Қазақстан Республикасындағы тілдік жағдаят

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Күні бүгінге дейін Қазақстандағы мемлекеттік тілді меңгерудегі әлеуметтік лингвистикалық өзгермеліліктер туралы қазақ тілінде жеке зерттеу еңбектері болмағанымен, Э. Д. Сүлейменова, Н. Ж. Шәймерденова, Ж. С. Смағұлова, О. Б. Алтынбекова, М. И. Ақберді сынды ғалымдар мемлекеттік және республикадағы басқа да тілдерді меңгерудегі әлеуметтік лингвистикалық өзгермеліліктер мәселесін теориялық жақтан саралап, статистикалық тұрғыдан талдау жүргізген. Бұл мәселе әлеуметтік тіл білімі саласымен байланысты қарастырылғандықтан, аталмыш тақырыпқа байланысты еңбектер бар, алайда олардың барлығы нақты мемлекеттік тілді меңгеруге қатысты деп айту дұрыс емес. Экономика, тілді үйренуге деген құштарлыққа байланысты бұл мәселе жыл өткен сайын жаңаша зерттеуді талап етеді. Себебі әр жылдың статистикасы әртүрлі болады, сондықтан да аталмыш тақырыпқа қатысты зерттеуді әр жылдары қарастырылған еңбектерді негізге ала отырып, жаңа тұрғыдан жаңа еңбектермен толықтыру қажет. Сондықтан да тақырып өзекті мәселелердің қатарынан орын алады.

Тақырып маңыздылығын анықтау. Қазіргі таңда мемлекеттік тіл меңгерілуінің әлеуметтік лингвистикалық өзгермелілік мәселелерін зерттеу қарқынды дамып келеді. Сонымен қатар мемлекеттік тілдің меңгерілуінің барысын анықтау, ғылыми және әлеуметтік тұрғыдан талдау жүргізу оң нәтижесін тауып отыр. Дегенмен де кейбір шешімін таппаған мәселелердің кездесуі тақырыптың маңыздылығын көрсетеді.

Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Диплом жұмысының мақсаты. Қазақстандағы мемлекеттік тіл меңгерілуінің әлеуметтік лингвистикалық өзгермелілігіне шолу жасап, республика халықтары арасында қай тілдер үстемдік құрып тұрғанын, қазақ тілінде сөйлейтін азаматтар санының қаншалықты өсіп/кеміп жатқандығын, сонымен қатар мемлекеттік тілге деген көзқарастың арту-артпауына статистикалық және сипаттамалық тұрғыдан талдау жүргізу болып табылады.

Диплом жұмысының міндеттері:

- ҚР-да мемлекеттік тіл меңгерілуіне әлеуметтік лингвистика тұрғысынан талдау жүргізу;

- мемлекеттік тіл меңгерілуінің әлеуметтік лингвистикалық өзгермеліліктерін жеке-жеке сипаттап, талдау жүргізу;

- әлеуметтік өзгермелілк пен лингвистикалық өзгермеліліктің ара жігін ашу;

- мемлекеттік тіл меңгеруінің әлеуметтік лингвистикалық өзгермелілігінің басты себептеріне тоқталып, статистикалық тұрғыдан сараптама жүргізу.

Диплом жұмысының нысаны. Зерттеу нысаны етіп Қазақстандағы мемлекеттік тіл меңгерілуінің әлеуметтік лингвистикалық өзгермелілігі алынды.

Диплом жұмысының пәні. Мемлекеттік тіл меңгерілуінің әлеуметтік лингвистикалық өзгермелілігі, оның әлеуметтік және лингвистикалық ерекшелігі, әлеуметтік өзгермелілік және тілдік өзгермелілік.

Диплом жұмысының әдіс-тәсілдері. Жұмыста тілдік факторларды белгілеудегі материалдарды жаппай сұрыптау, бақылау, сауалнама жүргізу, жүйелеу, топтастыру, байқау, сипаттамалық әдіс-тәсілдері қолданылды.

Жұмыстың материалдары мен дереккөздері. Зерттеу материалдары ретінде ғалымдардың және өз тарапымыздан жүргізілген сауалнамалардың нәтижелері, сонымен қатар ғылыми негізде жазылған еңбектерде жарияланған статистикалық деректер алынды. Міне, осылар зерттеудің негізгі материалы болып табылады.

зерттеулердің мәліметтері ретінде Э. Д. Сүлейменованың басшылығымен "Қазақ тілі: социолингвистикалық және психолингвистикалық зерттеулер" атты зертханада орындалған келесідей ғылыми-зерттеу жобаларының мәліметтері алынды, олар: «Мемлекеттік тілдің даму қызметінің динамикасы және жаңа тілдік саясаттың тиімділігі»; «Мемлекеттік тіл қазақстандық қоғамның бірігуіндегі басты факторлардың бірі»; «Ұлттық идея және Қазақстан имиджінің қалыптасуындағы тілдік механизмдер»; «Қазақ тілінің лексикалық бірліктеріндегі ұлттық-мәдени құндылықтардың кумуляциялануы: лингвоелтанымдық электронды тезаурус селекциясы және лемматизациясы»; «Қазақстан Республикасындағы этнотілдік жағдаят: бүгіні мен келешегі»; «Көптілді қоғамдағы тілдік саясат және этномәдени білім».

Жұмысты жазу барысында Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігі (Э. Д. Сүлейменова, Н. Ж. Шаймерденова, Ж. С. Смағұлова, Д. Х. Аханова), сонымен қатар Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің деректері, Қазақстанда 2004-2009 жылдары жүргізілген Бірыңғай Ұлттық тестілеу деректері, Қазақстан Республикасындағы Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасындағы Тіл саясаты тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының Тіл туралы заңдары және т. б. дерек көздері қолданылды.

Диплом жұмысының тұжырымы: Қазақстан Республикасының аймағында 1989 жыл мен 2010 жылдар аралығында жеке ғалымдар тарапынан және мемлекеттік органдар тарапынан жүргізілген сауалнамалар мен мәліметтерді, әсіресе, статистикалық мәліметтерді талдау; тәуелсіздік алғаннан бері қабылданып жатқан заңдар мен бағдарламаларға шолу жасап, мемлекеттік тілдің қазіргі және бұрынғы хал ахуалын салыстыру, талдау жасау және мемлекеттік тіл меңгерілуіне жақсы/жаман ықпал етіп жатқан себептерді айқындап, болашағын болжау.

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТІЛДІК ЖАҒДАЯТ

Қазақстан Республикасының жаңа тіл саясаты тілдік қатынастардың мемлекеттік-құқықтық жақтарын реттейтін Конституцияға және Тіл туралы заңдарға (22. 09. 1989 және 11. 06. 1997), Тіл саясатының тұжырымдамасына (04. 11. 1996), Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасына (05. 10. 1998, 17. 02. 2001 және 2011) сәйкес жүзеге асырылады. Тіл саясаты ұлттық саясаттың ажырамас бөлігі ретінде белгілі бір субъектілердің (мемлекеттік биліктің, қоғамдық топтардың, партиялардың және т. б. ) тілдік даму барысына саналы және мақсатты түрде әсер ету теориясы мен практикасы ретінде анықталады.

Қазақстандағы қазіргі тілдік өмір және оның үдерістері болып жатқан өзгерістерімен қызықты және тез арада талдап, қорытуды талап ететін сұрақтардың қатарына тіл саясатының мәні, типологиясы, жүзеге асыру амалдары және құралдары; мәртебелік және корпустық тілдік жоспарлаудың мазмұны, кезеңдері, тиімділігі; мемлекеттік тілдің таралуын жоспарлау; мемлекеттік тіл меңгерілуіндегі әлеуметтік лингвистикалық өзгермеліліктер; жеке тұлғаның мемлекеттік, этникалық, тілдік сәйкестендірілу ерекшеліктері және оның тілге/тілдерге қатысты аксиологиялық қондырғыларының өзгеруі, әртүрлі мәртебедегі тілдер теңдігін бірегей коммуникативтік кеңістікте реттеу және т. б. көптеген мәселелер жатады. Қазақстандағы тілдік жағдаят, тіл саясаты және тілдік жоспарлаудың аталған және де көптеген басқа қырлары қазақстандық (К. М. Әбішева, О. А. Айтбаев, Д. Х. Ақанова, О. Б. Алтынбекова, М. Аренов, Ж. С. Аубакирова, З. К. Ахметжанова, Г. А. Досмұхамбетова, М. К. Исаев, А. Қайдар, С. Калмыков, А. Е. Карлинский, М. М. Копыленко, Н. Э. Масанов, Н. С. Пак, Ж. С. Смағұлова, С. Ю. Сон, Э. Д. Сүлейменова, Б. Х. Хасанов, Е. А. Хасенов, К. Ш. Хусаин, Н. Ж. Шаймерденова және т. б. ) және шетелдік (В. М. Алпатов, А. Н. Баскаков, В. И. Беликов, В. Н. Белоусов, М. И. Исаев, Л. П. Крысин, Г. Д. Макконнелл, В. Ю. Мехальченко, К. Мусаев, В. П. Нерознак, В. М. Солнцев, Г. Хруслов, Хо Сун Чхол, Sh. Akiner, B. Anderson, D. Bhava, W. Fierman, E. Goodman, B. Silver және т. б. ) ғалымдардың еңбектерінде талданады [1] .

Бүгінде Қазақстан - көпэтникалық, мультимәдени және көпконфессионалды ел, онда әртүрлі генетикалық топ пен құрылымдық тип тілдерінде сөйлейтін халықтар тұрады.

Қазақстан тілдік жағдаятының экзоглостылығы әдебиеттерде, көптеген дереккөздерде аз сипатталып жүрген жоқ, тілдердің шамамен саны - 130-ға жуық екендігі қайта-қайта айтылып жүр, шындығын да Қазақстан Республикасындағы 1999 жылғы санақ нәтижелері бойынша 126 тіл идентификацияланған, олардың ішінде қазақ тілі (мемлекеттік тіл) мен орыс тілі айрықша орын алады [2] .

Қазақстан диаспоралары тілдерінің басым көпшілігі негізгі тұратын елі бар/болған қоныс аударылған немесе жер аударылған халықтар тілдері. Қазақстан диаспоралары тілдері негізгі тұратын елдегі мәртебесі және/немесе таралуы кандай екендігіне қарай оларды төмендегідей бөліп қарастыруға болады:

1) Экзогенді тілдер, Қазақстаннан тысқары негізгі аумақтық-мемлекеттік білім берілетін, ол жерлерде бұл тіл негізгі ұлт тілі, мемлекеттік, ресми және/немесе мажоритарлы болып табылатын тілдер (мысалы, абазин, абхаз, авар, адыгей, әзірбайжан, албан, алтай, армян, башқұрт, белорус, болғар, бурят, венгер, гагауыз, грузин, даргин, ингуш, кабардин-черкес, калмык, қарақалпақ, карачай-балқар, қырғыз, коми-зырян, коми-пермяцкий, корей, құмық, лак, латыш, лезгин, литва, таулы марий, жазық марий, молдаван, моңғол, мордава мокша, мордова эрзя, неміс, ноғай, осетин, парсы, поляк, пушту, румын, орыс, серб, словакия, табасаран, тәжік, татар, тат, тува, түркмен, удмурт, өзбек, ұйғыр, украин, фин, хакас, хорват, шешен, чех, чуваш, эстон, якут/саха тілдері) ;

2) Эндогенді тілдер, Қазақстаннан тысқары тұратын басқа ауданы бар, ол жерде бұл негізгі ұлт тілі, мемлекеттік, ресми және/немесе мажоритарлы болып табылмайтын тілдер (мысалы, агуль, алеут, ассирия (жаңа сирия), белудж, веп, долган, дұнған, ижор, ительмен (камчадаль), карайым, карель, кет (остяк), коряк, қырым татарлары, курд, лив, мансий, нанай, негидаль, ненец, нивх, орок, ороч, рутуль, рушан, саам, селькуп, талыш, тофалар, түрік (месхеттік), удин, удэгей, ульч, хантый, цахур, чуван (юкагир тілінің диалектісі), шор, шугнан, эвенкий, эвен, энец, юкагир) ;

3) Қазақстан тілдерінің айрықша тобын иммигрант тілдер құрайды, оларды жеке топқа бөлу ары қарай терең талқылауды қажет етеді, алайда Қазақстан халықтары тілдерінің бұл тобына ағылшын, вьетнам, испан, итальян, қытай, француз, хинди, урду тілдері жатқызыла алады, бұл тіл иелері тіл саясатына түсіністік танытып, қазақ тілін жоғарғы дәрежеде игеруімен сипатталады [2, 24-33; 108-251 б] .

Алайда барлық аталған тілдердің Қазақстанның коммуникативтік кеңістігінде нақты қатысуы қалай?

Этнотілдік әртүрліліктің маңызды көрсеткіші тілдердің референтті иелерінің саны болып табылады: Қазақстандағы қазақ және орыс тілдері тіл иесінің саны миллионнан асатын әлем тілдерінің 4, 7%-ына (283 тіл) жатады және қазақ, орыс тілдері негізгі екі мықты коммуникативтік серіктес болып табылады.

Қазақстанның 124 тілінің референтті этникалық топтарының барлығы ел тұрғындарының 15, 2%-ын құрайды, олардың ішінде 45, 2% тілдер - Қазақстандағы тіл иесінің саны өте аз тілдер. Төменде келтірілген кестедегі мәліметтер 1970, 1979, 1989 Бүкілодақтық санақ материалы бойынша және 1999 жылғы Қазақстан тұрғындарының санағы бойынша есептелген [3] .

Кесте 1. 1

1. 1 Көптілділік тілдік жағдаятқа тән ерекшелік ретінде

Жер шарының 70%-ға жуық тұрғыны қандай да бір дәрежеде екі-/көптілді деп есептеледі және бұл цифр бір елде әртүрлі ұлт өкілдері тұратын жерлерде жоғары көрсеткішке жетеді. Мұндай ел тұрғындарының көптілділігі ұдайы категория емес: көптілділікке қатысушылардың тілдік құзіретінің өзгере алатындығы сияқты екі және одан да көп тіл иелерінің саны қандай да бір себептер бойынша өсуі немесе қысқаруы мүмкін.

Тілдік үдерістер оның ішінде қос/көптілділік тікелей реттеуге көнбейді; бұл өте күрделі, ұлттық-тілдік дамудың объективті (ең алдымен геосаяси, әлеуметтік-функционалдық) және субъективті (құндылық бағдарлану, этностың өзіндік санасы және т. б. ) факторларына жауап қайтаратын қарама-қайшы үдерістер. Этникалық сана және өзіндік сана күшті фактор болып табылады, әсіресе тілдік жоспарлауда айқын көрінеді. Қазіргі таңда қазақ тілі мысалында ол функционалдық мәртебеге, стандарттауға және мемлекеттік тілдің таралуына, елдің қос-/көптілділік дәрежесінің өсуіне қалай әсер ететіндігін бақылауға болады.

Көптілділік референтті этникалық топтардың демографиялық пәрменділігіне және олардың орналасу сипатына, елдің көптілділігіне қатысу дәрежесіне, тілдік жылжудың болу/болмауына, сондай-ақ мәртебелік және корпустық жоспарлаудың сәттілігіне, мемлекеттік тілдің таралуын және оны қазақстандықтардың меңгеруін жоспарлауға қалайша тәуелді?

Бұл тарауда Қазақстан тілдік жағдаятының аса маңызды сипаттамаларының бірі ретінде көптілділік талданады: көптілділік мәнінің экзоглостылыққа қатысты теориялық сұрақтары, көптілділік терминінің мазмұны, әр түрлі этникалық топтардың біртілділігі мен көптілділігінің төмендеуі/өсуі, сонымен қатар қала vs. ауыл тұрғындарының көптілділігі қарастырылады.

Қазақ және этникалық тілдерді меңгеру елдегі этнотілдік әртүрлілік пен көптілділіктің көрсеткіші ретінде бағаланады, дегенмен көптілділік үдерісінде басқа тілдердің де қатысатындығын жоққа шығаруға болмайды. Тілдерді меңгеруде өзін-өзі бағалау деректері көбіне респонденттердің қазақ және орыс тілдерінің қолданылу салалары туралы алынған көрсеткіштермен дәлелденеді (2 кесте) .

2 кестенің деректері төмендегідей бақылаулар жасауға мүмкіндік береді: а) қазақ респонденттер қазақ және орыс тілдерін барлық салаларда қолданады, сөйтіп екі тілді білетіндерін көрсетеді; орыс тілдері ана тілдерін барлық салаларда қолданады, қазақ тілін тек басқарылатын қатынаста (жұмыста) және бейресми екі салада (достармен, базарда) қолданумен шектеледі. Соңғы факт орыс респонденттердің қазақ тілін меңгеру жайлы деректермен қарама-қайшы келеді, бұл олардың тілдерге көзқарасы бойынша түсіндіріледі; б) қазақ респонденттер ана тілін қолдану саласын айтарлықтай кеңейткен, сонда да орыс тілін сол кең көлемде қолдану қабілетін сақтайды. Орыс тілін екі топ респонденттері де барлық салада қолданады, бұл орыс тілінің коммуникативтік пәрменділігінің сақталғандығын көрсетеді [4] .

2 кесте - Қазақ және орыс тілдерінің қолданылу салалары (%) 2

Көптілділік компоненті ретіндегі қазақ, орыс, диаспора тілдерінің т. б. таралу сипатын Қазақстан тұрғындарын төрт топқа бөліп қарастырамыз: қазақтар, ең ірі диаспора өкілдері ретінде орыстар, ірі және аз диаспора өкілдері. Бұдан басқа көптілділік оның қалада vs. ауылдық аудандарда өмір сүруі тұрғысынан, сонымен қатар респонденттердің гендерлік қарама-қайшылығына сәйкес қарастырылады. Ол үшін ең алдымен экзоглостылықтың мәнін ашып алу керек.

1. 2 Экзоглостылық және көптілділік

Экзоглостылық - бұл елде әр түрлі генетикалық топтар мен құрылымдық типтер тілдерінің болуымен анықталатын тілдік жағдаяттың мәнді сипаттамасы.

Дәл осы мағынасында Қазақстандағы тілдік жағдаят экзоглосты болып сипатталады. Қазақстан тілдер санын нақтылау және оларды әлеуметтік лингвистикалық сәйкестендіру бірқатар объективтік қиындықтармен тығыз байланысты: лингвонимдер мен этнонимдердің сәйкестенбеуі, этноаттитутты топтастыру қағидаларының бұзылуы, ел тұрғындары арасында жекелеген этникалық топтардың «кенеттен» пайда болуы және керісінше елдегі кейбір этностар өкілділігі, олардың тілдерді меңгеруі жөнінде деректердің жоқтығы және т. б. Дей тұрғанмен Қазақстан тілдік жағдаятының экзоглостылығы әртүрлі дереккөздерде қайта-қайта айтылып, тілдердің шамамен 130-ға жуық екені табанды түрде көрсетіліп жүрді.

«Языки народов Казахстана» әлеуметтік лингвистикалық анықтамалықта 126 тіл сәйкестендірілді [2], олардың барлық тіл иелері Қазақстанда тұрады.

Көптілділікті әлеуметтік лингвистикалық зерттеу мынадай маңызды факторлары ескеруді қажет етеді: тілдік жоспарлаудың әрекеттілігі және тиімділігі, өмірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары, аралас некелердің болмауы/болуы және олардың үлес салмағы, этнодемографиялық, мәдени-білімдік, кәсіптік, гендірлік, жасаралық, өмір сүру ортасы, ішкі және сыртқы миграция және т. б. барлық бұл факторлар тығыз өзара байланыста тұр және тілдік таңдауды анықтайды.

Қазақстанның көп-/қостілділігі - толығымен айқын және нақты факт. Ол қалай Қазақстан тілдерінің референтті этникалық топтарының демографиялық пәрменділігіне және олардың қоныстану сипатына, ел көптілділігіндегі қатысу дәрежесіне, тілдік жылжудың бар/жоқтығына, сонымен қатар мәртебелік және корпустық жоспарлаудың табыстылығына, қазақстандықтардың мемлекеттік тілдің таралуы мен меңгерілуін жоспарлауына байланысты болмақ [1] .

1. Этнотілдік әртүрлілік көрсеткіші ретінде қазақ тілін және этникалық тілдерді меңгеру

Референтті халықтар тілдеріне байланысты ана тілінің аздаған диаспораларын сақтауға күмән тууы мүмкін. Қазақстан Республикасының Конституциясында (7 б., 3 т. ) «Қазақстан халықтары тілдерін меңгеруге жағдай жасалуы» кепілдендіріледі, алайда, өкінішке орай, мектептерде тек 14 ана тілі оқытылады. Диаспораларың 7 тілі мектепте оқытылады, бірқатар жоғарғы оқу орындарында неміс, ұйғыр, поляк, түрік, корей, әзірбайжан т. б. тілдер бойынша мамандар даярлау жүзеге асырылады, дегенмен ана тілінде оқитын студенттердің саны көп емес, мысалы, өзбек тілінде 2004 жылы 401, корей тілінде - 11, неміс тілінде - 14, ұйғыр тілінде - 16, басқа тілдерде - 17 адам оқыған. Мемлекет диаспоралар мүдделерін қолдап, газет-журналдар шығаруға көмектеседі, барлық басылымдардың 70% - дан астамы орыс, украин, неміс, ұйғыр, корей, татар және басқа да тілдерде шығарылады, мемлекеттік тапсырыстар пакеті бар, «Deutsche Algemeine Zeitung» (неміс диаспорасының газеті, 2000 дана болып шығады), «Коре ильбо» (корей диаспорасының газеті, 1081 дана тираж), «Уйгур авази» (ұйғыр диаспорасының газеті, 6030 дана тираж) және т. б. басылымдар салық төлеуден босатылған. Мемлекет барлығы диаспора тілдерінде шығатын 14 газет пен 8 журналды жартылай қаржыландырады [1] .

Тілдер мен халықтардың тікелей референциалдық сәйкестендірілуінің күмәнділігін, сондай-ақ лингводемографиялық статистика ана тілді жоғалтудың «баяуланған қарқынды көрсетуге бейім» [8] екендігін түсіне отырып, тек 1999 жылғы санақ бойынша есептелген төмендегі кестеде келтірілген деректерге сілтеме жасаймыз (ірі диаспоралар * белгіленген, өкілдер саны аз диаспоралар ** белгіленген) [3] .

Кесте 3. 3

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс