Психология пәнінің мақсаты, міндеттер
Жалпы психология - өзінің даму тарихы, пәні мен зерттеу әдістері бар психологиялық ғылымдардың негізгі салаларының бірі..
Жалпы психология антикалық кезеңнен бастау алып, философия аясында психологиялық зерттеулердің облысы ретінде қалыптасты. ХХ ғасырда дербес ғылым ретінде қалыптаса бастады және 1879 жылы Лейпциг қаласында дүние жүзінде бірінші рет психологиялық лаборатория ашылды, онда эксперимент әдісі қолданылып өзіндік жеке мәртебеге ие болды.
Жалпы психологияның қазіргі даму кезеңіндегі өзекті мәселелеріне – бұл оның теориялық-әдіснамалық негіздерін бекіту және кеңейту; зерттеудің жаңа әдістерін өңдеу; табиғи және жасанды (лабораториялық) жағдайларда адамның психикалық процестерінің дамуы мен жұмысының құрылымдарын зерттеу; өмірлік іс-әрекеттерінің субъектісі болып табылатын адамның жеке басының дамуын, құрылымдарының заңдылықтарын табу; барлық психологиялық ғылымдардың көпқырлы зерттеу тәжірибелерін жалпылау жатады.
Пәннің мақсаты: жалпы психология курсында алған білімдері мен зерттеу дағдылары негізінде психологиялық ойлауын дамыту, семинар және практикалық сабақтар процесінде психологиялық құбылыстарды жүйелі талдауда ептілік пен дағдыны қалыптастыру.
Пәннің міндеттері: 1) оқытылған психологиялық құбылыстардың заңдылықтары негізінде психологияның әр салалары бойынша студенттерде білімдерді жүйелендіру; 2) әр – түрлі психологиялық фактілер мен теорияларды жүйелі-психологиялық талдаупроцесінде студенттерде танымдық дағдылар мен ептіліктерді дамыту; 3) Дүние жүзілік және Отандық психология ғылымдарының негізгі принциптерімен, бағыттарымен және идеяларымен таныстыру.
Жалпы психология антикалық кезеңнен бастау алып, философия аясында психологиялық зерттеулердің облысы ретінде қалыптасты. ХХ ғасырда дербес ғылым ретінде қалыптаса бастады және 1879 жылы Лейпциг қаласында дүние жүзінде бірінші рет психологиялық лаборатория ашылды, онда эксперимент әдісі қолданылып өзіндік жеке мәртебеге ие болды.
Жалпы психологияның қазіргі даму кезеңіндегі өзекті мәселелеріне – бұл оның теориялық-әдіснамалық негіздерін бекіту және кеңейту; зерттеудің жаңа әдістерін өңдеу; табиғи және жасанды (лабораториялық) жағдайларда адамның психикалық процестерінің дамуы мен жұмысының құрылымдарын зерттеу; өмірлік іс-әрекеттерінің субъектісі болып табылатын адамның жеке басының дамуын, құрылымдарының заңдылықтарын табу; барлық психологиялық ғылымдардың көпқырлы зерттеу тәжірибелерін жалпылау жатады.
Пәннің мақсаты: жалпы психология курсында алған білімдері мен зерттеу дағдылары негізінде психологиялық ойлауын дамыту, семинар және практикалық сабақтар процесінде психологиялық құбылыстарды жүйелі талдауда ептілік пен дағдыны қалыптастыру.
Пәннің міндеттері: 1) оқытылған психологиялық құбылыстардың заңдылықтары негізінде психологияның әр салалары бойынша студенттерде білімдерді жүйелендіру; 2) әр – түрлі психологиялық фактілер мен теорияларды жүйелі-психологиялық талдаупроцесінде студенттерде танымдық дағдылар мен ептіліктерді дамыту; 3) Дүние жүзілік және Отандық психология ғылымдарының негізгі принциптерімен, бағыттарымен және идеяларымен таныстыру.
1. Психология пәнінің мақсаты, міндеттер.
Жалпы психология - өзінің даму тарихы, пәні мен зерттеу әдістері бар психологиялық ғылымдардың негізгі салаларының бірі..
Жалпы психология антикалық кезеңнен бастау алып, философия аясында психологиялық зерттеулердің облысы ретінде қалыптасты. ХХ ғасырда дербес ғылым ретінде қалыптаса бастады және 1879 жылы Лейпциг қаласында дүние жүзінде бірінші рет психологиялық лаборатория ашылды, онда эксперимент әдісі қолданылып өзіндік жеке мәртебеге ие болды.
Жалпы психологияның қазіргі даму кезеңіндегі өзекті мәселелеріне - бұл оның теориялық-әдіснамалық негіздерін бекіту және кеңейту; зерттеудің жаңа әдістерін өңдеу; табиғи және жасанды (лабораториялық) жағдайларда адамның психикалық процестерінің дамуы мен жұмысының құрылымдарын зерттеу; өмірлік іс-әрекеттерінің субъектісі болып табылатын адамның жеке басының дамуын, құрылымдарының заңдылықтарын табу; барлық психологиялық ғылымдардың көпқырлы зерттеу тәжірибелерін жалпылау жатады.
Пәннің мақсаты: жалпы психология курсында алған білімдері мен зерттеу дағдылары негізінде психологиялық ойлауын дамыту, семинар және практикалық сабақтар процесінде психологиялық құбылыстарды жүйелі талдауда ептілік пен дағдыны қалыптастыру.
Пәннің міндеттері: 1) оқытылған психологиялық құбылыстардың заңдылықтары негізінде психологияның әр салалары бойынша студенттерде білімдерді жүйелендіру; 2) әр - түрлі психологиялық фактілер мен теорияларды жүйелі-психологиялық талдаупроцесінде студенттерде танымдық дағдылар мен ептіліктерді дамыту; 3) Дүние жүзілік және Отандық психология ғылымдарының негізгі принциптерімен, бағыттарымен және идеяларымен таныстыру.
2. Психологияның даму тарихы.
Психология ғылымының тарихи дамуы
Әлемдік психологиялық ой-пікірлердің даму тарихы екі кезеңге бөлінеді. Мұның біріншісі шамамен 2400 жылдай уақытқа созылып, көш басы Аристотельдің (348-322) басталатын ілкі тарих.
Осынау сан ғасырлық үлкен кезеңге әр кезде өмір сүрген ғұламалар, атап айтқанда Герофильд, Эрасизтрат, Гиппократ, Демокрит, гален, Гераклит, Декарт, Гоббс, Спиноза, Лейбниц, Локк, Руссо, Дидро, Кант, Гегель және т.б. психологияның өз алдына дербес отау тігіп, ғылым ретінде өте беріде, яғни 1879 жылдан басталады.
Сол жылы неміс ғылымы Вильгелм Вуннд (1832-1920) Лейпциг қаласында тұңғыщ лаборатория ұйымдастырып, психикалық құбылыстарды арнаулы құрал-сайман, аспаптардың көмегімен зерттеуге болатындығын дәлелдеп, мұның дербес эксперименттік ғылым болуына жол ашты.
Жан құбылыстары туралы әр кезде өмір сүрген қазақ ойшылдары да аз айтпаған. Асан қайғы, Шалкиіз, Мұхаммед хайдар Дулати, Өтейбойдақ Тлеуқабылұлы, Қадырғали Жалайри, Ақтамберді тағы басқа ақын-жыраулар мен ғұлама - ойшылдардың шығармаларында көшпенді ата-бабаларымыздың жан дүниесі әр қырынан сөз болғаны байқалады.
Қазақстандағы психология ғылымы, әсіресе ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдарда елеулі қарқынмен дами бастады. Мәселен, 1946 жылы қазақ педагогикалық институтында тұңғыш ре психология кафедрасы, 1947 жылы қазақ университетінде логика және психология мұғалімдерін даярлайтын арнаулы бөлім ашылды.
Соңғы 50 жыл ішінде көптеген ғылыми еңбектер, оқулықтар мен оқу құралдары жарық көрді. Солардың қатарына М. Мұқановтың Ақыл-ой өрісі, Қ. Жарықбаевтың Қазақ психологиясының тарихы, Т. Жүкештің Ұлттық психологияның сипатытағы басқа толып жатқан еңбектерді жатқызуға болады.
Қазіргі кезде психологиялық зерттеулердің кешенді тақырыптары қолға алынып, оларды ұлт өміріне орайластыра жүргізудің маңызы артып отыр.
3.Қабілеттің даму деңгейі және дербес ерекшелігі.
Психологияда қабілеттің даму деңгейін жіктеудің төмендегідей түрлері жиі кездеседі: қабілеттілік, дарындылық, таланттылық, данышпандық.Бейімділік пен қабілеттілік дамуының табиғи негізін қалыптастыруды жүйке жүйесінің анатомия-физиологиялық ерекшелігі түсіндіріледі.. Ал интеллектуалдық қабілет бейімділігі ең әуелі ми қызме-тінде -- үлкен немесе кіші қозуы, жүйке үрдісінің жылжымалылығы, уақтылы байланыстарды қүрастырудың жылдамдылығы және т.б, яғни И.П.Павлов генотип деп атаған жүйке жүйесінің тума ерекшеліктерімен айқындалады. Бүл қасиеттерге мыналар жатады:
қоздыруға қатысы бойынша жүйке жүйесінің күші, яғни қарқынды және жиі қайталанатын жүктемеге, оның белгілі шекте тежеуді болдырмай, үзақ мерзімге төзіп тура алатын қабілеттілік;
тежеуге қатысы бойынша жүйке жүйесінің күші, яғни үзақ және жиі кайталанатын тежеу әсеріне төзіп тура алатын қабілеттілік;
- қоздыру және тежеу әсерінің жауабына жүйке жүйесінің біркелкі реактивтікте анықталатьін қоздыруға және тежеуге қатысы бойынша жүйке жүйесінің салмақтылығы;
- қоздыру немесе тежеудің жүйке процесіндегі пайда болу мен тоқтатылудың жылдамдығы бойынша бағаланатын жүйке жүйесінің түрақсыздығы.
Қазіргі уақытта дифференциалды психологияда, көбінесе В.Д.Небылицын үсынған адам жүйке жүйесінің қасиеттерінің 12 өлшемдік жіктелінуі қолданылады. Оған 8 бастапқы қасиет (қоздыру мен тежеуге қатысы бойынша қозғалмалылығы жөне түрақсыз-дығы, жылжымапылығы, күші) жене 4 екінші деңгейлі қасиет (осы негізгі қасиетгер бойынша салмақтылық) жатады. Аталмыш қасиет-тер барлық жүйке жүйесіндегі (оның жалпы қасиеті) сияқты, жеке-ленген анализаторларға да (парциалды қасиет) қатыса алатындығы дәлелденген. Адамда белгілі бір бейімділіктің болуы онда сол немесе басқа қабілеттіліктің дамитынын білдірмейтіндігін атап өткен жөн. Мысалы, музыкалық шығармашылықты дамыту үшін елеулі алғы шарты нәзік есту қабілеті болып табылады. Демек, адамның бейімділіктері қандай дөрежеде дамуы оның дербес ерекшелегінің жағдайына байланысты болады.Спецификалық емес бейімдеулер. Адамда бейімділіктің белгілі бір түрінің болуы, оның негізінде қолайлы жағдайда қандай да бір нақтылы қабілет міндетті дамуы тиіс дегенді білдірмейді. Сол бір бейімділіктің негізінде үсынылатын әрекеттің, талаптың сипатына қарай эр түрлі қабілеттілік дамуы мүмкін. Солай, ырғақты жақсы сезетін және жақсы естуі басым адам, музыкалық орындаушы, дирижер, биші, әнші, музыкалық сыншы, педагог, сазгер және т.б. болуы мүмкін. Сонымен қатар бейімділік болашақ қабілетгің сипатына әсерсіз деп тануға болмайды. Есту анализаторыньщ өзгешелігі аталмыш анализатордың ерекше даму деңгейін талап ететін қабшеттерде айтылады. Біз осыдан әлеуметтік елеулі дәрежелі қабілеттілік адамның нақтьшы әрекет барысында қалыптасады деген тұжырым жасаймыз. Қабілет даму үшін жағдайдың бар және жоқ болуына байланысты, олар потенциалды және өзекті болуы мүмкін.Потенциалды қабілет нақтылы әрекет түрінде іске асырыл-майтын, бірақ тиесілі әлеуметтік жағдайды өзгерткенде өзектендіруге қабілетті болуымен түсіндіріледі. Қағида бойынша, өзекті қабілетке тура сол сәтте нақтылы әрекет түрінде іске асырылуға қажеттілер жатады. Потенциалды жэне өзекті қабілетгер адамның қабілетін дамытатын әлеуметтік жағдайлар сипатының жанама көрсеткіші ретінде бой көрсетеді. Дәл сол әлеуметтік жағдай сипаттары потен - циалды қабілеттің дамуына мүмкіндік туғызады немесе кедергі келтіреді, олардың өзектіге айналуын қамтамасыз етеді немесе қамтамасыз етпейді.Екінші жағынан, кез келген нақты қабілеттің қүрылымына іс-әрекеттің сан алуан түрлері мен арнайы қасиеттерінің талаптарына жауап беретін, іс-әрекеттің тек қана бір түрін табыспен қамтамасыз ететін әмбебап және жалпы қасиеттер жатады.
