсыз ақша
түрінде де болуы мүмкін.
- 10 -
Қолма – қол ақша түріндегі эмиссия – айналысқа банкноталар мен
монеталардың қосымша шығарылуын сипаттайды.
Қазақстандағы теңгенің көп мқлшерде эмиссиялануының негізгі
себептерінің бірі кәсіпорындар арасындағы дәстүрлі қолма қолсыз есеп
айырысулардың біртіндеп қолма – қол есеп айырысуларға ауысуы, бұны әрине,
жағымсыз құбылыс деп есептеуге болады.
Бірақ 1995 жылдан бастап жағдай жақсара бастады, бұл кассалық
түсімдердің кассалық шығындардан көбеюі нәтижесінде қолма қол ақшаларды
эмиссиялаудың үлес салмағы банк кассасында берілуі қысқарды.
Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік қарыздық операциялардың
процесінде іске асады. Банктегі дипозиттер сомасы кредит ақшаны құру үшін
қажет потенциялын жасайды. Банк салымдарын чек эмиссиясы немесе қарыз беру
арқылы жұмылдырылған кезде кредит ақшалар құрылады. Бұл операциялардың
сызбасы келесідей: 100 ақша бірлігіндей дипозит үшін міндетті резерв 15
аұша бірлігін құрайды, қалған 85 аұша бірлігі банк арқылы қарызға берілуі
мүмкін.
Депозиттік банктердің эмиссиясын реттеу Ұлттық банктің ақша бағасы
сияқты, ақша агрегатын және ақша мультипликациясын бақылау арқылы жүреді.
Ақша бағасы – бұл Ұлттық банк шығаратын ақшалары. Оған айналымдағы
қолма – қол ақшалар, міндетті және артық резервтер жатады. Міндетті
резервтер – бекітілген нормативтерге сәйкес Ұлттық банктегі арнайы шотта
кредит корреспонденттік шотында сақталуына міндетті банк дипозиттерінің
бөлігі ( бұл Ұлттық банктің келісімі бойынша тек қана қаржылық тұрақты
банктер мен қолданылатын резервтердің баламалы әдісі деп аталады). Ақша
айналысының жылдамдығы экономикалық монетизация деңгейіне байланысты
болады, ол ақша массасының жалпы ішкі өнімге қатынасымен анықталады.
Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын, монетизация деңгейі жоғарылайды.
- 11 -
1.2 Экономикасы дамыған елдердің ақша жүйесі.
Экономикасы дамыған елдердің осы заманғы ақша жүйесі алтын – қағаз
және кредит ақшаларына бөлінбеген жүйеге негізделген. Олардың әрбіреуі ұзақ
уақыт бойы дербес дамыса да әрі ұлттық ерекшеліктерге ие болса да, олар көп
жағынан бір – біріне ұқсас.
Сонымен қатар, әрбір дамыған елдің осы заманғы ақша жүйесінің мәнін
толық ашуға мүмкіндік беретін тек өздеріне ғана тән ерекшеліктері бар.
АҚШ – тың ақша жүйесі. АҚШ – тың ақша бірлігіне айналымға 1786 жылы
енгізілген АҚШ доллары жатады. Доллардың атауы бірқатар еуропалық елдердің
айналыста болған күміс толерден шыққан. Қысқартылған белгісі - $. Бір
доллар 100 центке тең. Бүгінгі таңда айналымда 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100
долларлық құны бар купюралар мен 1, 5, 10, 25, 50 центтік құны бар тиындар
және 1 доллар қолданылады. Қолма – қол ақша эмитенттеріне Қаржы Министрлігі
(қазына мекемесі) және федералдық резерв жүйесі (ФРЖ) жатады. Қазына
мекемесі айналымға 1 – ден 10 долларға дейін құны бар ұсақ купюрлі ақша
белгілерін, сондай – ақ 100 долларды шығарады, монеталар күмістен,
никельден және мыстан дайындалады. Қазына мекемесі ш ығарған купюрдың
айрықша белгісіне ондағы Құрама штаттар билеті дейтін жазу, - UNITED
STATES NOTES жатады. Қолма – қол ақша белгілерінің негізгі массасын
айналымға ФРЖ шығарады. Онда FEDERAL RESERBE NOTES дейтін жазу болады,
сондай – ақ оларды шығарған федералдық резервтік банктің нөмірі
көрсетіледі. АҚШ – тағы қолма – қол ақшасыз ақша эмиссиясы басқа шетелдерге
және коммерциялық банктерге жүзеге асырылады. Олармен айналымға чектер,
вексельдер, пластикалық карточкалар, электрондық ақшалар шығарылады.
Экономикалық айналымда қолма – қол ақшасыз ақшаның үлес салмағы көп әрі бұл
үлес салмақ өсу тенденциясына ие. АҚШ – та ақша массасы классикалық ақша –
кредит саясатының құралдарымен реттеліп,
- 12 -
басқарылады: құнды қағаздардың ақша нарығындағы операциялар, банктің
есептік мөлшерлемелерінің өзгерісі, коммерциялық банктер мен кредит
жинақтаушы мекемелердің міндетті резерв талаптарының өзгерісі.
Еуро еуропалық валюта зонасы. Бүгінгі таңда Еуропалық Одақта (ЕО)
ақша жүйесі бар. Ол Еуропаның 24 дамыған елі кіретін еуропалық ұжымдық
евро ақша бірлігінде негізделген. ЕО – ның еуропалық ақша жүйесі 2001
жылы құрылды және евроның ақша бірлігі алдымен қолма – қол ақшасыз
айналымының есеп айырысу бірлігі ретінде енгізілді, ал 2003 жылы қолма –
қол ақша айналымына банкноттар мен монеталар түрінде қағаз ақшалар
шығалылды.
Ресейдің ақша жүйесі. 1995 жылдың 12 сәуірінде қабылданған РФ орталық
банк туралы РФ заңына сәйкес жұмыс істейді. Ресесйдің ресми ақша бірлігіне
рубль жатады. 1 рубль 100 копейкке тең. Рубль атауы Киев Русь тұсында
пайда болған. Ол кезде ақша бірліктері гривна деп, ал, екіге тең бөлінгені
рубль деп аталады. Алтын мен рубльдің ресми арақатынасы белгіленбеген.
Басқа ақша белгілері мен суррогаттардың шығалылуына тыиым салынған. Заңды
төлем күші бар ақша түрлеріне банктің барлық активтерімен қамтамасыз
етілген әрі Ресей Банкінің сөзсіз міндеттемелері болып табылатын банкноттар
мен ұсақ металл монеталар жатады. Қолма – қол ақшаны шығарудың, олардың
айналымын ұйымдастырудың және РФ аумағынан оларды алып тастаудың айрықша
құқығы Ресей Банкіне тиесілі.
Ақша айналымын ұйымдастырумен байланысты шығындарды кеміту мақсатында
1998 жылдың 1 қаңтарынан арақатынасында ақшаны ірілендіру
(деноминация) жүргізді. РФ – да жүргізілген реформалардың нәтижесінде
айналымға Ресей Банкінің 5, 10, 50, 100 және 500 рубльдік құны бар
банкноттар, 1, 5, 10, 50 копейкалық құны бар тиындар, 1, 2 және 5 рубль
енгізілді
- 13 -
1.3 Металл ақша айналысы
Ақша өзінің материалдық – заттық құрылымы металл ақшалар және
қазыналық билеттер (қағаз және несие ақшалар) болып екіге бөлінеді. Екінші
қоғамдық еңбек бөлінісінің нәтижесі – егіншіліктен қолөнер кәсібі бөлініп
шығуына байланысты тауар өндірісі қалыптасып, айырбас нақтылы үздіксіз
құбылысқа айналғанда ақшаның рөлін орындайтын салмақты металл заттар жүре
бастайды. Металл ақшаның пайда болуына байланысты ақша белгісінің салмағын
өлшеу жүйесі де пайда болды. Алдымен белгілі бір массасы көрсетілген бірақ
формасы жоқ металл сынықтарының орнына әр түрлі массалы металл кесектері
айналымға түскен. Дегенмен, жаңа дәуірге дейінгі ХІІІ ғасырда кейбір
елдерде массасы көрсетілген металл құймалар айналыста болыпты. Осыған
байланысты қазіргі уақытта көптеген ақша өлшемінің атауы оның салмақ
атауымен бірдей, мысалы, фунт стерлинг, ливр, марка- “жарты фунт” деген
ұғым. Ал фунт – қадақ – орыстың бұрынғы 409 грамдық өлшеміне тең екен. Киев
Русіндегі ақша өлшемі гривна күмістің фунты деген мағынаны көрсеткен, ал
оның тең жартысы ( рубленая пополома) рубль деп аталған.
Металл ақшаның алғашқы түрі – құйма металл, оның формасы да әр түрлі
болған ( шыбық, сым, табақша және т.б.). Салмақты металл құймалары
айырбаста алып жүруі және сақтауға өте ыңғайсыз болғандықтан, сауданы баяу
жүреуіне әкеп соқтырған.
Біртіндеп металл ақшаның түрі де, салмағы да өзгереді. Мысалы,
ертедегі Римде ақша орнына белгілі бір салмағы бар формасыз мыс құймасы,
одан кейін жолақша сызығы мен нүктелері бар табақша, ең соңғыда екі жағында
сурып салынған массасы 1 немесе 2 фунт болатын дөңгелек ақша пайда болған.
Сөйтіп, металл ақшалардың формасының неше түрлі болып өзгеріп, ақырында
дөңгелек түріне келуі тауар ақша айналымының табиғи даму жолын көрсетеді.
- 14 -
Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының жоғары сатысында металдан монета
түрінде ақша құйыла бастады. Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты
тауар сатушылардың арасынан көпестер (купцы) бөлініп шығып, олар тауар
айырбыаснда тек делдалдық кәсіппен шұғылданды. Сонымен, монета деген заң
жүзінде құрамындағы белгілі бір металдың салмағын, сыртқы түрін бекіткен
тағайынды формадағы ақша белгісі. Мемлекет алтынның сынамасын (проба
монетадағы сап алтынның салмағы), массасын, типін, ремедиумын (заңды түрде
бекітілген нақты массасының іс жүзіндегі массасының ауытқуы), эмиссия
ережесін және т.с.с. бекітеді. Монетаның бет жағын – аверс, сыртын –
реверс, жиегін – турт немесе обзер деп атайды.
Металл ақшалар толық құнды және толық құны жоқ (немесе кембағалы) ақша
болып бөлінеді. Толық құнды ақша деп монета көрсетілген құн (номиналы)
монета соғуға жұмсалған металдың құнына тең ақшаны айтады. Ондай ақша
өзінің пайда болғанынан бастап жалпы құн эквиваленті болды және ақшаның
барлық қызметін атқарды. Толық құны жоқ ақша – монетада көрсетілген құн оны
соғуға жұмсалған металдың құнынан жоғары болатын ақша. Ол толық құнды
ақшаның ұсақ бөліктері ретінде кішігірім төлемдерді атқару үшін майда
монета түрінде қолданылады. Оны билондық монета деп те атайды. Ақша
айналысы шапшаң болғандықтан тез ысылып салмағын, соған байланысты құнын
жоятындықтан майда ақшалар алтын монеталар қоспасынан (мыс – никель, мыс –
мырыш ) және алюминийден соғылады.
Ақша айналысында майда ақшаның үлес салмағы аз. Дегенмен майда ақшаны
айналысқа түсіру мемлекетке пайдалы. Ол пайда монетадда көрсетілген құнмен
оның құрамындағы металдың нарықтық бағасының айырмасына тең.
ХХ ғ. 70 – жылдары алтынға деноминация жүргізілді. Алғашқыда алтын
елдің ішкі ақша айналымында айналыс және төлем құралы ретінде пайдаланылса,
ал 1976 жылдан бастап ол дүниежүзілік ақша қызметін де
- 15 -
орындамайды. Алтын мемлекеттің ішкі айналымынан да, әлемдік нарықтын да
қағаз және несие ақшаларымен ығыстырылды.
Қарыз ақшалар. Олардың айналыс заңдылықтары. Металл ақша айналысының
объективті заңдылықтарын және капитализм тұсында тауар өндірісінің қарқынды
дамуын айналымға қосымша ақшаның қажеттілігін арттырып ақшаның дербес құны
жоқ ақша таңбаларымен айырбастап мүмкіндігін ашты. Қағаз ақшаның шығу
мүмкіндігі мына себептерге байланысты болды:
• Біріншіден, ақша құн өлшемі қызметін қолдағы алтын ақша емес, ойдағы
ақша ретінде атқару ерекшелігіне;
• Екіншіден, ақша айналыс құралы ретінде өз қызметін шапшаң, ілезде
атқару ерекшелігіне, яғни тауар айырбасында ақша делдал болуына
байланысты;
• Бұл мүмкіндіктің іс – жүзіне айналу біраз себептерді қамтитын тарихи
ұзақ процесс:
• Монетаның табиғи ысылып тозуынан оның толық құны жойылып, құр ақша
белгісіне айналуы. Мысалы, 1809 – 1829 жж. Еуропа елдерінде монетаның
тозу себебінен 19 млн. фунт стерлинг монета айналыстан шығарылған;
• ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. Ақшаның
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..6
1. Ақша айналысын
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .10
2. Экономикасы дамыған елдердің ақша
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .12
3. Металл ақша
айналысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..14
ІІ. Ақша жүйесі және оның даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .17
Несие ақшалары және олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
Ақша айналысы
заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...25
Банкноталар мен қағаз ақшалар айналымы жүйесі, оның
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .29
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Кіріспе
Көптеген шетел басылымдарында ақша айналымы деген ұғым кездеспейді. 90
– жылдардың орта шеңіне дейін ТМД – мүше елдердің басылымдарында ақша
айналысы деген ұғымдарға анықтама беріліп, ол бір – біріне дәл
ажыратылады. Ақша айналымы деп қолма – қол ақша мен қолма – қол емес
ақшаның қозғалысын білдіретін кең ұғым айтылды. Экономиканың әр үлгісі бар
ұғымдардың мәні мен құрылымын өзгеғртпей кейбір ерекшеліктер еңгізді.
Жоспарлы – орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының
ерекшеліктері:
Қолма – қол ақша да, қолма – қол ақша да емес ақша да кәсіпорындардың
шығаратын өнімдерін алдын–ала бөлуін қызмет атқаратын. Барлық қоғамдық өнім
өндіру құралдары және тұтыну заттары ( өнімдер мен қызмет көрсету) түрінде,
яғни бірінші жағдайда материалдар ттехникалық жабдықтау жүйесі арқылы, ал
екінші жағдайда қоғам мүшелерінің табысына ( жалақы, зейнетақы және т.с.с )
сәйкес мемлекеттік сауда жүйесі арқылы бөлінеді.
Мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма – қол ақша және қолма – қол емес
ақшаға бөліп, ақша айналымының қай түрі қандай бөлу жүйесін қызмет
атқаратынын белгілейді. Сөйтіп қолма – қол ақша қозғалысы халықтың ақшалай
табысын бөлуді көрсетсе, қолма – қол емес ақша қозғалысы өндіріс құрал
жабдықтарын бөлуді көрсетті.
Ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау жүйесін объектісі ретінде
директивалық заңдармен реттеледі.
Ақша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қызмет көрсетеді.
Ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері мемлекеттік банкте
шоғырланып, оған мембанк бақылау жүргізді.
- 3 -
Қолма – қол ақша және қолма – қол ақша емес белгілерін тек мембанк
монополды құқықпен шығарды.
Мемлекеттік жүйелер алдын ала өнімге баға белгілеумен және көрсетілген
қызметтерге тарифтер бекітумен де щұғылданады.
Сонымен, ақша айналымы деп қолма – қол және қолма қол емес түрінде
үзіліссіз қозғалыста жүретін ақша белгілерін айтады. Бұл анықтама ақша
айналымының қазіргі мазмұнына сай келеді, себебі айналымда тек ақша
белгілері жүреді.
Ал метал ақша жүйесінде әрі тауар, әрі ақша айналымы ретінде олардың
құны айналымда жүрді. Себебі металл монетаның ( алтын немесе күміс ) өз
құны өзінде көрсетілген (номинал) құнына сәйкес келгендіктен ақша құнының
қозғалысы тауар құнының қозғалысымен бір уақытта жүрді. Сондықтан құн
айналымы тауар айналымы мен ақша айналымын біріктірді.
Қазіргі ақша айналымын құн айналымы деп айтуға болмайды. Оған себеп –
қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақша белгілерінің өз құны
көрсетілген құнмен салыстырғанда өте төмен, тіпті жоқ деуге болады. Демек
қазір құн айналымы деп тек тауар айналымын айтуға толық негіз бар.
Айналыста жүретін тек қолма – қол ақша, ол ақша айналымының тек бір
бөлігі. Демек ақша айналысы деген белгілі бір мезгілде қолма – қол ақшамен
өтелген барлық төлемдер сомасына тең ақша айналымының бөлігі. Ал ақша
айналымы дегеғн қолма – қол ақша мен қолма – қол емес ақша белгілерінің
тауар айналымын және тауарсыз төлемдер мен шаруашылықтың есеп айырысуын
қамтамасыз ететін ақшаның қызметі. Сонымен ақша айналымы екі бөліктен:
қолма – қол ақша айналысы және қолма – қол емес ақша айналымынан тұрады.
Айналыста тек қолма – қол ақша жүретіндіктен оны ақша айналысы деп
атайды. Айналыс және төлем құралдары ретінде нақты ақша белгілері
(банкноталар, қазыналық билеттер және ұсақ монеталар) айналыста жүркді.
- 4 -
Бұл кез келген мемлекеттің ақша айналымының аз бөлігін құрағанмен оның
маңызы үлкен. Өйткені қолма – қол ақша халықтың ақшалы табысының басым көп
бөлігін алу және оны жұмсауға қызмет етеді.
Қазақстан Республикасында қолма – қол ақшаны Ұлттық банк банкнота
түрінде эмиссиялайды ( ҚР – ның ақша өлшемі – теңге), екінші деңгейдегі
банктер оның эквивалентін қолма – қол емес формада төлеп алады.
Коммерциялық банктердің операциялық кассасынан қолма – қол ақшаның көп
бөлігі клиенттерге беріледі, яғни клиенттер заңды тұлғаклар болса, ақша
кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасына түседі де, ал клиент жеке тұлға
болса, ақша тікелей халыққа беріледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
кассасындағы қолма – қол ақшаның аз бөлігі олардың өзара есепетеуіне
жұмсалса өзара есептеу, негізінен, қолма – қол емес ақша белгілерімен
жүргізеді), ал басым коп бөлігі халыққа әр түрлі ақшалы табыс түрінде (яғни
жалақы, зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы, сақтандыру қайтарымы дивидендтер
төлеу мен бағалы қағаздарды сатудан түскен түсім және т.с.с. түрінде
беріледі.
Қолма – қол ақша негізінен халықтың ақшалай табысынан және оны
жұмсаудан түседі. Бірақ ақшаның көп бөлігін. салық, жарна, сақтандыру
төлемі, пәтер ақысы мен коммуналдық төлемін, қарызды өтеуге, тауар сатып
алу мен көрсетілген қызметке ақы төлеуге, бағалы қағаздар мен жалгерлік
ақы, айып пұл және т.с.с. төлеуге жұмсайды.
Қолма – қол емес ақша айналымы (төлем айналымы) – ол банктегі шот
иесінің жазбаша бұйрығы бойынша шоттағы ақша қалдығының өзгеруі немесе
ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметін атқару. Ол бүкіл ақша айналымының
басым бөлігін ( 90 % - ке жуығын) құрайды. Төлем айналымы өлшеулер мен
сатып алушылардың банктегі шотына немесе жазу түрінде немесе оларды өзара
талаптарын есептеу жолымен жүзеге асырылады.
- 5 -
І. Ақшаның қызметі.
– Құн өлшемі
– Айналыс құралы
– Төлем құралы
– Жинақтау және қорлану құралы
– Әлемдік ақша
Экономикалық категория ретіндегі ақшаның мәні олардың қызметтерінде
көрініс табады, олар ішкі ақшаның негізін және құрамын сипаттайды. Ақша
қызметінің әрқайсысы тауарлардың айналымы процесінен шығатын әлеуметтік –
экономикалық қатынастардың бірі жағын қарастырады. Қазіргі кездегі
экономикалық әдебиетте қызметтердің саны жөнінде әр түрлі пікірлер
кездеседі. Батыстың теория ақша қызметінің өте қарапайым және түсінікті үш
түрін анықтайды: құн өлшемі, айналыс құралы және жинақтау құралы. Бірақ та
басқаларға қарағанда оларды К. Марксв жақсы жүйеледі және суреттеді, ол
жоғарыда аталған ақшаның үш қызметімен қатар барлығы тағы екі қызметін
анықтады: төлем құралы және әлемдік ақша.
Демек, олар қазіргі кездегі және нарықтық экономикадағы ақшаның маңызы
мен рөлін өте толық ашады деп есептей отырып, біз 5 қызметін қарастырамыз.
Құн өлшемі. Ақшаның алғашқы және негізгі қызметі болып, барлық
тауарлар құнының өлшемі қызметі болып табылады, ол тауарлардың балама
айырбасымен қамтамасыз етеді. Бірақ та тауарларды салыстырмалы ететін ақша
емес, тауарды өндіруге кеткен қоғамдық қажетті адам еңбегі саналады. Барлық
тауарлар қажетті еңбек өнімі болып табылады, сондықтан да өзіндік құны бар
шынайы ақшалар олардың құнының өлшемі бола алады. Ондай тауар болып алтын
есептеледі, оны өндіру үшін құнды туындататын қоғамдық еңбек шығындалады.
Ақша мен тауар салыстыру үшін біртекті базаны иеленуіне байланысты, барлық
тауарлар өзара салыстырмалы болады.
- 6 -
Ақшалар құн өлшемі қызиетінде идеалды оймен ойлау арқылы орындайды. Яғни
тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанға дейін орындалады. Құнның
тауарлық формасының ақшалай формаға айналуы үшін тауарлар бағасын белгіілеу
жеткілікті, бұл жағдайда тауарларды өткізу сатып алушыда нақты ақша болған
жағдайда ғана жүзеге асады.
Баға – тауарлар құнының ақшалай көрінісі болып табылады. Ол тауарды
өндіру мен өткізуге кететін қоғамдық қажетті еңбек шығындарымен анықталады,
яғни баға бұл тауардың қоғамдық танылған құны болып табылады. Тауар бағасы
нарықта қалыптасады, тауарларға деген сұраныс пен ұсыныстың тепе – теңдігі
кезінде ол тауар құнына және ақша құнына тәуелді болады. Нарықтағы сұраныс
пен ұсыныстың тауар бағасына сәйкессіздігіне байланысты оның құны сөзсіз
төмендейді. Құндары әр түрлі тауарлардың бағаларын салыстыру үшін оларды
бір масштабқа келтіру керек, яғни оларды бірдей ақша бірліктерімен сандық
өрнектеу керек.
Айналыс құралы. Бұл қызметтің маңызын тауар айналымының Т – А – Т
классикалық формуласының көмегімен ашуға болады. Бұл жағдайда ақша тауар
айналымындағы делдал рөлін атқарады, оның негізі болып айырбас баламасы
саналады. Формуладағы тауарлық айналымы екі актіден тұрақты: тауарды сату,
яғни оның ақшаға айналуы және тауарды саптып алу, яғни ақшаның тауарға
айналуы. Бұл жағдайда ақша айналыс құралы қызметіндегі делдал болып
табылады. Ол қызметті орындау үшін ақша үнемі қолда болуы тиіс, яғни бұл
қызметті шынайы әрекет етуші ақшалар атқара алады. Егер сатып алушыда ақша
болмаса, онда ол тауарды сатып алмайды. Бұл жағдайда ақша басқа тауарды
сатып алу үшін қажет болады. Олар тауар сатушының қалтасында жатпайды,
сатушылар оларды басқа қажетті тауарды сатып алу үшін қолданады, ақша үнемі
айналыста жүреді. Сондықтан бұл жерде ақшаның рөлі өте жылдам және ол бір
тауарды екіншісіне айырбастау процесіне қызмет көрсету үшін қажет. Осыған
байланысты айналыс құралы
- 7 -
ретіндегі ақша үшін олардың құндық құрамы маңызды емес, яғни айналыс құралы
ретінде ақша шынайы ақшалық тауардан бөлінуі мүмкін. Осының салдарынан
айналыста шынайы толыққұнды ақшалар емес, қағаз ақша белгілері сияқты
олардың орынбасарлары болуы мүмкін.
Төлем құралы. Тауар өндірісі және тауар айналымының дамуы, сонымен
бірге кредиттік қатынакстардың дамуы нәтижесінде ақшаның төлем құралы деген
тағы бір қызметі туындады. Бұл жағжайжа Т – А – Т айналымы барысында Т
– А және А – Т деген екі метафора бөлініп шығады. Ақшаның сатушыға
жетуінен гөрі тауар сатып алушының қолына жылдамдық жетеді. Бұл жағдайда
тауарды сатушы кредит берушіге, ал сатып алушы – қарыз алушыға айналады.
Сату және төлем актінің бөлінуі нәтижесінде ақшалар төлем құралы деген жаңа
қызметті орындай бастады. Тауар сатылғаннан кейін, төлем құралдары
айналымға түседі. Ақша айналымы процесін бастамайды, оны анықтайды. Сатып
алушы тауар үшін ақша төлемейді, міндеттеме төлейді. Сонда тауар крелитке
сатылады екен. Төлем міндеттемені өтегеннен кейін жүзеге асады, сәйкесінше,
ақшалар сату – сатып алу актін анықтамайды, кредитті жаба отырып, тек қана
оны аяқталады.
Нәтижесінде тауарларға қатысты ақшаның салыстырмалы дербес қозғалысы
жүзеге асады.
Егер ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметі кезінде ақша мен
тауардың қарама – қарсы бір уақыттағы қозғалысы орын алса, ал ақшаның төлем
құралы қызметінде бұл қозғалыс барысында уақыт бойынша алшақтық болады,
яғни қарыз алушы тауарды несиеге сатып алып сатушыға қарыз міндеттемесін
береді, ол белгіленген мерзімде ғана төленеді. Төлем құралы ретінде ақшаны
пайдалануды К. Маркс былайша сипаттады: Бір тауар иесі қолма – қол тауарды
сатады, ал екінші ақша өкілі немесе болашақ ақша иесі ретінде әрекет ете
отырып, сатып алады. Сатушы кредит беруші болса, сатып алушы – қарыз алушы
болады.
- 8 -
Жинақтау және қорлану құралы. Төлем құралы ретіндегі ақша қызметінің
дамуы ақша қаржылары резервтерін құрудың қажеттілігін, яғни ақшаның
жинақтау және қорлану құралы ретіндегі қызметін туындатады.
Бірінші актіде тауар сатылады да ақшаға айналады, бұл жағдайда өз
қажеттіліктеріңді қанағаттандырудан жиі бас тартуға тура келеді. Алтын
адамдардың көз жауын алады. Сондықтан оны жинақтау мен сақтауға ұмтылады,
өйткені бұл қор кез келген қызметті алуға, яғни кез келген уақытта өзінің
барлық қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда
ақшалар жинақтау құралы қызметін атқарады. Және олар осы қызметте қоғамдық
байлықтың жалпы көрінісі болып саналады. Адамдар өз байлықтарын асыл
тастар, өнер туындылары, жылжымалы мүлік, акциялар, облигациялар, банктегі
аұша және т.б түрде сақтай алады. Бірақ ақшалар көбінесе осы қызметті
орындайды. Өйткені оларға өтімділік тән, өтімді актив төлем құралы ретінде
пайдалануға болатын және тіркелген атаулы құны бар актив саналады. Ақшалар
төлем құралы ретінде пайдаланылады және олар құн өлшемі қызметін
атқарғандықтан, олар әрекет етуші масштаб шеңберінде өзінің жеке тұрақты
құнын өзгертпейді.
Әлемдік ақшалар. Әлемдік ақшалар ақшаның барлық қасиеттерін өзіне
жұмылдыра отырып, ол қазыналық және төлем құралы қызметінің тұтастығы
арқылы қаша формасының тікелей логикалық жалғасы болып табылады. К.Маркс
былай жазған: Өзінің түсінігі ғана емес, сонымен қатар әрекет әдісімен
ақшалар қазына және жаппай төлем құралы ретінде әлемдік нарықта жалпы
айрбас құралы, жалпыға ортақ тауар болып табылады. Осыған байланысты
әлемдік ақшалардың табиғаты, экономикалық категория ретіндегі маңызы
олардың қызметінде айқын көрініс табады, мұндағы ақшаның өзіндік ерекшелігі
жаппай интернационалды тауар ретінде көрнеді. Халықаралық төлем құралы ол
құнның ұлттық белгілері арқылы және ішкі ақша айналымына ұқсас қалыптасатын
құнның айрықша интерноционалдық белгілері бойынша жүзеге асырылады.
- 9 -
1.1. Ақша айналысын басқару.
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноталарды шығаруға
эмиссиондық құқы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар Ұлттық банкінің
эмиссияға шығаруы арқылы және банктерге сатып, қолма – қолсыз балама алу
формасында болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бірлігі – теңге
болып табылады.
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажетті мөлшерін анықтайды,
олардың дайындалуын қамтамасыз етеді, сақталу, жою және қолма – қол ақшаның
инкассициялау тәртібін орнатады.
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасының Парламентінің
құқы бар. Ұлттық валютаның қызмет ету шарттарын, мерзімін, тәртібін анықтау
құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне жүктеледі.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шетел мемлекеттерінің
ақша бірліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін белгілейді.
Қолма – қол ақшаның айналымы, олардың банкінің кассасына үздіксіз
оралып отыру жолымен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында өз күштерін енгізумен байланысты ақша
банкноталарын өндіру және коммерциялық банктерге инкассациялауға лицензия
беру бойынша, қолма – қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен
салыстырғанда мүлдем өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік
шоттағы қаражаттарының қалдығы шегіде қолма – қол ақша түрінде толықтыру
алады, сонымен қатар, операциялық кассадағы қолма қол ақша қалдығына шек
қойылмайды.
Эмиссия – бұл мемлекеттің банкноталардың, монеталардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма – қол түрінде де немесе қолма – қолсыз ақша
түрінде де болуы мүмкін.
- 10 -
Қолма – қол ақша түріндегі эмиссия – айналысқа банкноталар мен
монеталардың қосымша шығарылуын сипаттайды.
Қазақстандағы теңгенің көп мқлшерде эмиссиялануының негізгі
себептерінің бірі кәсіпорындар арасындағы дәстүрлі қолма қолсыз есеп
айырысулардың біртіндеп қолма – қол есеп айырысуларға ауысуы, бұны әрине,
жағымсыз құбылыс деп есептеуге болады.
Бірақ 1995 жылдан бастап жағдай жақсара бастады, бұл кассалық
түсімдердің кассалық шығындардан көбеюі нәтижесінде қолма қол ақшаларды
эмиссиялаудың үлес салмағы банк кассасында берілуі қысқарды.
Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік қарыздық операциялардың
процесінде іске асады. Банктегі дипозиттер сомасы кредит ақшаны құру үшін
қажет потенциялын жасайды. Банк салымдарын чек эмиссиясы немесе қарыз беру
арқылы жұмылдырылған кезде кредит ақшалар құрылады. Бұл операциялардың
сызбасы келесідей: 100 ақша бірлігіндей дипозит үшін міндетті резерв 15
аұша бірлігін құрайды, қалған 85 аұша бірлігі банк арқылы қарызға берілуі
мүмкін.
Депозиттік банктердің эмиссиясын реттеу Ұлттық банктің ақша бағасы
сияқты, ақша агрегатын және ақша мультипликациясын бақылау арқылы жүреді.
Ақша бағасы – бұл Ұлттық банк шығаратын ақшалары. Оған айналымдағы
қолма – қол ақшалар, міндетті және артық резервтер жатады. Міндетті
резервтер – бекітілген нормативтерге сәйкес Ұлттық банктегі арнайы шотта
кредит корреспонденттік шотында сақталуына міндетті банк дипозиттерінің
бөлігі ( бұл Ұлттық банктің келісімі бойынша тек қана қаржылық тұрақты
банктер мен қолданылатын резервтердің баламалы әдісі деп аталады). Ақша
айналысының жылдамдығы экономикалық монетизация деңгейіне байланысты
болады, ол ақша массасының жалпы ішкі өнімге қатынасымен анықталады.
Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын, монетизация деңгейі жоғарылайды.
- 11 -
1.2 Экономикасы дамыған елдердің ақша жүйесі.
Экономикасы дамыған елдердің осы заманғы ақша жүйесі алтын – қағаз
және кредит ақшаларына бөлінбеген жүйеге негізделген. Олардың әрбіреуі ұзақ
уақыт бойы дербес дамыса да әрі ұлттық ерекшеліктерге ие болса да, олар көп
жағынан бір – біріне ұқсас.
Сонымен қатар, әрбір дамыған елдің осы заманғы ақша жүйесінің мәнін
толық ашуға мүмкіндік беретін тек өздеріне ғана тән ерекшеліктері бар.
АҚШ – тың ақша жүйесі. АҚШ – тың ақша бірлігіне айналымға 1786 жылы
енгізілген АҚШ доллары жатады. Доллардың атауы бірқатар еуропалық елдердің
айналыста болған күміс толерден шыққан. Қысқартылған белгісі - $. Бір
доллар 100 центке тең. Бүгінгі таңда айналымда 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100
долларлық құны бар купюралар мен 1, 5, 10, 25, 50 центтік құны бар тиындар
және 1 доллар қолданылады. Қолма – қол ақша эмитенттеріне Қаржы Министрлігі
(қазына мекемесі) және федералдық резерв жүйесі (ФРЖ) жатады. Қазына
мекемесі айналымға 1 – ден 10 долларға дейін құны бар ұсақ купюрлі ақша
белгілерін, сондай – ақ 100 долларды шығарады, монеталар күмістен,
никельден және мыстан дайындалады. Қазына мекемесі ш ығарған купюрдың
айрықша белгісіне ондағы Құрама штаттар билеті дейтін жазу, - UNITED
STATES NOTES жатады. Қолма – қол ақша белгілерінің негізгі массасын
айналымға ФРЖ шығарады. Онда FEDERAL RESERBE NOTES дейтін жазу болады,
сондай – ақ оларды шығарған федералдық резервтік банктің нөмірі
көрсетіледі. АҚШ – тағы қолма – қол ақшасыз ақша эмиссиясы басқа шетелдерге
және коммерциялық банктерге жүзеге асырылады. Олармен айналымға чектер,
вексельдер, пластикалық карточкалар, электрондық ақшалар шығарылады.
Экономикалық айналымда қолма – қол ақшасыз ақшаның үлес салмағы көп әрі бұл
үлес салмақ өсу тенденциясына ие. АҚШ – та ақша массасы классикалық ақша –
кредит саясатының құралдарымен реттеліп,
- 12 -
басқарылады: құнды қағаздардың ақша нарығындағы операциялар, банктің
есептік мөлшерлемелерінің өзгерісі, коммерциялық банктер мен кредит
жинақтаушы мекемелердің міндетті резерв талаптарының өзгерісі.
Еуро еуропалық валюта зонасы. Бүгінгі таңда Еуропалық Одақта (ЕО)
ақша жүйесі бар. Ол Еуропаның 24 дамыған елі кіретін еуропалық ұжымдық
евро ақша бірлігінде негізделген. ЕО – ның еуропалық ақша жүйесі 2001
жылы құрылды және евроның ақша бірлігі алдымен қолма – қол ақшасыз
айналымының есеп айырысу бірлігі ретінде енгізілді, ал 2003 жылы қолма –
қол ақша айналымына банкноттар мен монеталар түрінде қағаз ақшалар
шығалылды.
Ресейдің ақша жүйесі. 1995 жылдың 12 сәуірінде қабылданған РФ орталық
банк туралы РФ заңына сәйкес жұмыс істейді. Ресесйдің ресми ақша бірлігіне
рубль жатады. 1 рубль 100 копейкке тең. Рубль атауы Киев Русь тұсында
пайда болған. Ол кезде ақша бірліктері гривна деп, ал, екіге тең бөлінгені
рубль деп аталады. Алтын мен рубльдің ресми арақатынасы белгіленбеген.
Басқа ақша белгілері мен суррогаттардың шығалылуына тыиым салынған. Заңды
төлем күші бар ақша түрлеріне банктің барлық активтерімен қамтамасыз
етілген әрі Ресей Банкінің сөзсіз міндеттемелері болып табылатын банкноттар
мен ұсақ металл монеталар жатады. Қолма – қол ақшаны шығарудың, олардың
айналымын ұйымдастырудың және РФ аумағынан оларды алып тастаудың айрықша
құқығы Ресей Банкіне тиесілі.
Ақша айналымын ұйымдастырумен байланысты шығындарды кеміту мақсатында
1998 жылдың 1 қаңтарынан арақатынасында ақшаны ірілендіру
(деноминация) жүргізді. РФ – да жүргізілген реформалардың нәтижесінде
айналымға Ресей Банкінің 5, 10, 50, 100 және 500 рубльдік құны бар
банкноттар, 1, 5, 10, 50 копейкалық құны бар тиындар, 1, 2 және 5 рубль
енгізілді
- 13 -
1.3 Металл ақша айналысы
Ақша өзінің материалдық – заттық құрылымы металл ақшалар және
қазыналық билеттер (қағаз және несие ақшалар) болып екіге бөлінеді. Екінші
қоғамдық еңбек бөлінісінің нәтижесі – егіншіліктен қолөнер кәсібі бөлініп
шығуына байланысты тауар өндірісі қалыптасып, айырбас нақтылы үздіксіз
құбылысқа айналғанда ақшаның рөлін орындайтын салмақты металл заттар жүре
бастайды. Металл ақшаның пайда болуына байланысты ақша белгісінің салмағын
өлшеу жүйесі де пайда болды. Алдымен белгілі бір массасы көрсетілген бірақ
формасы жоқ металл сынықтарының орнына әр түрлі массалы металл кесектері
айналымға түскен. Дегенмен, жаңа дәуірге дейінгі ХІІІ ғасырда кейбір
елдерде массасы көрсетілген металл құймалар айналыста болыпты. Осыған
байланысты қазіргі уақытта көптеген ақша өлшемінің атауы оның салмақ
атауымен бірдей, мысалы, фунт стерлинг, ливр, марка- “жарты фунт” деген
ұғым. Ал фунт – қадақ – орыстың бұрынғы 409 грамдық өлшеміне тең екен. Киев
Русіндегі ақша өлшемі гривна күмістің фунты деген мағынаны көрсеткен, ал
оның тең жартысы ( рубленая пополома) рубль деп аталған.
Металл ақшаның алғашқы түрі – құйма металл, оның формасы да әр түрлі
болған ( шыбық, сым, табақша және т.б.). Салмақты металл құймалары
айырбаста алып жүруі және сақтауға өте ыңғайсыз болғандықтан, сауданы баяу
жүреуіне әкеп соқтырған.
Біртіндеп металл ақшаның түрі де, салмағы да өзгереді. Мысалы,
ертедегі Римде ақша орнына белгілі бір салмағы бар формасыз мыс құймасы,
одан кейін жолақша сызығы мен нүктелері бар табақша, ең соңғыда екі жағында
сурып салынған массасы 1 немесе 2 фунт болатын дөңгелек ақша пайда болған.
Сөйтіп, металл ақшалардың формасының неше түрлі болып өзгеріп, ақырында
дөңгелек түріне келуі тауар ақша айналымының табиғи даму жолын көрсетеді.
- 14 -
Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының жоғары сатысында металдан монета
түрінде ақша құйыла бастады. Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты
тауар сатушылардың арасынан көпестер (купцы) бөлініп шығып, олар тауар
айырбыаснда тек делдалдық кәсіппен шұғылданды. Сонымен, монета деген заң
жүзінде құрамындағы белгілі бір металдың салмағын, сыртқы түрін бекіткен
тағайынды формадағы ақша белгісі. Мемлекет алтынның сынамасын (проба
монетадағы сап алтынның салмағы), массасын, типін, ремедиумын (заңды түрде
бекітілген нақты массасының іс жүзіндегі массасының ауытқуы), эмиссия
ережесін және т.с.с. бекітеді. Монетаның бет жағын – аверс, сыртын –
реверс, жиегін – турт немесе обзер деп атайды.
Металл ақшалар толық құнды және толық құны жоқ (немесе кембағалы) ақша
болып бөлінеді. Толық құнды ақша деп монета көрсетілген құн (номиналы)
монета соғуға жұмсалған металдың құнына тең ақшаны айтады. Ондай ақша
өзінің пайда болғанынан бастап жалпы құн эквиваленті болды және ақшаның
барлық қызметін атқарды. Толық құны жоқ ақша – монетада көрсетілген құн оны
соғуға жұмсалған металдың құнынан жоғары болатын ақша. Ол толық құнды
ақшаның ұсақ бөліктері ретінде кішігірім төлемдерді атқару үшін майда
монета түрінде қолданылады. Оны билондық монета деп те атайды. Ақша
айналысы шапшаң болғандықтан тез ысылып салмағын, соған байланысты құнын
жоятындықтан майда ақшалар алтын монеталар қоспасынан (мыс – никель, мыс –
мырыш ) және алюминийден соғылады.
Ақша айналысында майда ақшаның үлес салмағы аз. Дегенмен майда ақшаны
айналысқа түсіру мемлекетке пайдалы. Ол пайда монетадда көрсетілген құнмен
оның құрамындағы металдың нарықтық бағасының айырмасына тең.
ХХ ғ. 70 – жылдары алтынға деноминация жүргізілді. Алғашқыда алтын
елдің ішкі ақша айналымында айналыс және төлем құралы ретінде пайдаланылса,
ал 1976 жылдан бастап ол дүниежүзілік ақша қызметін де
- 15 -
орындамайды. Алтын мемлекеттің ішкі айналымынан да, әлемдік нарықтын да
қағаз және несие ақшаларымен ығыстырылды.
Қарыз ақшалар. Олардың айналыс заңдылықтары. Металл ақша айналысының
объективті заңдылықтарын және капитализм тұсында тауар өндірісінің қарқынды
дамуын айналымға қосымша ақшаның қажеттілігін арттырып ақшаның дербес құны
жоқ ақша таңбаларымен айырбастап мүмкіндігін ашты. Қағаз ақшаның шығу
мүмкіндігі мына себептерге байланысты болды:
• Біріншіден, ақша құн өлшемі қызметін қолдағы алтын ақша емес, ойдағы
ақша ретінде атқару ерекшелігіне;
• Екіншіден, ақша айналыс құралы ретінде өз қызметін шапшаң, ілезде
атқару ерекшелігіне, яғни тауар айырбасында ақша делдал болуына
байланысты;
• Бұл мүмкіндіктің іс – жүзіне айналу біраз себептерді қамтитын тарихи
ұзақ процесс:
• Монетаның табиғи ысылып тозуынан оның толық құны жойылып, құр ақша
белгісіне айналуы. Мысалы, 1809 – 1829 жж. Еуропа елдерінде монетаның
тозу себебінен 19 млн. фунт стерлинг монета айналыстан шығарылған;
• ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz