Агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін арттыру
Кіріспе
1. Агроөнеркәсіптік кешеннің теориялық аспектілері және оны мемлекеттік реттеу мәселелері
1.1 Агроөнеркәсіптік кешеннің түсінігі, қағидалары мен құрылымдық ерекшіліктері
1.2 Агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы мемлекет саясатының рөлі және оның қағидалары мен әдістері
1.3 Агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін арттыру шараларын құқықтық қамтамасыз ету бағыттары
1.4 Агроөнеркәсіптік кешенді дамытудағы агромаркетингтің рөлі және оны жетілдіру бағыттары
2. Қазақстан Республикасы агроөнеркәсіптік кешенінің қазіргі жағдайы және бәсекеге қабілеттілігін арттыру бағыттары
2.1 Агроөнеркәсіптік кешенінің бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы әлемдік тәжірибелер және оларды Қазақстанда қолдану механизмдері
2.2 Астық рыногын Қазақстанның негізгі экспорттық әлеуетінің бірі ретінде дамыту жолдары
2.3 Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту республиканың азық.түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің алғы шарты ретінде
2.4 Кластерлік жүйе . агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың құралы ретінде
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Агроөнеркәсіптік кешеннің теориялық аспектілері және оны мемлекеттік реттеу мәселелері
1.1 Агроөнеркәсіптік кешеннің түсінігі, қағидалары мен құрылымдық ерекшіліктері
1.2 Агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы мемлекет саясатының рөлі және оның қағидалары мен әдістері
1.3 Агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін арттыру шараларын құқықтық қамтамасыз ету бағыттары
1.4 Агроөнеркәсіптік кешенді дамытудағы агромаркетингтің рөлі және оны жетілдіру бағыттары
2. Қазақстан Республикасы агроөнеркәсіптік кешенінің қазіргі жағдайы және бәсекеге қабілеттілігін арттыру бағыттары
2.1 Агроөнеркәсіптік кешенінің бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы әлемдік тәжірибелер және оларды Қазақстанда қолдану механизмдері
2.2 Астық рыногын Қазақстанның негізгі экспорттық әлеуетінің бірі ретінде дамыту жолдары
2.3 Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту республиканың азық.түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің алғы шарты ретінде
2.4 Кластерлік жүйе . агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың құралы ретінде
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінге әлемнің көптеген елдері мен аймақтарында орын алып отырған азық – түлік жетіспеушілігі әлемдік қоғамдастықтан агроөнеркәсіптік кешен салаларын дамыту арқылы азық- түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің жаңа бағыттары мен жолдарын қарастыруды талап өтуде. Өз кезегінде әлемдік қоғамдастықтың бір мүшесі ретінде Қазақстанда мұндай мәселелерден тысқары қала алмайды. Агроөнеркәсіп кешені республикадағы экономикасы жоғары әлеуетті, мүмкіндігі мол, ұдайы өндірістік және әлеуметтік мәні жоғары негізгі салалардың бірі болып саналады. Тәуелсіздік алған алғашқы жылдардан басталған экономикалық реформалар, билік орындары қабылдаған нормативтік - құқықтық актілер мен басқа да іс-шаралар тұтастай алғанда агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабылеттілігін арттыруға шешуші роль атқара алмай отырғаны ақиқат . Осы жерден ауыл шаруашылығы саласының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың жаңа әрі тиімді механизмдерін жасау қажеттілігін байқаймыз.
Агроөнеркәсіптік кешен қырылымында үш сфераны ажыратады: бірінші – ауыл шаруашылығы, тамақ және ет – сүт өнеркәсібін, дайындау жүйесін өндіріс құрал-жабдықтарымен қамтамасыз ететін өнеркәсіптік салалар жиынтығы; екінші – ауыл шаруашылығың тікелей өзі (егін, мал және орман шаруашылықтары); үшінші ауыл шаруашылығы шикізатын дайындауды, тасымалдауды, сақтауды және өңдеп, ұқсатуды қамтамасыз ететін салалар мен өндірістер жиынтығы.
Қазақстандағы аграрлық реформа барысында А.Ө.К.-тің ұйымдастыру-экономикалық , қаржылық және құқықтық жағдайлары түбегейлі өзгертілді. Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері шаруашылық жүргізудің ұйымдастыру құқықтық формаларын , өзінің өндірістік –қаржылық қызметін жоспарлауды, өндірілген өнім мен табысты пайдалануды, өткізілетін өнімге баға тағайындауды таңдауда дербес құқыққа ие болды.
Аграрлық реформаның мәні, ол – меншік қатынастарын өзгерту және соның негізінде ел экономикасында көп салалы аграрлық секторды қалыптастыру болып табылады. Заманауи ғылым мен практика шаруашылық жүргізудің талаптарға сай жолдарын ұсынады. Бүгінгі таңдағы аграрлық секторға қойылатын талаптар келесі концепция нұсқаулықтарымен байланысты болса керек. Олар :
- мемлекеттік мақсатты бағдарламалар ресурстық мүмкіндіктердің шектеулілігіне сәйкес А.Ө.К. дамуының басым бағыттары бойынша қабылдануы тиіс; осыған байланысты ішкі резервтерді мейлінше пайдалануға үлкен мән беріледі, сондай-ақ А.Ө.К –тің ішкі экономикалық қатыстарын жетілдіруге, яғни тік және көлбеу байланыстағы құрылымдарды жасауға назар аударылуы қажет, ауыл шаруашылығы тек экономика секторы ғана емес, сонымен қатар қоғам өмірінің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылуы керек, сондықтан ол мемлекеттік саясаттың объектісі болуы тиіс;
Агроөнеркәсіптік кешен қырылымында үш сфераны ажыратады: бірінші – ауыл шаруашылығы, тамақ және ет – сүт өнеркәсібін, дайындау жүйесін өндіріс құрал-жабдықтарымен қамтамасыз ететін өнеркәсіптік салалар жиынтығы; екінші – ауыл шаруашылығың тікелей өзі (егін, мал және орман шаруашылықтары); үшінші ауыл шаруашылығы шикізатын дайындауды, тасымалдауды, сақтауды және өңдеп, ұқсатуды қамтамасыз ететін салалар мен өндірістер жиынтығы.
Қазақстандағы аграрлық реформа барысында А.Ө.К.-тің ұйымдастыру-экономикалық , қаржылық және құқықтық жағдайлары түбегейлі өзгертілді. Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері шаруашылық жүргізудің ұйымдастыру құқықтық формаларын , өзінің өндірістік –қаржылық қызметін жоспарлауды, өндірілген өнім мен табысты пайдалануды, өткізілетін өнімге баға тағайындауды таңдауда дербес құқыққа ие болды.
Аграрлық реформаның мәні, ол – меншік қатынастарын өзгерту және соның негізінде ел экономикасында көп салалы аграрлық секторды қалыптастыру болып табылады. Заманауи ғылым мен практика шаруашылық жүргізудің талаптарға сай жолдарын ұсынады. Бүгінгі таңдағы аграрлық секторға қойылатын талаптар келесі концепция нұсқаулықтарымен байланысты болса керек. Олар :
- мемлекеттік мақсатты бағдарламалар ресурстық мүмкіндіктердің шектеулілігіне сәйкес А.Ө.К. дамуының басым бағыттары бойынша қабылдануы тиіс; осыған байланысты ішкі резервтерді мейлінше пайдалануға үлкен мән беріледі, сондай-ақ А.Ө.К –тің ішкі экономикалық қатыстарын жетілдіруге, яғни тік және көлбеу байланыстағы құрылымдарды жасауға назар аударылуы қажет, ауыл шаруашылығы тек экономика секторы ғана емес, сонымен қатар қоғам өмірінің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылуы керек, сондықтан ол мемлекеттік саясаттың объектісі болуы тиіс;
1. «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» Қ.Р президенті Н.Ә. Назарбаевтің халыққа жолдауы 29.01.2011 ж
2. Шеденов Ө.Қ, Ядгаров Я.С, Досқалиев С.Ә. Экономика ілімдерінің тарихы. /Оқу құралы/ - А .: «Қазақ университеті», 2003. – 313 б.
3. Әкімбеков С, Баймұхаметова А.С, Жанайдаров У.А, Экономикалық теория./Оқу құралы/ - Астана. – 2002. – 464 б
4. Оспанов М.Т, Аутов Р.Р, Ертазин Х. Агробизнес теориясы мен тәжірибесі, - А.: «Білім», 2000. – 320 б
5. Есполов Т.И, Бельгибаев К.М, Сулейменов Ж.Ж. Аграрная экономика ./Учебная пособие/ - А.: «КазНау»,2005.-320 с.
6. Серова Е.В. Аграрная экономика. М.: 2005, 476 с.
7. І.А. Бибатырова, Б.Ж. Кекилов. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу. /Оқу құралы/-А.: «Қазақ университеті», 2007. – 102 б.
8. Бимендиева Л.А. Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің теориялық мәселері. А.1999. – 115 с
9. Қ.Е. Құбаев, Ж.О. Ихданов, А.Ш. Кәрібай. Аграрлық сектор экономикасын мемлекеттік реттеу мәселелері . /Оқу құралы/ - А.: «Экономика», 2002. – 88 б.
10. А. Кайдародцев. «Государственное регулирование АПК как фактор обеспечения продовольственной безопасности» /Транзитная экономика/. – 2006 ,№1, – С. 30-38
11. Аубакиров Я.А. Национальная экономика в условиях глобализации. – А.: «Қазақ университеті», 2005. – 340 с.
12. «Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» ҚР -ның 2005 жылғы 8 шілдедегі № 66-111314 Заңы.
13. Қазақстан Республикасы Президентінің ресми сайты http://www.akorda.kz
14. Қазақстан Республикасының Конституциясы. А. 2007
15. Жусупбекова М.К. Правовые основы государственного регулирования аграрного сектора Республики Казахстан в рыночных условиях /Диссертация на соискание ученой степени канд. юрид. Наук. – А.:2003. – 119 с.
16. Қазақстан Республикасының Жер Кодексі. А. 2006
17. Дж. Порте Кредитная система в сельском хозяйстве Нидерландов //АПК-экономика, управление. – 2005. - №8. – С. 132 – 136
18. Приходько Т. Новая система налогов в Чехии // АПК-экономика , управление. – 2004. - №3. – С .93-98
19. Коваленко Н, Янушкеевич Д. Организация сбыта плодоовощной продукции в восточных землях ФРГ //АПК-экономика, управление. – 2005. - №11. – С. 77-82
20. Ж.Я.Аубакирова, Агропромышленной комплекс Республики Казахстан рост: конкурентоспособности //Вестник КазНу. Серия экономическая. – 2007. №1(59). – С. 95-100
21. Қ.Р. Статистика агенттігінің мәліметтері http://www.stat.kz
22. К.Маркс , Ф. Энгельс. Сочинение Т.9 320 с.
23. Баяндин Б.К. Конкурентоспособность, открытось и безопастность казахстанской экономики. // «Макромаркетинг Республики Казахстан: теория и практика» Материалы Международной научной конференции 25-26 апреля 2002г. – А.: «Қазақ университеті» 2002. – 303с.
24. Е.Б. Жатканбаев, К.И. Байзакова, Г.Т. Куренкова. Приоритеты национальной безопасности в условиях глобализации. – А.: «Қазақ университеті», - 2006. – 330с.
25. А.Б. Молдашева. Жамбыл облысының азық-түлік қауіпсізідігін қамтамасыз етуді бағалау // ҚазҰУ Хабаршысы. Экономика сериясы – 2008. - №3(67). – 106 -110б.
26. Cтатистикалық бюллетень – Алматы, 2010. №12 (96) – 515б
27. «Дағдарыстан – жаңару мен дамуға» ҚР Президентінің 2009 жылғы халыққа Жолдауы .// «Жетісу» - 2009. - №29(17155). – 7 наурыз
28. Н.Қ. Мамыров, Ф.Акчура Қазақстандағы адам дамуы. Оқулық – A.:«Taimas Printhouse» 2004. - 412б
29. В.И. Ленин. Полный сборник сочинении Т.36 188с
30. М.С. Тулегенова Кластерный подход в создании интегрированных структур //Вестник КазНу. Серия экономическая. – 2004. - №2(42). – С. 104-111
31. С.А. Жаутикова. Особенности кластера текстильной промышленности Казахстана // Аль-Пари. – 2007. - №3-4. С.164-168
32. И.Д. Ашимова Перспективы формирования и развития молочного кластера в Казахстане.//Транзитная экономика. – 2008. - №1. – С.70-75
2. Шеденов Ө.Қ, Ядгаров Я.С, Досқалиев С.Ә. Экономика ілімдерінің тарихы. /Оқу құралы/ - А .: «Қазақ университеті», 2003. – 313 б.
3. Әкімбеков С, Баймұхаметова А.С, Жанайдаров У.А, Экономикалық теория./Оқу құралы/ - Астана. – 2002. – 464 б
4. Оспанов М.Т, Аутов Р.Р, Ертазин Х. Агробизнес теориясы мен тәжірибесі, - А.: «Білім», 2000. – 320 б
5. Есполов Т.И, Бельгибаев К.М, Сулейменов Ж.Ж. Аграрная экономика ./Учебная пособие/ - А.: «КазНау»,2005.-320 с.
6. Серова Е.В. Аграрная экономика. М.: 2005, 476 с.
7. І.А. Бибатырова, Б.Ж. Кекилов. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу. /Оқу құралы/-А.: «Қазақ университеті», 2007. – 102 б.
8. Бимендиева Л.А. Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің теориялық мәселері. А.1999. – 115 с
9. Қ.Е. Құбаев, Ж.О. Ихданов, А.Ш. Кәрібай. Аграрлық сектор экономикасын мемлекеттік реттеу мәселелері . /Оқу құралы/ - А.: «Экономика», 2002. – 88 б.
10. А. Кайдародцев. «Государственное регулирование АПК как фактор обеспечения продовольственной безопасности» /Транзитная экономика/. – 2006 ,№1, – С. 30-38
11. Аубакиров Я.А. Национальная экономика в условиях глобализации. – А.: «Қазақ университеті», 2005. – 340 с.
12. «Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» ҚР -ның 2005 жылғы 8 шілдедегі № 66-111314 Заңы.
13. Қазақстан Республикасы Президентінің ресми сайты http://www.akorda.kz
14. Қазақстан Республикасының Конституциясы. А. 2007
15. Жусупбекова М.К. Правовые основы государственного регулирования аграрного сектора Республики Казахстан в рыночных условиях /Диссертация на соискание ученой степени канд. юрид. Наук. – А.:2003. – 119 с.
16. Қазақстан Республикасының Жер Кодексі. А. 2006
17. Дж. Порте Кредитная система в сельском хозяйстве Нидерландов //АПК-экономика, управление. – 2005. - №8. – С. 132 – 136
18. Приходько Т. Новая система налогов в Чехии // АПК-экономика , управление. – 2004. - №3. – С .93-98
19. Коваленко Н, Янушкеевич Д. Организация сбыта плодоовощной продукции в восточных землях ФРГ //АПК-экономика, управление. – 2005. - №11. – С. 77-82
20. Ж.Я.Аубакирова, Агропромышленной комплекс Республики Казахстан рост: конкурентоспособности //Вестник КазНу. Серия экономическая. – 2007. №1(59). – С. 95-100
21. Қ.Р. Статистика агенттігінің мәліметтері http://www.stat.kz
22. К.Маркс , Ф. Энгельс. Сочинение Т.9 320 с.
23. Баяндин Б.К. Конкурентоспособность, открытось и безопастность казахстанской экономики. // «Макромаркетинг Республики Казахстан: теория и практика» Материалы Международной научной конференции 25-26 апреля 2002г. – А.: «Қазақ университеті» 2002. – 303с.
24. Е.Б. Жатканбаев, К.И. Байзакова, Г.Т. Куренкова. Приоритеты национальной безопасности в условиях глобализации. – А.: «Қазақ университеті», - 2006. – 330с.
25. А.Б. Молдашева. Жамбыл облысының азық-түлік қауіпсізідігін қамтамасыз етуді бағалау // ҚазҰУ Хабаршысы. Экономика сериясы – 2008. - №3(67). – 106 -110б.
26. Cтатистикалық бюллетень – Алматы, 2010. №12 (96) – 515б
27. «Дағдарыстан – жаңару мен дамуға» ҚР Президентінің 2009 жылғы халыққа Жолдауы .// «Жетісу» - 2009. - №29(17155). – 7 наурыз
28. Н.Қ. Мамыров, Ф.Акчура Қазақстандағы адам дамуы. Оқулық – A.:«Taimas Printhouse» 2004. - 412б
29. В.И. Ленин. Полный сборник сочинении Т.36 188с
30. М.С. Тулегенова Кластерный подход в создании интегрированных структур //Вестник КазНу. Серия экономическая. – 2004. - №2(42). – С. 104-111
31. С.А. Жаутикова. Особенности кластера текстильной промышленности Казахстана // Аль-Пари. – 2007. - №3-4. С.164-168
32. И.Д. Ашимова Перспективы формирования и развития молочного кластера в Казахстане.//Транзитная экономика. – 2008. - №1. – С.70-75
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінге әлемнің көптеген елдері мен аймақтарында орын алып отырған азық - түлік жетіспеушілігі әлемдік қоғамдастықтан агроөнеркәсіптік кешен салаларын дамыту арқылы азық- түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің жаңа бағыттары мен жолдарын қарастыруды талап өтуде. Өз кезегінде әлемдік қоғамдастықтың бір мүшесі ретінде Қазақстанда мұндай мәселелерден тысқары қала алмайды. Агроөнеркәсіп кешені республикадағы экономикасы жоғары әлеуетті, мүмкіндігі мол, ұдайы өндірістік және әлеуметтік мәні жоғары негізгі салалардың бірі болып саналады. Тәуелсіздік алған алғашқы жылдардан басталған экономикалық реформалар, билік орындары қабылдаған нормативтік - құқықтық актілер мен басқа да іс-шаралар тұтастай алғанда агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабылеттілігін арттыруға шешуші роль атқара алмай отырғаны ақиқат . Осы жерден ауыл шаруашылығы саласының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың жаңа әрі тиімді механизмдерін жасау қажеттілігін байқаймыз.
Агроөнеркәсіптік кешен қырылымында үш сфераны ажыратады: бірінші - ауыл шаруашылығы, тамақ және ет - сүт өнеркәсібін, дайындау жүйесін өндіріс құрал-жабдықтарымен қамтамасыз ететін өнеркәсіптік салалар жиынтығы; екінші - ауыл шаруашылығың тікелей өзі (егін, мал және орман шаруашылықтары); үшінші ауыл шаруашылығы шикізатын дайындауды, тасымалдауды, сақтауды және өңдеп, ұқсатуды қамтамасыз ететін салалар мен өндірістер жиынтығы.
Қазақстандағы аграрлық реформа барысында А.Ө.К.-тің ұйымдастыру-экономикалық , қаржылық және құқықтық жағдайлары түбегейлі өзгертілді. Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері шаруашылық жүргізудің ұйымдастыру құқықтық формаларын , өзінің өндірістік - қаржылық қызметін жоспарлауды, өндірілген өнім мен табысты пайдалануды, өткізілетін өнімге баға тағайындауды таңдауда дербес құқыққа ие болды.
Аграрлық реформаның мәні, ол - меншік қатынастарын өзгерту және соның негізінде ел экономикасында көп салалы аграрлық секторды қалыптастыру болып табылады. Заманауи ғылым мен практика шаруашылық жүргізудің талаптарға сай жолдарын ұсынады. Бүгінгі таңдағы аграрлық секторға қойылатын талаптар келесі концепция нұсқаулықтарымен байланысты болса керек. Олар :
мемлекеттік мақсатты бағдарламалар ресурстық мүмкіндіктердің шектеулілігіне сәйкес А.Ө.К. дамуының басым бағыттары бойынша қабылдануы тиіс; осыған байланысты ішкі резервтерді мейлінше пайдалануға үлкен мән беріледі, сондай-ақ А.Ө.К - тің ішкі экономикалық қатыстарын жетілдіруге, яғни тік және көлбеу байланыстағы құрылымдарды жасауға назар аударылуы қажет, ауыл шаруашылығы тек экономика секторы ғана емес, сонымен қатар қоғам өмірінің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылуы керек, сондықтан ол мемлекеттік саясаттың объектісі болуы тиіс;
ауыл шаруашылығы мен азық-түлік рыноктарының қызметін мемлекеттік реттеу қажеттілігі бар, себебі тиімді құрал ретіндегі реттеу іс-әрекеттерінен аталмыш сала шаруашылығының нәтижесі белгілі болады.
Рыноктық механизмдер отандық өндірушілерді мемлекеттік қолдау саясатын толықтыруы қажет.
Агроөнеркәсіптік кешенді өркендетуде өзіндік өндірістік мүмкіндіктерге басымдықтар беріледі.
Бұл отандық азық-түлік рыногын қалыптастырудың негізгі шарты. Есептеулер көрсеткендей жақын онжылықта отандық өнім шығару есебінен ет, құс, сүт, жұмыртқа, картоп және көкөніс өнімдері бойынша ішкі тұтынуды қанағаттандыруға мол мамандандырылған аймақтар кешендер ұйымдастырылуда.
Қазақстан Республикасы үкіметі өндеуші, ұқсатушы өнеркәсіп кәсіпорындарын технологиялық қайта жарақтандыруда материалдық, қаржылық қолдау көрсетіп отыр. Мұнын өзі отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға көмектесетіндігі анық . Сондықтан аграрлық саяси ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді тұрақтандырып, жоғарылату ісіне қызмет көрсетуі тиіс.
Қазіргі дамыған елдердің барлығында дерлік ауыл шаруашылығы экономиканың маңызды сферасы ретінде мемлекеттің қолдау объектісі болып отыр. Өндірістің бұл саласындағы басты қағида еркін рынок жағдайындағы сұраныс пен ұсыныс арақатынасын белсенді мемлекеттік реттеумен толықтыруда болса керек.
Батыс елдерінде мемлекет ең маңызды деген ауыл шаруашылық өнімдеріне минималды бағалар тағайындайды және оны қайта қарап отырады. Осындай әрекеттер арқылы өндірушілер бағаның тым төмендеп кетуінен қорғалады. Аграрлық саясатты жүргізуге байланысты шығындар мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылады. А.Ө.К-ті рыноктық экономика жағдайында реттеу лөпқырылды мәселе болып табылады.
Сонымен, агроөнеркәсіптік өндірісті мемлекеттік реттеу- бұл ауыл шаруашылығы өнімдерін, шикізатты және азық-түлікті өндіру, өндеу және өткізу, сондай-ақ аграрлық секторды өндірістік-техникалық және материалдық-техникалық қамтамасыз ету бойынша мемлекеттің экономикалық әдістер арқылы әсері болып табылады.
Қазақстан Республикасында мемлекеттің реттеуші қызметі келесі бағыттар бойынша жүзеге асады:
1. Заңнамалық база жасау, реттеуді құқықтық қамтамасыз ету. Мемлекеттік реттеу монополдық құрылымдарың теріс әсерін болдырмауға бағытталуы тиіс. Қазақстанда аграрлық рформа жүргізу барысында мейлінше монополданған ресурстық, шикізаттық, азық-түлік рыноктары қалыптасты. А.Ө.К - пен шектес салалардың монополизмі, делдалдардың көптігі бағалар диспаритетін туындатып, ауыл шаруашылығында жасалған жалпы табысты монополистер мен делдалдардың пайдасына қайта бөліп, А.Ө.К.-тің негізгі саласындағы ұдайы өндіріске кедергі келтірді.
2. Аграрлық рыноктардың барлығында бәсекелік орта қалыптастыру. Мұның өзі А.Ө.К.-тің түпкі табысын оның барлық буындарының шығындарына сәйкес қайта бөлуге көмектеседі. Бұған қоса баға теңсіздігін жою үшін энергетикалық кешен, көлік, байланыс кәсіпорындарының қызметін реттеуде мемлекет-рөлін лүшейте түсетін заңнамалық негіз қажет.
3. Агроөнеркәсіптік кешенді орнықты дамыту, тауар өндірушілерді рынок шарттарына бейімдеу жағдайларын жасауды қолдау. Осыған байланысты мемлекеттік реттеудің маңызды қызметіне тамақ өнімдері мен ауыл шаруашылығы шикізаттарына орнықты сұранысты қолдау жатады. Мемлекет А.Ө.К. өнімдеріне, мемлекеттік тапсырысқа қажетті баға жүйесін реттеу арқылы халықтың табысын қалыптастырыға әсер етіп, тұрғындардың төлем қабілеті бар сұранысын түзуге жәрдемдеседі.
4. Ақылға қонымды протекционизм саясатын жүргізу және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету кедендік тарифтер, импорттық азық-түлік тауарларына салықтар көмегімен жүзеге асады.
5. Шетелдік инвесторлар үшін қолайлы ахуал жасау. А.Ө.К.-тің біріккен кәсіпорындарын құру, озық техника мен технологияны импорттауды қолдау мақсатында шетелдік кредиторлар үшін мемлекеттік кепелдіктер беру.
6. А.Ө.К. - проблемалары бойынша шешуші ғылыми бағыттарды қаржыландыру, әлемдегі стандарттарға сай жаңа технологияларды жасау бойынша инвестициялық жобаларды қаржыландыруға қатысу.
Агроөнеркәсіптік өндірісті мемлекеттік реттеу бірқатар экономикалық құралдар арқылы жүзеге асады. Бұлардың ішінде бағаның рөлі ерекше. Баға - рыноктық экономиканың негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Бағаларды ырықтандыру ұсынысты да; сұранысты да қысқартты және бағалар диспаритетін (теңсіздігін) туындатты. А.Ө.К-тің негізгі баға жасаушы буындары бойынша бағалар теңсіздігін реттеу қажеттілігі туып отыр. Бұл диспаритеттер : энергосатушылар - транспорттық тарифтер- А.Ө.К. үшін машина жасау саларының өнімі - ауыл үшін қызмет көрсету - ауыл шаруашылығы шикізаты - өңдеу, тамақ өнімдері саудасы тізбесі бойынша реттелуі тиіс.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты агроөнеркәсіптік кешеннің бүгінді жағдайы мен өзекті мәселелеріне ғылыми талдау жасап, оның нарықтық қатынас жағдайындағы құрылымдық өзгерістері және іс-тәжірибелік тұрғыдан ұсыныстар дайындау болып табылады. Алға қойған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер орындалады:
- ауыл шаруашылығы саласы агроөнеркәсіптік кешеннің ең негізгі құрамды бөлігі ретінде зерттеледі, оның бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы мемлекеттік реттеудің рөлі айқындалады;
- агроөнеркәсіптік кешенді дамыту азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің алғышарты ретінде зерттеледі, оның қазіргі жағдайына ғылыми-теориялық тұрғыда баға беріледі, саланың бәсекеге қабылеттілігін арттырудағы шетелдік тәжірибелер мен құқықтық құралдар зерттеленіп, оны Қазақстан Республикасында қолдану ерекшеліктері сараланады.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны. Республиканың, ішінары аймақтар мен облыстардың агроөнеркәсіптік кешені мен оның жекелеген салалары диплом жұмысының объектісі болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу пәні. Агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін арттыру шаралары, оны құқықтық қамтамасыз ету мәселелері және аграрлық саладағы экономикалық қатынастар диплом жұмысының зерттеу пәні болып табылады.
Тақырыптың ғылыми зерттеліну дәрежесі. Ауыл шаруашылығы экономикасының бірден-бір ерекшелігі ретінде оның жермен тікелей байланыстылығын ескеретін болсақ, онда тақырыптың зерттелінуі ежелден басталады деген пікір айтуға толық негіз бар. Бұл тұжырымды экономикалық ілімдер тарихынан белгілі физиократтар мемкебінің Байлықтың көзі -жер деген пікірі дәлелдей түспек. Ауыл шаруашалағы экономикасын КСРО-да 20-30 жылдарда А.В. Чаянов, Н.Д. Кондратьев зерттесе, кейінгі жылдары Л.И. Абалкин, В.Ф. Башмачников, А.Г. Аганбегян, П.Г. Галузо, С.В. Кисилев , А.Е. Булатов, О.К Ястребова, И.Н. Буздалов, М.Д. Мацкуляк, Е.В. Серова түбегейлі зерттеп келеді. Одан өзге ауыл шаруашылығының салалық және салаішілік мәселелері отандық экономист-ғалымдар Ғ.А. Калиевтің, С.С. Сатыбалдинның, Я.Ә. Әубәкіровтың, Р.Ю. Куватовтың, Д.К. Кабдиевтің, Е.Б Жатқанбаевтың, Н.К Мамыровтың, А.Ф.Дебердеевтың, Т.И. Есболовтың, Р.К Жоламанның, Р.Р. Аутовтың, А.Қ Қожановтың, Ж.О. Ихдановтың, С.Н. Нысанбаевтың, Ө.Қ Шеденовтың. Қ.Е Кубаевтың, М. Кемельдың, Л.А Бимендиеваның, Ж.Я. Әубәкірованың зерттеу еңбектеріне арқау болып келеді.
Диплом жұмысының әдіснамалық, теориялық және іс-тәжірибелік негізі. Ауыл шаруашылығы тақырыбына жазылған шетелдік және отандық монографиялық еңбектер мен оқулықтар, сондай-ақ оқу құралдары, шетелдік және отандық ғалымдардың диссертация жұмыстары мен ғылыми-теориялық, ғылыми-практикалық конференциялар материалдары, Қазақстан Республикасының Конституциясы және соған сәйкес Заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдаулары, Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттар мен пактілер, ҚР Ұлттық Статистика Агентінің статистикалық деректері, ҚР Ауыл шаруашылығы, Индустрия және сауда министрліктерінің материалдары, бұқаралық ақпарат құралдарының материалдары, мерзімді басылым мақалалары зерттеудің әдіснамалық, теориялық сондай-ақ іс-тәжірибелік негізін құрайды. Зерттеу жұмысында дәстүрлі салыстыру, статистика-экономикалық талдау және логикалық талдау әдісі қолданылады.
Диплом жұмысының теориялық және іс-тәжірбелік маңыздылығы. Диплом жұмысында қол жеткізілген қорытындылар мен нәтижелерді, сондай-ақ ғылыми тұжырымдарды іс-тәжірибеде сынақ ретінде қолдануға болады.
Қорғауға шығарылатын тұжырымдар.
- агроөнеркәсіптік кешеннің теориялық мәні мен мазмұны;
- астық рыногын Қазақстанның басты экспорттық әлеуетті ретінде дамыту жолдары;
- елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі агроөнеркәсіпік кешеннің рөлі;
- агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы кластерлік жүйенің орны.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшылардан (слайдтар). тұрады. Бірінші бөлімде агроөнеркәсіптік кешеннің теориялық аспектілері мен оны бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы шетелдік тәжірибелер мен оларды отандық АӨК-нің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда қолданудың өзекті мәселелеріне және Қазақстан АӨК-нің қазіргі жағдайы мен аграрлық саланы дамытудағы кластрелік жүйенің рөлін зерттеуге арналған.
1. Агроөнеркәсіптік кешеннің теориялық аспектілері және оны мемлекеттік реттеу мәселелері
1.1 Агроөнеркәсіптік кешеннің түсінігі, қағидалары мен құрылымдық ерекшіліктері
Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігің арттырудағы аса маңызды сала - аграрлық тиімділігін арттыру болып табылатыны баршаға мәлім. Бүгінде Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыздандыруға жатқан тұста бұл мәселенің өзектілігі арта түседі. Алайда, саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселерін талдамас бұрын, оның теориялық аспектілерін негіздеп алған жөн.
Кіріспеде көрсетілгендей агроөнеркәсіптік кешенді зерттеумен көптеген отандық және шетелдік ғалымдар айналасып келеді. Олардың зерттеу еңбектері әр түрлі бағытта болғанымен, жалпы тұжырымдары, байламдары мен ғылыми пікірлері бір ортақ арнада тоғысып жатады. Алайда, агроөнеркәсіптік кешен ғылыми-теориялық тұрғыдан алғанда әлі де толық зерттеуді қажет етеді. Агроөнеркәсіптік кешенді теориялық тұрғыда зерттеуді оған берілген анықтамалардан бастасақ, бұл саладағы ғылыми қөзқарастар да әр түрлі бағытта өрбиді. Мысалы, Экономикалық теория оқу құралында Азық-түлік және ауыл шаруашалық шикізатынан тауарлардың бірнеше түрін өндіретін салалардың жиынтығы жататын ұлттық өндіріс аумағында экономиканың ерекше сферасы қалыптасады. Ол агроөнеркәсіптік кешен деп аталады. Ал осы өнімнің аз бөлігі ғана тұтынушыға таза түрінде жететді де көп бөлігі техникалық өңдеуден өтеді. Ауыл шаруашылық өндірісі оңашаланған өзін-өзі ұдайы өндіретін жүйеден жаңа ұдайы өндірістік жүйенің буынына айналады. Сонымен, жаңа қоғамдық еңбек бөлінісінің арқасында, аграрлық өндіріс қоғамдық капиталдың ұдайы өндірісінің жалпы жүйесіне кіреді және ол осы жүйенің даму заңдарына сәйкес дамитын болады. Бұған қоса, аграрлық өндіріс, көбінесе тұтыны заттарын өндіретін саладан, көбінесе өндіріс құралдарын өндіретін салаға айналады. Ғалымдардың бір тобы агроөнеркәсіптік кешенді жалпы ауыл шаруашылығы экономикасының құрылымында қарастырса, енді бірі керісінше ауыл шаруашылығын агроөнеркәсіптік кешеннің құрылымында қарастыру керек деген пікірді алға тартады. Әрине, қалай алып қарасақ та бұл екі сала бір-бірімен өте тығыз байланысты әрі бір-бірінің толықтырушы құрамды бөлігі іспетті көрінеді. 70-жылдардың ортасында отандық ауыл шаруашылығы ғылымында ауыл шаруашалығын аралас салалармен бір кешенде зерттеп дами бастады. Тиісінше, агроөнеркәсіптік кешен түсінігі пайда болып, ғылыми және іс-тәжірибелік қолданысқа еніп кетті. АӨК-нің қалыптасуы және егіншіліктің өнеркәсіптік агрономияға айналуы, капиталдың ауыл шаруашылығына тартылуына жол ашып отыр, ірі капитал АӨК-нің барлық төрт сферасын қамтыған агробизнес жүйесі қалыптасып отыр. Мұнда басты рөлді қаржы-өнеркәсіптік топтар атқарады. Агробизнес жүйесі арқылы, капиталдың жалпы айналасына, еңбектік жеке меншікке негізілген шаруашылық қожалықтары тартылып отыр. Алайда, Батыста біздің қолданыстағы агроөнеркәсіптік кешен түсінігін агробизнес деп қабылдайды. Бұл пікірмен толық келісуге болмайды. Себебі, агробизнеске қарағанда, агроөнеркәсіптік кешеннің ауқымы анағұрлым кең. Агробизнес- жалпы бизнестің ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеумен және тұтынушыға жеткізумен айналасатын бөлігі. Агробизнесте жүйесінде көбінесе ауыл шаруашылығы кәсіпорындары болады. Агроөнеркәсіптік кешеннің ауыл шаруашылығынан ерешелігі оның құрылымда деп айтуға болады. Агроөнеркәсіптік кешеннің үш саласы-қор шығаратын салалар, ауыл шаруашылығы және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналасатын салалар кешені. Көптеген экономист аграршы-ғалымдардың еңбектерін саралай келе, Т.И. Есполовтың анықтамасын агроөнеркәсіптік кешеннің мәні мен мазмұнын барынша ашатын, әрі оның экономикалық табиғатына сай келетін анықтама ретінде тануға болатынына көз жеткіземіз.
Агроөнеркәсіптік кешен - бұл халық шаруашылығынның ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен, сақтаумен қайта өңдеумен, және тұтынушыға жеткізумен айналысатын салалар жиынтығы.
Осыдан кейін ауыл шаруашылығы саласын тұтас агроөнеркәсіптік кешеннің құрылымда қарастыратын ұстанымға қосылуға болады. Себебі, бұл жерде ауыл шаруашылығы саласының ауқымы кең емес. Ол екі салаішілік құрылымнан тұрады : мал шаруашылығы және өсімдік шаруашылығы. Ал, агроөнерәсіптік кешеннің ауқымы анағұрлым кең болып келеді. Мұнда ауыл шаруашылығы агроөнеркәсіптік кешеннің ең негізгі құрамды бөлігі болып табылады, яғни ауыл шаруашылығы агроөнеркәсіптік кешеннің болуы мүмкін емес. Сондықтан агроөнеркәсіптік кешен мен ауыл шаруашылығы саласын өзара тығыз байланысты зерттеу ғылыми-теориялық, сондай-ақ іс-тәжірибелік тұрғыдан алғанда орынды саналады.
Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы үш негізгі салаларды біріктіретінін жоғарыда айтып өттік. Сәйкесінше, агроөнеркәсіптік кешендегі өнім өндіру үдерісі келесі тізбек бойынша жүзеге асады: ( 1-сурет)
Агроөнеркәсіптік кешен
Дайындау, сақтау, өңдеу, сату
I II III Ауыл шаруашылығы
Қор шығаратын салалар
Материалдық қызметтер
Cурет 1. Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы [4,15б]
Бірінші салаға трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаулың химиялық құралдары, ауылдық құрылыс, өндірістік мал азығын өндіру және микробиология, сондай-ақ суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін салалар кешені кіреді.
Екінші саланы ауыл шаруашылық өндірісің салалары - егін шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық мал азығын өндіру секілді салалар кешені құрайды.
Үшінші сала ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау, тасымалдау, сақтау және өңдеу мен өткізуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістің жиынтығы болып табылады.
Агроөнеркәсіптік кешенді жекелеген сфераларға бөлу үдерісінің экономикалық мазмұны, біріншіден, агроөнеркәсіптік кешеннің түпкі өнімін жасаудағы олардың әрқайсысының орнын анықтауда, екіншіден, тұтастай алғанда, агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және қарқынды дамуы жекелеген салалар мен сфералардың рационалды арақатынасынан айқындалатын болғандықтан, бұл кешендердің ішкі тепе-теңдік құрылымының кажеттілігінде жатыр. Қазақстанда маркетингтік сфераның дамымай артта қалуының басты себебі, ауыл шаруашылығы шикізаты мен азық-түліктің көп шығынға ұшырауы болып табылады. АӨК-нің пайда болуы мен дамуы өндіргіш күштер дамуының жоғары деңгейі, қоғамдық еңбек бөлінісі, ауыл шаруашылығының халық шаруашылығының басқа сфераларымен байланысының кеңеюі секілді агроөнеркәсіптік интеграцияның дамуымен байланысты. Агроөнеркәсіптік интеграция дамыған нарықтық экономиканың сипатты белгісі болып табылады. Агроөнеркәсіптік интеграция ретінде техникалық прогрестің ауыл шаруашылығың дамуына әсер ету үдерісі түсініледі. Ол өнеркәсіптік өндірістің ауыл шаруашылығымен ұйымдық-техникалық интеграция нысанында көрінеді және меншіктің әртүрлі типтерін қолдану арқылы шаруашылық жүргізудің барынша тиімді әдіс-тәсілдерін қамтамасыз етуге бағытталған.
Агроөнеркәсіптік интеграцияның сипатты белгілері болып:
- ауыл шаруашылығы ресурстарының өнеркәсіптік және құрылыс, яғни инвестициялық үдерістермен байланысы;
- дайын өнім өндіруде аграрлық және индустриалдық технологиялардың бірігуі және өзара әрекет етуі;
- нарықтық жағдайдағы агроөнеркәсіптік фирмаларды құру және олардың шаруашылық жүргізудің нарықтық механизмдеріне бейімделуі;
- аграрлық, өнеркәсіптік, транспорттық , құрылыс және коммерциялық фирмалардың салааралық қажеттіліктеріне жауап беретін нарықтық инфрақұрылымның дамуы табылады.
- агроөнеркәсіптік кешенге мемлекеттің араласуы;
Агроөнеркәсіптік интеграция теориясының мәні өдіргіш күштер мен қоғамдық еңбек бөлінісің тереңдеуінен өндіріс пен іс-әрекет түрлерінің даралануы мен ерекшеленуінде, басқаша айтқанда, нарықтың шарттары мен талаптарына сәйкес өнімнің жекелеген түрлерін шығаруға мамандануында жатыр. АӨК құрамы. АӨК-нің қазіргі құрамы 4 негізгі сферадан тұрады.Бірінші сфера ауыл шаруашылығына өндіріс құралдарын жеткізуші өнеркәсіп салаларының жиынтығы. Осы сфераға жататындар:
oo Машина жасау. Қазақстанда бұған Павлодар трактор зауытын, Қостанай дизель зауытын және мал шаруашылығына қажетті машиналар шығаратын 3 зауытты жатқызуға болады. (Манкентживмаш, Актюбсельмаш, Мамлют машина зауыты).
oo Химия өнеркәсібі. Минералды тыңайтқыш өндірісі мен айналысатын кәсіпорындар Жамбыл, Ақтөбе, Оңтүстік Қазақстан облыстарында орналасқан. Республикада өндірілетін фосфор тынайтқыштарының жартысы ТМД елдеріне экспортталады.
oo Микробиологиялық өнеркәсіп. Бұл өнеркәсіпке Шымкент гидролиз зауыты, Түркістан жемдік антибиотиктер зауыты, Степногорскідегі Прогресс зауыты кіреді.
Ауыл шаруашылық тауар өндірушілер мен ауыл шаруашылығына өндіріс құралдарын жеткізушілердің өзара қатынаса өндіріс құралдары нарығы арқылы жүзеге асады. Өндіріс құралдары нарығы немесе инвестициялық тауарлар нарығы бүкіл негізгі және айналым капиталдарын, сондай-ақ өндіріс құралдарын алу үшін талап етілетін ақша қаражаттарын да өзіне қосады.
Екінші сфераны өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы, өндірістік-технологиялық, агрохимиялық, ирригациялық-мелиоративтік және ветиринариялық-санитарлық қызмет көрсету салаларын біріктіретін ауыл шаруашылығына құрайды. Ауыл шаруашылығы күрделі экономикалық және табиғи-биологиялық жүйемен көрінеді. Бұл жердегі ұдайы өндіріс жерді, өсімдік пен жануарларды пайдалануға және де экономикалық және табиғи-биологиялық заңдардың өзара әрекет етуіне негізіледі. Сондықтан АӨК ерекшеліктері айтарлықтай көлемде оның негізгі звеносы - ауыл шаруашылығымен анықталады.
Үшінші сфера- ауыл шаруашылығы шикізатын дайындау, сақтау және қайта өндеуді қамтамасыз ететін өндіріс салаларының жиынтығы. Мұнда тамақ , ет, сүт, ұн, жем дайындау өнеркәсіптері, сондай-ақ дайындау ұйымдарының желісі біріктірілген.
Қайта өндеу өнеркәсібі 25 саланы біріктіреді. Олардың негізгілері ет - 27,4%, сүт-10,5 %, нан және макарон өнімдерін 7,3 %, кондитер-3,9 %, ұн және жем дайындау-17%, жүнді алғашқы өңдеу 15,9%.
Агроөнеркәсіптік кәсіпорынның басқа ауыл шаруашылық кәсіпорынынан айырмашылығы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруде оны қайта өңдеу кезеңдерін де қосады, басқаша айтқанда тұтынуға дайын өнімдері алады. Ал соңғы өнім тек қана аграрлық сектордың шикізат саласы және өнеркәсіптің қайта өңдеу салаларымен тығыз өндірістік-экономикалық байланысынның негізінде, сондай-ақ өнімді жеткізу мен өткізуде алынады.
АӨК құрамында төртінші сфера маңызды орын алады. Төртінші сфераға өндіріс дамуының жалпы жағдайын қамтамасыз ететін жол-көлік шаруашылығы, байланыс, материалдық-техникалық қызмет көрсету, сақтау жүйесі, қойма шаруашылығы секілді инфрақұрылым салалары кіреді. әрбір қабылданған өндірістік инфрақұрылым тікелей өндіріске қызмет етуші салалар, әлеуметтік инфрақұрылым адамның өмір сүру шарттарын қамтамасыз етуші салалар.
АӨК-нің негізгі ерекшілігі - басты өндіріс құралы ретінде жер пайдаланылады. Жердің тауар айналымына енгізілуі, оны басқа ресурс секілді сатып алуға мүмкіндік береді. Аграрлық нарықтың дамуына жердің сатып алу-сатылуы өте теріс әсер етеді, жермен айналысу қиынға түседі. Жерге жеке меншіктің болуы, аграрлық экономиканы капитализациялауға кедергі болады, яғни капиталдың еркін ағымына шектеу қояды. Жердің меншік иесі өзінің жерінде капитал қолданғаны үшін ақы төлеуді талап етеді. Бұл кәсіпкердің табысын төмендетеді. Нарықтық экономикалық қатынастардың Нидерландыда қалыптасуы бекер емес- бұл елде барлық жер дәстүрлі түрде мемлекет меншігінде болған. Бүгін нарық экономикасы жоғары дамыған көп елдерде жер мемлекет меншігінде болып отыр. Жерді жалға беру механизмі қалыптасқан жағдайда, еркін кәсіпкерлік қолайлы дамуы мүмкін. Жер жалға берудің жетілген жүйесі, оны пайданалуға мүмкіндік береді, кәсіпкерліктің осы түрімен айналысатындардың барлығы үшін жерге жол ашық болады.
АӨК-нің соңғы өнімін материалдық-заттық құрамы бойынша және өнім құны бойынша анықтауға болады. Материалдық - заттық құрамы бойынша АӨК-нің соңғы өнімі ауыл шаруашылығы шикізатынан өндірілген және тұрғындардың жеке және қоғамдық басқа да өндірістік емес тұтынуға, қорға жинауға, сондай-ақ экспортқа жіберілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінен тұрады. Өнім құны бойынша АӨК-нің соңғы өнім АӨК салаларында жасалған өнім құнын, өндірістік қызметтерге амортизациялық аударымдарды білдіреді. АӨК-нің салалық құрылымында ауыл шаруашылығының үлесі- 78 %, қайта өңдеу салалары 22%. Болашақта қайта өңдеу салаларының даму қарқынының артуымен байланысты, қайта өңдеу салаларының үлесі көбейеді, ауыл шаруашылығының үлесі азаяды деп болжануда.
АӨК-нің келесідей өзімдік құрылымдық ерешіліктерін атауға болады:
- экономиканың негіз құраушы саласы бола отырып, табиғи-климаттық факторларға тәуелділігі ;
- негізгі өндіріс құралы ретінде жермен тығыз байланыстылығы;
- еңбектің нәтижелілігін және өнім көлемі мен сапасын алдын-ала дәл анықтау мүмкін емес;
- басқа салаларға қарағанда биологиялық ресурстар мен Күн энергиясы басты қажеттіліктер болып табылады;
- меншік нысандарының әртүрлігі оның әлеуметтік-экономикалық ерекшелігі болып табылады.
- жоғарыдағы ерекшеліктеріне байланысты саланы мемлекеттік реттеу ерекшеліктері бар.
Сонымен қатар, Е.В. Серова АӨК-нің ерекшелігіне жетілген бәсекенің болуын және нарыққа ену мен нарықтан щығудын қарапайымдылығын, яғни еркіндігін қосады. Расында аграрлық нарыққа ену мен шығуда экономикалық, саяси, әлеуметтік, сондай-ақ институционалдық шектеулер жоқ.
Қорыта айтқанда, АӨК кез-келген ел экономикасының негізгі саласы. Ол елдің азық-түлік қауіпсіздігін етуші бірден бір сала болып табылуымен байланысты түсіндіріледі. Сондықтан да аграрлық саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыру, оны теориялық тұрғыда зерттеу ешқашан өз басымдылығын жоғалтпайды.
1.2 Агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы мемлекет саясатының рөлі және оның қағидалары мен әдістері
Кез-келген республикасының ауыл шаруашылық секторы қашанда табиғи-климаттық факторларға тәуелді. Сондықтан да кез-келген мемлекет ауыл шаруашылық саланы белгілі бір мөлшер мен шектерде реттейді, ал реттеудің өзі мемлекеттік қолдау түрінде жүзеге асады. Агроөнеркәсіптік кешен Қазақстан Республикасы халық шаруашылығының ірі саласы, бүгінде ауылды жерлерде республика халқының 47%-ы тұратындықтан елдегі экономикалық және әлеуметтік жағдай көбінесе осы саладағы ахуалға қатысты болып келеді.
Мемлекеттік реттеу нарықтық экономика жағдайында өз табиғатында болу үшін нақты теориялық-әдіснамалық негіздерін анықтау қажет. Ол ең алдымен елде экономикалық және саяси келісім орнату мақсатын көздеуі керек. Нарықтық қатынастар жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу - экономиканы әкімшілік-әміршілік басқарумен салыстырғанда іс жүзінде жаңаша сипатқа ие болатыны сөзсіз. Мұнда біріншіден, реттеудің әкімшілік емес, экономикалық әдістерінің басымдылығы мен тиімділігін айту керек, екіншіден, мемлекет тарапынан ұсынылатын шарт пен бағдарламаны талдауға мүмкіндік беретін реттеудің индикативтік әдістеріне көшудің жүзеге асуын айтуға болады, үшіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілердің өзара келісімі негізінде шешім қабылдаудың демократиялық қағидаларына көшу де маңызды роль атқарады.
Нарықтық экономика шарттары тұрғысынан қарастыратын болсақ, экономиканы мемлекеттік реттеудің өзіндік айқын қажеттіліктерін байқаймыз. Олар, өз кезегінде келесідей нарықтың кемшіліктері арқылы көрінеді:
1. Нарық банкроттықтан сақтандыра алмайды;
2. Нарық көптеген кәсіпорындардың, жер иеленушілердің, сатушылардың қызметін үйлестіре алмайды, оның үйлестіруші қызметін мемлекет өзіне қалдырады;
3. Нарық әрқашан монополиялануға ұмтылады;
4. Нарықтың механизм сыртқы әсерлер деп аталатын мәселелерді шеше алмайды. Мысалы, қоршаған ортаны ластанудан қорғау, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы дауларды шешу және т.с.с.
Экономикалық тұрғыдан алғанда, таза нарықтық экономика болмайтынын әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр. Мемлекет экономикаға әрқашан да араласқан. Мұнда тек оның мақсаттары, міндеттері, ауқымы мен нысандары ғана әр түрлі болып келеді. Бүгінде аграршы-ғалымдар ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу және қолдау мәселелерін түбегейлі зерттеуде. Агроөнеркәсіптік кешеннің сұраныс пен ұсыныстың төмен бағалық икемділігі жағдайында мемлекеттік қолдаусыз өзіндік реттеудің нарықтық механизмдері арқылы ғана тұрақты дамуға қол жеткізуі мүмкін емес. Жоғарыда атап өткеніміздей, экономиканы мемлекеттік реттеу кез келген қоғамда, кез-келген экономикалық жүйеде орын алады. Соған сәйкес мемлекеттік реттеу мәселелерін зерттеу де шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектерінде көптен кездеседі. Мемлекеттік реттеу туралы П. Самуэльсон мен В.Нордхаус рыноктық механизм көптеген салаларда баға мен өндірісті анықтайды, ал мемлекет өз кезегінде рынокты салық салу, шығындар арқылы реттейді. Екі жақ та рынок және мемлекет те маңызды. Экономиканы екеуінің біреуінсіз басқару бір қолмен қол соғуға тырысқанмен бірдей деген пікір айтады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу идеясы нарықтық экономикалы елдерде XX ғасырдың 50-60 жылдарынан бері жүзеге асырылып келеді. Бүгінде көптеген елдерде ауыл шаруашылығы экономикасын мемлекеттік реттеудің әр түрлі механизмдері енгізілген. Оларда шаруаларды мемлекеттік қолдау механизмдерін жасай отырып, нарықтың көрінбейтін қолының еркіндігін шектеу қажеттігі айқындалған. Мұндай механизмдер өз жеріне меншік иесі бола отырып, оны тиімді пайдалану мен сақтауға мүдделі ерікті шаруа мүдделеріне бағытталғанда ғана дұрыс жұмыс істей алады. Әлемдік ауыл шаруашылықтың тәжірибесі ертеректе көрнекті ресейлік экономист-ғалым А.Чаяновтың ғылыми тұжырымдарының дұрыстығын дәләлдеді. Әсірісе, оның айтуынша, техниканың аса зор даму жағдайында да осы салада отбасылық фермерлік шаруашылықтар маңызды роль атқара алады. Мысалы, АҚШ-та XX ғасырда өндірілген өнімнің 60 %-ға жуығын жеке отбасылық фермалар өндірді. Ал, жерге меншік пен экономикалық мүддеден айырылған шаруалар, тәжірибе көрсеткендей ондай нәтижеге қол жеткізе алмаған.
Кейбір кәсіпкерлер бизнес мемлекеттік реттеуді қабылдамайды деп санайды. Алайда, Нобель сыйлығының лауреаты Дж. Стиглердің мемлекеттік реттеу жөніндегі белгілі зерттеулеріне сүйенетін болсақ, бизнес мемлекеттік реттеуден мүлдем алшақтамайды, қайта керісінше ол бәсекедегі тәуекелді істерді мемлекет тарапынан қорғауды талап етеді. Мұндай құбылыстар нарықтық қатынастарының қалыптасқанына көп бола қоймаған Қазақстан экономикасының аграрлық саласына да тән.
Сонымен мемлекеттік реттеу дегеніміз - мемлекеттік басқарушы органдардың шаруашылық жүргізуші субъектілердің және әлеуметтік- экономикалық құрылымдардың әрекетіне, экономиканы тұрақты дамыту мақсатында қолданылатын мемлекеттік шаралар жүйесі. Отандық ғалым, А.Кайгородцев агроөнеркәсіптік өндірісті мемлекеттік реттеуді ауыл шаруашылығы өнімін және шикізат пен азық-түлікті өндіру мен өткізуге мемлекеттің экономикалық, әкімшілік және заңнамалық әсер ету жүйесі деп түсіну керек деген пікірді алға тартады.
АӨК-ді мемлекеттік реттеу қажеттілігі:
1) шикізат пен азық-түлік, ауыл шаруашылығы өнімдері нарықтарының елдің макроэкономикалық жағдайына әсер етуімен;
2) өнімді өндіру, өндеу және өткізу үрдістерінде қалыптасатын табыстарды экономикалық әділетті жолмен бөлуді қамтамасыз етуге нарықтың қабілетсіздігімен;
3) табиғи факторлардың оның нәтижелілігіне әсер етуімен анықталатын ауыл шаруашылығы өндірісінің спецификасымен;
4) ауыл шаруашылығын ауыл территориясын сақтаудың және ауыл тұрғындары іс-әрекетінің негізгі түрі ретінде қолдаумен байланысты болып келеді.
АӨК-ні мемлекеттік реттеудің міндеттері:
1) агроөнеркәсіптік өндірістің дамуы;
2) елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
3) шикізат пен азық-түлік, ауыл шаруашылығы өнімдері нарықтарын реттеу;
4) халықтың азық-түлікпен қамтамасыз етілуін жақсарту;
5) ауыл шаруашылығы мен экономиканың басқа салаларының теңгермешілігін (париетін) қолдау;
6) ауыл шаруашылығы мен басқа салалардағы жұмысшылар табыстарының деңгейін теңдестіру;
7) отандық тауар өндірушілерді қорғау болып табылады.
Мемлекеттің реттеуі қолдауынсыз аграрлық сектордың дамуы мүмкін емес. Осы арайда, академик Я.Ә Әубәкіров ...мемлекет әсері ауыл шаруашылығының барлық секторларының әлеуметтік бағытта болуын, халықты еңбекпен қамтамасыз етуді, ауыл шаруашылығы салаларына жоғары технологияны енгізуді, халықаралық еңбек бөлісінде, отандық ауыл шаруашылығы өндірісінің енуін қамтамасыз етеді деп санайды [10,82б]. Сондықтан да аграрлық қатынастарды оңтайлы реттеу үшін мемлекеттік реттеудің мақсатты бағытталған, тұрақты және белсенді саясаты, яғни реттеу мен қолдаудың ерекше мемлекеттік саясаты қажет. Шетелдердің ауыл шаруашылығы саласының дамуында аграрлық сектордың дамуын мемлекеттік реттеу тек қана қажеттілік емес, сонымен бірге көптеген шет мемлекеттердің дамуы үшін заңдылық болып табылатынын әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр [8]. Аграрлық секторды және агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеу көпқырлы және кешенді түсінік болып табылады. Солай бола отырып, нормативтік-құқықтық актілерді дайындау, азық-түлік тәуелсіздігіне, ауыл шаруашылығы өндірісінің тұрақты дамуына қол жеткізу үшін мемлекеттік органдар іс-әрекетін ұйымдастыру жолдарымен мемлекеттің ұйымдық-шаруашылық іс-әрекетке мақсатты түрде әсер етуін көрсетеді. Бұл өз кезегінде ауыл шаруашылығы өнімдерін, шикізат пен азық-түлікті өндіру, өңдеу және өткізуге, сонымен қатар өндірістік-техникалық қызмет көрсетуге және агроөнеркәсіптік өндірістің материалдық-техникалық қамтамасыз етілуіне мемлекеттің экономикалық әсерін білдіреді.
Экономикалық реформаларды жүргізудің тарихи тәжірибесі көрсеткендей, қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етуде аграрлық реформалардың бағыты, дұрыстығы мен жүйелілігі үлкен роль атқарады. Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары Қазақстанда аграрлық саясатты жүргізу барысында осы дұрыс бағыт пен жүйелілікті қамтамасыз етуге қажетті көңіл бөлінбеді де, соның салдарынан басқарудың, жоспарлаудың әкімшілік әдістерінен бірден бас тарту орын алып, жедел жекешелендіру жергілікті жағдайды ескерусіз жүргізілді. Мемлекеттік басқару, жоспарлы үйлестіру жаңа жағдайда мемлекеттің экономикалық саясатын жасаудың ғылыми негізі ретінде әлеуметтік-экономикалық мәселелерді, оның ішінде баға белгілеу, қаржы - несие саясаты мен салықтық реттеу, ғылыми техникалық болжау жүйелерін де қамтиды. Қоғамдық мүдде тұрғысынан экономиканың аса маңызды секторларының (соның ішінде агроөнеркәсіптік кешеннің) дамуын мемлекеттік реттеудің әр түрлі әдістерін - инвестиция, салықтар, несиелер, субвенциялар, әр түрлі жеңілдіктерді пайдалану арқылы қамтамасыз ете аламыз. Агроөнеркәсіптік кешеннің қосалқы салаларының, әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымының дамуы үшін салықтық жеңілдіктер беру маңызды.
Агроөнеркәсіптік кешеннің құрылымдық ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттік салық және қаржы-несие саясаты аграрлық секторға қатысты мынадай екі негізгі қағиданың негізінде құрылуы қажет:
1. ауыл шаруашылығының басымды түрде дамуы;
2. шаруашылық жүргізудің барлық ұйымдық-экономикалық түрлерінің теңдігі.
Осылайша, азық-түлік пен шикізаттың сатып алу бағасын едәуір төмендету арқылы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін де жақсартуға болады.
Мемлекеттің аграрлық саясатын жан-жақты талдай келе, осы саясат негізінде шешімін табуға тиіс бірқатар мәселелер жатқанын көреміз:
- кооперацияның мүмкіндіктерін максималды пайдалану және шаруашылық жүргізудің әр түрлі тиімді ұйымдық-құқықтық нысандарында өндірістің көп укладты аграрлы құрылым құруды аяқтау, осы салада кәсіпкерлік пен шағын бизнестің еркін дамуын қамтамасыз ету;
- аграрлық секторды кәсіпорындар мен ұйымдардың экономикалық еркіндігімен жанама мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ету;
- аграрлық сектордың дамуын мемлекеттің мақсатты бағдарламаларын жүзеге асыру негізінде мемлекеттік қолдау;
- отандық ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін қорғауды және бәсекеге қабілетті өнімдер мен азық-түлік тауарларымен әлемдік нарыққа шығуын қамтамасыз ету;
- салық саясатының және қаржы несиелік жүйе мен бағалық реттеудің нарықтық механизмдерін жетілдіру, ауыл шаруашылығы өндірісі мен тамақ өнеркәсібінің ресурстық әлеуетін жаңалауға инвестиция бағыттау;
- аграрлық секторды заманауи техникамен, минералды тыңайтқыштармен, өсімдік қорғау құралдарымен, ветеринарлық медицина құрал-жабдықтарымен және тауар өндірушілерді агросервистік қызмет көрсетулермен қамтамасыз ету үшін отандық ауыл шаруашылығы машинасын жасау және химия өнеркәсібінің дамуын жеделдету;
- жерді рационалды пайдалану, оны қорғау, өндірістің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- экологиялық таза өнімдер өндірісінде жаңа ресурс жинақтаушы технологияны игеру;
- жоғары сапалы және бәсекеге қабілетті өнім өндіру мақсатымен ауыл шаруашылығы өндірісінің өнеркәсіптік қайта өндеумен интеграциялық үрдістерін тереңдете дамыту;
- агроөнеркәсіптік өндірісте, мал шаруашылығы мен ауыл шаруашылығы дақылдарының селекциясын дамытуда мемлекеттің ғылыми-техникалық саясатын іске асыру;
- ауылдың әлеуметтік дамуын жеделдету, ауыл тұрғындарының өмір сүру деңгейі сен сапасын арттыру, ауылдық елді мекендерде өмір сүруге толық жағдай жасау.
Қазіргі кезде мемлекеттік реттеудің мақсаты - аграрлық секторды нарықтық экономиканың тиімді саласына айналдыру; агроөнеркәсіптік өнлірістің тұрақты дамуын қамтамасыз ету; өндірістің қалыпты экономикалық қызмет етуі үшін жағдай жасау; осы салада кәсіпкерлік қызметтің дамуын қолдау болып табылады. Ауыл шаруашылық тауар өндірушілерін қолдау мемлекеттің қосымша шығындары бола отырып өндірістің өсуі үшін жағдай туғызады, инфрақұрылымның дамуын жеделдетеді, жұмыссыздықты төмендетеді, баға тепе - теңдігін ұстап тұрады, ал тұтастай алғанда әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Мұндай шығындарға іс жүзінде әлемнің барлық елдері жол береді.
Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің қағидаларын қарастырмас бұрын АӨК-нің әрекет етуінің өзіндік қағидаларына тоқталайық . Олар келесідей:
oo АӨК-нің барлық салаларының пропорционалды дамуы қағидасы. АӨК-нің көптеген салалары бар , мысалға ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуші саласын айтуға болады.
oo ауыл шаруашылық кәсіпорындарының басымды дамуы қағидасы. Бұл қағида елдегі азық-түлік проблемасын түбегейлі шешудегі негізгі база ретінде аграрлық секторды және ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының ауыл шаруашылығы өндіріс ұлғайтудағы шешуші ролін мойындаудан туындайды.
oo АӨК-нің кәсіпорындарын басқаруда соңғы нәтижеге бағдарлану қағидасы. Бұл қағида АӨК-нің барлық жүйесіне қатысты болып келеді.
Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің нарықтық қағидалары келесідей болуы керек деп санаймын:
oo сыртқы экономикалық және ішкі экономикалық қатынастарда аграрлық саладағы белгілі бір жеңілдіктерді белгілеуді жоспарлайтын аграрлық протекционизм кағидасы. Ұлттық мүдделерді қорғау үшін әлемнің дамыған нарықтық елдері әлеуметтік институт ретінде мемлекеттік протекционизмді қолданады.
Аграрлық протекционизмнің негізінде келесідей қағидалар жатыр:
a) елдің азық-түлік қауіпсіздігін сақтау. Елдің экономикалық қуатының бір атрибуты оның азық-түлік қауіпсіздігі болып табылады.
ә) импортты шектеу және экспортты қолдау. Демек , мемлекет сырттан келетін импорт ағымдарын бақылау керек және ауыл шаруашылығы тауар өңдірушілеріне өз тауарларын сыртқа шығаруға жәрдемдесуі қажет, сонымен қатар, бұл екеуінің арасындағы балансты сақтауы қажет.
б) бұл ең бастысы, яғни аграрлық секторды тұтас экономиканың маңызды салаларының бірі ретінде дамыту:
oo әр түрлі деңгейде қабылданған мақсатты бағдарламаларды олардың орындалуы мен бақылауды реттеу қағидасы:
oo АӨК-нің басымды дамуы; АӨК-нің басымды дамуы аграрлық сектордың экономиканың маңызды салаларының бірі ретінде халықты азық-түлікпен, ал өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз етнде жатыр. Мұнда әрбір адамның және тұтас мемлекеттің мүдделері тоғысып жатыр.
oo экономиканың басқа салаларындағы және аграрлық сектордағы табыстарға баға теңгермешілігін (паритетін) белгілеу және қолдау. Мемлекет табыс пен баға теңгермешілігін аграрлық салада да , сондай-ақ экономиканың басқа салаларында да қолдауға тиіс.
oo мемлекеттік реттеудің экономикалық әдістермен жүзеге асырылуы қағидасы;
oo мемлекеттік және басқа да шаруашылық құрылымдардың ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының іс-әрекетіне тікелей араласуына жол бермеу қағидасы;
oo ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының өндірістік-шаруашылық іс-әрекетті жүзеге асыруда дербестікті сақтау және кепілдендіру қағидасы.
Осылайша , экономикалық реттеу өндірістік-шаруашылық іс-әрекеттің дербестігін қамтамасыз етеді , меншікті басқарудың еркіндігін нығайтуға ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының шаруашылық-өндірісті іс-әрекетінде жаңа өндірістік базаны қалыптастыруға мүмкіндік береді. Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің экономикалық әдістерінің басты қызметі өндіріс тиімділігінің барынша жоғары деңгейінде қоғамға қажетті өнім өндіру үшін қолда бар ресурстарды толық пайдалануға мүмкіндік беретіндей өндірушілердің экономикалық мүдделеріне ықпал етуді қамтамасыз етуінде жатыр. Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің маңызды элементі - саланы мемлекеттік қолдау. Аграрлық секторды мемлекеттік қолдау саяси, сондай-ақ экономикалық факторлармен және аграрлық сектордың ерекшеліктерімен шарттасылған. (ауыл шаруашылығы өндірісі ұйымдарының бірқатар нысандарының болуы; жерді өндірістің негізгі құралы ретінде пайдалану; жергілікті топырақтық және табиғи-климаттық жағдайлардың әртүрлілігі; көптеген кәсіпорындардың көпсалалық сипаты). Аграрлық секторды мемлекеттік қолдау өз кезегінде келесідей қағидаларға сүйенуі керек:
1. Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері өзін-өзі қаржыландыру негізінде жұмыс істеуі қажет, ал мемлекет тарапынан қолдау шаралары шаруашылық жүргізудің қалыпты экономикалық жағдайын қамтамасыз ету үшін толықтырушы роль атқаруы керек.
2. Субсидиялар , дотациялар, жеңілдіктер және басқа да реттеуші тетіктер мен құралдар тауар өндірушілерді тиімді шаруашылық жүргізуге бағдарлауы қажет, оларды қатаң дифференциалды түрде қолдану керек. Мемлекеттік қолдау әкімшілік әдістер ретінде көрінеді, яғни құқықтық актілерде көрініс табады.
Өндірістік әлеуетті сақтау, қолдау , жаңалау және жаңғырту бойынша аграрлық секторды тікелей қаржылық қолдау әр түрлі нысанда көрінуі мүмкін:
oo бұрын қабылданған және қазіргі уақытта қолданылмай отырған мемлекеттік мақсатты бағдарламаларды жүзеге асыру;
oo ірі өндірістердің әлеуетін қолдау, сондай-ақ шаруа қожалықтарының жаңа тиімді қуатын қалыптастыру бойынша жеңілдетілген мақсатты несиелер ;
oo техникалардың мақсатты лизингін жасау ;
oo мал шаруашылығының тапшылық өнімдеріне берілетін дотацияны оның өндірісі мен шаруашылық мамандануының зоналық жағдайы есебінен сақтау;
oo өнім мен мүлікті сақтандыруда көмек көрсету;
oo жеке меншіктегі жерге кепілдік операцияларын дамыту;
oo салықтарды төмендету, әсіресе ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдейтін ауыл кәсіпорындарында;
oo нарық инфрақұрылымдарын дамытуда, көтерме нарықтар құруда және аукциондар өткізуде көмек көрсету;
oo импортталатын дайын азық-түлік өнімдеріне кедендік салымдарды арттыру, экспортты субсидиялау.
Аграрлық секторды мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру үшін ел экономикасының осы саласындағы мемлекеттік реттеуші органдардың құзыреттілігі мен құрылымын тұрақты жетілдіріп отыру қажет. Сөз соңында аграрлық секторды мемлекеттік қолдаудың келесідей бағыттарын ұсынуға болады:
1. Шаруа - фермерлерге, әсіресе жұмысын жаңа бастаған фермерлерге қаржылық қолдау көрсету;
2. Табиғи - климаттық жағдайы қолайсыз аудандарда аграрлық сектордың дамуы үшін қаржылық қолдау көрсету;
3. Аграрлық секторды көтеру үшін облыстарға субвенция бөлудің құқықтық негіздерін қарастыру;
4. Аграрлық секторда жеңілдікті салық салудың арнайы режимін анықтау.
Қазіргі жаһандық қаржылық дағдарыс кезінде экономикаға мемлекеттің әсері тіпті күшейе түсуде. Алайда, аграрлық саладағы мемлекеттік саясат бұдан бұрын да күшті болды. АӨК өз дамуында әрқашан да мемлекеттің қатысуын талап етеді. Халқының жартысына жуығы ауылды жерде тұратын және олардың көпшілігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінге әлемнің көптеген елдері мен аймақтарында орын алып отырған азық - түлік жетіспеушілігі әлемдік қоғамдастықтан агроөнеркәсіптік кешен салаларын дамыту арқылы азық- түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің жаңа бағыттары мен жолдарын қарастыруды талап өтуде. Өз кезегінде әлемдік қоғамдастықтың бір мүшесі ретінде Қазақстанда мұндай мәселелерден тысқары қала алмайды. Агроөнеркәсіп кешені республикадағы экономикасы жоғары әлеуетті, мүмкіндігі мол, ұдайы өндірістік және әлеуметтік мәні жоғары негізгі салалардың бірі болып саналады. Тәуелсіздік алған алғашқы жылдардан басталған экономикалық реформалар, билік орындары қабылдаған нормативтік - құқықтық актілер мен басқа да іс-шаралар тұтастай алғанда агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабылеттілігін арттыруға шешуші роль атқара алмай отырғаны ақиқат . Осы жерден ауыл шаруашылығы саласының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың жаңа әрі тиімді механизмдерін жасау қажеттілігін байқаймыз.
Агроөнеркәсіптік кешен қырылымында үш сфераны ажыратады: бірінші - ауыл шаруашылығы, тамақ және ет - сүт өнеркәсібін, дайындау жүйесін өндіріс құрал-жабдықтарымен қамтамасыз ететін өнеркәсіптік салалар жиынтығы; екінші - ауыл шаруашылығың тікелей өзі (егін, мал және орман шаруашылықтары); үшінші ауыл шаруашылығы шикізатын дайындауды, тасымалдауды, сақтауды және өңдеп, ұқсатуды қамтамасыз ететін салалар мен өндірістер жиынтығы.
Қазақстандағы аграрлық реформа барысында А.Ө.К.-тің ұйымдастыру-экономикалық , қаржылық және құқықтық жағдайлары түбегейлі өзгертілді. Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері шаруашылық жүргізудің ұйымдастыру құқықтық формаларын , өзінің өндірістік - қаржылық қызметін жоспарлауды, өндірілген өнім мен табысты пайдалануды, өткізілетін өнімге баға тағайындауды таңдауда дербес құқыққа ие болды.
Аграрлық реформаның мәні, ол - меншік қатынастарын өзгерту және соның негізінде ел экономикасында көп салалы аграрлық секторды қалыптастыру болып табылады. Заманауи ғылым мен практика шаруашылық жүргізудің талаптарға сай жолдарын ұсынады. Бүгінгі таңдағы аграрлық секторға қойылатын талаптар келесі концепция нұсқаулықтарымен байланысты болса керек. Олар :
мемлекеттік мақсатты бағдарламалар ресурстық мүмкіндіктердің шектеулілігіне сәйкес А.Ө.К. дамуының басым бағыттары бойынша қабылдануы тиіс; осыған байланысты ішкі резервтерді мейлінше пайдалануға үлкен мән беріледі, сондай-ақ А.Ө.К - тің ішкі экономикалық қатыстарын жетілдіруге, яғни тік және көлбеу байланыстағы құрылымдарды жасауға назар аударылуы қажет, ауыл шаруашылығы тек экономика секторы ғана емес, сонымен қатар қоғам өмірінің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылуы керек, сондықтан ол мемлекеттік саясаттың объектісі болуы тиіс;
ауыл шаруашылығы мен азық-түлік рыноктарының қызметін мемлекеттік реттеу қажеттілігі бар, себебі тиімді құрал ретіндегі реттеу іс-әрекеттерінен аталмыш сала шаруашылығының нәтижесі белгілі болады.
Рыноктық механизмдер отандық өндірушілерді мемлекеттік қолдау саясатын толықтыруы қажет.
Агроөнеркәсіптік кешенді өркендетуде өзіндік өндірістік мүмкіндіктерге басымдықтар беріледі.
Бұл отандық азық-түлік рыногын қалыптастырудың негізгі шарты. Есептеулер көрсеткендей жақын онжылықта отандық өнім шығару есебінен ет, құс, сүт, жұмыртқа, картоп және көкөніс өнімдері бойынша ішкі тұтынуды қанағаттандыруға мол мамандандырылған аймақтар кешендер ұйымдастырылуда.
Қазақстан Республикасы үкіметі өндеуші, ұқсатушы өнеркәсіп кәсіпорындарын технологиялық қайта жарақтандыруда материалдық, қаржылық қолдау көрсетіп отыр. Мұнын өзі отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға көмектесетіндігі анық . Сондықтан аграрлық саяси ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді тұрақтандырып, жоғарылату ісіне қызмет көрсетуі тиіс.
Қазіргі дамыған елдердің барлығында дерлік ауыл шаруашылығы экономиканың маңызды сферасы ретінде мемлекеттің қолдау объектісі болып отыр. Өндірістің бұл саласындағы басты қағида еркін рынок жағдайындағы сұраныс пен ұсыныс арақатынасын белсенді мемлекеттік реттеумен толықтыруда болса керек.
Батыс елдерінде мемлекет ең маңызды деген ауыл шаруашылық өнімдеріне минималды бағалар тағайындайды және оны қайта қарап отырады. Осындай әрекеттер арқылы өндірушілер бағаның тым төмендеп кетуінен қорғалады. Аграрлық саясатты жүргізуге байланысты шығындар мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылады. А.Ө.К-ті рыноктық экономика жағдайында реттеу лөпқырылды мәселе болып табылады.
Сонымен, агроөнеркәсіптік өндірісті мемлекеттік реттеу- бұл ауыл шаруашылығы өнімдерін, шикізатты және азық-түлікті өндіру, өндеу және өткізу, сондай-ақ аграрлық секторды өндірістік-техникалық және материалдық-техникалық қамтамасыз ету бойынша мемлекеттің экономикалық әдістер арқылы әсері болып табылады.
Қазақстан Республикасында мемлекеттің реттеуші қызметі келесі бағыттар бойынша жүзеге асады:
1. Заңнамалық база жасау, реттеуді құқықтық қамтамасыз ету. Мемлекеттік реттеу монополдық құрылымдарың теріс әсерін болдырмауға бағытталуы тиіс. Қазақстанда аграрлық рформа жүргізу барысында мейлінше монополданған ресурстық, шикізаттық, азық-түлік рыноктары қалыптасты. А.Ө.К - пен шектес салалардың монополизмі, делдалдардың көптігі бағалар диспаритетін туындатып, ауыл шаруашылығында жасалған жалпы табысты монополистер мен делдалдардың пайдасына қайта бөліп, А.Ө.К.-тің негізгі саласындағы ұдайы өндіріске кедергі келтірді.
2. Аграрлық рыноктардың барлығында бәсекелік орта қалыптастыру. Мұның өзі А.Ө.К.-тің түпкі табысын оның барлық буындарының шығындарына сәйкес қайта бөлуге көмектеседі. Бұған қоса баға теңсіздігін жою үшін энергетикалық кешен, көлік, байланыс кәсіпорындарының қызметін реттеуде мемлекет-рөлін лүшейте түсетін заңнамалық негіз қажет.
3. Агроөнеркәсіптік кешенді орнықты дамыту, тауар өндірушілерді рынок шарттарына бейімдеу жағдайларын жасауды қолдау. Осыған байланысты мемлекеттік реттеудің маңызды қызметіне тамақ өнімдері мен ауыл шаруашылығы шикізаттарына орнықты сұранысты қолдау жатады. Мемлекет А.Ө.К. өнімдеріне, мемлекеттік тапсырысқа қажетті баға жүйесін реттеу арқылы халықтың табысын қалыптастырыға әсер етіп, тұрғындардың төлем қабілеті бар сұранысын түзуге жәрдемдеседі.
4. Ақылға қонымды протекционизм саясатын жүргізу және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету кедендік тарифтер, импорттық азық-түлік тауарларына салықтар көмегімен жүзеге асады.
5. Шетелдік инвесторлар үшін қолайлы ахуал жасау. А.Ө.К.-тің біріккен кәсіпорындарын құру, озық техника мен технологияны импорттауды қолдау мақсатында шетелдік кредиторлар үшін мемлекеттік кепелдіктер беру.
6. А.Ө.К. - проблемалары бойынша шешуші ғылыми бағыттарды қаржыландыру, әлемдегі стандарттарға сай жаңа технологияларды жасау бойынша инвестициялық жобаларды қаржыландыруға қатысу.
Агроөнеркәсіптік өндірісті мемлекеттік реттеу бірқатар экономикалық құралдар арқылы жүзеге асады. Бұлардың ішінде бағаның рөлі ерекше. Баға - рыноктық экономиканың негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Бағаларды ырықтандыру ұсынысты да; сұранысты да қысқартты және бағалар диспаритетін (теңсіздігін) туындатты. А.Ө.К-тің негізгі баға жасаушы буындары бойынша бағалар теңсіздігін реттеу қажеттілігі туып отыр. Бұл диспаритеттер : энергосатушылар - транспорттық тарифтер- А.Ө.К. үшін машина жасау саларының өнімі - ауыл үшін қызмет көрсету - ауыл шаруашылығы шикізаты - өңдеу, тамақ өнімдері саудасы тізбесі бойынша реттелуі тиіс.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты агроөнеркәсіптік кешеннің бүгінді жағдайы мен өзекті мәселелеріне ғылыми талдау жасап, оның нарықтық қатынас жағдайындағы құрылымдық өзгерістері және іс-тәжірибелік тұрғыдан ұсыныстар дайындау болып табылады. Алға қойған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер орындалады:
- ауыл шаруашылығы саласы агроөнеркәсіптік кешеннің ең негізгі құрамды бөлігі ретінде зерттеледі, оның бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы мемлекеттік реттеудің рөлі айқындалады;
- агроөнеркәсіптік кешенді дамыту азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің алғышарты ретінде зерттеледі, оның қазіргі жағдайына ғылыми-теориялық тұрғыда баға беріледі, саланың бәсекеге қабылеттілігін арттырудағы шетелдік тәжірибелер мен құқықтық құралдар зерттеленіп, оны Қазақстан Республикасында қолдану ерекшеліктері сараланады.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны. Республиканың, ішінары аймақтар мен облыстардың агроөнеркәсіптік кешені мен оның жекелеген салалары диплом жұмысының объектісі болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу пәні. Агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін арттыру шаралары, оны құқықтық қамтамасыз ету мәселелері және аграрлық саладағы экономикалық қатынастар диплом жұмысының зерттеу пәні болып табылады.
Тақырыптың ғылыми зерттеліну дәрежесі. Ауыл шаруашылығы экономикасының бірден-бір ерекшелігі ретінде оның жермен тікелей байланыстылығын ескеретін болсақ, онда тақырыптың зерттелінуі ежелден басталады деген пікір айтуға толық негіз бар. Бұл тұжырымды экономикалық ілімдер тарихынан белгілі физиократтар мемкебінің Байлықтың көзі -жер деген пікірі дәлелдей түспек. Ауыл шаруашалағы экономикасын КСРО-да 20-30 жылдарда А.В. Чаянов, Н.Д. Кондратьев зерттесе, кейінгі жылдары Л.И. Абалкин, В.Ф. Башмачников, А.Г. Аганбегян, П.Г. Галузо, С.В. Кисилев , А.Е. Булатов, О.К Ястребова, И.Н. Буздалов, М.Д. Мацкуляк, Е.В. Серова түбегейлі зерттеп келеді. Одан өзге ауыл шаруашылығының салалық және салаішілік мәселелері отандық экономист-ғалымдар Ғ.А. Калиевтің, С.С. Сатыбалдинның, Я.Ә. Әубәкіровтың, Р.Ю. Куватовтың, Д.К. Кабдиевтің, Е.Б Жатқанбаевтың, Н.К Мамыровтың, А.Ф.Дебердеевтың, Т.И. Есболовтың, Р.К Жоламанның, Р.Р. Аутовтың, А.Қ Қожановтың, Ж.О. Ихдановтың, С.Н. Нысанбаевтың, Ө.Қ Шеденовтың. Қ.Е Кубаевтың, М. Кемельдың, Л.А Бимендиеваның, Ж.Я. Әубәкірованың зерттеу еңбектеріне арқау болып келеді.
Диплом жұмысының әдіснамалық, теориялық және іс-тәжірибелік негізі. Ауыл шаруашылығы тақырыбына жазылған шетелдік және отандық монографиялық еңбектер мен оқулықтар, сондай-ақ оқу құралдары, шетелдік және отандық ғалымдардың диссертация жұмыстары мен ғылыми-теориялық, ғылыми-практикалық конференциялар материалдары, Қазақстан Республикасының Конституциясы және соған сәйкес Заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдаулары, Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттар мен пактілер, ҚР Ұлттық Статистика Агентінің статистикалық деректері, ҚР Ауыл шаруашылығы, Индустрия және сауда министрліктерінің материалдары, бұқаралық ақпарат құралдарының материалдары, мерзімді басылым мақалалары зерттеудің әдіснамалық, теориялық сондай-ақ іс-тәжірибелік негізін құрайды. Зерттеу жұмысында дәстүрлі салыстыру, статистика-экономикалық талдау және логикалық талдау әдісі қолданылады.
Диплом жұмысының теориялық және іс-тәжірбелік маңыздылығы. Диплом жұмысында қол жеткізілген қорытындылар мен нәтижелерді, сондай-ақ ғылыми тұжырымдарды іс-тәжірибеде сынақ ретінде қолдануға болады.
Қорғауға шығарылатын тұжырымдар.
- агроөнеркәсіптік кешеннің теориялық мәні мен мазмұны;
- астық рыногын Қазақстанның басты экспорттық әлеуетті ретінде дамыту жолдары;
- елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі агроөнеркәсіпік кешеннің рөлі;
- агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы кластерлік жүйенің орны.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшылардан (слайдтар). тұрады. Бірінші бөлімде агроөнеркәсіптік кешеннің теориялық аспектілері мен оны бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы шетелдік тәжірибелер мен оларды отандық АӨК-нің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда қолданудың өзекті мәселелеріне және Қазақстан АӨК-нің қазіргі жағдайы мен аграрлық саланы дамытудағы кластрелік жүйенің рөлін зерттеуге арналған.
1. Агроөнеркәсіптік кешеннің теориялық аспектілері және оны мемлекеттік реттеу мәселелері
1.1 Агроөнеркәсіптік кешеннің түсінігі, қағидалары мен құрылымдық ерекшіліктері
Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігің арттырудағы аса маңызды сала - аграрлық тиімділігін арттыру болып табылатыны баршаға мәлім. Бүгінде Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыздандыруға жатқан тұста бұл мәселенің өзектілігі арта түседі. Алайда, саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселерін талдамас бұрын, оның теориялық аспектілерін негіздеп алған жөн.
Кіріспеде көрсетілгендей агроөнеркәсіптік кешенді зерттеумен көптеген отандық және шетелдік ғалымдар айналасып келеді. Олардың зерттеу еңбектері әр түрлі бағытта болғанымен, жалпы тұжырымдары, байламдары мен ғылыми пікірлері бір ортақ арнада тоғысып жатады. Алайда, агроөнеркәсіптік кешен ғылыми-теориялық тұрғыдан алғанда әлі де толық зерттеуді қажет етеді. Агроөнеркәсіптік кешенді теориялық тұрғыда зерттеуді оған берілген анықтамалардан бастасақ, бұл саладағы ғылыми қөзқарастар да әр түрлі бағытта өрбиді. Мысалы, Экономикалық теория оқу құралында Азық-түлік және ауыл шаруашалық шикізатынан тауарлардың бірнеше түрін өндіретін салалардың жиынтығы жататын ұлттық өндіріс аумағында экономиканың ерекше сферасы қалыптасады. Ол агроөнеркәсіптік кешен деп аталады. Ал осы өнімнің аз бөлігі ғана тұтынушыға таза түрінде жететді де көп бөлігі техникалық өңдеуден өтеді. Ауыл шаруашылық өндірісі оңашаланған өзін-өзі ұдайы өндіретін жүйеден жаңа ұдайы өндірістік жүйенің буынына айналады. Сонымен, жаңа қоғамдық еңбек бөлінісінің арқасында, аграрлық өндіріс қоғамдық капиталдың ұдайы өндірісінің жалпы жүйесіне кіреді және ол осы жүйенің даму заңдарына сәйкес дамитын болады. Бұған қоса, аграрлық өндіріс, көбінесе тұтыны заттарын өндіретін саладан, көбінесе өндіріс құралдарын өндіретін салаға айналады. Ғалымдардың бір тобы агроөнеркәсіптік кешенді жалпы ауыл шаруашылығы экономикасының құрылымында қарастырса, енді бірі керісінше ауыл шаруашылығын агроөнеркәсіптік кешеннің құрылымында қарастыру керек деген пікірді алға тартады. Әрине, қалай алып қарасақ та бұл екі сала бір-бірімен өте тығыз байланысты әрі бір-бірінің толықтырушы құрамды бөлігі іспетті көрінеді. 70-жылдардың ортасында отандық ауыл шаруашылығы ғылымында ауыл шаруашалығын аралас салалармен бір кешенде зерттеп дами бастады. Тиісінше, агроөнеркәсіптік кешен түсінігі пайда болып, ғылыми және іс-тәжірибелік қолданысқа еніп кетті. АӨК-нің қалыптасуы және егіншіліктің өнеркәсіптік агрономияға айналуы, капиталдың ауыл шаруашылығына тартылуына жол ашып отыр, ірі капитал АӨК-нің барлық төрт сферасын қамтыған агробизнес жүйесі қалыптасып отыр. Мұнда басты рөлді қаржы-өнеркәсіптік топтар атқарады. Агробизнес жүйесі арқылы, капиталдың жалпы айналасына, еңбектік жеке меншікке негізілген шаруашылық қожалықтары тартылып отыр. Алайда, Батыста біздің қолданыстағы агроөнеркәсіптік кешен түсінігін агробизнес деп қабылдайды. Бұл пікірмен толық келісуге болмайды. Себебі, агробизнеске қарағанда, агроөнеркәсіптік кешеннің ауқымы анағұрлым кең. Агробизнес- жалпы бизнестің ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеумен және тұтынушыға жеткізумен айналасатын бөлігі. Агробизнесте жүйесінде көбінесе ауыл шаруашылығы кәсіпорындары болады. Агроөнеркәсіптік кешеннің ауыл шаруашылығынан ерешелігі оның құрылымда деп айтуға болады. Агроөнеркәсіптік кешеннің үш саласы-қор шығаратын салалар, ауыл шаруашылығы және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналасатын салалар кешені. Көптеген экономист аграршы-ғалымдардың еңбектерін саралай келе, Т.И. Есполовтың анықтамасын агроөнеркәсіптік кешеннің мәні мен мазмұнын барынша ашатын, әрі оның экономикалық табиғатына сай келетін анықтама ретінде тануға болатынына көз жеткіземіз.
Агроөнеркәсіптік кешен - бұл халық шаруашылығынның ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен, сақтаумен қайта өңдеумен, және тұтынушыға жеткізумен айналысатын салалар жиынтығы.
Осыдан кейін ауыл шаруашылығы саласын тұтас агроөнеркәсіптік кешеннің құрылымда қарастыратын ұстанымға қосылуға болады. Себебі, бұл жерде ауыл шаруашылығы саласының ауқымы кең емес. Ол екі салаішілік құрылымнан тұрады : мал шаруашылығы және өсімдік шаруашылығы. Ал, агроөнерәсіптік кешеннің ауқымы анағұрлым кең болып келеді. Мұнда ауыл шаруашылығы агроөнеркәсіптік кешеннің ең негізгі құрамды бөлігі болып табылады, яғни ауыл шаруашылығы агроөнеркәсіптік кешеннің болуы мүмкін емес. Сондықтан агроөнеркәсіптік кешен мен ауыл шаруашылығы саласын өзара тығыз байланысты зерттеу ғылыми-теориялық, сондай-ақ іс-тәжірибелік тұрғыдан алғанда орынды саналады.
Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы үш негізгі салаларды біріктіретінін жоғарыда айтып өттік. Сәйкесінше, агроөнеркәсіптік кешендегі өнім өндіру үдерісі келесі тізбек бойынша жүзеге асады: ( 1-сурет)
Агроөнеркәсіптік кешен
Дайындау, сақтау, өңдеу, сату
I II III Ауыл шаруашылығы
Қор шығаратын салалар
Материалдық қызметтер
Cурет 1. Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы [4,15б]
Бірінші салаға трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаулың химиялық құралдары, ауылдық құрылыс, өндірістік мал азығын өндіру және микробиология, сондай-ақ суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін салалар кешені кіреді.
Екінші саланы ауыл шаруашылық өндірісің салалары - егін шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық мал азығын өндіру секілді салалар кешені құрайды.
Үшінші сала ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау, тасымалдау, сақтау және өңдеу мен өткізуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістің жиынтығы болып табылады.
Агроөнеркәсіптік кешенді жекелеген сфераларға бөлу үдерісінің экономикалық мазмұны, біріншіден, агроөнеркәсіптік кешеннің түпкі өнімін жасаудағы олардың әрқайсысының орнын анықтауда, екіншіден, тұтастай алғанда, агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және қарқынды дамуы жекелеген салалар мен сфералардың рационалды арақатынасынан айқындалатын болғандықтан, бұл кешендердің ішкі тепе-теңдік құрылымының кажеттілігінде жатыр. Қазақстанда маркетингтік сфераның дамымай артта қалуының басты себебі, ауыл шаруашылығы шикізаты мен азық-түліктің көп шығынға ұшырауы болып табылады. АӨК-нің пайда болуы мен дамуы өндіргіш күштер дамуының жоғары деңгейі, қоғамдық еңбек бөлінісі, ауыл шаруашылығының халық шаруашылығының басқа сфераларымен байланысының кеңеюі секілді агроөнеркәсіптік интеграцияның дамуымен байланысты. Агроөнеркәсіптік интеграция дамыған нарықтық экономиканың сипатты белгісі болып табылады. Агроөнеркәсіптік интеграция ретінде техникалық прогрестің ауыл шаруашылығың дамуына әсер ету үдерісі түсініледі. Ол өнеркәсіптік өндірістің ауыл шаруашылығымен ұйымдық-техникалық интеграция нысанында көрінеді және меншіктің әртүрлі типтерін қолдану арқылы шаруашылық жүргізудің барынша тиімді әдіс-тәсілдерін қамтамасыз етуге бағытталған.
Агроөнеркәсіптік интеграцияның сипатты белгілері болып:
- ауыл шаруашылығы ресурстарының өнеркәсіптік және құрылыс, яғни инвестициялық үдерістермен байланысы;
- дайын өнім өндіруде аграрлық және индустриалдық технологиялардың бірігуі және өзара әрекет етуі;
- нарықтық жағдайдағы агроөнеркәсіптік фирмаларды құру және олардың шаруашылық жүргізудің нарықтық механизмдеріне бейімделуі;
- аграрлық, өнеркәсіптік, транспорттық , құрылыс және коммерциялық фирмалардың салааралық қажеттіліктеріне жауап беретін нарықтық инфрақұрылымның дамуы табылады.
- агроөнеркәсіптік кешенге мемлекеттің араласуы;
Агроөнеркәсіптік интеграция теориясының мәні өдіргіш күштер мен қоғамдық еңбек бөлінісің тереңдеуінен өндіріс пен іс-әрекет түрлерінің даралануы мен ерекшеленуінде, басқаша айтқанда, нарықтың шарттары мен талаптарына сәйкес өнімнің жекелеген түрлерін шығаруға мамандануында жатыр. АӨК құрамы. АӨК-нің қазіргі құрамы 4 негізгі сферадан тұрады.Бірінші сфера ауыл шаруашылығына өндіріс құралдарын жеткізуші өнеркәсіп салаларының жиынтығы. Осы сфераға жататындар:
oo Машина жасау. Қазақстанда бұған Павлодар трактор зауытын, Қостанай дизель зауытын және мал шаруашылығына қажетті машиналар шығаратын 3 зауытты жатқызуға болады. (Манкентживмаш, Актюбсельмаш, Мамлют машина зауыты).
oo Химия өнеркәсібі. Минералды тыңайтқыш өндірісі мен айналысатын кәсіпорындар Жамбыл, Ақтөбе, Оңтүстік Қазақстан облыстарында орналасқан. Республикада өндірілетін фосфор тынайтқыштарының жартысы ТМД елдеріне экспортталады.
oo Микробиологиялық өнеркәсіп. Бұл өнеркәсіпке Шымкент гидролиз зауыты, Түркістан жемдік антибиотиктер зауыты, Степногорскідегі Прогресс зауыты кіреді.
Ауыл шаруашылық тауар өндірушілер мен ауыл шаруашылығына өндіріс құралдарын жеткізушілердің өзара қатынаса өндіріс құралдары нарығы арқылы жүзеге асады. Өндіріс құралдары нарығы немесе инвестициялық тауарлар нарығы бүкіл негізгі және айналым капиталдарын, сондай-ақ өндіріс құралдарын алу үшін талап етілетін ақша қаражаттарын да өзіне қосады.
Екінші сфераны өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы, өндірістік-технологиялық, агрохимиялық, ирригациялық-мелиоративтік және ветиринариялық-санитарлық қызмет көрсету салаларын біріктіретін ауыл шаруашылығына құрайды. Ауыл шаруашылығы күрделі экономикалық және табиғи-биологиялық жүйемен көрінеді. Бұл жердегі ұдайы өндіріс жерді, өсімдік пен жануарларды пайдалануға және де экономикалық және табиғи-биологиялық заңдардың өзара әрекет етуіне негізіледі. Сондықтан АӨК ерекшеліктері айтарлықтай көлемде оның негізгі звеносы - ауыл шаруашылығымен анықталады.
Үшінші сфера- ауыл шаруашылығы шикізатын дайындау, сақтау және қайта өндеуді қамтамасыз ететін өндіріс салаларының жиынтығы. Мұнда тамақ , ет, сүт, ұн, жем дайындау өнеркәсіптері, сондай-ақ дайындау ұйымдарының желісі біріктірілген.
Қайта өндеу өнеркәсібі 25 саланы біріктіреді. Олардың негізгілері ет - 27,4%, сүт-10,5 %, нан және макарон өнімдерін 7,3 %, кондитер-3,9 %, ұн және жем дайындау-17%, жүнді алғашқы өңдеу 15,9%.
Агроөнеркәсіптік кәсіпорынның басқа ауыл шаруашылық кәсіпорынынан айырмашылығы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруде оны қайта өңдеу кезеңдерін де қосады, басқаша айтқанда тұтынуға дайын өнімдері алады. Ал соңғы өнім тек қана аграрлық сектордың шикізат саласы және өнеркәсіптің қайта өңдеу салаларымен тығыз өндірістік-экономикалық байланысынның негізінде, сондай-ақ өнімді жеткізу мен өткізуде алынады.
АӨК құрамында төртінші сфера маңызды орын алады. Төртінші сфераға өндіріс дамуының жалпы жағдайын қамтамасыз ететін жол-көлік шаруашылығы, байланыс, материалдық-техникалық қызмет көрсету, сақтау жүйесі, қойма шаруашылығы секілді инфрақұрылым салалары кіреді. әрбір қабылданған өндірістік инфрақұрылым тікелей өндіріске қызмет етуші салалар, әлеуметтік инфрақұрылым адамның өмір сүру шарттарын қамтамасыз етуші салалар.
АӨК-нің негізгі ерекшілігі - басты өндіріс құралы ретінде жер пайдаланылады. Жердің тауар айналымына енгізілуі, оны басқа ресурс секілді сатып алуға мүмкіндік береді. Аграрлық нарықтың дамуына жердің сатып алу-сатылуы өте теріс әсер етеді, жермен айналысу қиынға түседі. Жерге жеке меншіктің болуы, аграрлық экономиканы капитализациялауға кедергі болады, яғни капиталдың еркін ағымына шектеу қояды. Жердің меншік иесі өзінің жерінде капитал қолданғаны үшін ақы төлеуді талап етеді. Бұл кәсіпкердің табысын төмендетеді. Нарықтық экономикалық қатынастардың Нидерландыда қалыптасуы бекер емес- бұл елде барлық жер дәстүрлі түрде мемлекет меншігінде болған. Бүгін нарық экономикасы жоғары дамыған көп елдерде жер мемлекет меншігінде болып отыр. Жерді жалға беру механизмі қалыптасқан жағдайда, еркін кәсіпкерлік қолайлы дамуы мүмкін. Жер жалға берудің жетілген жүйесі, оны пайданалуға мүмкіндік береді, кәсіпкерліктің осы түрімен айналысатындардың барлығы үшін жерге жол ашық болады.
АӨК-нің соңғы өнімін материалдық-заттық құрамы бойынша және өнім құны бойынша анықтауға болады. Материалдық - заттық құрамы бойынша АӨК-нің соңғы өнімі ауыл шаруашылығы шикізатынан өндірілген және тұрғындардың жеке және қоғамдық басқа да өндірістік емес тұтынуға, қорға жинауға, сондай-ақ экспортқа жіберілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінен тұрады. Өнім құны бойынша АӨК-нің соңғы өнім АӨК салаларында жасалған өнім құнын, өндірістік қызметтерге амортизациялық аударымдарды білдіреді. АӨК-нің салалық құрылымында ауыл шаруашылығының үлесі- 78 %, қайта өңдеу салалары 22%. Болашақта қайта өңдеу салаларының даму қарқынының артуымен байланысты, қайта өңдеу салаларының үлесі көбейеді, ауыл шаруашылығының үлесі азаяды деп болжануда.
АӨК-нің келесідей өзімдік құрылымдық ерешіліктерін атауға болады:
- экономиканың негіз құраушы саласы бола отырып, табиғи-климаттық факторларға тәуелділігі ;
- негізгі өндіріс құралы ретінде жермен тығыз байланыстылығы;
- еңбектің нәтижелілігін және өнім көлемі мен сапасын алдын-ала дәл анықтау мүмкін емес;
- басқа салаларға қарағанда биологиялық ресурстар мен Күн энергиясы басты қажеттіліктер болып табылады;
- меншік нысандарының әртүрлігі оның әлеуметтік-экономикалық ерекшелігі болып табылады.
- жоғарыдағы ерекшеліктеріне байланысты саланы мемлекеттік реттеу ерекшеліктері бар.
Сонымен қатар, Е.В. Серова АӨК-нің ерекшелігіне жетілген бәсекенің болуын және нарыққа ену мен нарықтан щығудын қарапайымдылығын, яғни еркіндігін қосады. Расында аграрлық нарыққа ену мен шығуда экономикалық, саяси, әлеуметтік, сондай-ақ институционалдық шектеулер жоқ.
Қорыта айтқанда, АӨК кез-келген ел экономикасының негізгі саласы. Ол елдің азық-түлік қауіпсіздігін етуші бірден бір сала болып табылуымен байланысты түсіндіріледі. Сондықтан да аграрлық саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыру, оны теориялық тұрғыда зерттеу ешқашан өз басымдылығын жоғалтпайды.
1.2 Агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы мемлекет саясатының рөлі және оның қағидалары мен әдістері
Кез-келген республикасының ауыл шаруашылық секторы қашанда табиғи-климаттық факторларға тәуелді. Сондықтан да кез-келген мемлекет ауыл шаруашылық саланы белгілі бір мөлшер мен шектерде реттейді, ал реттеудің өзі мемлекеттік қолдау түрінде жүзеге асады. Агроөнеркәсіптік кешен Қазақстан Республикасы халық шаруашылығының ірі саласы, бүгінде ауылды жерлерде республика халқының 47%-ы тұратындықтан елдегі экономикалық және әлеуметтік жағдай көбінесе осы саладағы ахуалға қатысты болып келеді.
Мемлекеттік реттеу нарықтық экономика жағдайында өз табиғатында болу үшін нақты теориялық-әдіснамалық негіздерін анықтау қажет. Ол ең алдымен елде экономикалық және саяси келісім орнату мақсатын көздеуі керек. Нарықтық қатынастар жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу - экономиканы әкімшілік-әміршілік басқарумен салыстырғанда іс жүзінде жаңаша сипатқа ие болатыны сөзсіз. Мұнда біріншіден, реттеудің әкімшілік емес, экономикалық әдістерінің басымдылығы мен тиімділігін айту керек, екіншіден, мемлекет тарапынан ұсынылатын шарт пен бағдарламаны талдауға мүмкіндік беретін реттеудің индикативтік әдістеріне көшудің жүзеге асуын айтуға болады, үшіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілердің өзара келісімі негізінде шешім қабылдаудың демократиялық қағидаларына көшу де маңызды роль атқарады.
Нарықтық экономика шарттары тұрғысынан қарастыратын болсақ, экономиканы мемлекеттік реттеудің өзіндік айқын қажеттіліктерін байқаймыз. Олар, өз кезегінде келесідей нарықтың кемшіліктері арқылы көрінеді:
1. Нарық банкроттықтан сақтандыра алмайды;
2. Нарық көптеген кәсіпорындардың, жер иеленушілердің, сатушылардың қызметін үйлестіре алмайды, оның үйлестіруші қызметін мемлекет өзіне қалдырады;
3. Нарық әрқашан монополиялануға ұмтылады;
4. Нарықтың механизм сыртқы әсерлер деп аталатын мәселелерді шеше алмайды. Мысалы, қоршаған ортаны ластанудан қорғау, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы дауларды шешу және т.с.с.
Экономикалық тұрғыдан алғанда, таза нарықтық экономика болмайтынын әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр. Мемлекет экономикаға әрқашан да араласқан. Мұнда тек оның мақсаттары, міндеттері, ауқымы мен нысандары ғана әр түрлі болып келеді. Бүгінде аграршы-ғалымдар ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу және қолдау мәселелерін түбегейлі зерттеуде. Агроөнеркәсіптік кешеннің сұраныс пен ұсыныстың төмен бағалық икемділігі жағдайында мемлекеттік қолдаусыз өзіндік реттеудің нарықтық механизмдері арқылы ғана тұрақты дамуға қол жеткізуі мүмкін емес. Жоғарыда атап өткеніміздей, экономиканы мемлекеттік реттеу кез келген қоғамда, кез-келген экономикалық жүйеде орын алады. Соған сәйкес мемлекеттік реттеу мәселелерін зерттеу де шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектерінде көптен кездеседі. Мемлекеттік реттеу туралы П. Самуэльсон мен В.Нордхаус рыноктық механизм көптеген салаларда баға мен өндірісті анықтайды, ал мемлекет өз кезегінде рынокты салық салу, шығындар арқылы реттейді. Екі жақ та рынок және мемлекет те маңызды. Экономиканы екеуінің біреуінсіз басқару бір қолмен қол соғуға тырысқанмен бірдей деген пікір айтады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу идеясы нарықтық экономикалы елдерде XX ғасырдың 50-60 жылдарынан бері жүзеге асырылып келеді. Бүгінде көптеген елдерде ауыл шаруашылығы экономикасын мемлекеттік реттеудің әр түрлі механизмдері енгізілген. Оларда шаруаларды мемлекеттік қолдау механизмдерін жасай отырып, нарықтың көрінбейтін қолының еркіндігін шектеу қажеттігі айқындалған. Мұндай механизмдер өз жеріне меншік иесі бола отырып, оны тиімді пайдалану мен сақтауға мүдделі ерікті шаруа мүдделеріне бағытталғанда ғана дұрыс жұмыс істей алады. Әлемдік ауыл шаруашылықтың тәжірибесі ертеректе көрнекті ресейлік экономист-ғалым А.Чаяновтың ғылыми тұжырымдарының дұрыстығын дәләлдеді. Әсірісе, оның айтуынша, техниканың аса зор даму жағдайында да осы салада отбасылық фермерлік шаруашылықтар маңызды роль атқара алады. Мысалы, АҚШ-та XX ғасырда өндірілген өнімнің 60 %-ға жуығын жеке отбасылық фермалар өндірді. Ал, жерге меншік пен экономикалық мүддеден айырылған шаруалар, тәжірибе көрсеткендей ондай нәтижеге қол жеткізе алмаған.
Кейбір кәсіпкерлер бизнес мемлекеттік реттеуді қабылдамайды деп санайды. Алайда, Нобель сыйлығының лауреаты Дж. Стиглердің мемлекеттік реттеу жөніндегі белгілі зерттеулеріне сүйенетін болсақ, бизнес мемлекеттік реттеуден мүлдем алшақтамайды, қайта керісінше ол бәсекедегі тәуекелді істерді мемлекет тарапынан қорғауды талап етеді. Мұндай құбылыстар нарықтық қатынастарының қалыптасқанына көп бола қоймаған Қазақстан экономикасының аграрлық саласына да тән.
Сонымен мемлекеттік реттеу дегеніміз - мемлекеттік басқарушы органдардың шаруашылық жүргізуші субъектілердің және әлеуметтік- экономикалық құрылымдардың әрекетіне, экономиканы тұрақты дамыту мақсатында қолданылатын мемлекеттік шаралар жүйесі. Отандық ғалым, А.Кайгородцев агроөнеркәсіптік өндірісті мемлекеттік реттеуді ауыл шаруашылығы өнімін және шикізат пен азық-түлікті өндіру мен өткізуге мемлекеттің экономикалық, әкімшілік және заңнамалық әсер ету жүйесі деп түсіну керек деген пікірді алға тартады.
АӨК-ді мемлекеттік реттеу қажеттілігі:
1) шикізат пен азық-түлік, ауыл шаруашылығы өнімдері нарықтарының елдің макроэкономикалық жағдайына әсер етуімен;
2) өнімді өндіру, өндеу және өткізу үрдістерінде қалыптасатын табыстарды экономикалық әділетті жолмен бөлуді қамтамасыз етуге нарықтың қабілетсіздігімен;
3) табиғи факторлардың оның нәтижелілігіне әсер етуімен анықталатын ауыл шаруашылығы өндірісінің спецификасымен;
4) ауыл шаруашылығын ауыл территориясын сақтаудың және ауыл тұрғындары іс-әрекетінің негізгі түрі ретінде қолдаумен байланысты болып келеді.
АӨК-ні мемлекеттік реттеудің міндеттері:
1) агроөнеркәсіптік өндірістің дамуы;
2) елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
3) шикізат пен азық-түлік, ауыл шаруашылығы өнімдері нарықтарын реттеу;
4) халықтың азық-түлікпен қамтамасыз етілуін жақсарту;
5) ауыл шаруашылығы мен экономиканың басқа салаларының теңгермешілігін (париетін) қолдау;
6) ауыл шаруашылығы мен басқа салалардағы жұмысшылар табыстарының деңгейін теңдестіру;
7) отандық тауар өндірушілерді қорғау болып табылады.
Мемлекеттің реттеуі қолдауынсыз аграрлық сектордың дамуы мүмкін емес. Осы арайда, академик Я.Ә Әубәкіров ...мемлекет әсері ауыл шаруашылығының барлық секторларының әлеуметтік бағытта болуын, халықты еңбекпен қамтамасыз етуді, ауыл шаруашылығы салаларына жоғары технологияны енгізуді, халықаралық еңбек бөлісінде, отандық ауыл шаруашылығы өндірісінің енуін қамтамасыз етеді деп санайды [10,82б]. Сондықтан да аграрлық қатынастарды оңтайлы реттеу үшін мемлекеттік реттеудің мақсатты бағытталған, тұрақты және белсенді саясаты, яғни реттеу мен қолдаудың ерекше мемлекеттік саясаты қажет. Шетелдердің ауыл шаруашылығы саласының дамуында аграрлық сектордың дамуын мемлекеттік реттеу тек қана қажеттілік емес, сонымен бірге көптеген шет мемлекеттердің дамуы үшін заңдылық болып табылатынын әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр [8]. Аграрлық секторды және агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеу көпқырлы және кешенді түсінік болып табылады. Солай бола отырып, нормативтік-құқықтық актілерді дайындау, азық-түлік тәуелсіздігіне, ауыл шаруашылығы өндірісінің тұрақты дамуына қол жеткізу үшін мемлекеттік органдар іс-әрекетін ұйымдастыру жолдарымен мемлекеттің ұйымдық-шаруашылық іс-әрекетке мақсатты түрде әсер етуін көрсетеді. Бұл өз кезегінде ауыл шаруашылығы өнімдерін, шикізат пен азық-түлікті өндіру, өңдеу және өткізуге, сонымен қатар өндірістік-техникалық қызмет көрсетуге және агроөнеркәсіптік өндірістің материалдық-техникалық қамтамасыз етілуіне мемлекеттің экономикалық әсерін білдіреді.
Экономикалық реформаларды жүргізудің тарихи тәжірибесі көрсеткендей, қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етуде аграрлық реформалардың бағыты, дұрыстығы мен жүйелілігі үлкен роль атқарады. Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары Қазақстанда аграрлық саясатты жүргізу барысында осы дұрыс бағыт пен жүйелілікті қамтамасыз етуге қажетті көңіл бөлінбеді де, соның салдарынан басқарудың, жоспарлаудың әкімшілік әдістерінен бірден бас тарту орын алып, жедел жекешелендіру жергілікті жағдайды ескерусіз жүргізілді. Мемлекеттік басқару, жоспарлы үйлестіру жаңа жағдайда мемлекеттің экономикалық саясатын жасаудың ғылыми негізі ретінде әлеуметтік-экономикалық мәселелерді, оның ішінде баға белгілеу, қаржы - несие саясаты мен салықтық реттеу, ғылыми техникалық болжау жүйелерін де қамтиды. Қоғамдық мүдде тұрғысынан экономиканың аса маңызды секторларының (соның ішінде агроөнеркәсіптік кешеннің) дамуын мемлекеттік реттеудің әр түрлі әдістерін - инвестиция, салықтар, несиелер, субвенциялар, әр түрлі жеңілдіктерді пайдалану арқылы қамтамасыз ете аламыз. Агроөнеркәсіптік кешеннің қосалқы салаларының, әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымының дамуы үшін салықтық жеңілдіктер беру маңызды.
Агроөнеркәсіптік кешеннің құрылымдық ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттік салық және қаржы-несие саясаты аграрлық секторға қатысты мынадай екі негізгі қағиданың негізінде құрылуы қажет:
1. ауыл шаруашылығының басымды түрде дамуы;
2. шаруашылық жүргізудің барлық ұйымдық-экономикалық түрлерінің теңдігі.
Осылайша, азық-түлік пен шикізаттың сатып алу бағасын едәуір төмендету арқылы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін де жақсартуға болады.
Мемлекеттің аграрлық саясатын жан-жақты талдай келе, осы саясат негізінде шешімін табуға тиіс бірқатар мәселелер жатқанын көреміз:
- кооперацияның мүмкіндіктерін максималды пайдалану және шаруашылық жүргізудің әр түрлі тиімді ұйымдық-құқықтық нысандарында өндірістің көп укладты аграрлы құрылым құруды аяқтау, осы салада кәсіпкерлік пен шағын бизнестің еркін дамуын қамтамасыз ету;
- аграрлық секторды кәсіпорындар мен ұйымдардың экономикалық еркіндігімен жанама мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ету;
- аграрлық сектордың дамуын мемлекеттің мақсатты бағдарламаларын жүзеге асыру негізінде мемлекеттік қолдау;
- отандық ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін қорғауды және бәсекеге қабілетті өнімдер мен азық-түлік тауарларымен әлемдік нарыққа шығуын қамтамасыз ету;
- салық саясатының және қаржы несиелік жүйе мен бағалық реттеудің нарықтық механизмдерін жетілдіру, ауыл шаруашылығы өндірісі мен тамақ өнеркәсібінің ресурстық әлеуетін жаңалауға инвестиция бағыттау;
- аграрлық секторды заманауи техникамен, минералды тыңайтқыштармен, өсімдік қорғау құралдарымен, ветеринарлық медицина құрал-жабдықтарымен және тауар өндірушілерді агросервистік қызмет көрсетулермен қамтамасыз ету үшін отандық ауыл шаруашылығы машинасын жасау және химия өнеркәсібінің дамуын жеделдету;
- жерді рационалды пайдалану, оны қорғау, өндірістің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- экологиялық таза өнімдер өндірісінде жаңа ресурс жинақтаушы технологияны игеру;
- жоғары сапалы және бәсекеге қабілетті өнім өндіру мақсатымен ауыл шаруашылығы өндірісінің өнеркәсіптік қайта өндеумен интеграциялық үрдістерін тереңдете дамыту;
- агроөнеркәсіптік өндірісте, мал шаруашылығы мен ауыл шаруашылығы дақылдарының селекциясын дамытуда мемлекеттің ғылыми-техникалық саясатын іске асыру;
- ауылдың әлеуметтік дамуын жеделдету, ауыл тұрғындарының өмір сүру деңгейі сен сапасын арттыру, ауылдық елді мекендерде өмір сүруге толық жағдай жасау.
Қазіргі кезде мемлекеттік реттеудің мақсаты - аграрлық секторды нарықтық экономиканың тиімді саласына айналдыру; агроөнеркәсіптік өнлірістің тұрақты дамуын қамтамасыз ету; өндірістің қалыпты экономикалық қызмет етуі үшін жағдай жасау; осы салада кәсіпкерлік қызметтің дамуын қолдау болып табылады. Ауыл шаруашылық тауар өндірушілерін қолдау мемлекеттің қосымша шығындары бола отырып өндірістің өсуі үшін жағдай туғызады, инфрақұрылымның дамуын жеделдетеді, жұмыссыздықты төмендетеді, баға тепе - теңдігін ұстап тұрады, ал тұтастай алғанда әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Мұндай шығындарға іс жүзінде әлемнің барлық елдері жол береді.
Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің қағидаларын қарастырмас бұрын АӨК-нің әрекет етуінің өзіндік қағидаларына тоқталайық . Олар келесідей:
oo АӨК-нің барлық салаларының пропорционалды дамуы қағидасы. АӨК-нің көптеген салалары бар , мысалға ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуші саласын айтуға болады.
oo ауыл шаруашылық кәсіпорындарының басымды дамуы қағидасы. Бұл қағида елдегі азық-түлік проблемасын түбегейлі шешудегі негізгі база ретінде аграрлық секторды және ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының ауыл шаруашылығы өндіріс ұлғайтудағы шешуші ролін мойындаудан туындайды.
oo АӨК-нің кәсіпорындарын басқаруда соңғы нәтижеге бағдарлану қағидасы. Бұл қағида АӨК-нің барлық жүйесіне қатысты болып келеді.
Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің нарықтық қағидалары келесідей болуы керек деп санаймын:
oo сыртқы экономикалық және ішкі экономикалық қатынастарда аграрлық саладағы белгілі бір жеңілдіктерді белгілеуді жоспарлайтын аграрлық протекционизм кағидасы. Ұлттық мүдделерді қорғау үшін әлемнің дамыған нарықтық елдері әлеуметтік институт ретінде мемлекеттік протекционизмді қолданады.
Аграрлық протекционизмнің негізінде келесідей қағидалар жатыр:
a) елдің азық-түлік қауіпсіздігін сақтау. Елдің экономикалық қуатының бір атрибуты оның азық-түлік қауіпсіздігі болып табылады.
ә) импортты шектеу және экспортты қолдау. Демек , мемлекет сырттан келетін импорт ағымдарын бақылау керек және ауыл шаруашылығы тауар өңдірушілеріне өз тауарларын сыртқа шығаруға жәрдемдесуі қажет, сонымен қатар, бұл екеуінің арасындағы балансты сақтауы қажет.
б) бұл ең бастысы, яғни аграрлық секторды тұтас экономиканың маңызды салаларының бірі ретінде дамыту:
oo әр түрлі деңгейде қабылданған мақсатты бағдарламаларды олардың орындалуы мен бақылауды реттеу қағидасы:
oo АӨК-нің басымды дамуы; АӨК-нің басымды дамуы аграрлық сектордың экономиканың маңызды салаларының бірі ретінде халықты азық-түлікпен, ал өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз етнде жатыр. Мұнда әрбір адамның және тұтас мемлекеттің мүдделері тоғысып жатыр.
oo экономиканың басқа салаларындағы және аграрлық сектордағы табыстарға баға теңгермешілігін (паритетін) белгілеу және қолдау. Мемлекет табыс пен баға теңгермешілігін аграрлық салада да , сондай-ақ экономиканың басқа салаларында да қолдауға тиіс.
oo мемлекеттік реттеудің экономикалық әдістермен жүзеге асырылуы қағидасы;
oo мемлекеттік және басқа да шаруашылық құрылымдардың ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының іс-әрекетіне тікелей араласуына жол бермеу қағидасы;
oo ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының өндірістік-шаруашылық іс-әрекетті жүзеге асыруда дербестікті сақтау және кепілдендіру қағидасы.
Осылайша , экономикалық реттеу өндірістік-шаруашылық іс-әрекеттің дербестігін қамтамасыз етеді , меншікті басқарудың еркіндігін нығайтуға ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының шаруашылық-өндірісті іс-әрекетінде жаңа өндірістік базаны қалыптастыруға мүмкіндік береді. Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің экономикалық әдістерінің басты қызметі өндіріс тиімділігінің барынша жоғары деңгейінде қоғамға қажетті өнім өндіру үшін қолда бар ресурстарды толық пайдалануға мүмкіндік беретіндей өндірушілердің экономикалық мүдделеріне ықпал етуді қамтамасыз етуінде жатыр. Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің маңызды элементі - саланы мемлекеттік қолдау. Аграрлық секторды мемлекеттік қолдау саяси, сондай-ақ экономикалық факторлармен және аграрлық сектордың ерекшеліктерімен шарттасылған. (ауыл шаруашылығы өндірісі ұйымдарының бірқатар нысандарының болуы; жерді өндірістің негізгі құралы ретінде пайдалану; жергілікті топырақтық және табиғи-климаттық жағдайлардың әртүрлілігі; көптеген кәсіпорындардың көпсалалық сипаты). Аграрлық секторды мемлекеттік қолдау өз кезегінде келесідей қағидаларға сүйенуі керек:
1. Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері өзін-өзі қаржыландыру негізінде жұмыс істеуі қажет, ал мемлекет тарапынан қолдау шаралары шаруашылық жүргізудің қалыпты экономикалық жағдайын қамтамасыз ету үшін толықтырушы роль атқаруы керек.
2. Субсидиялар , дотациялар, жеңілдіктер және басқа да реттеуші тетіктер мен құралдар тауар өндірушілерді тиімді шаруашылық жүргізуге бағдарлауы қажет, оларды қатаң дифференциалды түрде қолдану керек. Мемлекеттік қолдау әкімшілік әдістер ретінде көрінеді, яғни құқықтық актілерде көрініс табады.
Өндірістік әлеуетті сақтау, қолдау , жаңалау және жаңғырту бойынша аграрлық секторды тікелей қаржылық қолдау әр түрлі нысанда көрінуі мүмкін:
oo бұрын қабылданған және қазіргі уақытта қолданылмай отырған мемлекеттік мақсатты бағдарламаларды жүзеге асыру;
oo ірі өндірістердің әлеуетін қолдау, сондай-ақ шаруа қожалықтарының жаңа тиімді қуатын қалыптастыру бойынша жеңілдетілген мақсатты несиелер ;
oo техникалардың мақсатты лизингін жасау ;
oo мал шаруашылығының тапшылық өнімдеріне берілетін дотацияны оның өндірісі мен шаруашылық мамандануының зоналық жағдайы есебінен сақтау;
oo өнім мен мүлікті сақтандыруда көмек көрсету;
oo жеке меншіктегі жерге кепілдік операцияларын дамыту;
oo салықтарды төмендету, әсіресе ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдейтін ауыл кәсіпорындарында;
oo нарық инфрақұрылымдарын дамытуда, көтерме нарықтар құруда және аукциондар өткізуде көмек көрсету;
oo импортталатын дайын азық-түлік өнімдеріне кедендік салымдарды арттыру, экспортты субсидиялау.
Аграрлық секторды мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру үшін ел экономикасының осы саласындағы мемлекеттік реттеуші органдардың құзыреттілігі мен құрылымын тұрақты жетілдіріп отыру қажет. Сөз соңында аграрлық секторды мемлекеттік қолдаудың келесідей бағыттарын ұсынуға болады:
1. Шаруа - фермерлерге, әсіресе жұмысын жаңа бастаған фермерлерге қаржылық қолдау көрсету;
2. Табиғи - климаттық жағдайы қолайсыз аудандарда аграрлық сектордың дамуы үшін қаржылық қолдау көрсету;
3. Аграрлық секторды көтеру үшін облыстарға субвенция бөлудің құқықтық негіздерін қарастыру;
4. Аграрлық секторда жеңілдікті салық салудың арнайы режимін анықтау.
Қазіргі жаһандық қаржылық дағдарыс кезінде экономикаға мемлекеттің әсері тіпті күшейе түсуде. Алайда, аграрлық саладағы мемлекеттік саясат бұдан бұрын да күшті болды. АӨК өз дамуында әрқашан да мемлекеттің қатысуын талап етеді. Халқының жартысына жуығы ауылды жерде тұратын және олардың көпшілігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz