Іле-Алатауы кейбір мүктерінен биологиялық белсенді заттарды алудың сызба-нұсқасын жасау және анализдеу

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Оспанова Жулдыз

Іле-Алатауы кейбір мүктерінен биологиялық белсенді заттарды алудың сызба-нұсқасын жасау және анализдеу

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Мамандық 050721- «Органикалық заттардың химиялық технологиясы»

Алматы, 2012

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Химия және химиялық технология факультеті

«Қорғауға жіберілді»

Органикалық заттар, табиғи

қосылыстар және полимерлер

химия мен технологиясы

кафедрасының меңгерушісі х. ғ. д.,

профессор Әбілов Ж. Ә.

«»маусым 2012ж

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: «Іле-Алатауы кейбір мүктерінен биологиялық белсенді заттарды алудың сызба-нұсқасын жасау және анализдеу»

050721- «Органикалық заттардың химиялық технологиясы» мамандығы бойынша

Орындаған 4 курс студенті Ж. Ө. Оспанова

Ғылымижетекші,

х. ғ. к., доцент А. К. Умбетова

Нормабақылаушы Г. Ж. Қайралапова

х. ғ. к.

Алматы, 2012

РЕФЕРАТ

Дипломдық жұмыс құрылымы мен көлемі 75 беттен, соның ішінде кіріспе, әдеби шолу, нәтижелердің талқылануы, тәжірибелік бөлім, қорытынды, 52 библиографиялық сілтемеден тұратын қолданылған әдебиеттер тізімі және 15 кестеден, 10 суреттен 2 технологиялық сызба-нұсқадан және 2 қосымшадан тұрады.

Зерттеу мақсаты Қазақстандағы Іле Алатауы өңірінде өсетін Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb. өсімдігінің жер беті бөлігінің химиялық құрамын зерттеу және биологиялық фитопрепараттар комплексін бөлудің оңтайлы технологиясын қарастыру

Зерттеу нысаны - Алматы облысында өсетін Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb. өсімдігінің жер үсті бөлігі.

Қойылған талаптар

1 . Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb. өсімдігінің жер бетіндегі бөлігінің сапалылығын анықтау (ылғалдылық, күлділік, экстрактивті заттар) ;

2 . Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb. өсімдігінің жер беті бөлігінің сапалылық, сандық және элементтік құрамын анықтау;

3. ББЗ комплексін бөлудің оңтайлы технологиялық сызба-нұсқасын жасау;

4. Физико-химиялық әдістермен биологиялық белсенді заттардың негізгі топтарын идентификациялау.

Түйінді сөздер: экстракция, гидролиз, көмірсу, амин қышқылдары, май қышқылдары, витаминдер, спектофотометрия, флюриометрия.

Зерттеу әдістері: Шикізаттың ылғалдылығын, күлділік мөлшерін, спектрофотометрия, флюреометрия, экстракция, ҚХ әдісі, ЖЭСХ әдісі, Фаршер-Эйбот әдісі.

РЕФЕРАТ

Структура и объем дипломной работы - дипломная работа изложена на 75 страницах, состоит из введения, литературного обзора, обсуждения результатов, экспериментальной части, заключения и списка использованной литературы, сожержащего 52 библиографическую ссылку, включает 15таблиц, 10 рисунков, 2приложения и 2 схемы.

Цель работы изучение состава и составление блок схемы получения биологически активных веществ из сырья мха рода Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb. собранный на территорий Заилийского Алатау.

Объектом исследования является надземная масса мха рода Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb. собранный на территорий Заилийского Алатау.

Поставленные задачи

1 . Определение доброкачественности сырья мха рода Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb.

2 . Установить качественный, колличественный и элементный состав анализируемого вида растения Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb.

3. Отработать блок-схемы получения фитопрепаратов и комплекса биологичекий активных веществ.

4. Провести идентификацию биологический активных веществ физика-химическими методами анализа.

Ключевые слова: экстракция, гидролиз, углеводы, аминокислоты, жирные кислоты, витамины, спектофотометрия, флюриометрия.

Методы исследования: методы определения влажности, содержания золы, спектрофотометрия, флюреометрия, экстракция, метод БХ, метод ВЭЖХ, метод Фаршер-Эйбот.

МАЗМҰНЫ

АНЫҚТАМАЛАР, НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 7

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР 8

КІРІСПЕ

НЕГІЗГІ БӨЛІМ. ӘДЕБИ ШОЛУ

1. 1

1. 1. 1

1. 1. 2

1. 1. 3

1. 2

1. 2. 1

Мүктәрізділер туралы мәліметтер. Түрлері. Таралуы.

Орта Азия мен Қазақстан мүк тәрізділер флорасы және зерттеу тарихы

Овалды гриммия - Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb.

Полиқанттардың және мүктердің биологиялық белсенділігі мен қолданылуы

Біріншілік синтез заттары

Май қышқылдары

1. 2. 1. 1

Май қышқылдарының физикалық қасиеттері

1. 2. 1. 2

Май қышқылдарының реакциясы, полиқанықпаған май қышқылдары

1. 2. 2

Витаминдер

1. 2. 2. 1

А витамині (ретинол)

1. 2. 2. 2

1. 2. 2. 3

1. 2. 3

1. 2. 3. 1

Е витамині (токоферол)

С витамині (аскорбин қышқылы)

Амин қышқылдары. Жеке өкілдері.

Амин қышқылдарының физико-химиялық қасиеттері

1. 3

Көмірсулар. Классификациясы және анықтау жолдары

2. 1

2. 2

2. 2. 1

2. 2. 2

2. 2. 3

2. 2. 4

2. 3

ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ

Зерттеу әдістері және қажетті материалдар

Сапалық анализ жүргізуге арналған әдістемелер

Ылғалдылықты анықтау

Күлділікті анықтау

Элементтік құрамды анықтау

Экстрактивті құрамын анықтау

Сандық анализ жүргізуге арналған әдістемелер

2. 3. 1

2. 3. 2

2. 3. 3

2. 3. 4

2. 3. 5

Май қышқылын сандық сараптау

А және Е витамин концентрацияларын флюреометриялық әдіспен анықтау

Амин қышқылдарының сандық талдауы

Биологиялық шикізаттан С витаминін Фаршер-Эйбот әдісімен анықтау

Шикізат құрамындағы көмірсулардың сандық анықталуы

ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ТАЛҚЫЛАУ

3. 1

3. 1. 1

3. 2

3. 2. 1

3. 2. 1. 1

Шикізаттың сапалығын анықтау

Экстрактивті заттарды анықтау

Шикізат құрамындағы ББЗ-ды анализдеу

Хлороформды экстракт құрамындағы заттарды сараптау

Май қышқылының сандық талдауы

3. 2. 2

3. 2. 2. 1

3. 2. 3

3. 2. 3. 1

3. 2. 3. 2

3. 2. 3. 3

3. 3

3. 3. 1

Этилацетатты экстракт құрамындағы заттарды сараптау

А және Е витаминдерінің сандық талдауы

Сулы қалдық құрамындағы заттарды сараптау

Амин қышқылдарының сандық талдауы

С витаминінің сандық талдауы

Көмірсулардың анализі

Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb өсімдігінен ББ кешенді бөлу сызба-нұсқасы

Grimmia Ovalis мүгінен көмірсуларды бөлу әдісі

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

ҚОСЫМША А

ҚОСЫМША Ә

ҚОСЫМША Б

КІРІСПЕ:

АНЫҚТАМАЛАР, НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Қарастырылып отырған дипломдық жұмыста қолданылған анықтамалар мен сілтемелер стандартқа сәйкестендірілген.

Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb - Bryudea тегіне жататын мүктің түрі.

Дәрілік өсімдік шикізаты деп - жаңадан жиналған, кептірілген, дәрілік заттарды алу үшін пайдаланылатын заттарды айтады.

Биологиялық белсенді заттар деп - тірі ағзаға спецификалық әсері бар және дәрілік өсімдік шикізатының терапиялық эффектісін анықтайтын табиғи қосылыстарды айтады.

Полиқанттар - молекулалық массасы жоғары күрделі заттар, гликозидaтік байланысымен жалғасқан моноқанттардан құралады.

Микроэлементтер - адам және жануарлар ағзасында өте аз мөлшерде болатын химиялық элементтер тобы.

Макроэлементтер - адам және жануарлар ағзасында өте көп мөлшерде кездесетін химиялық элементтер тобы.

Хроматография - органикалық қоспаларды бір - бірінен бөлу және қоспа құрамын анықтау үшін қолданылатын әдіс.

Қағазды хроматография - көбінесе органикалық қоспаларды сапалық анализдегенде қолданылатын әдіс.

Айқындағыштар - қосылыс құрамындағы арнай топтрады анықтайтын реагенттер.

Өсімдік шиізатының сапалылығы - шикізат сапасының келесідей техникалық шарттарға сай болуы: сапалық көрсеткіштер (ылғалдылығы, күлділігі, экстрактивті заттардың мөлшері), сыртқы көрінісі, қосылыстың сапасы мен саны.

Гидролиз - заттардың сумен әрекеттесуі кезінде ырырауы.

ГОСТ 2. 105-95 Единая система конструкторской документации. Общие требования к текстовым документам.

ГОСТ 7. 1 СИБИД «Библиографическое описание документа. Общие требования и правила составления. Запись сокращений слов на русском языке»

ГОСТ 7. 1-84 Ссылки на источники.

ГОСТ 7. 12-93 Система стандартов по информации, библиотечному и издательскому делу. Библиографическая запись. Сокращение слов на русском языке. Общие требования и правила.

ГОСТ 7. 32-2001 Система стандартов по информации, библиотечному и издательскому делу. Отчет о научно-исследовательской работе. Структура и правила оформления.

ГОСТ 7. 54-88 Представление численных данных о свойствах веществ и материалов в научно-технических документах.

ГОСТ 8. 417-81 Государственная система обеспечения единства измерений. Единицы физических величин.

Осы дипломдық жұмыста келесідей қысқартылған сөздер мен белгілеулер қолданылады:

ББЗ - Биологиялық белсенді заттар

ББК - биолгиялық белсенді кешен

ҚХ - қағазды хроматография

БСС - бутанол сірке қышқылы су

ЖҚХ - жұқа қабатты хроматография

ДзПНА - диазотталған пара нитроанилин

МФ- мемлекеттік фармакапея

ФЭК - фотоэлектрлік калориметр

СФ - спектрофотометр

R _f - өлшемсіз бірлік, хроматографиядағы заттардың жылжу жылдамдығының көрсеткіші

УК - зерттеудің спектрлі әдісі

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы . Дипломдық жұмыс Қазақстандағы Іле-Алатауы өңірінде өсетін Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb. тұқымдасына жататын өсімдіктен биологиялық белсенді заттардың жаңа көздерін табуға, зерттелетін нысанның сапалылығын, минералды құрамын зерттеуге, биологиялық белсенді қосылыстардың негізгі топтарына сандық және сапалық анализ жүргізуге, полиқанттарды бөлу және алуға негізделген.

Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кездегі ғылым алдына биологиялық белсенді затарды өсімдік шикізатынан жекелеген түрде алу, олардың құрылысын анықтау, физикалық-химиялық қасиеттерімен олардың адам ағзасына әсер ету механизмін зерттеу мәселелерін қояды. Бұл мәселелерді шешумен жоғары эффективті табиғи дәрілік препаратты өндірумен қоймай биологиялық белсенді заттар синтезі айшоғындағы бағытталған синтездерді тұрғызуға мүмкіндік береді. Осыған байланысты соңғы кездері биологиялық белсенді қосылыстар бар жабайы өсімдіктің химиялық құрылысын зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Қазіргі кезде әлемдік флорамен Қазақстан флорасында кеңінен тараған Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb тұқымдасына жататын өсімдіктер үлкен теориялық және тудрады. Осыған байланыстыІле Алатауы өңірінде өсетін жабайы өсімдіктің арасында Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb тұқымдасына жататын өсімдіктердің құрамында биологиялық белсенді заттардың жаңа көздерін іздеу қазіргі кезде өзекті және болашақ бар деп есептеледі.

Шешілетін мәселенің замананауи тұрғыда бағалануы. Қазіргі уақытқа дейін мүктәрізділердің сан алуан түрлерінің ішінде көбісі химиялық тұрғыдан зерттелмеген. Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb мүгінің мүктер класына (Muski), Bryidae(Бриевые) тобына жатады. Мүктәрізділердің ішіндегі саны жағынан ең көп топша болып табылады. Жапырақсабақты және бауырлы мүктерге қарағанда оның 15000 турі бар. Бірақ қазіргі таңда ең кеңінен зерттелгені Сфагнум болып табылады. Sphagnum L. Өсімдігін медицинада қолданылуына жуздеген жылдар өтті. Оны көптеген мемлекеттерде фурункулаларды, іріндеген жарақаттарды, ревматизм, радикулит, көз және ішек ауруларын жазуда қолданған [1] . Ал Бриялық топтың ішіндегі Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb тұқымдасына жататын өсімдікті біз алғаш рет зерттеудеміз.

Зерттеу мақсаты. Қазақстандағы Іле Алатауы өңірінде өсетін Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb. өсімдігінің жер беті бөлігінің химиялық құрамын зерттеу және биологиялық белсенді заттарды бөлудің оңтайлы технологиясын қарастыру.

Зерттеу нысаны. Қазақстандағы Іле Алатауы өңірінде өсетін Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb. тұқымдасына жататын мүк өсімдігінің жер беті бөлігі.

Көздеген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер алға қойылды :

Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb. өсімдігінің жер бетіндегі бөлігінің сапалылығын анықтау (ылғалдылық, күлділік, экстрактивті заттар) ;
Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb. өсімдігінің жер беті бөлігінің сапалылық, сандық және элементтік құрамын анықтау;
ББЗ комплексін бөлудің оңтайлы технологиялық сызба-нұсқасын жасау;
Физико-химиялық әдістермен биологиялық белсенді заттардың негізгі топтарын идентификациялау.

Ғылыми жаңалығы және теориялық мәні:

Іле Алатауы өңірінде жабайы өсімдіктен биологиялық белсенді заттарды алудың жаңа көздері табылды.
Зерттелетін шикізатттың сапалылығы және элементтік құрамынанң көрсеткіштері.
ЖЭСХ, флюреметрия, Фаршер-Эйбот, қышқылдық гидролиз әдістерімен, май қышқылдары, амин қышқылдары, мономерлі (димерлі, полимерлі) көмірсулар және витамин комплекстерінің құрамы толық зерттелді

Жұмыстың практикалық мәні . Алынған нәтижелер зерттелетін шикізаттан фитопрепараттар алудың оңтайлы технологиясын жасауға мүмкіндік берді.

Басылым. Берілген диплом жұмысы бойынша « Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb. мүгінің химиялық құрамын зерттеу» тақырыбына Новосибирск қаласында НИОХ СО РАН институтында «Табиғи химиялық қосылыстар және биотехнология жетістіктері» тақырыбында өтетін Төртінші Халықаралық конференцияға (4nd Annual Russian-Korean Conference "Current issues of natural products chemistry and biotechnology") 1 баяндама тезисі жарияға берілді.

Дипломдық жұмыстың құрылысы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлім әдеби шолудан тұрады. Онда Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb өсімдігі туралы жалпы мәліметтер және май қышқылдары, амин қышқылдары, витаминдер, көмірсулардың жіктелуі мен құрылысы туралы мағлұматтар келтірілген.

Екінші бөлімде зерттеу нәтижелері мен талқылаулар жасалған. Үшінші бөлімде Grimmia ovalis (Hedw. ) Lindb өсімдігін зерттеуде қолданылған әдістер мен реактивтер жайында айтылған.

Жұмыс75 беттен, 10суреттен және 14кестеден, 2сызбанұсқадан, 52 әдебиеттен және 2 қосымшадан тұрады.

ӘДЕБИ ШОЛУ

1. 1 Мүктәрізділер туралы мәліметтер, түрлері мен таралуы

Мүктәрізділер дүниежүзінің барлық құрлықтарында кездеседі, бірақ таралуы біркелкі емес. Тропикалық елдерде олар негізінен таулы жерлерде өседі. Аздаған түрлері ылғалы жеткіліксіз жерлерде, мысалы шөлейт аймақтарда кездеседі. Кейбір түрлері ағаштың қабығында эпифит ретінде немесе суда өмір сүреді. Мүктәрізділер тундраның, батпақты жерлердің және орманның өсімдіктер жабынының қалыптасуында алатын орны ерекше [2] .

Мүк тәрізділердің қарапайым түрлері сабаққа және жапыраққа бөлінбейді. Олардың вегетативтік денесі талломнан немесе слоевищиден тұрады. Жақсы жетілген мүктәрізділер нағыз жапырақты сабақты өсімдіктер болып келеді. Барлық мүктәрізділердің тамырлары болмайды, өсімдіктердің субстратқа бекінуін және топырақтан ылғалды қабылдау қызметін ризоидтары атқарады. Ризоид дегеніміз сыртқы клеткаларда болатын өсімдіктер[3] . Өткізгіш системасы шоқ түрінде болмайды, тек кейбір өкілдерінде трахеидтер мен сүзгілі түтіктерге ұқсас өткізгіш элементтері пайда болады. Олар баска жоғары сатыдағы өсімдіктердің орталық цилиндрінің құрылысына ұқсас жобада пайда болады.

Мүктәрізділерді басқа жоғары сатыдағы өсімдіктерден ерекше бөліп тұратын негізгі бір белгі, ол бұлардың даму циклінде гаметофитінің (жыныстық ұрпақтың) басым болуы және спорофитінің (жыныссыз ұрпақтың) біршама нашар жетілуі.

Мүк тәрізділерді инвентаризациялау әлі күнге дейін аяқталмаған, әсіресе бриологтар тропикалық және оңтүстік жарты шар аймақтарын нашар зерттеген. Дүние жүзі бойыншы шамамен 22000-нан 27000-ға дейін мүк тәрізділердің түрлері кездеседі. Олардың 8500 дейін бауыр мүктері (280 туыс), 14500-ге дейін (кейбір авторлардың мәліметтері бойынша 18000-дейін) жапырақты-сабақты мүктер (700-ден аса туыс) және 300-дей түрін (3 немесе 6 туыс) антоцероттар түзеді. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің ішінде түрлерінің саны жағынан мүк тәрізділер гүлді өсімдіктерден кейінгі екінші орынды алады.

1. 1. 1 Орта Азия мен Қазақстандағы мүк тәрізділердің флорасыжәне зерттеу тарихы

Орта Азия мен Қазақстанның мүктәрізділер флорасы 186 тек пен 68 тұқымдастан тұратын 615 түрден құралған. Печеночниктер тобы 71 түрді, ал сағақжапырақты мүктер тобы 544 түрді қамтиды. Бұл аймақ үшін бекітілген мүктәрізділер түрлерінің жалпы санын толық және таулы аймақ флора байлығының орташа деңгейіне сәйкес келеді деп есептеуге болады. Түрлер саны бойынша Орта Азия мен Қазақстанның мүктәрізділер флорасы Кавказ (627 түр), Таяу Шығыс (635), Сібір (625), Украин Карпаттары (488), Испания (668), Польша (677) мен Финляндияның (591) сағақжапырақты мүктер флорасына жақын. Теңіз деңгейінің биіктігі мен климаттың өзгеруі флораға өз әсерлерін тигізеді.

Сағақжапырақтымүктер(Hornworts) - әдетте тропиктерде таралған 300 түрді біріктіретін, 6 тұқымдастан тұратын, 2 текті қамтитын ерекше топ [4] .

Печеночникті мүктер немесе печеночниктер(Liverworts) 2 класқа бөлінеді: маршанциевые және юнгерманниевые .

Маршанциевые печеночниктер (Marchantiidae) - әдетте топырақта, сирек жағдайда суда, жартастарда өсетін бүкіл жер шарында, көбінесе тропиктерде кеңінен таралған өсімдіктер. Мезозойда табылған Naiadita кіретін, 420 түрді біріктіретін, 35 тұқымдастан тұратын, 16 текті қамтиды.

Юнгерманниевые печеночниктер (Jungermanniidae) - 9 мың түрді біріктіретін, 240 тұқымдастан тұратын, 45 текті қамтиды.

Мүктер (Musci) 3 класқа бөлінеді: сфагновые, андреевые және бриевые.

Андреевые мүктәрізділер - бірқабатты жапырақты ұсақ қызыл-бура (қараға дейін) өсімдіктер.

Бриевые мүктәрізділер - салыстырмалы кең ауқымды ерекше топ.

Сағақжапырақты және көбінесе тропикалық немесе орташа ылғалды климатты елдерде таралған; аз ғана саны құрғақ жерлерде өседі [5] . Мүктер ылғалды жерлерде, ормандарда, тундраларда, батпақтарда, бір сөзбен айтқанда барлық жерлерде өседі [6] .

Бұл уақытқа дейін отандық мүктәрізділердің химиялық құрамы туралы бытыраңқылық мәліметтер ғана бар, сондықтан да мүктәрізділердің химиялық құрамын зерттеу, отандық өсімдік шикізатынан ББК-нің жаңа көздерін іздеу және олардың негізіндегі құралдарды медицина, фармацевтика, ауыл шаруашылықта қолдану өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

Түрлі бірегей биологиялық белсенді метаболиттере ие, ББК-нің жаңа көздері мен қоршаған ортаның түрлі факторларының экологиялық жағдайларының индикаторлары болып табылатын мүктер болашағы бар жаңа зерттеу нысаны болып табылады [7, 8] . Сондықтан да оларды химиялық анықтау, бөлу мен алу әдістерін табу, олардың биологиялық белсенділіктерін зерттеу үлкен ғылыми және тәжірибелік қызығушылық білдіреді.

Конспектінің материалдары Памиралай, Тянь-Шань, Копетдаг, Қызылқұм, Қарақұм, Қазақстан Алтайы, Жоңғария, Тарбағатай және Орта Азияның басқа флористикалық жерлерінде 1960-1998 жж. авторлармен жиналған жапырақ сабақты мүктер мен бауырмүктердің гербарийлік үлгілері болды. Сондай-ақ төмендегі мекемелердің мүктердің гербарийлері де қолданылған болатын: В. Л. Комаров атындағы ботаникалық институты (Санкт-Петербург қ, Ресей), Тәжікстан ботаникалық институты (Душанбе қ), Н. Г. Холодный атындағы ботаника институты (Киев қ, Львов қ, Украина), Түрікменстан ботаника институты (Ашхабад қ), Қырғызстан биология институты (Бішкек қ), Өзбекстан ботаникалық институты мен ботаникалық бағы (Ташкент қ), Қазақстан Республикасы ботаника мен фитоинтродукция институты, Әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ (Алматы қ) . Материалдар толық болу үшін, біз Орта Азия мен Қазақстандағы мүк тәрізділер жайында мәліметтер келтірілген әдеби деректерді де қарадық.

Конспектіде бауырмкүтер класстарының таксондары (Hepaticopsida) және жапырақ сабақты мүктер (Bryopsida) келтірілген. Bryopsida мүктерінің үш төменгі классы (Sphagnidae, Andreaeidae, Bryidae) және Hepaticopsida бауырмүктердің екі төменгі классы (Jungermanniidae, Marchantiidae) сипатталған.

Сипаттама біртұтас жүйе бойынша берілген: түрдің латын атауы, негізгі синонимдері, түрдің таралған жері.

Мүк тәрізділер бөлімі - жоғарғы өсімдіктер арасында көп таралған топ. Түрлерінің саны жөнінен олар гүл өсімдіктерінен кейін екінші орын алып, Орта Азияда кеңінен таралған. Мүк тәрізділер көбінесе көп жылдық өсімдіктер болып келеді. Олар қиын жағдайларда және жерлерде өсе береді. Мүк тәрізділердің өкілдері жердің кез келген аймағында табылған. Бірақ та түрлі географиялық аудандарда - флора құрамымен және молшылық деңгейімен ерекшеленетін аймақтарда. Олар тек теңіздер, мұхит пен хлоридті және сульфидті сортаң шөлдерде ғана мекендемейді. Алайда, оларды шектеу факторлардың төмендеген жерлерде де кездестіруге болады. Қызылқұм, Қарақұм және Орта Азияның басқа солтүстік аудандарында мүктердің ксерофилді түрлерінен құрылған тортилий мүк шөлдері бәріне мәлім.

Орта Азия мүк тәрізділерді есептеу әлі де аяқталған жоқ. Бірақ қазіргі уақытта жеткілікті материалдар көлемі жиналған, әсіресе Памиралай, Тянь-Шань, Копетдаг тау жүйелері бойынша. Бұл кейбір қорытындыларды жасау үшін және оларды «Флора конспектісі» немесе «Анықтаушы» түрінде есеп жасау үшін қажет. Сондай-ақ бұл ботаникалық әдебиеттерде Орта Азияға көрші елдердің - Ресей, Иран, Ауғанстан және Батыс Қытайдан мүк тәрізділер флорасы жайында мәліметтерді жоқтығына байланысты қажет болып отыр.

Орта Азияда қазіргі кезде мүк тәрізділердің мыңға жуық таксондары тіркелген. Олардың көбісі фитоценоздарды құруда маңызды орын алады. Мүк тәрізділердің кейбір түрлері жоғары тауларда, атап айтқанда суық Альпы тауларынан бастап, шөлдерге дейін өте қиын жағдайларда өсе береді.

Орта Азия мен Қазақстандағы мүк тәрізділердің флорасында эндемикалық түрлер көп. Indusiella, Lidiaea, Usmania және елуден астам эндемикалық түрлерге ерекше көңіл бөлген жөн. Осыған байланысты, Орта Азия флорасының қалыптасау тарихын білу үшін оның мүк тәрізділерін одан да терең зерттеуге қызығушылық артады. Мұнда ерте жерорта теңiздiк, ішінара жерорта теңiздiк және орта азиялық түрлер кездеседі. Орта Азия мүк тәрізділердің флорасының көп бөлігі тарау сипаты жөнінен арктоалпілік, бореалды және неморалды болып, Солтүстік жартышардың қылқанды және кең жапырақты ормандарында кең таралған. Сондықтан да олар негізінен Памиралай, Тянь-Шань тау жүйелерінің солтүстік және шығыс баурайында таралған. Аридті, ерте жерорта теңiздiк түрлері негізінен жазықтықта, тауға жақын аймақтарда және субтропикалық климаты бар аудандарда шоғырланған. Сондықтан Орта Азиядағы мүк тәрізділер оның батыс пен оңтүстік аудандарында - Копетдаг, Памиралай кең таралған. Бұл жерде потийлік және трихостомийлік тұқымдастардың маңыздылығы айқын көрінеді. Осында сондай-ақ Орта Азия мүк тәрізділерінің эндемизмі және оның жерорта теңiздiк, негізінен ксерофитті флористикалық құрамдас бөліктермен байланысы байқалады[9] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.