пәнге белсенді, оң қатынасы, онымен шүғылдануға икемділігі, қүмартып әуестенуде дамудың жоғары деңгейіне өтуі;
мінездің кейбір белгілері, ең өуелі еңбексүйгіштік, үйымдас-тырушылық, дербестік, мақсаттылык, табандылық, сонымен коса, түрақты интеллектуалды сезім;
әрекет барысында орындалуына қолайлы психикалық жағдай - дың болуы;
- сол салага қатысты белгілі білім, іскерлік және дағдының қоры;
- сенсорлық және ақыл-ой орталарында аталмыш әрекеттің дербес психологиялық ерекшеліктерінің талаптарына жауап беруі.Қасиеттің соңғы тобы табыстьшықты тек қана нақты әрекетте анықтайтын спецификалық болып табылады. Бүл қасиеттер, ең алдымен басқа салаларда қабілеттіліктердің айқындалуымен байла-ныссыз жөне арнайы ортада айқындалатындығымен түсіндіріледі. Мәселен, биографиялық мөліметтер бойынша А.С.Пушкин лицейде математикаға көп тер төккенімен, елеулі жетістік көрсеткен жоқ; Д.И.Менделеев мектепте математика жөне физика саласында зор жетістіктерімен өзгешеленіп, ал тіл сабақтарында толық бірлікке иелік еткен. Сонымен коса, арнайы қабілетке музыкалық, одеби, сахналық жөне т.б. жатқызу қажет. Қабілет дамуының келесі деңгейі дарын-дылық болып табылады. Дарындылық адамды қандай да бір өрекетті табысты орындау мүмкіндігімен қамтамасыз ететін қабілеттің өзгеше сөйкестігі деп аталады.Дарынды адамдардың дербес ерекшелігі, қызығушылығы бағыт-тылықта басты кейіпте білінеді. Мәселен, бір адамдар математи-каға, келесісі тарихқа, үшіншісі қоғамдық жүмысқа тоқталып жатады. Қабілеттің ары қарай дамуы нақтылы әрекетте өтеді.Қабілет қүрылымында компоненттерді екі топқа белуге бола-тынын атап өту жөн. Бірі жетекшілік жағдаймен шүғылданса, келесісі көмекші болып табылады. Суретшілік қабілет қүрылы - мында жетекші қасиет көруші анализатордың жоғары табиғи сезімталдығы сызық, пропорция, формалар, сәуле мен көлеңке, колорит, ырғақты сезу және суретші қолының сенсомоторлық қасиеті, жоғары дамыған есте сақтау және т.б. болады. Көмекші қасиеттерге көркемдік елестету, эмоционалды көңіл күй, салатын суретіне эмоционалды қатысы және т.б. жатқызуға болады.Қабілеттің жетекші және көмекші қасиеттері әрекеттің жетістігін қамтамасыз ететін бірлікті жасайды. Алайда қабілет қүрылымы - бүл өте икемді қүрылыс. Жетекші жөне көмекші қасиеттерінің сәйкестігі эр түрлі адамдарда нақты қабілеттіліктері бірдей емес. Адам да қандай қасиеттің жетекші болатына байланысты әрекетті орындауға қажетті көмекші қасиеттердің қалыптасуына өтеді. Сонымен қоса, тіпті, қандай қызметтің шеңберіңде де адамдар аталмыш өрекетті біркелкі табысты орындауға мүмкіндік беретін, кемшіліктердің орнын толтыратын өр түрлі қасиеттің сөйкестігін игере алады.Қабілеттің білінуі әрқашан қатаң дербес жөне көбіне сирек үшырасады. Сондықтан адамдардың дарындылығын қиюластыру, тіптен бірдей әрекетпен шүғылданатын нақтылы көрсеткіштер жиынтығын үсыну мүмкін емес. Эр түрлі психодиагностикалық әдІстің көмегімен қандай да қабілеттіліктің болуын қалыптас-тыруға және олардьщ дамуының салыстырмалы деңгейін анықтауға боладыАдам қабілеттілігі дамуының келесі деңгейі - талант. Талант - бүл қабілеттің белгілі бір үйлесімділігі, олардың жиынтығы екенін атап өту қажет. Жекелеген айырушы қабілет, тіпті өте жоғары дамығаны да талант деп аталуы мүмкін емес. Қабілет дамуының жоғары деңгейі данышпандық деп аталады. Данышпандық туралы адамның шығармашьшық жетістігі қоғамдық өмірде, мәдениет дамуында бүтін дәуірді қүрастырғанда айтьшады. Данышпан адамдар өте аз. Барлық бесмынжылдық өркениет тарихыңда небәрі 400-ден астам ғана данышпан бар деп саналады. Данышпан-дықты сипаттайтын дарындылықтың жоғары деңгейі әрекеттің өр түрлі салаларындағы сиректілігімен шарасыз байланысты. Лайықты әмбебептылыққа қол жеткізген данышпандар арасында Аристотель, Леонардо да Винчи, Р.Декарт, Г.ВЛейбниц, М.В.Ломоносовтарды атауға болады. Мысалы, М.В.Ломоносов білімнің өр түрлі салаларыңда: химия, астрономия, математика, сонымен қатар суретші, поэзияны күшті білген, өдебиетші, тілші болтан, жетістіктерге қол жеткізген. Алайда бүл данышпандардың барлық дербес қасиеттері бірдей дәрежеде дамыды деуге келмейді. Данышпандықтың өзіндік "профилі" болады, қандай да бір жағы онымен басым болса, кейбір қабілеттерде айқынырақ болып жатады.
4.Психология пәні және оны зерттеу әдістері. Психология- психикалық құбылыстардың пайда болу, даму және қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым.Психикалық құбылыстар бізді қоршап тұрған сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының мидағы әр түрлі бейнелері болып табылады. Олар көпшілігімізге өз тәжірибемізден жақсы мәлім, тілімізде жиі кездесетін ұғымдар. Бір қарағанда бұлардың мәнін әрқайсымыз тез ажырататын да, білетін де сияқтымыз. Бірақ психикалық құбылыстардың мәнін ғылыми тұрғыдан түсіну арқылы ғана жан жақты ажыратуға болады. Осы мәселесін ғылыми жолмен баяндауды, олардың өзіндік заңдылықтарын айқындауы -- сөз болып отырған психология ғылымы қарастырады. Психология ерте замандардан келе жатқан білім салаларының бірі. Оның дүниеге тұіғыш келген жеріежелгі Греция. Психология термині гректің екі сөзінен тұрады: оның біріншісі - псюхе (жан) , екіншісі - логос (сөз,ілім).Сөйтіп, бұл сөз жан туралы ілім деген ұғымды білдіреді.Адамның психологиялық ерекшеліктерін білу үшін, осы ғылымның зерттеу әдістерімен танысуымыз керек. Әр ғылымның өзіндік ерекшелігіне қарай дербес зерттеу әдісі болады, осы әдістер арқылы сол ғылымның сан алуан заңдылықтарын зерттеуге мүмкіндік туады. Жантануда адамның псмхмкалық ерекшеліктерін зерттейтін бірнеше әдістер бар. Олардың бір тобы негізгі әдіс, екінші тобы қосалқы әдіс деп аталынады. Осындай негізгі әдістерінің біріне байқау әдісі жатады. Белгілі жоспар бойынша жүйелі түрде біраз уақыт бойына зерттелуші адамның психикалық ерекшеліктерін қадағалауды байқау әдісі деп атайды. Ғылыми зерттеу жұмыстарының түрлі ерекшеліктеріне қарай байқау әдісінде кейде аспаптар да қолданылады. Зерттелінетін обьектіні суретке түсіру үшін фотоаппараттар, зерттелінуші адамның сөз тіркестерін жазып алып, магнитофон қолдану. Тәжірибе жасауда зерттеуші өзіне қажетті жан қуаттарының көлденеңнен кез болуын күтіп тұрмай, сол процестің тууына өзі жағдай жасайды. Психологияда тәжірибе лабараториялық және табиғи болып екіге бөлінеді. Енді бұларға жеке жеке тоқталып өтейік. Лабараториялық тәжірибе.Неміс ғаламы Вунд психологияны тәжірибелік жолмен зерттеудің негізін салды,тұңғыш рет лабаратория ашты. Психологтар алғаш рет көру, есту иіс түйсіктерін зерттеу үшңн тәжірибені пайдаланады. Тәжиребенің екінші бір түрі -- табиғи эксперимент деп аталынады. Байқау әдісінен айырмашылығы, мұндв тәжірибе жүргізуші өзіне құбылысты табиғи жағдайда тудырып отырады. Психологияда бқл айтылғандардан басқа әдістер бар. Қосалқы әдістер.
5.Психологиядағы тұлға мәселесі.
Жаңа туған нәресте адам деп аталғанымен, тұлға деген атқа көпке дейін ие бола алмайды. өйткені кісі болып ер жету үшін бала оңы мен солын, өзінің менің басқа мендерден, яғни басқа адамдардан ажырата білуі тиіс. Тұлғаның түрткілері мен қасиеттері. Қызығу, дүинетану, сенім, мұрат. Адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені оның психикасытек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады, қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады. Адам санасының дамуы қоғамның дамуымен байланысты. Қоғамнан тыс адам өмірінің болуы мүмкін емес.
Тұлға түсінігі. Адамға қатысты басқа категория (индивид, даралық, субьект, жеке даралық). Тұлғаның ғылыми - психологиялық бағытының тұлғаны танудағы философия, дін, өнерден айырмашылық ерекшеліктері.
Тұлға туралы түсінік. Тұлғаның негізгі көрсеткіштері: белсенділік, саналылық, дербестік, жеке даралық. Тұлға - єлеуметтік индивид. Тұлға - қоғамдық жүріс-тұрыстың, өмірлік жолдың субъектісі. Тұлға писхикалық құбылыстардң интеграторы.
Тұлғадағы жеке даралық және әлеуметтік - типтің арақатынасы. Базалық тұлға түсінігі. Тұлға типологиясы (А.Ф. Лазурский, Э. Шпрангер, К.Г. Юнг).
Тұлға дифференциалды, жас ерекшелік, єлеуметтік, медициналық, педагогикалық, спорт психологиясы. Психологиядағы тұлғаны зерттеу єдістері. Тұлғаны ғылыми зерттеу еркекшеліктері, психологтың этикасы жєне танымның объективтілігі. Табиғи эксперимент, бақылау, өзін-өзі бақылау, проективті және биографиялық әдістер тұлғаны зерттеуде маңыздырақ болып табылады. Тұлға психологиясындағы қалыптастырушы эксперименттің мүмкіндіктері. Тұлға құрылымы жайлы түсінік. Тұлға құрылымының негізгі блоктары. Тұлғаның әлеуметтік мєртебесі, әлеуметтік қызмет- рөлдері, єлеуметтік жүріс-тұрыс, мотивтер, бағыттылық, мінезі. Тұлға қ+-рылымындағы интеллект жєне қабілеттілік. Қасиеттер женке адам қ+-рылымын талдау элементі ретінде. Т+-лға құрылымындағы факторлық бағыт (Р. Кэттел, Н. Айзенк, Дж. Гильфорд). Тұлғалық конструкт - тұлға құрылымының элементі болып табылады. Тұлға құрылымындагы когнитивті бағыттағы жалпы сипаттама (Г. Келли, Ф. Франселла, Д. Баннистер).
З. Фрейд, К.Г. Юнг, А. Адлер психоаналтикалық теорияларындағы тұлға құрылымының көрінісі.
Қатынас тұлға құрылымының элемиенті ретінде. А.Ф. Лазурский концепциясындағы тұлға құрылымы. В.И. Мясищев, Б.Г. Ананьев, С.Л. Рубинштейн концепцияларындағы жеке адам құрылымы. Оның іс-єрекет құрылымынан жєне мотивтерінен өндірілуі. Тұлға құрылымндағы мағыналық қалыптасу.
Даралық мєселесі (Б.Г. Ананьев). Даралық тұлға бірлігі, оның өзіндік реттелу деңгейлері. Даралық іс-әрекеттің әр түрлі түрлерінде творчество субъектісі ретінде. Тұлғалық - жеке даралықтың ішкі әлемі туралы түсінік. В.С. Мерлин интегралды жеке даралық туралы.
Теплов - В.Д. Небылицын мектептеріндегі даралықтың психофизиологиялық негіздері. Темперамент - психикалық іс-әрекет пен мінез-құлықтың формальды - динамикалық қасиеттері. Темпераменттің мінез-құлықты реттеудегі рuлі. Темперамент жєне мінез жайлы В.С. Мерлин мектебіндегі зерттеулер.
Мінез - тұлғадағы әлеуметтік - типтік жєне жеке даралық ерекшеліктің бірлігі. Мінез-құрылымы. Коммуникативті, рефлексивті, эмоционалды, ерікті, мінездік, интеллектуалды қасиеттері.
әлеуметтік мінез-құлық туралы түсінік тұлғаның белсенділігі, оның адамдарға, еңбекке, қоғамға, әлемге қатынасын формасы ретінде кuрінеді. Қылық - тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқының бірлігі.
Әлеуметтік мінез-құлықтың сыртқы (жағдайаттық пен орта) және ішкі (өзіндік жекелік) детерминациялары. К.Левин бойынша психологиялық өрісте тепе-тең әрекеттеуші күш ретінде. Тұлғаның мінез-құлқын реттеудегі әлеуметтік норма, әлеуметтік бағдар, саналы қатынас. Тұлғаның өмірлік мақсаты - жоспары, бағдарламалары және стратегиялары. Тұлға белсенділігінің психологиясы. Тұлғаның жауапкершілігі жєне инициативасы (К.А. Абульхпнова, А.В. Брушлинский, С.В. Рубинштейн).
6.Қиялдың физиологиялық негізі. Қиялдың түрлері.
Қиял дегеніміз -- сыртқы дүние заттары мен қүбылыстарының субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өндеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық процесс: ...барлық жан қуаттарын (рухани күштерді) тек қиял ғана өзіндік сақталатынсөзімдік заттарды модельдендіре алады (әл-Фараби). Адамда қиял пайда болған кезде ми қабығында бүрын жасалған уақытша байланыстар түрлі комбинацияларға туседі де, жаңа нәрселердің бейнесі туып отырады. Уақытша байланыстарды қайта жасап, өндеу процесінде екінші сигнал жүйесі шешуші рөл атқарады.
Қиял процесінің адам әрекетінің қандай саласында болмасын зор маңызы бар. Қиялдың өзі осы әрекет арқылы өзгеріп, дамып отырады.
Тіпті бала қиялындағы фантастикалық образдардың өзі де оның танымын кеңейтетіндігі, қоғамдық тәжірибені меңгеруге жағдай жасайтыны, мүның өзі баланың психологиясына қатты әсер ететіні байқалады. Қиялдың адам қажетіне асуы, оның шындықпен байланысты болып келуі адамға ерекше қанат бһіріп, оның іжері өрлеуіне себепші болады. Халық Қыран жетпеген жерге қиял жетеді деп өте тауып айтқан. Бір кезде талантты орыс ғалымы Қ. Э. Циолковский (1857-1935) космосқа ұшуды армандап еді. Космос кораблімен аспан әлеміне түңғыш жол салған Ю. Гагарин мен қазақ ғарышкері Тоқтар Әубәкіровтің және басқаларының ерліктері осындай шындықпен тығыз байланысты қиялдың іске асуы болып табылады.Қиял түрлері
Қиял актив, пассив болып екіге бөлінеді. Қиялдық бүтіндей пассивтік түрінің шегі - түс көру. Түс көрудің физиологиялығын жан-жақты түсіндіріп берген И. П. Павлов болды.
Ұйқы кезінде ми клеткаларының бәрі тежелмейді, кейбір бөлімдері қозу жағдайында болып жүмыс істей береді. Мидың мүндай бөліктерін күзетші пункт деп атайды. Осы күзетші пункттердең біздің бүрын қабылдаған, көрген, естіген, қолға үстап, дәмін татқан заттарымыздың бейнелері мида қайтадан тіріледі. Түсте небір ақылға сыйымсыз образдардың жасалатыны белгілі. Өйткені бүл кезде мидағы сигнал жүйелерінің арасындағы байланыс әлсірейді, мүнда негізінен бірінші сигнал жүйесі ғана қызмет істейді.Екінші сигнал жүйесінің қызметі толық тежелуге үшырайтындықтан, адамның ойлау қабілеті өте төмен болады. Сөздік сигаалдардың әсер етпеуі мида кездейсоқ образдардың пайда болуына жағдай жасайды да, соның нәтижесінде түске қайдағы кереметтер кіреді. И. М. Сеченов осындай түстерді болған әсерлердің болып көрмеген қиысулары деп сипаттаған. Түсте реалдық образдар мен нәрселердің фантастикалық түрде қосылуынан ғажайып образдар жасалады.
7. Психологияның ғылымдар жүйесіндегі орны.
Жалпы психология - психика дамуының жалпы заңдылықтарын,зерттеу әдістерін , теориялық принциптерін және оның ғылыми негіздерінің қалыптасу жүйесін зерттейді.18 ғасыр ортасында ғылыми психология қалыптасты. Білімнің ғылыми формасы болу үшін зерттеу пәнін анықтап алған жөн.қандай да бір психологиялық бағытта немесе ғылыми мектепте болмасын психологияда оның зерттеу пәні түсіндірілген және және оның мәнін түсінуге болады.18 ғасыр ғылыми психологияның құрылуы ағылшын эмпирикалық ассоциативті психологиясының өкілі Д.Гартлидің атымен байланысты.бірақта оның ерекше гүлденуі 19 ғасыр ортасында болды.бұл уақытқа Дж.Ст.Мильдің , Бэнның,Г.Спенсердің еңбектері сәйкес келеді.Дж.Ст.Миль сананы ассоционистік кесте арқылы қарастырады,бірақ оның логикадан нақты психологиялық қызмет етуіне тәуелділігін көрсетеді. Дж.Ст.Мильдің көзқарасы бойынша ақыл заңдары бар , ол материя заңдарынан басқа,бірақ бір құбылыстан екіншісінің жалғасуындағы қажеттілікте ,қайталануында ,бірегейлігінде ұқсас болып келеді. Бұл құбылыстар бақылау және тәжірибе сияқты эмпирикалық мәліметтерді жинау әдістері арқылы ашылуы мүмкін. Сондықтан да "психикалық бір ізділікті" өз алдына бөлек зерттеу керек. Негізгі әдіс ретінде интроспекция болып табылады.
Александр Бэн өзінің назарын сананың ішкі жағдайынан қозғаушы,яғни ағза белсенділігін объективті бақылаушы мүмкіндікке қарай аударады. Қозғаушы жауаптар Бэн бойынша барлық психикалық құбылыстардың түсіндірмелі принципі болады. Қателіктер негізінде конструктивті ассоциация мезанизмі көмегімен адекватты жауаптардың қалыптасуы жүреді.осы арқылы сана іс-әрекетті ағза іс - әрекетімен жақындайды.Г.Спенсер үшін психология пәні ретінде аңзаның қоршаған ортамен байланымы болып табылады. Бірақта объективті психология өзінің мәліметтерін субъективті психологияда пайдалануы тиіс,яғни қаруы - сананың өзінің ішке .ңілуісубъективтілігін жоғалтпауы керек. Басым әдіс ретінде интроспекция алынады. Ассоционистік концепцияның өзегі ретінде жиілік заңдылықтары анықталып,бұл заңдылық бойынша байланыстардың нығаюы оның қайталану функциясын білдіреді. Бұл көбінде И.П.Павловтың,И.М.Сеченовтың,Э.Торн дайктың,У.Джеймстің көзқарастарын анықтап береді.
8.Психология ғылымының негізгі бөлімдері мен салалары.
Қазіргі кезеңдегі психология - қалыптасудың әр түрлі сатысында тұрған және тәжірибенің түрлі салаларымен байланысқан ғылыми пәндердің тармақталған жүйесін білдіреді. Әдетте, психология салаларын жіктеудің негізгі принципі деп әрекеттегі психиканың даму принципін айтады. Сондықтан психология салаларын жіктеудің негізі ретінде адамның іс-әрекетінің сан алуан түрлерін пайдаланады. Осының негізінде психологияның төмендегідей салалары бөлініп шығады:
Еңбек психологиясы - адамның еңбек ету әрекетінің психологиялық ерекшеліктерін, еңбекті ғылыми тұрғыда ұйымдастырудың психологиялық аспектілерін зерттейді және психология ғылымының жеке салалары болып табылатын бірнеше бөлімдерден тұрады: инженерлік психологиясы, авиация психологиясы, ғарыш психологиясы.
Педагогикалық психология - адамға білім және тәрбие берудің психологиялық заңдылықтарын зерттейді. Ол оқушылардың ақыл-ойы мен ойлау жүйесін, дағдыларын қалыптастырудың, олардың оқу материалдарын меңгеруі мен ұстаз-шәкірт арасындағы өзара қарым-қатынастарды реттеудің түйінді мәселелерін қарастырады. Педагогикалық психология келесі реттегі тармақтарға бөлінеді: а) оқыту психологиясы - дидактиканың психологиялық негіздерін, оқыту мен білім берудің негізгі әдістемелік мәселелерін, балалардың ақыл-ойын қалыптастыру сияқты өзге де мәселелерін зерттейді; ә) тәрбие психологиясы - гуманистік және әлеуметтік тәрбие мәселелерінің психологиясын зерттеп, оқушылар ұжымының, еңбекпен түзету педагогикасының психологиялық негіздеріне қатысты мәселелерді қарастырады.
Медициналық психология - дәрігердің іс-әрекетінің және аурудың мінез-құлқының аспектілерін зерттейді. Ол мынадай бөлімдерден тұрады: психикалық құбылыстардың мидың физиологиялық құрылымдарына қатынасын зерттейтін
нейропсихологиядан; адамның психикалық әрекетіне дәрілердің әсер етуін зерттейтін психофармакологиядан; адамның денсаулығы мен оны нығайтуға арналған шараларды жүзеге асыру жүйесін, оның әдіс-тәсілдерін айқындайтын психопрофилактика және гигиенадан;адамның психикалық ауытқушылықтарын зерттейтін патопсихологиядан; психикалық ауытқушылықтары бар адамдардың өзіндік психикалық ерекшеліктерін зерттеп, психотерапевтикалық көмек көрсететін клиникалық психологиядан.
Заң психологиясы - құқыққа қатысты мәселелерді реттеу және оларды тәжірибе жүзінде қолданудың психологиялық мәселелерін зерттейді. Бұл салалар: сот психологиясы, қылмыс психологиясы, еңбекпен түзету психологиясы деп аталатын тармақтардан құралады, Сот психологиясы сот, айыптаушылар, куәлар, сот тергеуін жүргізу, олардан жауап алу тәрізді т.б. жайттардың психологиялық астарларын қарастырады. Қылмыс психологиясы қылмыскердің жеке басы мен оның зиянды әрекеттерінің сырын ашады. Еңбекпен түзету психологиясы тұтқындағы адамдарды сендіру не күштеп істету арқылы қайта тәрбиелеудің жолдарын қарастырады.
Әскери психологиясы - әскери әрекеттер кезіндегі адамның мінез-құлқын, басшылар мен олардың қарамағындағылар арасындағы қатынастардың психологиялық жақтарын, әскери азаматтардың отаншылдық қасиеттерін қалыптастыру, психологиялық насихаттың және кері насихаттың тәсілдерін және т.б. мәселелерді зерттейді.
Спорт психологиясы - спортшылардың іс-әрекетіндегі психологиялық ерекшеліктерін қарастырыды. Спорт жетекшілері мен бағынушылардың өзара қарым-қатынасын, оларды даярлаудың жағдайын, құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуін, психологиялық даярлығын іздестіре келе, оларды жаттықтыру және күш-қуатын жинақтау деңгейін, жарыстарды ұйымдастыру, өткізу мәселелерінің психологиялық факторларын зерттейді. Әрбір ел мен халықтың спорт өнеріндегі ерекшеліктерін де ескере отырып, оларды жаттықтыру міндеттері анықталады. Әлеуметтік психология - адам мен қоғам арасындағы қатынас мәселелерімен айналысады. Бұл сала адамдардың белгілі бір негізде ұйымдасқан топтары мен кездейсоқ топтары арасындағы өзара қарым-қатынастағы психологиялық құбылыстардың сырын зерттейді. Қазіргі кезеңде әлеуметтік психология қарқынды түрде дамуда. Әсіресе саяси, экономикалық қоғамның күрделі мәселелері. Сонымен қатар үлкен, ірі топтардағы психологиялық-әлеуметтік жағдайлары. Бұл мәселелердің құрамына жалпы бұқаралық байланыстар: радио, теледидар, баспасөз т.б. кіреді.
9.Психологияның негізгі зерттеу әдістері, салаларына толық тоқталу. Психологияның басқа ғылымдар секілді өз әдістері бар. Ғылыми зерттеулердің әдістері практикалық ұсыныстарды шығару және ғылыми теория құру үшін керекті мәліметтер алынатын тәсілдер мен құралдар. Психология жеке ғылым ретінде тек 19 ғ ортасында бөлінді. Сондықтан ол философия, математика , физика, физиология, медицина, биология , тарих сияқты ғылымдардың әдістеріне сүйенеді. Психологияның зерттеулердің негізгі әдістері екі негізгі топқа бөлінеді: субьективті және объективті. Субьективті: бақылау, сауал, тест. Объективті: тестер , эксперимент, модельдеу.
Бақылау әдісі психологиядағы ескі және бір қарағанда өте қарапайым әдіс секілді.Ол әдеттегі өмір сүру жағдайындағы адамның қызметіне бақылаушы кіріспей,жүргізілетін жоспарлы бақылауға негізделеді.Бұған психологияда бақыланатын құбылыстарды толық және дәл сипаттау ,сонымен бірге оларды психологиялық тұрғыдан түсіндіру жатады.Міне,психологиялық бақылаудан басты мақсат осы,деректерге сүйене отырып,олардың психологиялық мазмұнын ашу.
Бақылау ол барлық адамдардың пайдаланатын әдісі.Ал қарапайым адамдардың бақылауы мен ғылыми бақылаудың айырмашылығы өте көп.Ғылыми бақылау жүйелілігімен сипатталып,обьективті шындықты алу үшін белгілі бір жоспарға негізделе отырып,жүргізіледі.Яғни ,ғылыми бақылау жүргізілгенде арнайы білім және сапаны психологиялық көріну обьективті ашылатын арнайы дайындықты талап етеді.
Бақылау әр түрлі нұсқаларда жүре алады.Мысалы,кеңінен қолданылатын әдіс - қосылған бақылау.Бұл әдіс психологтың өзінің қатысуымен жүргізіледі.Егер зерттеушінің қатысуынан ,оның жағдайды қабылдауы мен түсінуінен нәтиже бұзылатын болса,онда болып жатқан жағдайларды обьективті түсіну үшін шеттен бақылаған жөн.Қосылған бақылау мазмұнына қарай басқа әдіске өз - өзін бақылауға өте ұқсас.Өзін өзі бақылау , яғни өз қалып күйлерін бақылау тек психологияда қолданылатын әдіс.Бұл әдістің артықшылығымен қатар бірнеше кемшілігіде бар.Бірақ дегенменде өз - өзін бақылау әдісі психолог үшін өте маңызды.
Бұл әдіс көбінесе экспериментте пайдаланылады.Мұнда бұл дәл сипатталып , мұны эксперименталды өз - өзін бақылау деп аталады.Бұл жағдайда зерттеушінің аса қызықтыратын кездерінде дәл есептелген жағдайда адамға сауал қойылады.Мұндайда өз - өзін бақылау әдісі cауалнама әдісімен қатар жүргізіледі.Сауалнама зерттелетіндерден сұрақ жауап қою арқылы ақпарат алуға негізделген.Сауалнама жүргізудің бірнеше нұсқасы бар.Сауалнама үш түрі бар,олар:ауызша,жазбаша және еркін.
Ауызша сауалнама - әдетте зерттелушінің реакциясы мен мінез - құлқына бақылау жасау үшін қолданылады.Сауалдың бұл түрі жазбашаға қарағанда адам психологиясына терең бойлатады,себебі зерттеушінің қоятын сұрақтары зерттелушінің мінезіне қарай түзетіле алады.Мұндай нұсқа көп уақытты ,арнайы дайындықты қажет етеді,өйткені жауаптардың обьективтілігі зерттеушінің мінезі мен тұлғалық ерекшеліктеріне де байланысты.
Жазбаша сауал - аз уақыттың ішінде көптеген адамсанын қамти алады.Мұның еі көп тараған түрі -анкета.Оныі кемшілігі мынада ,қойыылған сұрақтарға зерттелушілердің реакциясын біле алмайсың және зерттеу барысында оның мазмұнын өзгерте алмайсың.
Еркін сауал - жазбаша және ауызша сауалнаманың бір түрі,мұнда қойылатын сұрақтар алдын ала белгілі болмайды.Мұндай саулнама да зерттеудің тактикасы мен мазмұнын оңай өзгертуге болады,онда зерттелуші жайлы әр түрлі ақпарат алуға болады.
Тест.Бұл әдіс жиі қолданылады.Ол психологиялық құбылысқа дәл және сапалы бере алатындықтан ,сонымен қатар алдымен шешілуі қажет практикалық мәні бар нәтижелерді салыстыруға болатындықтан тиімді.Тесттердің де бірнеше нұсқасы бар.Олар, сауал -тестер,тапсырма - тестер,жобалаушы - тесттер.
Сауал тесттер - белгілі бір психологилық мінездеменің болуын,я айқындалғандығы жайлы сенімді ақпарат алатын сұрақтарға зерттелушілердің жауабын талдау ретінде қалыптасты.Мұндай мінездеменің дамуы мазмұнына сай келген жауаптардың санына негізделеді.Тапсырма тесттер -белгілі бір тапсырмаларды табысты орындау арқылы адамның психолгиялық мінездемесі жайлы ақпарат алу.
Бүгінде тесттер - психолгиялық зерттеуде кеңінен пайдаланылатын әдіс.Бірақ тесттерінің обьективті және субьективті әдістерінің арасында сыналатындардың өз есептеріне негізделген сауалнама тесттер де бар.Осы тесттерді орындауда тестіден өткізудің нәтижесіне , әсірісе оның жауабы қалай түсінілетінін білетін болса ,саналы немесе санасыз әсер ете алады.Алайда обьективті тесттер де бар.Оларға жобалау тесттерді жатқызуға болады.Тесттің бұл категориясына сыналатындардың есебі қажет емес.Сыналушының орындайтын тапсырмасын зерттеуші еркін түрде түсіндіреді.Обьективті мәліметтерден зерттелетін қасиет бөлініп,дұрыс бағаланатын жасанды жағдай жасалуға негізделген эксперимент әдісінің көмегі арқылы алуға болады.
Психологиялық әдістердің бірі - модельдеу.Ол дербес әдіске жатады. Ол басқа әдістерді қолдану қиындағанда ғана жүргізіледі.Көрсетілген әдістерден басқа психикалық құбылысты зерттейтін әдістерде бар.Мысалы,әңгімелесу сауалнаманың бір нұсқасы.Сауалнамаға қарағанда әңгімелесу әдісі процедураны жүргізудің еркінділігімен ерекшеленеді.Басқа әдістерге құжаттарды зерттеу әдісі немесе адамның қызметін талдау әдісі жатады.
10.Темперамент туралы теориялар
Темперамент туралы теориялар оте ерте заманда пайда болған.
Темперманеттің негізін салған ежелгі грек ғалымы Гиппократ (б.з.д. 460- 377жж.) темпераментке алғаш түсініктеме беріп, оны негізінен жүйке жүйесінің қасиеттерімен емес ағзада әр түрлі сұйықтардың (қан, шырын, сары және қара өт) біреуінің басым болуымен байланыстырған. Ағзадағы осы сұйықтардың бірінің басымдығы адамның темпераментін анықтайды: қан басым болса - сангвиник, шырын басым болса - флегматик, сары өт басым болса - холерик және қара өт басым болса - меланхолик айқындалады деген.
Неміс философы И. Кант темпераменті 2 бөлген:
Сезім темпераменті - сангвиник пен меланхолик жатса;
іс - әрекет темпераменті - барлық темпераменттер жатады.
Темпераменттің осы бөліністеріне қысқаша тоқтала кетейік:
Сангвиник сезім темпераменті - олардың сезімдері сырттай күшті көрінгенімен, терең және тұраты емес.
Меланхолик сезім темпераменті - сырттай күйзелістері, онша күшті емес бірақ іштей терең әрі ұзақ болып келеді.
Сангвиник іс - әрекет темпераменті - оптимист, сенімі мол, қалжынбас. Ол тез ашуланып, тез қайтады, көп уәде береді, бірақ оларды кейде орындамай қалады. Сангвиник жаңа, таныс емес адамдармен тез тіл табыса алады, жақсы пікір - таласқа түседі, ол үшін барлық адамдар дос болып кетеді. Оның негізгі ерекшеліктері көмекке әр кезде дайын болатындығы мен мен ақ көңілділілігі. Оны ақыл - ой және дене жұмыстары тез шаршатады.
Меланхолик іс - әрекет темпераменті - себебі ол сангвинике қарама - қарсы, көңіл - күйі төмен адам. Мұндай адамдардың ішкі өмірі күрделі, олар өзіне қатысты барлық нәрселерге үлкен мән береді, сезімтал жанды, әрі уайымшыл болып келеді. Меланхолик ұстамды және уәде бергенде абай болады, орындай алмаса уәде бермейді. Берген уәдесін орындай алмағанда көп қиналады. Холерик іс-өрекет темпераменті - себебі ашуланшақ адам. Мүндай адам өте қызба жөне үстамсыз. Егер де онымен бөтуаға келер болса тез қайтып, жүмсарады. Оның қимылдары тез, бірақ үзақ емес.
Флегматик іс-әрекет темпераменті - себебі суық адам. Ол күрделі, белсенді жүмыстан гөрі, қол бостылықты қалайды. Оны ашуландыру қиын, бірақ ашуланса үзаққа созылады.
И.Канттың топтастыруы бойынша темперамент тек адам мінез-қүлқы мен психикасының динамикалық ерекшеліктеріне ғана сүйеніп қоймай, мінезге де байланысты болады. Себебі ересек адам психологиясында темперамент пен мінез ажырағысыз. Сонымен қатар темперамент қасиеттері өлеуметтік ортадагы адамдардың әрекеттерімен тығыз байланысты. Темперамент түрлерін жақсы немесе жаман деп белуге болмайды. Олардың өр қайсысының жақсы жөне жаман жақтары бар. Мысалы: сангвиниктер тез реакциялы, өмірдің өзгеруіне тез бейімделеді, жүмыстың басталу кезеңінде жоғары жүмыс қабілеттілігі басым, бірақ соңына қарай қызығушылығының тез өзгеруінен, тез шаршайтындықтан жүмыс қабілеттілігі төмендеп кетеді. Меланхоликтер, керісінше, жүмысқа баяу кірісіп, үзақ уақыт бойына жүмысқа деген төзімділігін сақтайды. Олардың жүмыс қабшеттілігі жүмыс басында емес, ортасы мен аяғында басым болады. Сангвиниктер мен меланхоликтер жүмыстарының сапасы бірдей, айырмашылықтары өр кезендегі жүмыс динамикасында.
Холерик аз уақыттың ішінде ойы мен іс-өрекетін жинақтай алады, бірақ үзақ жүмыс барысында төзімді емес. Флегматиктер, керісінше, тез жинақтала алмайды, бірақ жүмыста үзақ жөне мақсатына жеткенше белсенді бола алады.
Неміс психологы В.Вундт темпераментті екі топқа бөлген:
1)Эмоциясы күшті темпераменттер.
2)Эмоциясы өлсіз темпераменттер^
Неміс анатомы Гейне темпераменттің түрліше больш келуі жүйке жүйесінің тонусына байланысты деген. Орыс педагога Лесгафт темпераменттер қан тамырларының жуандығы мен кеңдігіне байланысты деп айтты.
Римнің атақты дәрігері К.Гален темпераменттің физиология-лық ерекшеліктермен қоса, психологиялық, тіптен адамның адамгершілік қасиеттеріне қатысты сапалармен байланысты деп түсіндірді.
В.Д.Небылицин темпераменттің үш негізгі компоненттерін бөліп қарастырды. Олар:
1) индивидтің белсенділігі;
оның моторикасы;
эмоционалдылығы.
Бұлкомпоненттерқүрылысыжәнепсихолог иялықкөрінуформаларыжағынанэртүрлі. Бүлжердеүлкенорындыинди-видтіңбелсе нділігіалады. Оғаншаршау, инерттілік, енжарлық, т.б. жатады. Алмоторикағақозғалыстездігіменкүшті лігі,
эмоционалдылықкөңіл-күй, аффект, сезім, т.б.жатады.
11.Мінездің құрылымы мен қасиеттері
.Мінездің құрылымы мен қасиеттері - адамның тұрақты психикалық ерекшеліктерінің индивидуалды қатынасы, берілген субъектінің белгілі бір өмір жағдайындағы мінез-құлқына шартталған. Мінез тұлғаның әлеуметтік мінез-құлық ерекшеліктерінде көрінетін, ең алдымен-мамандыққа, адамға және өзіне деген қатынасынан көрінетін психикалық іс-әрекеттің өзіндік қалыптасуы.Мінезді зерттеуде Теофраст пионер болып саналады. 18 ғасырда Европада мінездің типологиясына көптеген зерттеулер жүргізілді, ал Дж.Ст.Милль жеке ғылым ретінде этологияны бөліп көрсетті (өйткені Теофраст кезеңінде мінезді этос деп санаған). Егер ескерсек, этика - бұл жақсылық пен жамандық туралы ғылым, онда мінез - адамның өзіндік жауапкершілігінің өлшемін шектейді және ашады, адамның басқара алатын қылықтарын анықтайды деген нұсқау алдық. Қазіргі уақытта "мінез" ұғымы дискуссионды болып саналады. Кейбір психологиялық ағымдарда бұл ұғымның өмір сүру құқығына мүлдем қарсы, ал көпшілігінде шетел анықтамалар баспасында және зерттеулерде мүлдем алынып тасталынған. Неге? Біріншіден, көптеген психологтердің ойынша, неғұрлым мінездің өзіндік көрінулерін қосатын және зерттелген, мінез бен тұлғаны жалпылай теңдестіру тенденциясы бақыланады. Екіншіден, феноменология бойынша мінезді этикаға жатқызады және сонымен қатар оның психологиялық жүйесіне қосу заңсыз болып саналады. Үшіншіден, жалпы өзіндік құбылыс ретінде мінезді зерттеу мүмкіндігіне күдіктену білдіреді. "Кейіпкер", "тұлға" ағылшынша character деген мағына білдіреді.
Эго-психология өкілінің бірі Г.Олпорт: мінез-бұл бағаланатын тұлға, ал тұлға-бағаланбайтын мінез, яғни адамға бағалаусыз қатынаста, оның мінезі бақылай, өзгерте және дамыта алатынын өзіне шоғырландырады. Шынында да, мінез тәрбиенің және өзіндік тәрбиенің әсерінен өзгереді, жеткіншек жаста жалпы қырларында қалыптасады және адамның өмір бойында қалыптасады. Сөйтіп, мінез темпераментке қарағанда этикалық бағаға жатуы мүмкін.
Кеңестік психологияда "мінез қаңқасын" әрекетке тұрақтылықтың принципиалдылықтың, тұлға мен интеллектің өзара қатынасының, өмірлік мақсаттың бар болуы-ерікті құрайды деп үнемі ерекшеленеді. Шетелде, мінездің элементінескере отырып, өзіндік бақылау және өзіндік қалыптастырушыға синоним ретінде кейде "Мен Күші", "Жоғары Мен Күші" ұғымдарын қолданады. Егер мінез және тұлға құбылыстары арасындағы бөлімдерді анықтау әр дайын мүмкін болмаса, онда мінез және темпераментті бөлу одан да қиын. В.Кречмер келесі дефинициялармен қолданды. Темперамент-бұл психофизиологиялық ағымдардың тума ерекшеліктері (олардың қозғалыстары, инерттігі, қызу тағы басқа). Мінез-бұл адамның өзіне, қоршаған адамға, әлемге деген қарым-қатынастың тұрақты ерекшелігі.
А.Г.Ковалев және В.Н.Мясищев индивидуалды зерттеу жолын 4 топқа бөлді:
1. Мінез бен темпераментті теңдестіру
2. Олардың арасында антагонистикалық қарым-қатынас орнайды
3. Темперамент мінездің элементі болып табылады
4. Темперамент мінездің табиғи негізі болып саналады
Соңғы позиция зерттеуге жақын, отандық ғылымдардың қабырғаларында пайда болған.Мұнда темперамент пен мінез бір-бірімен өзара шартталған. Темперамент жалғыз өзі мінезді анықтамайды. Табиғи темперамент негізіндегі өмірлік әсер, тәрбие және оқыту жүйке жүйесінің қасиеттері, генетикалық бағдармалар өзіндік өзін қалдырыды.Бірақ оның темпераменттен ерекшілігі, ол тұрақтылыққа, тоталдылыққа ие және мінез-құлықтың формалды ерекшеліктерін бейнелейді, мінез әрқашан және барлығында көрінбейді.Мінездің басқа психологиялық категориялар арасынан позициялық 2 тәсілін бөліп көрсетуге болады. Бірінші жол, Кеңестік психологияда артық көрінген болып табылады. Мінездің темпераментпен байланысын үзбей, мінезді тұлғаның мазмұнды және рухани дүниеге көзқарастың сапасына жатқызады. Екінші жол, психикалық сау еместікке, тәуелділікке және тіпті, потологиялық дамуға әкелу бағыты ретінде сипаттайды. Сонымен, тұлға дамуының биік шыңы мен төменге қарай көрсету жолы сияқты қабылдайды.Егер темперамент тұлғаның мазмұнды жағын анықтай алмаса, ал мінез нақты соларды, яғнм қалау, белгілі бір қатынастар және психикалық сау еместікті сипаттайды. Б.Г.Ананьев кез келген мінез сипаты тұлғаның қандайда бір қоршаған өмірге деген көзқарасын, олардың ішінде:
Табиғат, қоғам және қоғамдық идеялар (идеология)
Еңбек-адам өмір сүруінің тәсілі
Индивидтің басқа адамдармен қоғамдық байланысы
Өзіндік әрекет және адамның тұлғалығы.
Мінездің қасиеттері: Күшті, әлсіз, қатты, жұмсақ, жақсы, жаман т.б.
12.Қабілеттің психологиядағы орны.
Б.М.Тепловтың анықтамасы бойынша,қабілет дегеніміз-қандайда бір іс-әрекетті жақсы,нәтижелі орындауда бір адамды екіншісінен ерекшелендіретін жеке дара психологиялық ерекшеліктет болып табылады.Қабілет жайлы сөз қозғағанда мыналарды ескерген жөн:
1)қабілеттер адамды бір-бірінен ерекшелейді.Б.М.Тепловтың пікірінше,қабілеттің маңызды белгісі өнімді іс-әрекеттің өзіне тән жеке даралығынан,тәсілдердің түпнұсқалығы болуынан көрінеді.
2)қабілеттер іс-әрекеттті сәтті орындауға ықпал етеді.Кейбір зерттеушілер,мысалға Н.А.Менчинская бұл орайда оқыту туралы білім,іскерлік,дағдыны меңгерудің нәтижесіндегі жетістік деп қарастырады.
3)қабілеттің көмегімен қалыптасқан іскерлік пен дағдыны жаңа жағдайға ауыстыруға болады.Сондықтан жаңа міндет адамның психикалық қасиеттерінің талабына сай,іс-әрекеттің тәсілдеріне ұқсас болуы керек.
Қабілет адамның іс-әректінің белгілі бір түріне,өнер саласының біріне жарамдылығын жақсы көрсете алады.Белгілі бір істі үздік орындауға мүмкіндік беретін адамның әр түрлі жеке қасиеттерінің өиысып келуін,яғни адам қасиеттерінің синтезін қабілет деп атайды.Қабілеттің дамуы оны қажет ететін қызмет саласында және әрекетке үйрену үстінде көрініп отырады.Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің,икемділік пен дағдының болуына байланысты болады.Мәселен,оқушыда техникалық қабілеттің ойдағыдай дамуы үшін техникалық конструкциялардың құрылысын жақсы білуі,оны тәжірибе жүзінде пайдалана алуы қажет.Баланың білімі тереңдеп,икемділігі артып,дағдысы көбейе түссе,оның қабілеті де ойдағыдай дамып отырады.Мәселен,кейбір мұғалімдер өз оқушыларының үлгіріміне көңілі онша тола қоймайды.Ол өз оқушысының бар мүмкіндігімен жұмыс істемейтіндігін айта келіп,егер ол сабаққа бар ынтасымен кірісетін болса,бұдан да гөрі жақсы оқи алар еді-ау деп қынжылады.Бұл жерде мұғалім қолынан істесе іс келетін,дағдыға тез машықтанғыш баланың,қажырлы әрекетке бойын жөнді ұсына алмағандықтан,қабілетін жөнді көрсете алмай отырғанын айтып отыр.
Қабілеттер-динамикалық ұғым.Олар іс-әрекет кезінде қалыптасады,дамиды және көрінеді.Қабілеттер жалпы және арнайы болып бөлінеді.
-арнайы қабілеттер-белгілі бір іс-әрекет түріне деген қабілетті білдіреді(математикалық қабілеттер,музыкалық қабілеттер,педагогикалық қабілеттер және т.б.)
-жалпы қабілеттер-бұл арнайы қабілеттерді дамытуға деген қабілеттер.
13.Түйсік және оның физиологиялық негізі.
Түйсік- сыртқы заттары мен құбылыстарының жеке қасиеттерінің сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болған мидағы бейнелер. Түйсік арқылы заттардың түсін, иісін, дәмін, қатты-жұмсақтығын, кедір - бұдырлығын т.б осы секілді қасиеттерін ажыратады. Сондай-ақ түйсік денеде болып жататын түрлы өзгерімтер жөнінде де, яғни дененің қозғалысымен оның кеңістікте орналасуын , жеке бөліктерінің жұмысын хабарлайды. Сыртқы дүниені танып білу түйсіктен басталады.
И.П. Павловтың жүйке қызметі туралы ілімі түйсіктердің пайда болуын анализатор(талдағыш) деп аталатын анатомиялық-физиологиялық жүйке аппартының жұмысына байланысты түсіндіреді. Адамдар мен жануарларда көптеген анализаторлар бар. Олардың қай-қайсысы болмасын (көру,есту,қозғалыс т.б) үш бөліктен құралады. Олар: бірінші сезім мүшесі (рецептор). Рецептор сырттан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жалпы психология - өзінің даму тарихы, пәні мен зерттеу әдістері бар психологиялық ғылымдардың негізгі салаларының бірі..
Жалпы психология антикалық кезеңнен бастау алып, философия аясында психологиялық зерттеулердің облысы ретінде қалыптасты. ХХ ғасырда дербес ғылым ретінде қалыптаса бастады және 1879 жылы Лейпциг қаласында дүние жүзінде бірінші рет психологиялық лаборатория ашылды, онда эксперимент әдісі қолданылып өзіндік жеке мәртебеге ие болды.
Жалпы психологияның қазіргі даму кезеңіндегі өзекті мәселелеріне - бұл оның теориялық-әдіснамалық негіздерін бекіту және кеңейту; зерттеудің жаңа әдістерін өңдеу; табиғи және жасанды (лабораториялық) жағдайларда адамның психикалық процестерінің дамуы мен жұмысының құрылымдарын зерттеу; өмірлік іс-әрекеттерінің субъектісі болып табылатын адамның жеке басының дамуын, құрылымдарының заңдылықтарын табу; барлық психологиялық ғылымдардың көпқырлы зерттеу тәжірибелерін жалпылау жатады.
Пәннің мақсаты: жалпы психология курсында алған білімдері мен зерттеу дағдылары негізінде психологиялық ойлауын дамыту, семинар және практикалық сабақтар процесінде психологиялық құбылыстарды жүйелі талдауда ептілік пен дағдыны қалыптастыру.
Пәннің міндеттері: 1) оқытылған психологиялық құбылыстардың заңдылықтары негізінде психологияның әр салалары бойынша студенттерде білімдерді жүйелендіру; 2) әр - түрлі психологиялық фактілер мен теорияларды жүйелі-психологиялық талдаупроцесінде студенттерде танымдық дағдылар мен ептіліктерді дамыту; 3) Дүние жүзілік және Отандық психология ғылымдарының негізгі принциптерімен, бағыттарымен және идеяларымен таныстыру.
2. Психологияның даму тарихы.
Психология ғылымының тарихи дамуы
Әлемдік психологиялық ой-пікірлердің даму тарихы екі кезеңге бөлінеді. Мұның біріншісі шамамен 2400 жылдай уақытқа созылып, көш басы Аристотельдің (348-322) басталатын ілкі тарих.
Осынау сан ғасырлық үлкен кезеңге әр кезде өмір сүрген ғұламалар, атап айтқанда Герофильд, Эрасизтрат, Гиппократ, Демокрит, гален, Гераклит, Декарт, Гоббс, Спиноза, Лейбниц, Локк, Руссо, Дидро, Кант, Гегель және т.б. психологияның өз алдына дербес отау тігіп, ғылым ретінде өте беріде, яғни 1879 жылдан басталады.
Сол жылы неміс ғылымы Вильгелм Вуннд (1832-1920) Лейпциг қаласында тұңғыщ лаборатория ұйымдастырып, психикалық құбылыстарды арнаулы құрал-сайман, аспаптардың көмегімен зерттеуге болатындығын дәлелдеп, мұның дербес эксперименттік ғылым болуына жол ашты.
Жан құбылыстары туралы әр кезде өмір сүрген қазақ ойшылдары да аз айтпаған. Асан қайғы, Шалкиіз, Мұхаммед хайдар Дулати, Өтейбойдақ Тлеуқабылұлы, Қадырғали Жалайри, Ақтамберді тағы басқа ақын-жыраулар мен ғұлама - ойшылдардың шығармаларында көшпенді ата-бабаларымыздың жан дүниесі әр қырынан сөз болғаны байқалады.
Қазақстандағы психология ғылымы, әсіресе ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдарда елеулі қарқынмен дами бастады. Мәселен, 1946 жылы қазақ педагогикалық институтында тұңғыш ре психология кафедрасы, 1947 жылы қазақ университетінде логика және психология мұғалімдерін даярлайтын арнаулы бөлім ашылды.
Соңғы 50 жыл ішінде көптеген ғылыми еңбектер, оқулықтар мен оқу құралдары жарық көрді. Солардың қатарына М. Мұқановтың Ақыл-ой өрісі, Қ. Жарықбаевтың Қазақ психологиясының тарихы, Т. Жүкештің Ұлттық психологияның сипатытағы басқа толып жатқан еңбектерді жатқызуға болады.
Қазіргі кезде психологиялық зерттеулердің кешенді тақырыптары қолға алынып, оларды ұлт өміріне орайластыра жүргізудің маңызы артып отыр.
3.Қабілеттің даму деңгейі және дербес ерекшелігі.
Психологияда қабілеттің даму деңгейін жіктеудің төмендегідей түрлері жиі кездеседі: қабілеттілік, дарындылық, таланттылық, данышпандық.Бейімділік пен қабілеттілік дамуының табиғи негізін қалыптастыруды жүйке жүйесінің анатомия-физиологиялық ерекшелігі түсіндіріледі.. Ал интеллектуалдық қабілет бейімділігі ең әуелі ми қызме-тінде -- үлкен немесе кіші қозуы, жүйке үрдісінің жылжымалылығы, уақтылы байланыстарды қүрастырудың жылдамдылығы және т.б, яғни И.П.Павлов генотип деп атаған жүйке жүйесінің тума ерекшеліктерімен айқындалады. Бүл қасиеттерге мыналар жатады:
қоздыруға қатысы бойынша жүйке жүйесінің күші, яғни қарқынды және жиі қайталанатын жүктемеге, оның белгілі шекте тежеуді болдырмай, үзақ мерзімге төзіп тура алатын қабілеттілік;
тежеуге қатысы бойынша жүйке жүйесінің күші, яғни үзақ және жиі кайталанатын тежеу әсеріне төзіп тура алатын қабілеттілік;
- қоздыру және тежеу әсерінің жауабына жүйке жүйесінің біркелкі реактивтікте анықталатьін қоздыруға және тежеуге қатысы бойынша жүйке жүйесінің салмақтылығы;
- қоздыру немесе тежеудің жүйке процесіндегі пайда болу мен тоқтатылудың жылдамдығы бойынша бағаланатын жүйке жүйесінің түрақсыздығы.
Қазіргі уақытта дифференциалды психологияда, көбінесе В.Д.Небылицын үсынған адам жүйке жүйесінің қасиеттерінің 12 өлшемдік жіктелінуі қолданылады. Оған 8 бастапқы қасиет (қоздыру мен тежеуге қатысы бойынша қозғалмалылығы жөне түрақсыз-дығы, жылжымапылығы, күші) жене 4 екінші деңгейлі қасиет (осы негізгі қасиетгер бойынша салмақтылық) жатады. Аталмыш қасиет-тер барлық жүйке жүйесіндегі (оның жалпы қасиеті) сияқты, жеке-ленген анализаторларға да (парциалды қасиет) қатыса алатындығы дәлелденген. Адамда белгілі бір бейімділіктің болуы онда сол немесе басқа қабілеттіліктің дамитынын білдірмейтіндігін атап өткен жөн. Мысалы, музыкалық шығармашылықты дамыту үшін елеулі алғы шарты нәзік есту қабілеті болып табылады. Демек, адамның бейімділіктері қандай дөрежеде дамуы оның дербес ерекшелегінің жағдайына байланысты болады.Спецификалық емес бейімдеулер. Адамда бейімділіктің белгілі бір түрінің болуы, оның негізінде қолайлы жағдайда қандай да бір нақтылы қабілет міндетті дамуы тиіс дегенді білдірмейді. Сол бір бейімділіктің негізінде үсынылатын әрекеттің, талаптың сипатына қарай эр түрлі қабілеттілік дамуы мүмкін. Солай, ырғақты жақсы сезетін және жақсы естуі басым адам, музыкалық орындаушы, дирижер, биші, әнші, музыкалық сыншы, педагог, сазгер және т.б. болуы мүмкін. Сонымен қатар бейімділік болашақ қабілетгің сипатына әсерсіз деп тануға болмайды. Есту анализаторыньщ өзгешелігі аталмыш анализатордың ерекше даму деңгейін талап ететін қабшеттерде айтылады. Біз осыдан әлеуметтік елеулі дәрежелі қабілеттілік адамның нақтьшы әрекет барысында қалыптасады деген тұжырым жасаймыз. Қабілет даму үшін жағдайдың бар және жоқ болуына байланысты, олар потенциалды және өзекті болуы мүмкін.Потенциалды қабілет нақтылы әрекет түрінде іске асырыл-майтын, бірақ тиесілі әлеуметтік жағдайды өзгерткенде өзектендіруге қабілетті болуымен түсіндіріледі. Қағида бойынша, өзекті қабілетке тура сол сәтте нақтылы әрекет түрінде іске асырылуға қажеттілер жатады. Потенциалды жэне өзекті қабілетгер адамның қабілетін дамытатын әлеуметтік жағдайлар сипатының жанама көрсеткіші ретінде бой көрсетеді. Дәл сол әлеуметтік жағдай сипаттары потен - циалды қабілеттің дамуына мүмкіндік туғызады немесе кедергі келтіреді, олардың өзектіге айналуын қамтамасыз етеді немесе қамтамасыз етпейді.Екінші жағынан, кез келген нақты қабілеттің қүрылымына іс-әрекеттің сан алуан түрлері мен арнайы қасиеттерінің талаптарына жауап беретін, іс-әрекеттің тек қана бір түрін табыспен қамтамасыз ететін әмбебап және жалпы қасиеттер жатады.
пәнге белсенді, оң қатынасы, онымен шүғылдануға икемділігі, қүмартып әуестенуде дамудың жоғары деңгейіне өтуі;
мінездің кейбір белгілері, ең өуелі еңбексүйгіштік, үйымдас-тырушылық, дербестік, мақсаттылык, табандылық, сонымен коса, түрақты интеллектуалды сезім;
әрекет барысында орындалуына қолайлы психикалық жағдай - дың болуы;
- сол салага қатысты белгілі білім, іскерлік және дағдының қоры;
- сенсорлық және ақыл-ой орталарында аталмыш әрекеттің дербес психологиялық ерекшеліктерінің талаптарына жауап беруі.Қасиеттің соңғы тобы табыстьшықты тек қана нақты әрекетте анықтайтын спецификалық болып табылады. Бүл қасиеттер, ең алдымен басқа салаларда қабілеттіліктердің айқындалуымен байла-ныссыз жөне арнайы ортада айқындалатындығымен түсіндіріледі. Мәселен, биографиялық мөліметтер бойынша А.С.Пушкин лицейде математикаға көп тер төккенімен, елеулі жетістік көрсеткен жоқ; Д.И.Менделеев мектепте математика жөне физика саласында зор жетістіктерімен өзгешеленіп, ал тіл сабақтарында толық бірлікке иелік еткен. Сонымен коса, арнайы қабілетке музыкалық, одеби, сахналық жөне т.б. жатқызу қажет. Қабілет дамуының келесі деңгейі дарын-дылық болып табылады. Дарындылық адамды қандай да бір өрекетті табысты орындау мүмкіндігімен қамтамасыз ететін қабілеттің өзгеше сөйкестігі деп аталады.Дарынды адамдардың дербес ерекшелігі, қызығушылығы бағыт-тылықта басты кейіпте білінеді. Мәселен, бір адамдар математи-каға, келесісі тарихқа, үшіншісі қоғамдық жүмысқа тоқталып жатады. Қабілеттің ары қарай дамуы нақтылы әрекетте өтеді.Қабілет қүрылымында компоненттерді екі топқа белуге бола-тынын атап өту жөн. Бірі жетекшілік жағдаймен шүғылданса, келесісі көмекші болып табылады. Суретшілік қабілет қүрылы - мында жетекші қасиет көруші анализатордың жоғары табиғи сезімталдығы сызық, пропорция, формалар, сәуле мен көлеңке, колорит, ырғақты сезу және суретші қолының сенсомоторлық қасиеті, жоғары дамыған есте сақтау және т.б. болады. Көмекші қасиеттерге көркемдік елестету, эмоционалды көңіл күй, салатын суретіне эмоционалды қатысы және т.б. жатқызуға болады.Қабілеттің жетекші және көмекші қасиеттері әрекеттің жетістігін қамтамасыз ететін бірлікті жасайды. Алайда қабілет қүрылымы - бүл өте икемді қүрылыс. Жетекші жөне көмекші қасиеттерінің сәйкестігі эр түрлі адамдарда нақты қабілеттіліктері бірдей емес. Адам да қандай қасиеттің жетекші болатына байланысты әрекетті орындауға қажетті көмекші қасиеттердің қалыптасуына өтеді. Сонымен қоса, тіпті, қандай қызметтің шеңберіңде де адамдар аталмыш өрекетті біркелкі табысты орындауға мүмкіндік беретін, кемшіліктердің орнын толтыратын өр түрлі қасиеттің сөйкестігін игере алады.Қабілеттің білінуі әрқашан қатаң дербес жөне көбіне сирек үшырасады. Сондықтан адамдардың дарындылығын қиюластыру, тіптен бірдей әрекетпен шүғылданатын нақтылы көрсеткіштер жиынтығын үсыну мүмкін емес. Эр түрлі психодиагностикалық әдІстің көмегімен қандай да қабілеттіліктің болуын қалыптас-тыруға және олардьщ дамуының салыстырмалы деңгейін анықтауға боладыАдам қабілеттілігі дамуының келесі деңгейі - талант. Талант - бүл қабілеттің белгілі бір үйлесімділігі, олардың жиынтығы екенін атап өту қажет. Жекелеген айырушы қабілет, тіпті өте жоғары дамығаны да талант деп аталуы мүмкін емес. Қабілет дамуының жоғары деңгейі данышпандық деп аталады. Данышпандық туралы адамның шығармашьшық жетістігі қоғамдық өмірде, мәдениет дамуында бүтін дәуірді қүрастырғанда айтьшады. Данышпан адамдар өте аз. Барлық бесмынжылдық өркениет тарихыңда небәрі 400-ден астам ғана данышпан бар деп саналады. Данышпан-дықты сипаттайтын дарындылықтың жоғары деңгейі әрекеттің өр түрлі салаларындағы сиректілігімен шарасыз байланысты. Лайықты әмбебептылыққа қол жеткізген данышпандар арасында Аристотель, Леонардо да Винчи, Р.Декарт, Г.ВЛейбниц, М.В.Ломоносовтарды атауға болады. Мысалы, М.В.Ломоносов білімнің өр түрлі салаларыңда: химия, астрономия, математика, сонымен қатар суретші, поэзияны күшті білген, өдебиетші, тілші болтан, жетістіктерге қол жеткізген. Алайда бүл данышпандардың барлық дербес қасиеттері бірдей дәрежеде дамыды деуге келмейді. Данышпандықтың өзіндік "профилі" болады, қандай да бір жағы онымен басым болса, кейбір қабілеттерде айқынырақ болып жатады.
4.Психология пәні және оны зерттеу әдістері. Психология- психикалық құбылыстардың пайда болу, даму және қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым.Психикалық құбылыстар бізді қоршап тұрған сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының мидағы әр түрлі бейнелері болып табылады. Олар көпшілігімізге өз тәжірибемізден жақсы мәлім, тілімізде жиі кездесетін ұғымдар. Бір қарағанда бұлардың мәнін әрқайсымыз тез ажырататын да, білетін де сияқтымыз. Бірақ психикалық құбылыстардың мәнін ғылыми тұрғыдан түсіну арқылы ғана жан жақты ажыратуға болады. Осы мәселесін ғылыми жолмен баяндауды, олардың өзіндік заңдылықтарын айқындауы -- сөз болып отырған психология ғылымы қарастырады. Психология ерте замандардан келе жатқан білім салаларының бірі. Оның дүниеге тұіғыш келген жеріежелгі Греция. Психология термині гректің екі сөзінен тұрады: оның біріншісі - псюхе (жан) , екіншісі - логос (сөз,ілім).Сөйтіп, бұл сөз жан туралы ілім деген ұғымды білдіреді.Адамның психологиялық ерекшеліктерін білу үшін, осы ғылымның зерттеу әдістерімен танысуымыз керек. Әр ғылымның өзіндік ерекшелігіне қарай дербес зерттеу әдісі болады, осы әдістер арқылы сол ғылымның сан алуан заңдылықтарын зерттеуге мүмкіндік туады. Жантануда адамның псмхмкалық ерекшеліктерін зерттейтін бірнеше әдістер бар. Олардың бір тобы негізгі әдіс, екінші тобы қосалқы әдіс деп аталынады. Осындай негізгі әдістерінің біріне байқау әдісі жатады. Белгілі жоспар бойынша жүйелі түрде біраз уақыт бойына зерттелуші адамның психикалық ерекшеліктерін қадағалауды байқау әдісі деп атайды. Ғылыми зерттеу жұмыстарының түрлі ерекшеліктеріне қарай байқау әдісінде кейде аспаптар да қолданылады. Зерттелінетін обьектіні суретке түсіру үшін фотоаппараттар, зерттелінуші адамның сөз тіркестерін жазып алып, магнитофон қолдану. Тәжірибе жасауда зерттеуші өзіне қажетті жан қуаттарының көлденеңнен кез болуын күтіп тұрмай, сол процестің тууына өзі жағдай жасайды. Психологияда тәжірибе лабараториялық және табиғи болып екіге бөлінеді. Енді бұларға жеке жеке тоқталып өтейік. Лабараториялық тәжірибе.Неміс ғаламы Вунд психологияны тәжірибелік жолмен зерттеудің негізін салды,тұңғыш рет лабаратория ашты. Психологтар алғаш рет көру, есту иіс түйсіктерін зерттеу үшңн тәжірибені пайдаланады. Тәжиребенің екінші бір түрі -- табиғи эксперимент деп аталынады. Байқау әдісінен айырмашылығы, мұндв тәжірибе жүргізуші өзіне құбылысты табиғи жағдайда тудырып отырады. Психологияда бқл айтылғандардан басқа әдістер бар. Қосалқы әдістер.
5.Психологиядағы тұлға мәселесі.
Жаңа туған нәресте адам деп аталғанымен, тұлға деген атқа көпке дейін ие бола алмайды. өйткені кісі болып ер жету үшін бала оңы мен солын, өзінің менің басқа мендерден, яғни басқа адамдардан ажырата білуі тиіс. Тұлғаның түрткілері мен қасиеттері. Қызығу, дүинетану, сенім, мұрат. Адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені оның психикасытек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады, қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады. Адам санасының дамуы қоғамның дамуымен байланысты. Қоғамнан тыс адам өмірінің болуы мүмкін емес.
Тұлға түсінігі. Адамға қатысты басқа категория (индивид, даралық, субьект, жеке даралық). Тұлғаның ғылыми - психологиялық бағытының тұлғаны танудағы философия, дін, өнерден айырмашылық ерекшеліктері.
Тұлға туралы түсінік. Тұлғаның негізгі көрсеткіштері: белсенділік, саналылық, дербестік, жеке даралық. Тұлға - єлеуметтік индивид. Тұлға - қоғамдық жүріс-тұрыстың, өмірлік жолдың субъектісі. Тұлға писхикалық құбылыстардң интеграторы.
Тұлғадағы жеке даралық және әлеуметтік - типтің арақатынасы. Базалық тұлға түсінігі. Тұлға типологиясы (А.Ф. Лазурский, Э. Шпрангер, К.Г. Юнг).
Тұлға дифференциалды, жас ерекшелік, єлеуметтік, медициналық, педагогикалық, спорт психологиясы. Психологиядағы тұлғаны зерттеу єдістері. Тұлғаны ғылыми зерттеу еркекшеліктері, психологтың этикасы жєне танымның объективтілігі. Табиғи эксперимент, бақылау, өзін-өзі бақылау, проективті және биографиялық әдістер тұлғаны зерттеуде маңыздырақ болып табылады. Тұлға психологиясындағы қалыптастырушы эксперименттің мүмкіндіктері. Тұлға құрылымы жайлы түсінік. Тұлға құрылымының негізгі блоктары. Тұлғаның әлеуметтік мєртебесі, әлеуметтік қызмет- рөлдері, єлеуметтік жүріс-тұрыс, мотивтер, бағыттылық, мінезі. Тұлға қ+-рылымындағы интеллект жєне қабілеттілік. Қасиеттер женке адам қ+-рылымын талдау элементі ретінде. Т+-лға құрылымындағы факторлық бағыт (Р. Кэттел, Н. Айзенк, Дж. Гильфорд). Тұлғалық конструкт - тұлға құрылымының элементі болып табылады. Тұлға құрылымындагы когнитивті бағыттағы жалпы сипаттама (Г. Келли, Ф. Франселла, Д. Баннистер).
З. Фрейд, К.Г. Юнг, А. Адлер психоаналтикалық теорияларындағы тұлға құрылымының көрінісі.
Қатынас тұлға құрылымының элемиенті ретінде. А.Ф. Лазурский концепциясындағы тұлға құрылымы. В.И. Мясищев, Б.Г. Ананьев, С.Л. Рубинштейн концепцияларындағы жеке адам құрылымы. Оның іс-єрекет құрылымынан жєне мотивтерінен өндірілуі. Тұлға құрылымндағы мағыналық қалыптасу.
Даралық мєселесі (Б.Г. Ананьев). Даралық тұлға бірлігі, оның өзіндік реттелу деңгейлері. Даралық іс-әрекеттің әр түрлі түрлерінде творчество субъектісі ретінде. Тұлғалық - жеке даралықтың ішкі әлемі туралы түсінік. В.С. Мерлин интегралды жеке даралық туралы.
Теплов - В.Д. Небылицын мектептеріндегі даралықтың психофизиологиялық негіздері. Темперамент - психикалық іс-әрекет пен мінез-құлықтың формальды - динамикалық қасиеттері. Темпераменттің мінез-құлықты реттеудегі рuлі. Темперамент жєне мінез жайлы В.С. Мерлин мектебіндегі зерттеулер.
Мінез - тұлғадағы әлеуметтік - типтік жєне жеке даралық ерекшеліктің бірлігі. Мінез-құрылымы. Коммуникативті, рефлексивті, эмоционалды, ерікті, мінездік, интеллектуалды қасиеттері.
әлеуметтік мінез-құлық туралы түсінік тұлғаның белсенділігі, оның адамдарға, еңбекке, қоғамға, әлемге қатынасын формасы ретінде кuрінеді. Қылық - тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқының бірлігі.
Әлеуметтік мінез-құлықтың сыртқы (жағдайаттық пен орта) және ішкі (өзіндік жекелік) детерминациялары. К.Левин бойынша психологиялық өрісте тепе-тең әрекеттеуші күш ретінде. Тұлғаның мінез-құлқын реттеудегі әлеуметтік норма, әлеуметтік бағдар, саналы қатынас. Тұлғаның өмірлік мақсаты - жоспары, бағдарламалары және стратегиялары. Тұлға белсенділігінің психологиясы. Тұлғаның жауапкершілігі жєне инициативасы (К.А. Абульхпнова, А.В. Брушлинский, С.В. Рубинштейн).
6.Қиялдың физиологиялық негізі. Қиялдың түрлері.
Қиял дегеніміз -- сыртқы дүние заттары мен қүбылыстарының субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өндеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық процесс: ...барлық жан қуаттарын (рухани күштерді) тек қиял ғана өзіндік сақталатынсөзімдік заттарды модельдендіре алады (әл-Фараби). Адамда қиял пайда болған кезде ми қабығында бүрын жасалған уақытша байланыстар түрлі комбинацияларға туседі де, жаңа нәрселердің бейнесі туып отырады. Уақытша байланыстарды қайта жасап, өндеу процесінде екінші сигнал жүйесі шешуші рөл атқарады.
Қиял процесінің адам әрекетінің қандай саласында болмасын зор маңызы бар. Қиялдың өзі осы әрекет арқылы өзгеріп, дамып отырады.
Тіпті бала қиялындағы фантастикалық образдардың өзі де оның танымын кеңейтетіндігі, қоғамдық тәжірибені меңгеруге жағдай жасайтыны, мүның өзі баланың психологиясына қатты әсер ететіні байқалады. Қиялдың адам қажетіне асуы, оның шындықпен байланысты болып келуі адамға ерекше қанат бһіріп, оның іжері өрлеуіне себепші болады. Халық Қыран жетпеген жерге қиял жетеді деп өте тауып айтқан. Бір кезде талантты орыс ғалымы Қ. Э. Циолковский (1857-1935) космосқа ұшуды армандап еді. Космос кораблімен аспан әлеміне түңғыш жол салған Ю. Гагарин мен қазақ ғарышкері Тоқтар Әубәкіровтің және басқаларының ерліктері осындай шындықпен тығыз байланысты қиялдың іске асуы болып табылады.Қиял түрлері
Қиял актив, пассив болып екіге бөлінеді. Қиялдық бүтіндей пассивтік түрінің шегі - түс көру. Түс көрудің физиологиялығын жан-жақты түсіндіріп берген И. П. Павлов болды.
Ұйқы кезінде ми клеткаларының бәрі тежелмейді, кейбір бөлімдері қозу жағдайында болып жүмыс істей береді. Мидың мүндай бөліктерін күзетші пункт деп атайды. Осы күзетші пункттердең біздің бүрын қабылдаған, көрген, естіген, қолға үстап, дәмін татқан заттарымыздың бейнелері мида қайтадан тіріледі. Түсте небір ақылға сыйымсыз образдардың жасалатыны белгілі. Өйткені бүл кезде мидағы сигнал жүйелерінің арасындағы байланыс әлсірейді, мүнда негізінен бірінші сигнал жүйесі ғана қызмет істейді.Екінші сигнал жүйесінің қызметі толық тежелуге үшырайтындықтан, адамның ойлау қабілеті өте төмен болады. Сөздік сигаалдардың әсер етпеуі мида кездейсоқ образдардың пайда болуына жағдай жасайды да, соның нәтижесінде түске қайдағы кереметтер кіреді. И. М. Сеченов осындай түстерді болған әсерлердің болып көрмеген қиысулары деп сипаттаған. Түсте реалдық образдар мен нәрселердің фантастикалық түрде қосылуынан ғажайып образдар жасалады.
7. Психологияның ғылымдар жүйесіндегі орны.
Жалпы психология - психика дамуының жалпы заңдылықтарын,зерттеу әдістерін , теориялық принциптерін және оның ғылыми негіздерінің қалыптасу жүйесін зерттейді.18 ғасыр ортасында ғылыми психология қалыптасты. Білімнің ғылыми формасы болу үшін зерттеу пәнін анықтап алған жөн.қандай да бір психологиялық бағытта немесе ғылыми мектепте болмасын психологияда оның зерттеу пәні түсіндірілген және және оның мәнін түсінуге болады.18 ғасыр ғылыми психологияның құрылуы ағылшын эмпирикалық ассоциативті психологиясының өкілі Д.Гартлидің атымен байланысты.бірақта оның ерекше гүлденуі 19 ғасыр ортасында болды.бұл уақытқа Дж.Ст.Мильдің , Бэнның,Г.Спенсердің еңбектері сәйкес келеді.Дж.Ст.Миль сананы ассоционистік кесте арқылы қарастырады,бірақ оның логикадан нақты психологиялық қызмет етуіне тәуелділігін көрсетеді. Дж.Ст.Мильдің көзқарасы бойынша ақыл заңдары бар , ол материя заңдарынан басқа,бірақ бір құбылыстан екіншісінің жалғасуындағы қажеттілікте ,қайталануында ,бірегейлігінде ұқсас болып келеді. Бұл құбылыстар бақылау және тәжірибе сияқты эмпирикалық мәліметтерді жинау әдістері арқылы ашылуы мүмкін. Сондықтан да "психикалық бір ізділікті" өз алдына бөлек зерттеу керек. Негізгі әдіс ретінде интроспекция болып табылады.
Александр Бэн өзінің назарын сананың ішкі жағдайынан қозғаушы,яғни ағза белсенділігін объективті бақылаушы мүмкіндікке қарай аударады. Қозғаушы жауаптар Бэн бойынша барлық психикалық құбылыстардың түсіндірмелі принципі болады. Қателіктер негізінде конструктивті ассоциация мезанизмі көмегімен адекватты жауаптардың қалыптасуы жүреді.осы арқылы сана іс-әрекетті ағза іс - әрекетімен жақындайды.Г.Спенсер үшін психология пәні ретінде аңзаның қоршаған ортамен байланымы болып табылады. Бірақта объективті психология өзінің мәліметтерін субъективті психологияда пайдалануы тиіс,яғни қаруы - сананың өзінің ішке .ңілуісубъективтілігін жоғалтпауы керек. Басым әдіс ретінде интроспекция алынады. Ассоционистік концепцияның өзегі ретінде жиілік заңдылықтары анықталып,бұл заңдылық бойынша байланыстардың нығаюы оның қайталану функциясын білдіреді. Бұл көбінде И.П.Павловтың,И.М.Сеченовтың,Э.Торн дайктың,У.Джеймстің көзқарастарын анықтап береді.
8.Психология ғылымының негізгі бөлімдері мен салалары.
Қазіргі кезеңдегі психология - қалыптасудың әр түрлі сатысында тұрған және тәжірибенің түрлі салаларымен байланысқан ғылыми пәндердің тармақталған жүйесін білдіреді. Әдетте, психология салаларын жіктеудің негізгі принципі деп әрекеттегі психиканың даму принципін айтады. Сондықтан психология салаларын жіктеудің негізі ретінде адамның іс-әрекетінің сан алуан түрлерін пайдаланады. Осының негізінде психологияның төмендегідей салалары бөлініп шығады:
Еңбек психологиясы - адамның еңбек ету әрекетінің психологиялық ерекшеліктерін, еңбекті ғылыми тұрғыда ұйымдастырудың психологиялық аспектілерін зерттейді және психология ғылымының жеке салалары болып табылатын бірнеше бөлімдерден тұрады: инженерлік психологиясы, авиация психологиясы, ғарыш психологиясы.
Педагогикалық психология - адамға білім және тәрбие берудің психологиялық заңдылықтарын зерттейді. Ол оқушылардың ақыл-ойы мен ойлау жүйесін, дағдыларын қалыптастырудың, олардың оқу материалдарын меңгеруі мен ұстаз-шәкірт арасындағы өзара қарым-қатынастарды реттеудің түйінді мәселелерін қарастырады. Педагогикалық психология келесі реттегі тармақтарға бөлінеді: а) оқыту психологиясы - дидактиканың психологиялық негіздерін, оқыту мен білім берудің негізгі әдістемелік мәселелерін, балалардың ақыл-ойын қалыптастыру сияқты өзге де мәселелерін зерттейді; ә) тәрбие психологиясы - гуманистік және әлеуметтік тәрбие мәселелерінің психологиясын зерттеп, оқушылар ұжымының, еңбекпен түзету педагогикасының психологиялық негіздеріне қатысты мәселелерді қарастырады.
Медициналық психология - дәрігердің іс-әрекетінің және аурудың мінез-құлқының аспектілерін зерттейді. Ол мынадай бөлімдерден тұрады: психикалық құбылыстардың мидың физиологиялық құрылымдарына қатынасын зерттейтін
нейропсихологиядан; адамның психикалық әрекетіне дәрілердің әсер етуін зерттейтін психофармакологиядан; адамның денсаулығы мен оны нығайтуға арналған шараларды жүзеге асыру жүйесін, оның әдіс-тәсілдерін айқындайтын психопрофилактика және гигиенадан;адамның психикалық ауытқушылықтарын зерттейтін патопсихологиядан; психикалық ауытқушылықтары бар адамдардың өзіндік психикалық ерекшеліктерін зерттеп, психотерапевтикалық көмек көрсететін клиникалық психологиядан.
Заң психологиясы - құқыққа қатысты мәселелерді реттеу және оларды тәжірибе жүзінде қолданудың психологиялық мәселелерін зерттейді. Бұл салалар: сот психологиясы, қылмыс психологиясы, еңбекпен түзету психологиясы деп аталатын тармақтардан құралады, Сот психологиясы сот, айыптаушылар, куәлар, сот тергеуін жүргізу, олардан жауап алу тәрізді т.б. жайттардың психологиялық астарларын қарастырады. Қылмыс психологиясы қылмыскердің жеке басы мен оның зиянды әрекеттерінің сырын ашады. Еңбекпен түзету психологиясы тұтқындағы адамдарды сендіру не күштеп істету арқылы қайта тәрбиелеудің жолдарын қарастырады.
Әскери психологиясы - әскери әрекеттер кезіндегі адамның мінез-құлқын, басшылар мен олардың қарамағындағылар арасындағы қатынастардың психологиялық жақтарын, әскери азаматтардың отаншылдық қасиеттерін қалыптастыру, психологиялық насихаттың және кері насихаттың тәсілдерін және т.б. мәселелерді зерттейді.
Спорт психологиясы - спортшылардың іс-әрекетіндегі психологиялық ерекшеліктерін қарастырыды. Спорт жетекшілері мен бағынушылардың өзара қарым-қатынасын, оларды даярлаудың жағдайын, құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуін, психологиялық даярлығын іздестіре келе, оларды жаттықтыру және күш-қуатын жинақтау деңгейін, жарыстарды ұйымдастыру, өткізу мәселелерінің психологиялық факторларын зерттейді. Әрбір ел мен халықтың спорт өнеріндегі ерекшеліктерін де ескере отырып, оларды жаттықтыру міндеттері анықталады. Әлеуметтік психология - адам мен қоғам арасындағы қатынас мәселелерімен айналысады. Бұл сала адамдардың белгілі бір негізде ұйымдасқан топтары мен кездейсоқ топтары арасындағы өзара қарым-қатынастағы психологиялық құбылыстардың сырын зерттейді. Қазіргі кезеңде әлеуметтік психология қарқынды түрде дамуда. Әсіресе саяси, экономикалық қоғамның күрделі мәселелері. Сонымен қатар үлкен, ірі топтардағы психологиялық-әлеуметтік жағдайлары. Бұл мәселелердің құрамына жалпы бұқаралық байланыстар: радио, теледидар, баспасөз т.б. кіреді.
9.Психологияның негізгі зерттеу әдістері, салаларына толық тоқталу. Психологияның басқа ғылымдар секілді өз әдістері бар. Ғылыми зерттеулердің әдістері практикалық ұсыныстарды шығару және ғылыми теория құру үшін керекті мәліметтер алынатын тәсілдер мен құралдар. Психология жеке ғылым ретінде тек 19 ғ ортасында бөлінді. Сондықтан ол философия, математика , физика, физиология, медицина, биология , тарих сияқты ғылымдардың әдістеріне сүйенеді. Психологияның зерттеулердің негізгі әдістері екі негізгі топқа бөлінеді: субьективті және объективті. Субьективті: бақылау, сауал, тест. Объективті: тестер , эксперимент, модельдеу.
Бақылау әдісі психологиядағы ескі және бір қарағанда өте қарапайым әдіс секілді.Ол әдеттегі өмір сүру жағдайындағы адамның қызметіне бақылаушы кіріспей,жүргізілетін жоспарлы бақылауға негізделеді.Бұған психологияда бақыланатын құбылыстарды толық және дәл сипаттау ,сонымен бірге оларды психологиялық тұрғыдан түсіндіру жатады.Міне,психологиялық бақылаудан басты мақсат осы,деректерге сүйене отырып,олардың психологиялық мазмұнын ашу.
Бақылау ол барлық адамдардың пайдаланатын әдісі.Ал қарапайым адамдардың бақылауы мен ғылыми бақылаудың айырмашылығы өте көп.Ғылыми бақылау жүйелілігімен сипатталып,обьективті шындықты алу үшін белгілі бір жоспарға негізделе отырып,жүргізіледі.Яғни ,ғылыми бақылау жүргізілгенде арнайы білім және сапаны психологиялық көріну обьективті ашылатын арнайы дайындықты талап етеді.
Бақылау әр түрлі нұсқаларда жүре алады.Мысалы,кеңінен қолданылатын әдіс - қосылған бақылау.Бұл әдіс психологтың өзінің қатысуымен жүргізіледі.Егер зерттеушінің қатысуынан ,оның жағдайды қабылдауы мен түсінуінен нәтиже бұзылатын болса,онда болып жатқан жағдайларды обьективті түсіну үшін шеттен бақылаған жөн.Қосылған бақылау мазмұнына қарай басқа әдіске өз - өзін бақылауға өте ұқсас.Өзін өзі бақылау , яғни өз қалып күйлерін бақылау тек психологияда қолданылатын әдіс.Бұл әдістің артықшылығымен қатар бірнеше кемшілігіде бар.Бірақ дегенменде өз - өзін бақылау әдісі психолог үшін өте маңызды.
Бұл әдіс көбінесе экспериментте пайдаланылады.Мұнда бұл дәл сипатталып , мұны эксперименталды өз - өзін бақылау деп аталады.Бұл жағдайда зерттеушінің аса қызықтыратын кездерінде дәл есептелген жағдайда адамға сауал қойылады.Мұндайда өз - өзін бақылау әдісі cауалнама әдісімен қатар жүргізіледі.Сауалнама зерттелетіндерден сұрақ жауап қою арқылы ақпарат алуға негізделген.Сауалнама жүргізудің бірнеше нұсқасы бар.Сауалнама үш түрі бар,олар:ауызша,жазбаша және еркін.
Ауызша сауалнама - әдетте зерттелушінің реакциясы мен мінез - құлқына бақылау жасау үшін қолданылады.Сауалдың бұл түрі жазбашаға қарағанда адам психологиясына терең бойлатады,себебі зерттеушінің қоятын сұрақтары зерттелушінің мінезіне қарай түзетіле алады.Мұндай нұсқа көп уақытты ,арнайы дайындықты қажет етеді,өйткені жауаптардың обьективтілігі зерттеушінің мінезі мен тұлғалық ерекшеліктеріне де байланысты.
Жазбаша сауал - аз уақыттың ішінде көптеген адамсанын қамти алады.Мұның еі көп тараған түрі -анкета.Оныі кемшілігі мынада ,қойыылған сұрақтарға зерттелушілердің реакциясын біле алмайсың және зерттеу барысында оның мазмұнын өзгерте алмайсың.
Еркін сауал - жазбаша және ауызша сауалнаманың бір түрі,мұнда қойылатын сұрақтар алдын ала белгілі болмайды.Мұндай саулнама да зерттеудің тактикасы мен мазмұнын оңай өзгертуге болады,онда зерттелуші жайлы әр түрлі ақпарат алуға болады.
Тест.Бұл әдіс жиі қолданылады.Ол психологиялық құбылысқа дәл және сапалы бере алатындықтан ,сонымен қатар алдымен шешілуі қажет практикалық мәні бар нәтижелерді салыстыруға болатындықтан тиімді.Тесттердің де бірнеше нұсқасы бар.Олар, сауал -тестер,тапсырма - тестер,жобалаушы - тесттер.
Сауал тесттер - белгілі бір психологилық мінездеменің болуын,я айқындалғандығы жайлы сенімді ақпарат алатын сұрақтарға зерттелушілердің жауабын талдау ретінде қалыптасты.Мұндай мінездеменің дамуы мазмұнына сай келген жауаптардың санына негізделеді.Тапсырма тесттер -белгілі бір тапсырмаларды табысты орындау арқылы адамның психолгиялық мінездемесі жайлы ақпарат алу.
Бүгінде тесттер - психолгиялық зерттеуде кеңінен пайдаланылатын әдіс.Бірақ тесттерінің обьективті және субьективті әдістерінің арасында сыналатындардың өз есептеріне негізделген сауалнама тесттер де бар.Осы тесттерді орындауда тестіден өткізудің нәтижесіне , әсірісе оның жауабы қалай түсінілетінін білетін болса ,саналы немесе санасыз әсер ете алады.Алайда обьективті тесттер де бар.Оларға жобалау тесттерді жатқызуға болады.Тесттің бұл категориясына сыналатындардың есебі қажет емес.Сыналушының орындайтын тапсырмасын зерттеуші еркін түрде түсіндіреді.Обьективті мәліметтерден зерттелетін қасиет бөлініп,дұрыс бағаланатын жасанды жағдай жасалуға негізделген эксперимент әдісінің көмегі арқылы алуға болады.
Психологиялық әдістердің бірі - модельдеу.Ол дербес әдіске жатады. Ол басқа әдістерді қолдану қиындағанда ғана жүргізіледі.Көрсетілген әдістерден басқа психикалық құбылысты зерттейтін әдістерде бар.Мысалы,әңгімелесу сауалнаманың бір нұсқасы.Сауалнамаға қарағанда әңгімелесу әдісі процедураны жүргізудің еркінділігімен ерекшеленеді.Басқа әдістерге құжаттарды зерттеу әдісі немесе адамның қызметін талдау әдісі жатады.
10.Темперамент туралы теориялар
Темперамент туралы теориялар оте ерте заманда пайда болған.
Темперманеттің негізін салған ежелгі грек ғалымы Гиппократ (б.з.д. 460- 377жж.) темпераментке алғаш түсініктеме беріп, оны негізінен жүйке жүйесінің қасиеттерімен емес ағзада әр түрлі сұйықтардың (қан, шырын, сары және қара өт) біреуінің басым болуымен байланыстырған. Ағзадағы осы сұйықтардың бірінің басымдығы адамның темпераментін анықтайды: қан басым болса - сангвиник, шырын басым болса - флегматик, сары өт басым болса - холерик және қара өт басым болса - меланхолик айқындалады деген.
Неміс философы И. Кант темпераменті 2 бөлген:
Сезім темпераменті - сангвиник пен меланхолик жатса;
іс - әрекет темпераменті - барлық темпераменттер жатады.
Темпераменттің осы бөліністеріне қысқаша тоқтала кетейік:
Сангвиник сезім темпераменті - олардың сезімдері сырттай күшті көрінгенімен, терең және тұраты емес.
Меланхолик сезім темпераменті - сырттай күйзелістері, онша күшті емес бірақ іштей терең әрі ұзақ болып келеді.
Сангвиник іс - әрекет темпераменті - оптимист, сенімі мол, қалжынбас. Ол тез ашуланып, тез қайтады, көп уәде береді, бірақ оларды кейде орындамай қалады. Сангвиник жаңа, таныс емес адамдармен тез тіл табыса алады, жақсы пікір - таласқа түседі, ол үшін барлық адамдар дос болып кетеді. Оның негізгі ерекшеліктері көмекке әр кезде дайын болатындығы мен мен ақ көңілділілігі. Оны ақыл - ой және дене жұмыстары тез шаршатады.
Меланхолик іс - әрекет темпераменті - себебі ол сангвинике қарама - қарсы, көңіл - күйі төмен адам. Мұндай адамдардың ішкі өмірі күрделі, олар өзіне қатысты барлық нәрселерге үлкен мән береді, сезімтал жанды, әрі уайымшыл болып келеді. Меланхолик ұстамды және уәде бергенде абай болады, орындай алмаса уәде бермейді. Берген уәдесін орындай алмағанда көп қиналады. Холерик іс-өрекет темпераменті - себебі ашуланшақ адам. Мүндай адам өте қызба жөне үстамсыз. Егер де онымен бөтуаға келер болса тез қайтып, жүмсарады. Оның қимылдары тез, бірақ үзақ емес.
Флегматик іс-әрекет темпераменті - себебі суық адам. Ол күрделі, белсенді жүмыстан гөрі, қол бостылықты қалайды. Оны ашуландыру қиын, бірақ ашуланса үзаққа созылады.
И.Канттың топтастыруы бойынша темперамент тек адам мінез-қүлқы мен психикасының динамикалық ерекшеліктеріне ғана сүйеніп қоймай, мінезге де байланысты болады. Себебі ересек адам психологиясында темперамент пен мінез ажырағысыз. Сонымен қатар темперамент қасиеттері өлеуметтік ортадагы адамдардың әрекеттерімен тығыз байланысты. Темперамент түрлерін жақсы немесе жаман деп белуге болмайды. Олардың өр қайсысының жақсы жөне жаман жақтары бар. Мысалы: сангвиниктер тез реакциялы, өмірдің өзгеруіне тез бейімделеді, жүмыстың басталу кезеңінде жоғары жүмыс қабілеттілігі басым, бірақ соңына қарай қызығушылығының тез өзгеруінен, тез шаршайтындықтан жүмыс қабілеттілігі төмендеп кетеді. Меланхоликтер, керісінше, жүмысқа баяу кірісіп, үзақ уақыт бойына жүмысқа деген төзімділігін сақтайды. Олардың жүмыс қабшеттілігі жүмыс басында емес, ортасы мен аяғында басым болады. Сангвиниктер мен меланхоликтер жүмыстарының сапасы бірдей, айырмашылықтары өр кезендегі жүмыс динамикасында.
Холерик аз уақыттың ішінде ойы мен іс-өрекетін жинақтай алады, бірақ үзақ жүмыс барысында төзімді емес. Флегматиктер, керісінше, тез жинақтала алмайды, бірақ жүмыста үзақ жөне мақсатына жеткенше белсенді бола алады.
Неміс психологы В.Вундт темпераментті екі топқа бөлген:
1)Эмоциясы күшті темпераменттер.
2)Эмоциясы өлсіз темпераменттер^
Неміс анатомы Гейне темпераменттің түрліше больш келуі жүйке жүйесінің тонусына байланысты деген. Орыс педагога Лесгафт темпераменттер қан тамырларының жуандығы мен кеңдігіне байланысты деп айтты.
Римнің атақты дәрігері К.Гален темпераменттің физиология-лық ерекшеліктермен қоса, психологиялық, тіптен адамның адамгершілік қасиеттеріне қатысты сапалармен байланысты деп түсіндірді.
В.Д.Небылицин темпераменттің үш негізгі компоненттерін бөліп қарастырды. Олар:
1) индивидтің белсенділігі;
оның моторикасы;
эмоционалдылығы.
Бұлкомпоненттерқүрылысыжәнепсихолог иялықкөрінуформаларыжағынанэртүрлі. Бүлжердеүлкенорындыинди-видтіңбелсе нділігіалады. Оғаншаршау, инерттілік, енжарлық, т.б. жатады. Алмоторикағақозғалыстездігіменкүшті лігі,
эмоционалдылықкөңіл-күй, аффект, сезім, т.б.жатады.
11.Мінездің құрылымы мен қасиеттері
.Мінездің құрылымы мен қасиеттері - адамның тұрақты психикалық ерекшеліктерінің индивидуалды қатынасы, берілген субъектінің белгілі бір өмір жағдайындағы мінез-құлқына шартталған. Мінез тұлғаның әлеуметтік мінез-құлық ерекшеліктерінде көрінетін, ең алдымен-мамандыққа, адамға және өзіне деген қатынасынан көрінетін психикалық іс-әрекеттің өзіндік қалыптасуы.Мінезді зерттеуде Теофраст пионер болып саналады. 18 ғасырда Европада мінездің типологиясына көптеген зерттеулер жүргізілді, ал Дж.Ст.Милль жеке ғылым ретінде этологияны бөліп көрсетті (өйткені Теофраст кезеңінде мінезді этос деп санаған). Егер ескерсек, этика - бұл жақсылық пен жамандық туралы ғылым, онда мінез - адамның өзіндік жауапкершілігінің өлшемін шектейді және ашады, адамның басқара алатын қылықтарын анықтайды деген нұсқау алдық. Қазіргі уақытта "мінез" ұғымы дискуссионды болып саналады. Кейбір психологиялық ағымдарда бұл ұғымның өмір сүру құқығына мүлдем қарсы, ал көпшілігінде шетел анықтамалар баспасында және зерттеулерде мүлдем алынып тасталынған. Неге? Біріншіден, көптеген психологтердің ойынша, неғұрлым мінездің өзіндік көрінулерін қосатын және зерттелген, мінез бен тұлғаны жалпылай теңдестіру тенденциясы бақыланады. Екіншіден, феноменология бойынша мінезді этикаға жатқызады және сонымен қатар оның психологиялық жүйесіне қосу заңсыз болып саналады. Үшіншіден, жалпы өзіндік құбылыс ретінде мінезді зерттеу мүмкіндігіне күдіктену білдіреді. "Кейіпкер", "тұлға" ағылшынша character деген мағына білдіреді.
Эго-психология өкілінің бірі Г.Олпорт: мінез-бұл бағаланатын тұлға, ал тұлға-бағаланбайтын мінез, яғни адамға бағалаусыз қатынаста, оның мінезі бақылай, өзгерте және дамыта алатынын өзіне шоғырландырады. Шынында да, мінез тәрбиенің және өзіндік тәрбиенің әсерінен өзгереді, жеткіншек жаста жалпы қырларында қалыптасады және адамның өмір бойында қалыптасады. Сөйтіп, мінез темпераментке қарағанда этикалық бағаға жатуы мүмкін.
Кеңестік психологияда "мінез қаңқасын" әрекетке тұрақтылықтың принципиалдылықтың, тұлға мен интеллектің өзара қатынасының, өмірлік мақсаттың бар болуы-ерікті құрайды деп үнемі ерекшеленеді. Шетелде, мінездің элементінескере отырып, өзіндік бақылау және өзіндік қалыптастырушыға синоним ретінде кейде "Мен Күші", "Жоғары Мен Күші" ұғымдарын қолданады. Егер мінез және тұлға құбылыстары арасындағы бөлімдерді анықтау әр дайын мүмкін болмаса, онда мінез және темпераментті бөлу одан да қиын. В.Кречмер келесі дефинициялармен қолданды. Темперамент-бұл психофизиологиялық ағымдардың тума ерекшеліктері (олардың қозғалыстары, инерттігі, қызу тағы басқа). Мінез-бұл адамның өзіне, қоршаған адамға, әлемге деген қарым-қатынастың тұрақты ерекшелігі.
А.Г.Ковалев және В.Н.Мясищев индивидуалды зерттеу жолын 4 топқа бөлді:
1. Мінез бен темпераментті теңдестіру
2. Олардың арасында антагонистикалық қарым-қатынас орнайды
3. Темперамент мінездің элементі болып табылады
4. Темперамент мінездің табиғи негізі болып саналады
Соңғы позиция зерттеуге жақын, отандық ғылымдардың қабырғаларында пайда болған.Мұнда темперамент пен мінез бір-бірімен өзара шартталған. Темперамент жалғыз өзі мінезді анықтамайды. Табиғи темперамент негізіндегі өмірлік әсер, тәрбие және оқыту жүйке жүйесінің қасиеттері, генетикалық бағдармалар өзіндік өзін қалдырыды.Бірақ оның темпераменттен ерекшілігі, ол тұрақтылыққа, тоталдылыққа ие және мінез-құлықтың формалды ерекшеліктерін бейнелейді, мінез әрқашан және барлығында көрінбейді.Мінездің басқа психологиялық категориялар арасынан позициялық 2 тәсілін бөліп көрсетуге болады. Бірінші жол, Кеңестік психологияда артық көрінген болып табылады. Мінездің темпераментпен байланысын үзбей, мінезді тұлғаның мазмұнды және рухани дүниеге көзқарастың сапасына жатқызады. Екінші жол, психикалық сау еместікке, тәуелділікке және тіпті, потологиялық дамуға әкелу бағыты ретінде сипаттайды. Сонымен, тұлға дамуының биік шыңы мен төменге қарай көрсету жолы сияқты қабылдайды.Егер темперамент тұлғаның мазмұнды жағын анықтай алмаса, ал мінез нақты соларды, яғнм қалау, белгілі бір қатынастар және психикалық сау еместікті сипаттайды. Б.Г.Ананьев кез келген мінез сипаты тұлғаның қандайда бір қоршаған өмірге деген көзқарасын, олардың ішінде:
Табиғат, қоғам және қоғамдық идеялар (идеология)
Еңбек-адам өмір сүруінің тәсілі
Индивидтің басқа адамдармен қоғамдық байланысы
Өзіндік әрекет және адамның тұлғалығы.
Мінездің қасиеттері: Күшті, әлсіз, қатты, жұмсақ, жақсы, жаман т.б.
12.Қабілеттің психологиядағы орны.
Б.М.Тепловтың анықтамасы бойынша,қабілет дегеніміз-қандайда бір іс-әрекетті жақсы,нәтижелі орындауда бір адамды екіншісінен ерекшелендіретін жеке дара психологиялық ерекшеліктет болып табылады.Қабілет жайлы сөз қозғағанда мыналарды ескерген жөн:
1)қабілеттер адамды бір-бірінен ерекшелейді.Б.М.Тепловтың пікірінше,қабілеттің маңызды белгісі өнімді іс-әрекеттің өзіне тән жеке даралығынан,тәсілдердің түпнұсқалығы болуынан көрінеді.
2)қабілеттер іс-әрекеттті сәтті орындауға ықпал етеді.Кейбір зерттеушілер,мысалға Н.А.Менчинская бұл орайда оқыту туралы білім,іскерлік,дағдыны меңгерудің нәтижесіндегі жетістік деп қарастырады.
3)қабілеттің көмегімен қалыптасқан іскерлік пен дағдыны жаңа жағдайға ауыстыруға болады.Сондықтан жаңа міндет адамның психикалық қасиеттерінің талабына сай,іс-әрекеттің тәсілдеріне ұқсас болуы керек.
Қабілет адамның іс-әректінің белгілі бір түріне,өнер саласының біріне жарамдылығын жақсы көрсете алады.Белгілі бір істі үздік орындауға мүмкіндік беретін адамның әр түрлі жеке қасиеттерінің өиысып келуін,яғни адам қасиеттерінің синтезін қабілет деп атайды.Қабілеттің дамуы оны қажет ететін қызмет саласында және әрекетке үйрену үстінде көрініп отырады.Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің,икемділік пен дағдының болуына байланысты болады.Мәселен,оқушыда техникалық қабілеттің ойдағыдай дамуы үшін техникалық конструкциялардың құрылысын жақсы білуі,оны тәжірибе жүзінде пайдалана алуы қажет.Баланың білімі тереңдеп,икемділігі артып,дағдысы көбейе түссе,оның қабілеті де ойдағыдай дамып отырады.Мәселен,кейбір мұғалімдер өз оқушыларының үлгіріміне көңілі онша тола қоймайды.Ол өз оқушысының бар мүмкіндігімен жұмыс істемейтіндігін айта келіп,егер ол сабаққа бар ынтасымен кірісетін болса,бұдан да гөрі жақсы оқи алар еді-ау деп қынжылады.Бұл жерде мұғалім қолынан істесе іс келетін,дағдыға тез машықтанғыш баланың,қажырлы әрекетке бойын жөнді ұсына алмағандықтан,қабілетін жөнді көрсете алмай отырғанын айтып отыр.
Қабілеттер-динамикалық ұғым.Олар іс-әрекет кезінде қалыптасады,дамиды және көрінеді.Қабілеттер жалпы және арнайы болып бөлінеді.
-арнайы қабілеттер-белгілі бір іс-әрекет түріне деген қабілетті білдіреді(математикалық қабілеттер,музыкалық қабілеттер,педагогикалық қабілеттер және т.б.)
-жалпы қабілеттер-бұл арнайы қабілеттерді дамытуға деген қабілеттер.
13.Түйсік және оның физиологиялық негізі.
Түйсік- сыртқы заттары мен құбылыстарының жеке қасиеттерінің сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болған мидағы бейнелер. Түйсік арқылы заттардың түсін, иісін, дәмін, қатты-жұмсақтығын, кедір - бұдырлығын т.б осы секілді қасиеттерін ажыратады. Сондай-ақ түйсік денеде болып жататын түрлы өзгерімтер жөнінде де, яғни дененің қозғалысымен оның кеңістікте орналасуын , жеке бөліктерінің жұмысын хабарлайды. Сыртқы дүниені танып білу түйсіктен басталады.
И.П. Павловтың жүйке қызметі туралы ілімі түйсіктердің пайда болуын анализатор(талдағыш) деп аталатын анатомиялық-физиологиялық жүйке аппартының жұмысына байланысты түсіндіреді. Адамдар мен жануарларда көптеген анализаторлар бар. Олардың қай-қайсысы болмасын (көру,есту,қозғалыс т.б) үш бөліктен құралады. Олар: бірінші сезім мүшесі (рецептор). Рецептор сырттан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz