Іле-Алатауы кейбір мүктерінен биологиялық белсенді заттарды алудың сызба-нұсқасын жасау және анализдеу
АНЫҚТАМАЛАР, НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР7
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР8
КІРІСПЕ 9
1 НЕГІЗГІ БӨЛІМ. ӘДЕБИ ШОЛУ 11
1.1
1.1.1
1.1.2
1.1.3
1.2
1.2.1 Мүктәрізділер туралы мәліметтер. Түрлері. Таралуы.
Орта Азия мен Қазақстан мүк тәрізділер флорасы және зерттеу тарихы
Овалды гриммия — Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb.
Полиқанттардың және мүктердің биологиялық белсенділігі мен қолданылуы
Біріншілік синтез заттары
Май қышқылдары 11
11
15
17
20
20
1.2.1.1 Май қышқылдарының физикалық қасиеттері 26
1.2.1.2 Май қышқылдарының реакциясы, полиқанықпаған май қышқылдары 27
1.2.2 Витаминдер 28
1.2.2.1 А витамині (ретинол) 30
1.2.2.2
1.2.2.3
1.2.3
1.2.3.1 Е витамині (токоферол)
С витамині (аскорбин қышқылы)
Амин қышқылдары. Жеке өкілдері.
Амин қышқылдарының физико.химиялық қасиеттері 30
33
34
38
1.3 Көмірсулар. Классификациясы және анықтау жолдары 40
2
2.1
2.2
2.2.1
2.2.2
2.2.3
2.2.4
2.3 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
Зерттеу әдістері және қажетті материалдар
Сапалық анализ жүргізуге арналған әдістемелер
Ылғалдылықты анықтау
Күлділікті анықтау
Элементтік құрамды анықтау
Экстрактивті құрамын анықтау
Сандық анализ жүргізуге арналған әдістемелер 47
48
48
48
48
48
48
49
2.3.1
2.3.2
2.3.3
2.3.4
2.3.5
3 Май қышқылын сандық сараптау
А және Е витамин концентрацияларын флюреометриялық әдіспен анықтау
Амин қышқылдарының сандық талдауы
Биологиялық шикізаттан С витаминін Фаршер.Эйбот әдісімен анықтау
Шикізат құрамындағы көмірсулардың сандық анықталуы
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ТАЛҚЫЛАУ 49
49
50
51
52
53
3.1
3.1.1
3.2
3.2.1
3.2.1.1 Шикізаттың сапалығын анықтау
Экстрактивті заттарды анықтау
Шикізат құрамындағы ББЗ.ды анализдеу
Хлороформды экстракт құрамындағы заттарды сараптау
Май қышқылының сандық талдауы 53
55
55
56
57
3.2.2
3.2.2.1
3.2.3
3.2.3.1
3.2.3.2
3.2.3.3
3.3
3.3.1 Этилацетатты экстракт құрамындағы заттарды сараптау
А және Е витаминдерінің сандық талдауы
Сулы қалдық құрамындағы заттарды сараптау
Амин қышқылдарының сандық талдауы
С витаминінің сандық талдауы
Көмірсулардың анализі
Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb өсімдігінен ББ кешенді бөлу сызба.нұсқасы
Grimmia Ovalis мүгінен көмірсуларды бөлу әдісі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Ә
ҚОСЫМША Б
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР8
КІРІСПЕ 9
1 НЕГІЗГІ БӨЛІМ. ӘДЕБИ ШОЛУ 11
1.1
1.1.1
1.1.2
1.1.3
1.2
1.2.1 Мүктәрізділер туралы мәліметтер. Түрлері. Таралуы.
Орта Азия мен Қазақстан мүк тәрізділер флорасы және зерттеу тарихы
Овалды гриммия — Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb.
Полиқанттардың және мүктердің биологиялық белсенділігі мен қолданылуы
Біріншілік синтез заттары
Май қышқылдары 11
11
15
17
20
20
1.2.1.1 Май қышқылдарының физикалық қасиеттері 26
1.2.1.2 Май қышқылдарының реакциясы, полиқанықпаған май қышқылдары 27
1.2.2 Витаминдер 28
1.2.2.1 А витамині (ретинол) 30
1.2.2.2
1.2.2.3
1.2.3
1.2.3.1 Е витамині (токоферол)
С витамині (аскорбин қышқылы)
Амин қышқылдары. Жеке өкілдері.
Амин қышқылдарының физико.химиялық қасиеттері 30
33
34
38
1.3 Көмірсулар. Классификациясы және анықтау жолдары 40
2
2.1
2.2
2.2.1
2.2.2
2.2.3
2.2.4
2.3 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
Зерттеу әдістері және қажетті материалдар
Сапалық анализ жүргізуге арналған әдістемелер
Ылғалдылықты анықтау
Күлділікті анықтау
Элементтік құрамды анықтау
Экстрактивті құрамын анықтау
Сандық анализ жүргізуге арналған әдістемелер 47
48
48
48
48
48
48
49
2.3.1
2.3.2
2.3.3
2.3.4
2.3.5
3 Май қышқылын сандық сараптау
А және Е витамин концентрацияларын флюреометриялық әдіспен анықтау
Амин қышқылдарының сандық талдауы
Биологиялық шикізаттан С витаминін Фаршер.Эйбот әдісімен анықтау
Шикізат құрамындағы көмірсулардың сандық анықталуы
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ТАЛҚЫЛАУ 49
49
50
51
52
53
3.1
3.1.1
3.2
3.2.1
3.2.1.1 Шикізаттың сапалығын анықтау
Экстрактивті заттарды анықтау
Шикізат құрамындағы ББЗ.ды анализдеу
Хлороформды экстракт құрамындағы заттарды сараптау
Май қышқылының сандық талдауы 53
55
55
56
57
3.2.2
3.2.2.1
3.2.3
3.2.3.1
3.2.3.2
3.2.3.3
3.3
3.3.1 Этилацетатты экстракт құрамындағы заттарды сараптау
А және Е витаминдерінің сандық талдауы
Сулы қалдық құрамындағы заттарды сараптау
Амин қышқылдарының сандық талдауы
С витаминінің сандық талдауы
Көмірсулардың анализі
Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb өсімдігінен ББ кешенді бөлу сызба.нұсқасы
Grimmia Ovalis мүгінен көмірсуларды бөлу әдісі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Ә
ҚОСЫМША Б
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Қазақстандағы Іле-Алатауы өңірінде өсетін Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. тұқымдасына жататын өсімдіктен биологиялық белсенді заттардың жаңа көздерін табуға,зерттелетін нысанның сапалылығын, минералды құрамын зерттеуге, биологиялық белсенді қосылыстардың негізгі топтарына сандық және сапалық анализ жүргізуге, полиқанттарды бөлу және алуға негізделген.
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кездегі ғылым алдына биологиялық белсенді затарды өсімдік шикізатынан жекелеген түрде алу, олардың құрылысын анықтау, физикалық-химиялық қасиеттерімен олардың адам ағзасына әсер ету механизмін зерттеу мәселелерін қояды. Бұл мәселелерді шешумен жоғары эффективті табиғи дәрілік препаратты өндірумен қоймай биологиялық белсенді заттар синтезі айшоғындағы бағытталған синтездерді тұрғызуға мүмкіндік береді.Осыған байланысты соңғы кездері биологиялық белсенді қосылыстар бар жабайы өсімдіктің химиялық құрылысын зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Қазіргі кезде әлемдік флорамен Қазақстан флорасында кеңінен тараған Grimmia ovalis (Hedw.) Lindbтұқымдасына жататын өсімдіктер үлкен теориялық және прақтикалыққызғушылықты тудрады. Осыған байланыстыІле Алатауы өңірінде өсетін жабайы өсімдіктің арасында Grimmia ovalis (Hedw.) Lindbтұқымдасына жататын өсімдіктердің құрамында биологиялық белсенді заттардың жаңа көздерін іздеу қазіргі кезде өзекті және болашақ бар деп есептеледі.
Шешілетін мәселенің замананауи тұрғыда бағалануы. Қазіргі уақытқа дейін мүктәрізділердің сан алуан түрлерінің ішінде көбісі химиялық тұрғыдан зерттелмеген. Grimmia ovalis (Hedw.) Lindbмүгінің мүктер класына (Muski), Bryidae(Бриевые) тобына жатады. Мүктәрізділердің ішіндегі саны жағынан ең көп топша болып табылады. Жапырақсабақты және бауырлы мүктерге қарағанда оның 15000 турі бар. Бірақ қазіргі таңда ең кеңінен зерттелгені Сфагнум болып табылады.Sphagnum L.Өсімдігін медицинада қолданылуына жуздеген жылдар өтті. Оны көптеген мемлекеттерде фурункулаларды, іріндеген жарақаттарды, ревматизм, радикулит, көз және ішек ауруларын жазуда қолданған [1]. Ал Бриялық топтың ішіндегі Grimmia ovalis (Hedw.) Lindbтұқымдасына жататын өсімдікті біз алғаш рет зерттеудеміз.
Зерттеу мақсаты. Қазақстандағы Іле Алатауы өңірінде өсетін Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb.өсімдігінің жер беті бөлігінің химиялық құрамын зерттеу және биологиялық белсенді заттарды бөлудің оңтайлы технологиясын қарастыру.
Зерттеу нысаны.Қазақстандағы Іле Алатауы өңірінде өсетін Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. тұқымдасына жататын мүк өсімдігінің жер беті бөлігі.
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кездегі ғылым алдына биологиялық белсенді затарды өсімдік шикізатынан жекелеген түрде алу, олардың құрылысын анықтау, физикалық-химиялық қасиеттерімен олардың адам ағзасына әсер ету механизмін зерттеу мәселелерін қояды. Бұл мәселелерді шешумен жоғары эффективті табиғи дәрілік препаратты өндірумен қоймай биологиялық белсенді заттар синтезі айшоғындағы бағытталған синтездерді тұрғызуға мүмкіндік береді.Осыған байланысты соңғы кездері биологиялық белсенді қосылыстар бар жабайы өсімдіктің химиялық құрылысын зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Қазіргі кезде әлемдік флорамен Қазақстан флорасында кеңінен тараған Grimmia ovalis (Hedw.) Lindbтұқымдасына жататын өсімдіктер үлкен теориялық және прақтикалыққызғушылықты тудрады. Осыған байланыстыІле Алатауы өңірінде өсетін жабайы өсімдіктің арасында Grimmia ovalis (Hedw.) Lindbтұқымдасына жататын өсімдіктердің құрамында биологиялық белсенді заттардың жаңа көздерін іздеу қазіргі кезде өзекті және болашақ бар деп есептеледі.
Шешілетін мәселенің замананауи тұрғыда бағалануы. Қазіргі уақытқа дейін мүктәрізділердің сан алуан түрлерінің ішінде көбісі химиялық тұрғыдан зерттелмеген. Grimmia ovalis (Hedw.) Lindbмүгінің мүктер класына (Muski), Bryidae(Бриевые) тобына жатады. Мүктәрізділердің ішіндегі саны жағынан ең көп топша болып табылады. Жапырақсабақты және бауырлы мүктерге қарағанда оның 15000 турі бар. Бірақ қазіргі таңда ең кеңінен зерттелгені Сфагнум болып табылады.Sphagnum L.Өсімдігін медицинада қолданылуына жуздеген жылдар өтті. Оны көптеген мемлекеттерде фурункулаларды, іріндеген жарақаттарды, ревматизм, радикулит, көз және ішек ауруларын жазуда қолданған [1]. Ал Бриялық топтың ішіндегі Grimmia ovalis (Hedw.) Lindbтұқымдасына жататын өсімдікті біз алғаш рет зерттеудеміз.
Зерттеу мақсаты. Қазақстандағы Іле Алатауы өңірінде өсетін Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb.өсімдігінің жер беті бөлігінің химиялық құрамын зерттеу және биологиялық белсенді заттарды бөлудің оңтайлы технологиясын қарастыру.
Зерттеу нысаны.Қазақстандағы Іле Алатауы өңірінде өсетін Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. тұқымдасына жататын мүк өсімдігінің жер беті бөлігі.
1. Л. И.Савич–Любицкая,З. Н. Смирнова Определитель сфагновых мхов СССР, Л., 1968; Определитель листостебельных мхов СССР. Верхоплодные мхи, Л., 1970
2. У.К. Маматкулов К использованию мхов в качестве сорбентов тяжелых металлов // В кн.: Лихеноиндикация состояния окружающей среды. Таллин. 1978. С. 118-120.
3. А.А. Семенов, В.Г. Карцев Основы химии природных соединений том1: Москва ICSPFpress-2009, стр.102-334.
4. Н.А. Исакова К флоре листостебельных мхов Южного Урала часть 2. Анализ флоры листостебельных мхов Ильменского заповедника Известия Челябинского научного центра 2006, вып. 2 (32), 83-88.
5. Л. И.Савич–Любицкая,З. Н. Смирнова Определитель сфагновых мхов СССР, Л., 1968; Определитель листостебельных мхов СССР. Верхоплодные мхи, Л., 1970
6. Keyte I., Wild E., Dent J., and Jones K.C. Investigating the Foliar Uptake and Within-Leaf Migration of Phenanthrene by Moss (HypnumCupressiforme) Using Two-Photon Excitation Microscopy with Autofluorescence // Environ. Sci. Technol. 2009,43, 5755–5761.
7. P.C.Onianwa Monitoring atmospheric metal pollution: a review of the use of mosses as indicators //Environmental Monitoring and Assessment 2001, 71, 13–50.
8. P.Gramatica, F.Battaini,E.Giani, E.Papa, R.j A. Jones, D. Preatoni, and R.M.Cenci Analysis of Mosses and Soils for Quantifying Heavy Metal Concentrations in Sicily: A Multivariate and Spatial Analytical Approach //ESPR – Environ. Sci. & Pollut. Res. 2006, 13 (1), 28 – 36.
9. Маматкулов У. К., Байтулин И. О., Нестерова С. Г., Мохообразные Средней Азии и Казахстана, алматы: Институт ботаники и фитоинтродукции МН-АН РК, 1998-232с, 3-16б
10. Рыскалиева А.Б., Абилов Ж.А., Нестерова С.Г., Султанова Н. А. Мүктер-жаңа биологиялық белсенді қосылыстардың көздері // «интеллектуалды қарқын: жастар, ғылым және» инновация» ұраны атты «Ғылым әлемі» студенттер мен жас ғалымдардың халықаралық конференциясы, 2010, 61
11. А.А. Фомина, С.А. Коннова, О.А. Фучеджи, Е.И. Тихомирова. Влияние полисахаридов Potamogetonperfoliatus (Potamogetonaceae) на активность факторов естественной клеточной резистентности invitro // Раст. ресурсы. 2010. вып. 1. C. 118-123.
12. Р.К. Рахманбердыева, Д.А. Рахимов, А.А. Вахабов. Водорастворимый полисахарид Cardariarepens и его биологическая активность. // Химия природ. соединений. 2002. №1. C. 77-78.
13. Л.Г.Бабешина, М.В. Белоусов, Р.Р. Ахмеджанов, Н.В. Келус Обоснование перспективы комплексного применения сфагнового мха в медицинской практике // Новые достижения в создании лекарственных средств растительного происхождения: Материалы всероссийской науч.-практич. конф., посв. 100-летию со дня рождения проф. Л. Н. Березнеговской. – Томск, 2006. С.89–93.
14. Seo C., Choi Y-H., Sohn J.H., Ahn J.S., Yim J.H., Lee H.K., Oh H. Ohioensins F and G: Protein tyrosine phosphatase 1B inhibitory benzonaphthoxanthenones from the Antractic moss Polytrichastrum alpinum // Bioorganic & Medicinal Chemistry Letters 2008, 18, 772-775.
15. С.Залманова. Водные мхи в дизайне аквариума // Садовод. №47. 2010.
16. Fernández J.A., Carballeira A. Evaluation of Contamination, by DifferentElements, in Terrestrial Mosses// Arch. Environ. Contam. Toxicol. 2001, 40, 461–468.
17. Borel C., Welti D.H., FernandezI., and Colmenares M. DICRANIN, AN ANTIMICROBIAL AND 15-LIPOXYGENASE INHIBITOR FROM THE MOSS DiCRANUM SCOPARZUM // J. Nat. Prod. 1993, 56 (7), 1071-1077.
18. Сейтқалиев Қ., Органикалық химия.- Алматы «Қайнар», 1993, 164-173б
19. Дүйсебаев Қ. Ә., Органикалық химия, дәріс пен СӨЖ материалдары, Алматы 2011, 211-225б
20. В. В. Племенков. Введение в химию природных соединений. Казань, 2011, 376б
21. А. А. Семенов. Очерк химии природных соединений. Новосибирск, 2000, 664б
22. З. С. Сеитов. Биохимия. Алматы, 2000, 898б
23. Сайпіл У., Өмірзақова К. К., Заттар алмасуы, Алматы «Ғылым» 2004, 199-209б
24. Кристофер Хоббс, Элсон Хаас. Vitamins for Dummies , 2005. — 352 с. — ISBN 0-7645-5179-5
25. Industrialization of Indigenous Fermented Foods // Keith Steinkraus Steinkraus, Keith H. Steinkraus, CRC Press, 2004, ISBN 0-8247-4784-4
26. Burton, Graham W.; Ingold, Keith U.; Foster, David O.; Cheng, Shee C.; Webb, Ann; Hughes, Lise; Lusztyk, E (1988). "Comparison of free α-tocopherol and α-tocopheryl acetate as sources of vitamin E in rats and humans". Lipids23 (9): 834–40.
27. Машковский М. Д. Лекарственные средства. — 15-е изд. — М.: Новая Волна, 2005. — С. 633. — 1200 с
28. Матусис И. И., Бронштейн Л. М., в кн.: Экспериментальная витаминология, Минск, 1979, с. 18-57;
29. Шатерников В. А., Витамины, Москва, 1974, с. 125-50;
30. Медведев Ж. Витамин С — средство от цинги или от болезней.Еженедельник 2000. — 2008. — Т. 415. — № 21.
31. Западнюк В. И., Купраш Л. П., Зайка М. И., Аминокислоты в медицине. К.: «Здоровье», 1982, 200б
32. Гринштейн Дж., ВиницМ., Химия аминокислот и пептидов, пер. с англ., [М.], 1965; Шредер Э., Любке К., Пептиды, пер. с англ., т. 1-2, М., 1967-69; Кабачник М.И. [и др.], "Успехи химии", 1968, т. 37, в. 7, 1161-91б
33. Камилов Х. М., Никонов Г. К. « Химия природных соединений», 1977, №1, 112-114.
34. Кретович В. Л, «Биохимия растений», Москва «Вышая школа», 1980
35. Леонтьева В. Г., Громова А. С., Луцкий В. И. И др. « Химия природных соединений», 1974, №2, 240-241б
36. Towers G.H.N., Tse A., Maass W.S. “ Phytochemistry”, 1966, 5,№ 4, 677-682.
37. З. Сейітов Биохимия. – Алматы: Қайнар, 1992. - 384бет.
38. H.Becker Bryophytes a rich source of secondary metabolites // Bot. acta. 1989.102. №3. P. 181-182.
39. Рыскалиева А.Б., Абилов Ж.А., Нестерова С.Г., Султанова Н. А. Мүктер-жаңа биологиялық белсенді қосылыстардың көздері // «интеллектуалды қарқын: жастар, ғылым және» инновация» ұраны атты «Ғылым әлемі» студенттер мен жас ғалымдардың халықаралық конференциясы, 2010, 61
40. Биохимические методы анализа растений/ Под ред. М.Н. Запрометова. М.,1960, стр. 68-82.
41. М.С.Ержанова, Г.Ш.Бурашева. «Углеводтар химиясы» арнайы курс лекцияларының конспектісіне методикалық құрал. 1-бөлім. Алматы, КазМУ, 1993ж. 31бет.
42. Witherup K.M., McLaughl J.L. Identification of 3-hydroxy-3-methyl glutaric acid (HMG) as a hydroglycemic principle of Spanish Moss (Tillandsia Usneoides) // Journal ofNatural Producrs 1995, 58 (8), 1285-1290.
43. Чернаускене Р.Ч., Варакявичене С., Грибаускас З.«Лабораторное дело», 1984, №6, С.362-365.
44. Определение витамина С в биологических образцах по методу Фаршера и Эйбота.«Биохимические методы исследования». А.А.Покровский, 1969, М., С.472-474.
45. Музычкина Р.А., Корулькин Д.Ю., Абилов Ж.А. Качественный и количественный анализ основных групп БАВ в лекарственном растительном сырье и фитопрепаратах – Алматы: Қазақ Университеті, 2004. - 116- 117 с.
46. Ж.М. Жумаганбетова, С.Г. Нестерова, Tortula desertorum-ның химиялық құрамын зерттеу // Азаматтық қоғамының жарқын қалыптасуына Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған «Ғылым әлемі» атты студенттер мен жас ғалымдардың халықаралық конференциясы, 2011, 74.
47. Ayres E., Wal R.W., Sommerkorn M. and Bardgett R.D. Direct uptake of soil nitrogen by mosses // Biol. Lett. 2006, 2, 286-288.
48. Hall B.H., Louis V.L. Methylmercury and Total Mercury in Plant Litter Decomposing in Upland Forests and Flooded Landscapes // Environ. Sci. Technol. 2004, 38, 5010-5021.
49. В.Б. Ильин Тяжелые металлы в системе почва-растение. Новосибирск, 1991. 151 с.
50. Д.Г. Тагидиси, С.Д. Алиев Микроэлементы и здоровье. М., 1979. с. 55
51. Adams R. Determination of aminoacids profiles biological samples by gas chromatography // J. Chromatography.1974.Vol. 95. № 2 . P.188-212.
52. Горяева М.И., Евдикова Н.А. Справочник по газожидкостной хроматографии, 1977, Алма-Ата, 550с
2. У.К. Маматкулов К использованию мхов в качестве сорбентов тяжелых металлов // В кн.: Лихеноиндикация состояния окружающей среды. Таллин. 1978. С. 118-120.
3. А.А. Семенов, В.Г. Карцев Основы химии природных соединений том1: Москва ICSPFpress-2009, стр.102-334.
4. Н.А. Исакова К флоре листостебельных мхов Южного Урала часть 2. Анализ флоры листостебельных мхов Ильменского заповедника Известия Челябинского научного центра 2006, вып. 2 (32), 83-88.
5. Л. И.Савич–Любицкая,З. Н. Смирнова Определитель сфагновых мхов СССР, Л., 1968; Определитель листостебельных мхов СССР. Верхоплодные мхи, Л., 1970
6. Keyte I., Wild E., Dent J., and Jones K.C. Investigating the Foliar Uptake and Within-Leaf Migration of Phenanthrene by Moss (HypnumCupressiforme) Using Two-Photon Excitation Microscopy with Autofluorescence // Environ. Sci. Technol. 2009,43, 5755–5761.
7. P.C.Onianwa Monitoring atmospheric metal pollution: a review of the use of mosses as indicators //Environmental Monitoring and Assessment 2001, 71, 13–50.
8. P.Gramatica, F.Battaini,E.Giani, E.Papa, R.j A. Jones, D. Preatoni, and R.M.Cenci Analysis of Mosses and Soils for Quantifying Heavy Metal Concentrations in Sicily: A Multivariate and Spatial Analytical Approach //ESPR – Environ. Sci. & Pollut. Res. 2006, 13 (1), 28 – 36.
9. Маматкулов У. К., Байтулин И. О., Нестерова С. Г., Мохообразные Средней Азии и Казахстана, алматы: Институт ботаники и фитоинтродукции МН-АН РК, 1998-232с, 3-16б
10. Рыскалиева А.Б., Абилов Ж.А., Нестерова С.Г., Султанова Н. А. Мүктер-жаңа биологиялық белсенді қосылыстардың көздері // «интеллектуалды қарқын: жастар, ғылым және» инновация» ұраны атты «Ғылым әлемі» студенттер мен жас ғалымдардың халықаралық конференциясы, 2010, 61
11. А.А. Фомина, С.А. Коннова, О.А. Фучеджи, Е.И. Тихомирова. Влияние полисахаридов Potamogetonperfoliatus (Potamogetonaceae) на активность факторов естественной клеточной резистентности invitro // Раст. ресурсы. 2010. вып. 1. C. 118-123.
12. Р.К. Рахманбердыева, Д.А. Рахимов, А.А. Вахабов. Водорастворимый полисахарид Cardariarepens и его биологическая активность. // Химия природ. соединений. 2002. №1. C. 77-78.
13. Л.Г.Бабешина, М.В. Белоусов, Р.Р. Ахмеджанов, Н.В. Келус Обоснование перспективы комплексного применения сфагнового мха в медицинской практике // Новые достижения в создании лекарственных средств растительного происхождения: Материалы всероссийской науч.-практич. конф., посв. 100-летию со дня рождения проф. Л. Н. Березнеговской. – Томск, 2006. С.89–93.
14. Seo C., Choi Y-H., Sohn J.H., Ahn J.S., Yim J.H., Lee H.K., Oh H. Ohioensins F and G: Protein tyrosine phosphatase 1B inhibitory benzonaphthoxanthenones from the Antractic moss Polytrichastrum alpinum // Bioorganic & Medicinal Chemistry Letters 2008, 18, 772-775.
15. С.Залманова. Водные мхи в дизайне аквариума // Садовод. №47. 2010.
16. Fernández J.A., Carballeira A. Evaluation of Contamination, by DifferentElements, in Terrestrial Mosses// Arch. Environ. Contam. Toxicol. 2001, 40, 461–468.
17. Borel C., Welti D.H., FernandezI., and Colmenares M. DICRANIN, AN ANTIMICROBIAL AND 15-LIPOXYGENASE INHIBITOR FROM THE MOSS DiCRANUM SCOPARZUM // J. Nat. Prod. 1993, 56 (7), 1071-1077.
18. Сейтқалиев Қ., Органикалық химия.- Алматы «Қайнар», 1993, 164-173б
19. Дүйсебаев Қ. Ә., Органикалық химия, дәріс пен СӨЖ материалдары, Алматы 2011, 211-225б
20. В. В. Племенков. Введение в химию природных соединений. Казань, 2011, 376б
21. А. А. Семенов. Очерк химии природных соединений. Новосибирск, 2000, 664б
22. З. С. Сеитов. Биохимия. Алматы, 2000, 898б
23. Сайпіл У., Өмірзақова К. К., Заттар алмасуы, Алматы «Ғылым» 2004, 199-209б
24. Кристофер Хоббс, Элсон Хаас. Vitamins for Dummies , 2005. — 352 с. — ISBN 0-7645-5179-5
25. Industrialization of Indigenous Fermented Foods // Keith Steinkraus Steinkraus, Keith H. Steinkraus, CRC Press, 2004, ISBN 0-8247-4784-4
26. Burton, Graham W.; Ingold, Keith U.; Foster, David O.; Cheng, Shee C.; Webb, Ann; Hughes, Lise; Lusztyk, E (1988). "Comparison of free α-tocopherol and α-tocopheryl acetate as sources of vitamin E in rats and humans". Lipids23 (9): 834–40.
27. Машковский М. Д. Лекарственные средства. — 15-е изд. — М.: Новая Волна, 2005. — С. 633. — 1200 с
28. Матусис И. И., Бронштейн Л. М., в кн.: Экспериментальная витаминология, Минск, 1979, с. 18-57;
29. Шатерников В. А., Витамины, Москва, 1974, с. 125-50;
30. Медведев Ж. Витамин С — средство от цинги или от болезней.Еженедельник 2000. — 2008. — Т. 415. — № 21.
31. Западнюк В. И., Купраш Л. П., Зайка М. И., Аминокислоты в медицине. К.: «Здоровье», 1982, 200б
32. Гринштейн Дж., ВиницМ., Химия аминокислот и пептидов, пер. с англ., [М.], 1965; Шредер Э., Любке К., Пептиды, пер. с англ., т. 1-2, М., 1967-69; Кабачник М.И. [и др.], "Успехи химии", 1968, т. 37, в. 7, 1161-91б
33. Камилов Х. М., Никонов Г. К. « Химия природных соединений», 1977, №1, 112-114.
34. Кретович В. Л, «Биохимия растений», Москва «Вышая школа», 1980
35. Леонтьева В. Г., Громова А. С., Луцкий В. И. И др. « Химия природных соединений», 1974, №2, 240-241б
36. Towers G.H.N., Tse A., Maass W.S. “ Phytochemistry”, 1966, 5,№ 4, 677-682.
37. З. Сейітов Биохимия. – Алматы: Қайнар, 1992. - 384бет.
38. H.Becker Bryophytes a rich source of secondary metabolites // Bot. acta. 1989.102. №3. P. 181-182.
39. Рыскалиева А.Б., Абилов Ж.А., Нестерова С.Г., Султанова Н. А. Мүктер-жаңа биологиялық белсенді қосылыстардың көздері // «интеллектуалды қарқын: жастар, ғылым және» инновация» ұраны атты «Ғылым әлемі» студенттер мен жас ғалымдардың халықаралық конференциясы, 2010, 61
40. Биохимические методы анализа растений/ Под ред. М.Н. Запрометова. М.,1960, стр. 68-82.
41. М.С.Ержанова, Г.Ш.Бурашева. «Углеводтар химиясы» арнайы курс лекцияларының конспектісіне методикалық құрал. 1-бөлім. Алматы, КазМУ, 1993ж. 31бет.
42. Witherup K.M., McLaughl J.L. Identification of 3-hydroxy-3-methyl glutaric acid (HMG) as a hydroglycemic principle of Spanish Moss (Tillandsia Usneoides) // Journal ofNatural Producrs 1995, 58 (8), 1285-1290.
43. Чернаускене Р.Ч., Варакявичене С., Грибаускас З.«Лабораторное дело», 1984, №6, С.362-365.
44. Определение витамина С в биологических образцах по методу Фаршера и Эйбота.«Биохимические методы исследования». А.А.Покровский, 1969, М., С.472-474.
45. Музычкина Р.А., Корулькин Д.Ю., Абилов Ж.А. Качественный и количественный анализ основных групп БАВ в лекарственном растительном сырье и фитопрепаратах – Алматы: Қазақ Университеті, 2004. - 116- 117 с.
46. Ж.М. Жумаганбетова, С.Г. Нестерова, Tortula desertorum-ның химиялық құрамын зерттеу // Азаматтық қоғамының жарқын қалыптасуына Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған «Ғылым әлемі» атты студенттер мен жас ғалымдардың халықаралық конференциясы, 2011, 74.
47. Ayres E., Wal R.W., Sommerkorn M. and Bardgett R.D. Direct uptake of soil nitrogen by mosses // Biol. Lett. 2006, 2, 286-288.
48. Hall B.H., Louis V.L. Methylmercury and Total Mercury in Plant Litter Decomposing in Upland Forests and Flooded Landscapes // Environ. Sci. Technol. 2004, 38, 5010-5021.
49. В.Б. Ильин Тяжелые металлы в системе почва-растение. Новосибирск, 1991. 151 с.
50. Д.Г. Тагидиси, С.Д. Алиев Микроэлементы и здоровье. М., 1979. с. 55
51. Adams R. Determination of aminoacids profiles biological samples by gas chromatography // J. Chromatography.1974.Vol. 95. № 2 . P.188-212.
52. Горяева М.И., Евдикова Н.А. Справочник по газожидкостной хроматографии, 1977, Алма-Ата, 550с
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Оспанова Жулдыз
Іле-Алатауы кейбір мүктерінен биологиялық белсенді заттарды алудың сызба-нұсқасын жасау және анализдеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық 050721- Органикалық заттардың химиялық технологиясы
Алматы, 2012
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Химия және химиялық технология факультеті
Қорғауға жіберілді
Органикалық заттар, табиғи
қосылыстар және полимерлер
химия мен технологиясы
кафедрасының меңгерушісі х.ғ.д.,
профессор _________Әбілов Ж.Ә.
____________маусым 2012ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Іле-Алатауы кейбір мүктерінен биологиялық белсенді заттарды алудың сызба-нұсқасын жасау және анализдеу
050721- Органикалық заттардың химиялық технологиясы мамандығы бойынша
Орындаған 4 курс студенті Ж.Ө. Оспанова
Ғылымижетекші,
х.ғ.к., доцент А.К. Умбетова
Нормабақылаушы Г.Ж. Қайралапова
х.ғ.к.
Алматы, 2012
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс құрылымы мен көлемі 75 беттен, соның ішінде кіріспе, әдеби шолу, нәтижелердің талқылануы, тәжірибелік бөлім, қорытынды, 52 библиографиялық сілтемеден тұратын қолданылған әдебиеттер тізімі және 15 кестеден, 10 суреттен 2 технологиялық сызба-нұсқадан және 2 қосымшадан тұрады.
Зерттеу мақсаты Қазақстандағы Іле Алатауы өңірінде өсетін Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb.өсімдігінің жер беті бөлігінің химиялық құрамын зерттеу және биологиялық фитопрепараттар комплексін бөлудің оңтайлы технологиясын қарастыру
Зерттеу нысаны - Алматы облысында өсетін Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb.өсімдігінің жер үсті бөлігі.
Қойылған талаптар
1.Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. өсімдігінің жер бетіндегі бөлігінің сапалылығын анықтау (ылғалдылық, күлділік, экстрактивті заттар);
2.Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. өсімдігінің жер беті бөлігінің сапалылық, сандық және элементтік құрамын анықтау;
3.ББЗ комплексін бөлудің оңтайлы технологиялық сызба-нұсқасын жасау;
4.Физико-химиялық әдістермен биологиялық белсенді заттардың негізгі топтарын идентификациялау.
Түйінді сөздер: экстракция, гидролиз, көмірсу, амин қышқылдары, май қышқылдары, витаминдер, спектофотометрия, флюриометрия.
Зерттеу әдістері: Шикізаттың ылғалдылығын, күлділік мөлшерін, спектрофотометрия, флюреометрия, экстракция, ҚХ әдісі, ЖЭСХ әдісі, Фаршер-Эйбот әдісі.
РЕФЕРАТ
Структура и объем дипломной работы - дипломная работа изложена на 75 страницах, состоит из введения, литературного обзора, обсуждения результатов, экспериментальной части, заключения и списка использованной литературы, сожержащего 52 библиографическую ссылку, включает 15таблиц, 10 рисунков, 2приложения и 2 схемы.
Цель работы изучение состава и составление блок схемы получения биологически активных веществ из сырья мха рода Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. собранный на территорий Заилийского Алатау.
Объектом исследования является надземная масса мха рода Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. собранный на территорий Заилийского Алатау.
Поставленные задачи
1 .Определение доброкачественности сырья мха рода Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb.
2 . Установить качественный, колличественный и элементный состав анализируемого вида растения Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb.
3. Отработать блок-схемы получения фитопрепаратов и комплекса биологичекий активных веществ.
4. Провести идентификацию биологический активных веществ физика-химическими методами анализа.
Ключевые слова: экстракция, гидролиз, углеводы, аминокислоты, жирные кислоты, витамины, спектофотометрия, флюриометрия.
Методы исследования: методы определения влажности, содержания золы, спектрофотометрия, флюреометрия, экстракция, метод БХ, метод ВЭЖХ, метод Фаршер-Эйбот.
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР, НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 7
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР 8
КІРІСПЕ
9
1
НЕГІЗГІ БӨЛІМ. ӘДЕБИ ШОЛУ
11
1.1
1.1.1
1.1.2
1.1.3
1.2
1.2.1
Мүктәрізділер туралы мәліметтер. Түрлері. Таралуы.
Орта Азия мен Қазақстан мүк тәрізділер флорасы және зерттеу тарихы
Овалды гриммия -- Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb.
Полиқанттардың және мүктердің биологиялық белсенділігі мен қолданылуы
Біріншілік синтез заттары
Май қышқылдары
11
11
15
17
20
20
1.2.1.1
Май қышқылдарының физикалық қасиеттері
26
1.2.1.2
Май қышқылдарының реакциясы, полиқанықпаған май қышқылдары
27
1.2.2
Витаминдер
28
1.2.2.1
А витамині (ретинол)
30
1.2.2.2
1.2.2.3
1.2.3
1.2.3.1
Е витамині (токоферол)
С витамині (аскорбин қышқылы)
Амин қышқылдары. Жеке өкілдері.
Амин қышқылдарының физико-химиялық қасиеттері
30
33
34
38
1.3
Көмірсулар. Классификациясы және анықтау жолдары
40
2
2.1
2.2
2.2.1
2.2.2
2.2.3
2.2.4
2.3
ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
Зерттеу әдістері және қажетті материалдар
Сапалық анализ жүргізуге арналған әдістемелер
Ылғалдылықты анықтау
Күлділікті анықтау
Элементтік құрамды анықтау
Экстрактивті құрамын анықтау
Сандық анализ жүргізуге арналған әдістемелер
47
48
48
48
48
48
48
49
2.3.1
2.3.2
2.3.3
2.3.4
2.3.5
3
Май қышқылын сандық сараптау
А және Е витамин концентрацияларын флюреометриялық әдіспен анықтау
Амин қышқылдарының сандық талдауы
Биологиялық шикізаттан С витаминін Фаршер-Эйбот әдісімен анықтау
Шикізат құрамындағы көмірсулардың сандық анықталуы
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ТАЛҚЫЛАУ
49
49
50
51
52
53
3.1
3.1.1
3.2
3.2.1
3.2.1.1
Шикізаттың сапалығын анықтау
Экстрактивті заттарды анықтау
Шикізат құрамындағы ББЗ-ды анализдеу
Хлороформды экстракт құрамындағы заттарды сараптау
Май қышқылының сандық талдауы
53
55
55
56
57
3.2.2
3.2.2.1
3.2.3
3.2.3.1
3.2.3.2
3.2.3.3
3.3
3.3.1
Этилацетатты экстракт құрамындағы заттарды сараптау
А және Е витаминдерінің сандық талдауы
Сулы қалдық құрамындағы заттарды сараптау
Амин қышқылдарының сандық талдауы
С витаминінің сандық талдауы
Көмірсулардың анализі
Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb өсімдігінен ББ кешенді бөлу сызба-нұсқасы
Grimmia Ovalis мүгінен көмірсуларды бөлу әдісі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Ә
ҚОСЫМША Б
59
59
59
59
62
62
62
62
67
АНЫҚТАМАЛАР, НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Қарастырылып отырған дипломдық жұмыста қолданылған анықтамалар мен сілтемелер стандартқа сәйкестендірілген.
Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb- Bryudea тегіне жататын мүктің түрі.
Дәрілік өсімдік шикізаты деп - жаңадан жиналған, кептірілген, дәрілік заттарды алу үшін пайдаланылатын заттарды айтады.
Биологиялық белсенді заттар деп - тірі ағзаға спецификалық әсері бар және дәрілік өсімдік шикізатының терапиялық эффектісін анықтайтын табиғи қосылыстарды айтады.
Полиқанттар - молекулалық массасы жоғары күрделі заттар, гликозидaтік байланысымен жалғасқан моноқанттардан құралады.
Микроэлементтер - адам және жануарлар ағзасында өте аз мөлшерде болатын химиялық элементтер тобы.
Макроэлементтер - адам және жануарлар ағзасында өте көп мөлшерде кездесетін химиялық элементтер тобы.
Хроматография - органикалық қоспаларды бір - бірінен бөлу және қоспа құрамын анықтау үшін қолданылатын әдіс.
Қағазды хроматография - көбінесе органикалық қоспаларды сапалық анализдегенде қолданылатын әдіс.
Айқындағыштар- қосылыс құрамындағы арнай топтрады анықтайтын реагенттер.
Өсімдік шиізатының сапалылығы- шикізат сапасының келесідей техникалық шарттарға сай болуы: сапалық көрсеткіштер (ылғалдылығы, күлділігі, экстрактивті заттардың мөлшері), сыртқы көрінісі, қосылыстың сапасы мен саны.
Гидролиз - заттардың сумен әрекеттесуі кезінде ырырауы.
ГОСТ 2.105-95 Единая система конструкторской документации. Общие требования к текстовым документам.
ГОСТ 7.1 СИБИД Библиографическое описание документа. Общие требования и правила составления. Запись сокращений слов на русском языке
ГОСТ 7.1-84 Ссылки на источники.
ГОСТ 7.12-93 Система стандартов по информации, библиотечному и издательскому делу. Библиографическая запись. Сокращение слов на русском языке. Общие требования и правила.
ГОСТ 7.32-2001 Система стандартов по информации, библиотечному и издательскому делу. Отчет о научно-исследовательской работе. Структура и правила оформления.
ГОСТ 7.54-88 Представление численных данных о свойствах веществ и материалов в научно-технических документах.
ГОСТ 8.417-81 Государственная система обеспечения единства измерений. Единицы физических величин.
Осы дипломдық жұмыста келесідей қысқартылған сөздер мен белгілеулер қолданылады:
ББЗ - Биологиялық белсенді заттар
ББК - биолгиялық белсенді кешен
ҚХ - қағазды хроматография
БСС - бутанол сірке қышқылы су
ЖҚХ - жұқа қабатты хроматография
ДзПНА - диазотталған пара нитроанилин
МФ - мемлекеттік фармакапея
ФЭК - фотоэлектрлік калориметр
СФ - спектрофотометр
Rf - өлшемсіз бірлік, хроматографиядағы заттардың жылжу жылдамдығының көрсеткіші
УК - зерттеудің спектрлі әдісі
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Қазақстандағы Іле-Алатауы өңірінде өсетін Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. тұқымдасына жататын өсімдіктен биологиялық белсенді заттардың жаңа көздерін табуға,зерттелетін нысанның сапалылығын, минералды құрамын зерттеуге, биологиялық белсенді қосылыстардың негізгі топтарына сандық және сапалық анализ жүргізуге, полиқанттарды бөлу және алуға негізделген.
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кездегі ғылым алдына биологиялық белсенді затарды өсімдік шикізатынан жекелеген түрде алу, олардың құрылысын анықтау, физикалық-химиялық қасиеттерімен олардың адам ағзасына әсер ету механизмін зерттеу мәселелерін қояды. Бұл мәселелерді шешумен жоғары эффективті табиғи дәрілік препаратты өндірумен қоймай биологиялық белсенді заттар синтезі айшоғындағы бағытталған синтездерді тұрғызуға мүмкіндік береді.Осыған байланысты соңғы кездері биологиялық белсенді қосылыстар бар жабайы өсімдіктің химиялық құрылысын зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Қазіргі кезде әлемдік флорамен Қазақстан флорасында кеңінен тараған Grimmia ovalis (Hedw.) Lindbтұқымдасына жататын өсімдіктер үлкен теориялық және прақтикалыққызғушылықты тудрады. Осыған байланыстыІле Алатауы өңірінде өсетін жабайы өсімдіктің арасында Grimmia ovalis (Hedw.) Lindbтұқымдасына жататын өсімдіктердің құрамында биологиялық белсенді заттардың жаңа көздерін іздеу қазіргі кезде өзекті және болашақ бар деп есептеледі.
Шешілетін мәселенің замананауи тұрғыда бағалануы. Қазіргі уақытқа дейін мүктәрізділердің сан алуан түрлерінің ішінде көбісі химиялық тұрғыдан зерттелмеген. Grimmia ovalis (Hedw.) Lindbмүгінің мүктер класына (Muski), Bryidae(Бриевые) тобына жатады. Мүктәрізділердің ішіндегі саны жағынан ең көп топша болып табылады. Жапырақсабақты және бауырлы мүктерге қарағанда оның 15000 турі бар. Бірақ қазіргі таңда ең кеңінен зерттелгені Сфагнум болып табылады.Sphagnum L.Өсімдігін медицинада қолданылуына жуздеген жылдар өтті. Оны көптеген мемлекеттерде фурункулаларды, іріндеген жарақаттарды, ревматизм, радикулит, көз және ішек ауруларын жазуда қолданған [1]. Ал Бриялық топтың ішіндегі Grimmia ovalis (Hedw.) Lindbтұқымдасына жататын өсімдікті біз алғаш рет зерттеудеміз.
Зерттеу мақсаты. Қазақстандағы Іле Алатауы өңірінде өсетін Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb.өсімдігінің жер беті бөлігінің химиялық құрамын зерттеу және биологиялық белсенді заттарды бөлудің оңтайлы технологиясын қарастыру.
Зерттеу нысаны.Қазақстандағы Іле Алатауы өңірінде өсетін Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. тұқымдасына жататын мүк өсімдігінің жер беті бөлігі.
Көздеген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер алға қойылды :
Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. өсімдігінің жер бетіндегі бөлігінің сапалылығын анықтау (ылғалдылық, күлділік, экстрактивті заттар);
Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. өсімдігінің жер беті бөлігінің сапалылық, сандық және элементтік құрамын анықтау;
ББЗ комплексін бөлудің оңтайлы технологиялық сызба-нұсқасын жасау;
Физико-химиялық әдістермен биологиялық белсенді заттардың негізгі топтарын идентификациялау.
Ғылыми жаңалығы және теориялық мәні:
* Іле Алатауы өңірінде жабайы өсімдіктен биологиялық белсенді заттарды алудың жаңа көздері табылды.
* Зерттелетін шикізатттың сапалылығы және элементтік құрамынанң көрсеткіштері.
* ЖЭСХ , флюреметрия ,Фаршер-Эйбот,қышқылдық гидролиз әдістерімен,май қышқылдары, амин қышқылдары, мономерлі (димерлі,полимерлі) көмірсулар және витамин комплекстерінің құрамы толық зерттелді
Жұмыстың практикалық мәні. Алынған нәтижелер зерттелетін шикізаттан фитопрепараттар алудың оңтайлы технологиясын жасауға мүмкіндік берді.
Басылым. Берілген диплом жұмысы бойынша Grimmia ovalis (Hedw.)Lindb.мүгінің химиялық құрамын зерттеу тақырыбына Новосибирск қаласында НИОХ СО РАН институтында Табиғи химиялық қосылыстар және биотехнология жетістіктері тақырыбында өтетін Төртінші Халықаралық конференцияға (4nd Annual Russian-Korean Conference "Current issues of natural products chemistry and biotechnology") 1 баяндама тезисі жарияға берілді.
Дипломдық жұмыстың құрылысы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлім әдеби шолудан тұрады. ОндаGrimmia ovalis (Hedw.) Lindbөсімдігі туралы жалпы мәліметтер және май қышқылдары, амин қышқылдары, витаминдер, көмірсулардың жіктелуі мен құрылысы туралы мағлұматтар келтірілген.
Екінші бөлімде зерттеу нәтижелері мен талқылаулар жасалған.Үшінші бөлімде Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb өсімдігін зерттеуде қолданылған әдістер мен реактивтер жайында айтылған.
Жұмыс75 беттен, 10суреттен және 14кестеден, 2сызбанұсқадан, 52 әдебиеттен және 2 қосымшадан тұрады.ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Мүктәрізділер туралы мәліметтер, түрлері мен таралуы
Мүктәрізділер дүниежүзінің барлық құрлықтарында кездеседі, бірақ таралуы біркелкі емес. Тропикалық елдерде олар негізінен таулы жерлерде өседі. Аздаған түрлері ылғалы жеткіліксіз жерлерде, мысалы шөлейт аймақтарда кездеседі. Кейбір түрлері ағаштың қабығында эпифит ретінде немесе суда өмір сүреді. Мүктәрізділер тундраның, батпақты жерлердің және орманның өсімдіктер жабынының қалыптасуында алатын орны ерекше [2].
Мүк тәрізділердің қарапайым түрлері сабаққа және жапыраққа бөлінбейді. Олардың вегетативтік денесі талломнан немесе слоевищиден тұрады. Жақсы жетілген мүктәрізділер нағыз жапырақты сабақты өсімдіктер болып келеді. Барлық мүктәрізділердің тамырлары болмайды, өсімдіктердің субстратқа бекінуін және топырақтан ылғалды қабылдау қызметін ризоидтары атқарады. Ризоид дегеніміз сыртқы клеткаларда болатын өсімдіктер[3]. Өткізгіш системасы шоқ түрінде болмайды, тек кейбір өкілдерінде трахеидтер мен сүзгілі түтіктерге ұқсас өткізгіш элементтері пайда болады. Олар баска жоғары сатыдағы өсімдіктердің орталық цилиндрінің құрылысына ұқсас жобада пайда болады.
Мүктәрізділерді басқа жоғары сатыдағы өсімдіктерден ерекше бөліп тұратын негізгі бір белгі, ол бұлардың даму циклінде гаметофитінің (жыныстық ұрпақтың) басым болуы және спорофитінің (жыныссыз ұрпақтың) біршама нашар жетілуі.
Мүк тәрізділерді инвентаризациялау әлі күнге дейін аяқталмаған, әсіресе бриологтар тропикалық және оңтүстік жарты шар аймақтарын нашар зерттеген. Дүние жүзі бойыншы шамамен 22000-нан 27000-ға дейін мүк тәрізділердің түрлері кездеседі. Олардың 8500 дейін бауыр мүктері (280 туыс), 14500-ге дейін (кейбір авторлардың мәліметтері бойынша 18000-дейін) жапырақты-сабақты мүктер (700-ден аса туыс) және 300-дей түрін (3 немесе 6 туыс) антоцероттар түзеді. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің ішінде түрлерінің саны жағынан мүк тәрізділер гүлді өсімдіктерден кейінгі екінші орынды алады.
1.1.1 Орта Азия мен Қазақстандағы мүк тәрізділердің флорасыжәне зерттеу тарихы
Орта Азия мен Қазақстанның мүктәрізділер флорасы 186 тек пен 68 тұқымдастан тұратын 615 түрден құралған. Печеночниктер тобы 71 түрді, ал сағақжапырақты мүктер тобы 544 түрді қамтиды. Бұл аймақ үшін бекітілген мүктәрізділер түрлерінің жалпы санын толық және таулы аймақ флора байлығының орташа деңгейіне сәйкес келеді деп есептеуге болады. Түрлер саны бойынша Орта Азия мен Қазақстанның мүктәрізділер флорасы Кавказ (627 түр), Таяу Шығыс (635), Сібір (625), Украин Карпаттары (488), Испания (668), Польша (677) мен Финляндияның (591) сағақжапырақты мүктер флорасына жақын. Теңіз деңгейінің биіктігі мен климаттың өзгеруі флораға өз әсерлерін тигізеді.
Сағақжапырақтымүктер(Hornworts) - әдетте тропиктерде таралған 300 түрді біріктіретін, 6 тұқымдастан тұратын, 2 текті қамтитын ерекше топ [4].
Печеночникті мүктернемесепеченочниктер(Liverwort s) 2 класқа бөлінеді: маршанциевые және юнгерманниевые.
Маршанциевые печеночниктер (Marchantiidae) - әдетте топырақта, сирек жағдайда суда, жартастарда өсетін бүкіл жер шарында, көбінесе тропиктерде кеңінен таралған өсімдіктер. Мезозойда табылғанNaiadita кіретін, 420 түрді біріктіретін, 35 тұқымдастан тұратын, 16 текті қамтиды.
Юнгерманниевые печеночниктер (Jungermanniidae) - 9 мың түрді біріктіретін, 240 тұқымдастан тұратын, 45 текті қамтиды.
Мүктер (Musci) 3 класқа бөлінеді: сфагновые, андреевые және бриевые.
Андреевые мүктәрізділер - бірқабатты жапырақты ұсақ қызыл - бура (қараға дейін) өсімдіктер.
Бриевыемүктәрізділер - салыстырмалы кең ауқымды ерекше топ.
Сағақжапырақты және печеночниктімүктәрізділер көбінесе тропикалық немесе орташа ылғалды климатты елдерде таралған; аз ғана саны құрғақ жерлерде өседі [5]. Мүктерылғалды жерлерде, ормандарда, тундраларда, батпақтарда, бір сөзбен айтқанда барлық жерлерде өседі [6].
Бұл уақытқа дейін отандық мүктәрізділердің химиялық құрамы туралы бытыраңқылық мәліметтер ғана бар, сондықтан да мүктәрізділердің химиялық құрамын зерттеу, отандық өсімдік шикізатынан ББК-нің жаңа көздерін іздеу және олардың негізіндегі құралдарды медицина, фармацевтика, ауыл шаруашылықта қолдану өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Түрлі бірегей биологиялық белсенді метаболиттере ие, ББК-нің жаңа көздері мен қоршаған ортаның түрлі факторларының экологиялық жағдайларының индикаторлары болып табылатын мүктер болашағы бар жаңа зерттеу нысаны болып табылады [7,8].Сондықтан да оларды химиялық анықтау, бөлу мен алу әдістерін табу, олардың биологиялық белсенділіктерін зерттеу үлкен ғылыми және тәжірибелік қызығушылық білдіреді.
Конспектінің материалдары Памиралай, Тянь-Шань, Копетдаг, Қызылқұм, Қарақұм, Қазақстан Алтайы, Жоңғария, Тарбағатай және Орта Азияның басқа флористикалық жерлерінде 1960-1998 жж. авторлармен жиналған жапырақ сабақты мүктер мен бауырмүктердің гербарийлік үлгілері болды. Сондай-ақ төмендегі мекемелердің мүктердің гербарийлері де қолданылған болатын: В.Л.Комаров атындағы ботаникалық институты (Санкт-Петербург қ, Ресей), Тәжікстан ботаникалық институты (Душанбе қ), Н.Г.Холодный атындағы ботаника институты (Киев қ, Львов қ, Украина), Түрікменстан ботаника институты (Ашхабад қ), Қырғызстан биология институты (Бішкек қ), Өзбекстан ботаникалық институты мен ботаникалық бағы (Ташкент қ), Қазақстан Республикасы ботаника мен фитоинтродукция институты, Әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ (Алматы қ). Материалдар толық болу үшін, біз Орта Азия мен Қазақстандағы мүк тәрізділер жайында мәліметтер келтірілген әдеби деректерді де қарадық.
Конспектіде бауырмкүтер класстарының таксондары (Hepaticopsida) және жапырақ сабақты мүктер (Bryopsida) келтірілген. Bryopsida мүктерінің үш төменгі классы (Sphagnidae, Andreaeidae, Bryidae) және Hepaticopsida бауырмүктердің екі төменгі классы (Jungermanniidae, Marchantiidae) сипатталған.
Сипаттама біртұтас жүйе бойынша берілген: түрдің латын атауы, негізгі синонимдері, түрдің таралған жері.
Мүк тәрізділер бөлімі - жоғарғы өсімдіктер арасында көп таралған топ. Түрлерінің саны жөнінен олар гүл өсімдіктерінен кейін екінші орын алып, Орта Азияда кеңінен таралған. Мүк тәрізділер көбінесе көп жылдық өсімдіктер болып келеді. Олар қиын жағдайларда және жерлерде өсе береді. Мүк тәрізділердің өкілдері жердің кез келген аймағында табылған. Бірақ та түрлі географиялық аудандарда - флора құрамымен және молшылық деңгейімен ерекшеленетін аймақтарда. Олар тек теңіздер, мұхит пен хлоридті және сульфидті сортаң шөлдерде ғана мекендемейді. Алайда, оларды шектеу факторлардың төмендеген жерлерде де кездестіруге болады. Қызылқұм, Қарақұм және Орта Азияның басқа солтүстік аудандарында мүктердің ксерофилді түрлерінен құрылған тортилий мүк шөлдері бәріне мәлім.
Орта Азия мүк тәрізділерді есептеу әлі де аяқталған жоқ. Бірақ қазіргі уақытта жеткілікті материалдар көлемі жиналған, әсіресе Памиралай, Тянь-Шань, Копетдаг тау жүйелері бойынша. Бұл кейбір қорытындыларды жасау үшін және оларды Флора конспектісі немесе Анықтаушы түрінде есеп жасау үшін қажет. Сондай-ақ бұл ботаникалық әдебиеттерде Орта Азияға көрші елдердің - Ресей, Иран, Ауғанстан және Батыс Қытайдан мүк тәрізділер флорасы жайында мәліметтерді жоқтығына байланысты қажет болып отыр.
Орта Азияда қазіргі кезде мүк тәрізділердің мыңға жуық таксондары тіркелген. Олардың көбісі фитоценоздарды құруда маңызды орын алады. Мүк тәрізділердің кейбір түрлері жоғары тауларда, атап айтқанда суық Альпы тауларынан бастап, шөлдерге дейін өте қиын жағдайларда өсе береді.
Орта Азия мен Қазақстандағы мүк тәрізділердің флорасында эндемикалық түрлер көп. Indusiella, Lidiaea, Usmania және елуден астам эндемикалық түрлерге ерекше көңіл бөлген жөн. Осыған байланысты, Орта Азия флорасының қалыптасау тарихын білу үшін оның мүк тәрізділерін одан да терең зерттеуге қызығушылық артады. Мұнда ерте жерорта теңiздiк, ішінара жерорта теңiздiк және орта азиялық түрлер кездеседі. Орта Азия мүк тәрізділердің флорасының көп бөлігі тарау сипаты жөнінен арктоалпілік, бореалды және неморалды болып, Солтүстік жартышардың қылқанды және кең жапырақты ормандарында кең таралған. Сондықтан да олар негізінен Памиралай, Тянь-Шань тау жүйелерінің солтүстік және шығыс баурайында таралған. Аридті, ерте жерорта теңiздiк түрлері негізінен жазықтықта, тауға жақын аймақтарда және субтропикалық климаты бар аудандарда шоғырланған. Сондықтан Орта Азиядағы мүк тәрізділер оның батыс пен оңтүстік аудандарында - Копетдаг, Памиралай кең таралған. Бұл жерде потийлік және трихостомийлік тұқымдастардың маңыздылығы айқын көрінеді. Осында сондай-ақ Орта Азия мүк тәрізділерінің эндемизмі және оның жерорта теңiздiк, негізінен ксерофитті флористикалық құрамдас бөліктермен байланысы байқалады[9].
Орта Азия мен Қазақстан мүк тәрізділердің флорасының құрамы, құрылымын және генезисін айтарлықтай толық айқындайдтын флористикалық мәліметтердің болмауынан, осы аймақтың флорасын зерттеу қажеттілігі туды. Сондай-ақ Памиралай, Тянь-Шань, Копетдаг тау жүйелерінің және Орта Азияның тағы басқа оңтүстік аудандардың мүк түрлерінің пайда болу орталықтары мен батыстан шығысқа және шығыстан батысқа көшу жолдары болғандықтан, осы зерттеулерді өткізген өте маңызды. Осы тау жүйелерінің, әсіресе Тянь-Шань и Памиралай Орта Азияның флористикалық жағынан қарағанда ең бай аудандары екенін атап өткен жөн.
Орта Азия мен Қазақстандағы мүктәрізділер флорасына ботаниктердің көңілі ежелден түскен еді. Алғашқы зерттеушілер 1859 ж. Орта Азияға келген А. және О. Федченко болып, мүк тәрізділер туралы материал жинады. Одан кейін 1870-1900 жж. Памиралай, Тянь-Шань, Копетдаг тауларының аудандарында, Қызылқұм, Қарақұм шөлдерінде мүктерді белгілі ботаниктер Э.Регель, В.Л. Комаров, В.И.Липский, С.И.Коржинский, Б.А.Федченко және т.б. жинады. Осы ботаниктердің коллекциясы (300 үлгіден астам) В.Л. Комаров атындағы ботаникалық институтта (Санкт-Петербург қ) сақталып қалды. В.Ф.Бротерус (Brotherus, 1888 а, б, 1896) пен Г.Филибердің (Philibert, 1898, 1899, 1900) жұмыстары ең маңызды болып табылады. Олар 1896 ж. (3000 бет) жасаған экспедицияда ғылымға 30 жаңа түрін, оның ішінде Indusiell түрін әкелді. Бұл Орта Азия бриофлорасының ерекше және онда эндемикалық өсімдіктердің мол екендігін дәлелдей түсті. Экспедициялардың маршруттары келесі жерлерден өтті: Каспий облысы, Ташкент, Шымкент, Жамбыл, Мерке, Тоқмақ, Қырғыз жотасы, Қаскелен, Верный (Алматы), Іле Алатауы, Талғар, Күнгей Алатау, Ыстық көл, Теріскей Алатау, Қойсу асуы.
В.Ф.Бротерус (1906, 1914, 1918, 1931), С.М. Вислоух және А.А.Еленкин (1908), О.Федченко (1903, 1908, 1914), А.С.Лазаренко (1923, 1938) және тағы басқалардың еңбектері жарық көргеннен кейін мүк тәрізділердің флорасын зерттеу шапшаңдады. Ф.Бротерус (1918, 1931) жұмыстарында Тянь-Шань мен Памиралайдағы 50 түр және ғылымға жаңа 3 түр ашылды (Molendoa seravschancia, Tortula submontana, T.trachyphylla).
1938 ж. орта азиялық мүктердің 126 түрі мен ғылымға жаңа ашылған 9 түрге (Gymnostomum krassavinii, Phascum vlassovii, Tortla afanassievii, T.ferganensis т.б.). сипаттама берген А.С.Лазаренконың жұмысы жарыққа шықты. Бұл жұмыс қазіргі уақытта да бағалы.
Қырықыншы жылдардың екінші жартысынан бастап бриологтардың Орта Азия флорасына ықыласы күшейе түседі. Бұл кезеңде С.Лазаренко (1944, 1959), О.Ф.Газе (1947) мен Л.И.Ладыженскаяның (1948, 1956 және т.б.) жұмыстары жарыққа шығады. Бұл жұмыстарда ғылымға жаңа ашылған Lydiaea түрі көрсетіліп, Памиралайдың Зеравшан, Түркістан, Гиссар және басқа жоталардағы мүктердің біршама толық тізімі келтіріледі. Мұнымен қатар алғашқы рет осы тау жоталарының фитоценоздарың қалыптастыруда кейбір таксондардың рөлі суреттеледі.
60-70 жж. Памиралай, Тянь-Шань және Орта Азияның басқа аймақтарының мүк тәрізділердің флорасын зерттеу күшейеді Маматкулов 1963, 1964, 1970, 1973, 1974 а,б, 1980 және т.б. Рахматулина 1964, 1965, 1968; Годвинский 1965, 1966; Козлова, Годвинский 1965; Абрамова, Абрамов 1964, 1970 және т.б. Еремина 1965, 1966, 1968, 1970 және т.б. Акибаев 1961, 1963; Абрамова, Тийвель, 1971; Лазаренко, 1967, 1970, Лазаренко және т.б. 1968, 1970, Савич-Любицкая, 1965, 1969, Еремина, Прус, 1971 және т.б.). Осы кезде Орта Азия мүк тәрізділерінің жаңа түрлеріне (Usmania, Weissia Papillosissima, Leiocolea mamatkulovii, Fissidens karataviensis т.б.). арналған жұмыстар (Н.В.Самсель (1953) мен А.С.Лазаренко (1959, 1967, 1970), Е.Дуда(1970), Ю.Ваня (1980) жарық көреді.
Орта Азия мүк тәрізділерінің флорасын толық және жүйелі зерттеу Тәжікстанда жүргізілген болатын. 1960-90 жж. Памиралайдың түрлі аудандарды зерттеліп, осы жұмыстардың нәтижелері У.К. Маматқұловтың Орта Азия мүк тәрізділер флорасының систематикасы, экологиясы, географисы мен генезисіне арналған 50-ден астам жұмысында (1975, 1981, 1986, 1989, 1990 және т.б.) көрсетілген. Памиралай мүктілер флорасында 320 мүк тәрізділер бар, оның ішінде 34 тұқымдас және 103 түрі (Маматқұлов 1989). Ол Орта Азия мүк тәрізділер флорасының 600-н (153 түрі және 62 тұқымдас) көрсеткен [10].
1986-88жж. Қазақстан Алтайы мүк тәрізділері зерттелді. Материалдар Нарым, Күршім, Сарымсақты, Ивановск жоталарында және Қарақаба ойпатында жиналды. Зерттеу нәтижелері Г.Б. Сақауова (1991 а,б, 1992), И.О.Байтулин т.б. (1995) кейбір еңбектерінде және тағы басқалардың еңбектерінде 216 мүк тәрізділердің 79 түрі мен 36 тұқымдасы туралы мәліметтер көрсетілген.
Түрікменстандағы Копет-Даг тауындағы зерттеулер біршама кеш басталған. Материалдар негізінен орталық және оңтүстік-батыс Копетдагта Ашхабад және Красноводск облыстарында жиналған. Осы зерттеулер нәтижесінде 133 жапырақ сабақты мүктер мен бауырмүктер анықталған (Абрамов, Абрамова, Сиротина, 1986; Сиротина, 1987). Кейіннен бұл тізім ондаған түрлермен толықтырылған болатын.
Сонымен, Орта Азия мен Қазақстандағы мүк тәрізділер флорасы туралы мәліметтер қазіргі кезде аз, негізінен бөлек тізімдер ретінде көрсетілген. Бірақ та зерттеулер әлі де жүргізілуде.
1.1.2 Овалды гриммия -- Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb.
Сыртқы бет-пішіні.Дөңгелек формалы, сарғыш-жасыл түстен қара-жасыл түс аралығында өзгереді.
Сабақ.Сабақ ұзындығы 1-2(5) см , бұтағы тарам-тарам.
Жапырақтары.Жапырақтарының ұзындығы З мм, қайықты, атжақты - ланцеттілерден сызықты-ланцеттілерге дейін, қысқа немесе ұзын iстiктелген, жиiрек түссiз шаш сияқты ұшпен; жапырақтар қурап қалған күйде сабақтарға тiреледi, сулауда жылдам артқа жазылады, сонан соң тiк тұрады.
Енiп-өсу мүшелерi.Екi үйлiсi. Қызылдау-сары аяқ қорапқа жабысқан, перихециалды жапырақтары шығып тұрады, тегiс, қызылдау-бурыл, көктемде ұрық шашады.
Тұрған жерлерi.Ізбессіз немесе iзбеспен кедей жартастар, граниттi қойтастар, тундралар және орманда.
Таралуы.Іле-Алатауы.
1-сурет. Мүктәрізділер класына жататын Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb өсімдігі
1.1.3 Полиқанттардың және мүктәрізділердің биологиялық белсенділігі мен қолданылуы
Қазіргі кезде жаңа табиғи иммунореттеуші заттарды іздеуге көп көңіл бөлінуде. Соңғы жылдардағы зерттеулер нәтижесінде бұл жоспарда өсімдік полиқантының болашағы бар екендігі анықталды. Теңізде өсетін және сулы өсімдіктер: зостеран, фукоидан және каррагинанның түрлі фракциялары, натрий альгинаты, сонымен қатар ламинариннің табиғи полиқанттарынан ферментативті трансформациямен алынған препарат транслам, иммуномодулирлеуші қасиетке ие болып табылады. Кең таралған Potamogeton L. сулы өсімдігінің полиқанттарын зерттеуге үлкен қызығушылық тудырады [11]. ЗерттеулерP. malaianus Miq. Полиқанты вирусқа қарсы активтілік көрсететіндігі анықталды, ал P. natans L. полиқанты егеуқұйрықтарға липополиқанттың летальды дозасын енгізген кезде протекторлы әсер көрсетеді.
Potamogeton perfoliatus L.биомассасынан молекулалық массалары 20 және 500кДа,бейтарап б - ПҚ1 және қышқыл қ - ПҚ3 полиқанттары алынды. Нәтижесінде in vitro тәжірибесінде концентрациясы 0.1 және 1мкгмл P. perfoliatusполиқанттары Escherichia coli Ca 53 фагоцитоз процесінің активизациясына әсер ететіндігі анықталды. Егеуқұйрықтың макрофагының тотықтырғыш метаболизмін зерттеу кезінде, полиқанттар макрофактағы миелопероксидазаның белсенділігін реттейтіндігі анықталды. Препараттар түрлі цитокининдуцирлеуші активтілікке ие болады: бейтарап полиқанттар ИЛ - 1α, ФНО - α және ИНФ - γ өнімдерін, ал қышқыл ПҚ - ФНО - α, ИЛ - 6 фагоциттерін реттейді. Болашақта P. perfoliatus нетоксинді полиқанттарын иммуномодулятор ретінде қолданудың мүмкіндігі зор.
Cardaria repens - тен қышқыл ПҚ - кардарин алынды. Кардариннің фармокологиялық қасиеттерін зерттеу кезінде антикоагулянтты қасиетке ие екендігі анықталды, оны иттерге тәжірибе жүргізу кезінде (in vitro) тромбоэластрограф Тромб - 2 аппаратын қолданып, тромбоэластографтың (ТЭГ) көрсеткіштеріне әсері бойынша анықтады[12].
Кардариннің жануарлардың жалпы табиғатына әсерін және токсикологиялық әсерін салмағы 20 - 23 г болатын ақ егеуқұйрықтарға тәжірибе жүргізу нәтижесінде байқады, яғни дозасы 700, 800, 1000 мкгмл, 3% ерітінді күйінде вена арқылы енгізеді. Егер препаратты көрсетілген дозадан көп қолданған жағдайда тыныстың тарылуы, ал кейбір жағдайда иньекциядан кейін 1 - 3 мин өткенде тыныстың тоқтауы байқалады. Ал қалған егеуқұйрықтарда тыныс алуы біртіндеп қалпына келіп, 15 - 20 мин кейін қайта бастапқы күйге келеді.
Әдеби зерттеулер нәтижесінде Cardaria repens өсімдігінен алынған кардариннің аз токсинді қосылыс және тікелей әсер етудің антикоагулянтты активтілігіне ие екендігі анықталды.
Жапырақты мүктердің, әсіресесфагнумдардың адамөмірінде маңызы үлкен. Оларбатпақтардың бетін механикаландырылған жолмендайындау жолға қойылып келген жәнеоның көлемі жылма - жыл өсіп отырған. Шымтезекотынынжақсартудың әртүрлі тәсілдері қолданылады, нәтижесіндеоныңсапасы жоғарылайды жәнетөзімділігіарта түседі (торф брикеті, кокс газдар). Шымды құрғақ айдау (айыру) кеңінендамыпкеледі. Бұлжағдайда асақұндыөнімдер алынады: балауыз,парафин,фенолдар, карболқышқылы, қант. спирт(1т. құрғақ шымтезектен120 лдейін). Шымтезекжылуды өте нашарөткізеді, сондықтандаоны құрылысқа кеңінен пайдаланады. Дәлірек айтсақ шымтезекпен үйдің шатырының (чердактің) қабырғаларын, этажды үйлердің арасын тығыздап бекітеді және тоңазытқыштарға жылу өткізбеу мақсатында да пайдаланады. Шымтезектен құбырларға (трубопроводтарға) және басқада қондырғыларға арналған бірқалыпқа келтірілген (фасонный) жылуды немесе суықты өткізбейтін (изоляционный) бұйымдар дайындалады. Сонымен бірге қағазға және картонға қажетті заттар алынады. Бойына суды көп жинауға кабілеттілігі, сфагнум шымтезегінің ауыл шаруашылығында кең түрде және алуан түрлі мақсатта қолдануға мүмкіндік береді. Оны мал шаруашылығы фермаларында, малдың астына төсеуге және шымтезек шіріндісінен гүлдер өсіруге қажетті құмыралар жасауға пайдаланады.Сонымен бірге тағамдарды консервілеуге және бір нәрсені орауға қажетті материал ретінде де пайдаланады.
Басқа өсімдік түрімен салыстырғандамүктәрізділер мен мүктік шымтезектің әлемдік қорларында көміртек көп шоғырландырады. Мүкті шымтезек шотландық вискинің ароматизаторы ретінде қолданылады. Әлемде суларылимон шырынынан да қышқылмүк батпақтарды кездестіруге болады.Мүкті шымтезектенэкологиялықапаттардыңзар даптарын жою үшін қажетті сорбенттер өндіріледі. Бұл сорбенттер мүкке қарағанда суды сіңірмей, органикалық заттарды жақсы сіңіреді. Көптеген еуропалық қалаларда ауаның ластануының мониторингі үшін арналған көпірлерде ілінген мүгі бар контейнерлерді байқауға болады. Австралияда мүк негізіндегі жуғыш дезинфекциялайтын құрал өңделген. Бұл құрал тиімділігі тазалық сақтау талаптарына сай келеді. Мүк пен шымтезектен ағаш спиртін алуға болады. Спирт ішкі жану қозғалтқыштары үшін октан саны 100 жоғары болатын келешек жағармайы болып табылады.
Қазіргі уақытта мүктердің көптеген компоненттері әр түрлі биологиялық белсенділіктерге жауаптылар ретінде белгілі [13,14]. Олар энзим ингибирлеу, цитотоксиклалық эффект, кардиотоникалық, антибактериалды, антиоксидантты, қабынуға қарсы, өсімділікті реттейтін белсенділіктер көрсетіп, балыққа, саңырауқұлаққа қарсы токсикалық әсер тигізеді [16]. Сонымен қатар дәнді-дақылдарды қыста сақтаудың көптеген тәсілдерінің ішінде, әсіресе салқын қоймаларда сақтау, мысалы алма, сәбіз, қызылша және т.б көкөністерімен жемістерді құрғақ мүкте сақтау тиімді әдіс болып табылады. Ол үшін алдын-ала кептірілген орман сфагнумын қолданады, жұмсақ мүкке салынған алмалар тасымалдау кезінде бір-біріне соқтығыспайды, ал мүктердің салмағы тасымалдауға кедергі келтірмейді.
Сфагнум бактерицидті әсерге ие, сондықтан дәнді-дақылдардың шіруіне кедергі жасайды, сонымен қатар ылғалдылығы жоғары қоймада жемістер мен көкөністерді үсіп кетуден өзіне ылғалды тарту қабілеті арқылы сақтайды. Мүктердің тағы бір ерекшелігі: мүкте сақталатын дәнді-дақыл өзіне тән иісін жоғалтпайды.
Мүктер күннен-күнге аквариумдердегі ең танымал өсімдік болып келеді. Сулы мүктер өте жеңіл өседі және азғана мөлшері әртүрлі көлемдегі аквариумды безендіруге кең қолданылады. Мүктер салқын, қараңғы орманды елестетеді де өзінің қайталанбас әдемілігімен аквариумге ерекше түр береді. Аквариум дизаинінде келесі мүктер қолданылғанFissidens fontanus, Riccardia chamedryfolia, Spiky Moss, Taiwan Moss, Flame Moss, Erect Moss.
Аквариумды әрлеу барысында мүктен жасалған таулар үлкен қызығушылық тудырады, оны жасау үшін алдымен тастан немесе пластикалық тордан төбешік жасайды да, үстіңгі қабат ретінде тасқа немесе дәнекерлеуші субстрактқа мүкті жабыстырады [15]. Төбешіктерді мүктердің бір түрінен немесе әр түрінен жасауға болады. Аквариум қабырғаларын әрлеу үшін мүктердің келесі түрлері жиі қолданылады: Christmas Moss, Spiky Moss, Peacock Moss. Кейбір мүктәрізділер (сфагнум) антибиотикалық қасиетке ие, осыған байланысты медицинада қолданылады.
Мүктерден құрылысқа қажетті престелген плиталар алуға болады. Ең көп қолданылатындары мүкпен торф. Мүктер ауылшаруашылығында жердің құнарлылығын төмендеткенімен, топырақтың эрозияға ұшырауының алдын алады.
Медицинада қолданылатын мүктердің келесідей емдік қасиеттері бар: бактерицидті, жараны жазу, вирусқа қарсы, қан тоқтатқыш және т.б.
Сфагнум өте жоғары гигроскопиялы болып табылады, сонымен қатар газ жұтқыш қасиетке ие. Хирургиялық стоматологияда және әйел гигиенасына қажетті заттарды дайындауда да қолданылады.
Сфагнум гигроскопиялық қасиетінің арқасында мақтаның орнына таңғыш материал ретінде қолданады. Ол құрамындағы фенол тәрізді зат сфагнол болуына байланысты жара таңғыш және антисептикалық қасиетке ие. Таңу үшін алдын-ала тазаланған, ішіне мүк толтырылған дәкелі жастықшалар қолданылады (оқыс жағдайларда сфагнумды тазартпай-ақ қолдануға болады). Бұндай мақсатта сфагнумның келесі түрлерін қолданады: Sphagnum magellanicum Brid., Sph.centrale C. Jens, Sph. Palustre L. және т.б[17].
Ауалы-құрғақ жағдайда сфагнум өз салмағынан 20 есе көп суды сіңіре алады, бұл гигроскопиялылығы мақтадан 4 есе жоғары (осыдан мүк сфагнос грекшеден - губка деген мағынаны білдіреді). Сфагнумның осы қасиеті бағбандарды да қызықтырды. Жердегі қоспалардың сулы-ауалы режимін бақылаудың оңтайлы мүмкіндігі туды. Кесілген мүкті керекті субстрактқа қосқанда оған қажетті құрылысын береді және ауаның тамырға өтуін жақсартады. Сонымен қатар артық ылғалды сіңіру арқылы фильтр рөлін атқарады. Қоректік заттарды және микроэлементтерді өсімдіктерге қажетті кезінде беріп тұрады.
Сфагнумның арқасында қажетті ылғалдылықты өсімдік айналасында да сақтауға болады. Ол үшін құтының айналасына мүктерді қойып, периодты түрде ылғалдап тұру қажет.
Мүктердің келесі маңызды қасиетінің бірі спецификалық химиялық құрылысы болып табылады. Полиқанттар, ақуыз, тритерпенді қосылыстар, шайыр, пектиндер және т.б. заттардан бөлек, ол кремнийді бойына сіңіреді және антисептиктерді бойына жинайды. Осы мақсатта фенолды қосылыс сфагнолды айтсақ таниндердің мөлшері көп болса, ыдырауға тұрақтылығы жоғары болады. Яғни ол шіруге қарсы қасиетке ие. Ал егер целлюлозаның мөлшері аз болса, тез ыдырауға бейім болады. Осының нәтижесінде сфагнумның ортаны қышқылдау қасиетіне байланысты балшықта өсімдіктің шіруі болмайтын және мыңдаған жылдар бойы сақталатын химиялық орта түзеді.
Мүктер қышқылды реакцияға ие (pН=3.2-4.5). Мүктерден пайда болатын қышқылды ортада топырақ қоспаларындағы минералды заттарды ионогенді жылжымалы күйге келтіреді және олардың өсімдікке өтуіне жол ашады.
Осылайша берілген әдеби шолуда Азия, Еуразия, Америка және т.б. аймақтарда кездесетін кейбір мүк түрлерінің классификациясы, таралуы, химиялық құрамы, биологиялық белсенділігі мен қолданылуы жалпыланыпкелтірілді.
1.2 Біріншілік синтез заттары
Біріншілік синтез заттарына - амин қышқылдары, май қышқылдары, витаминдер және ферменттер жатады. Солардың ішінде біз амин қышқылдарына, май қышқылдарына және витаминдерге толығырақ тоқталамыз.
1.2.1 Май қышқылдары
Май қышқылдары - карбон қышқылдары, жануарлар мен өсімдік ағзасында бос күйінде кездеседі және липидтердің құрамына кіргенде энергетикалық және пластикалық қасиет атқарады. Май қышқылдары фосфолипидтердің құрамында биологиялық мембраналардың қалпына келуіне көмектеседі. Қанықпаған май қышқылдары адам және жануар ағзасында биологиялық белсенді заттардың биосинтезіне қатысады. сонымен қатар май қышқылдары қан плазмасы жарақаттанғанда қосымша диагностикалық тест болып табылады.
Май қышқылдары тізбектегі көміртегі атомына жалғасқан сутегілерге байланысты қаныққан және қанықпаған болып бөлінеді. Тізбектегі көміртек атомының санына байланысты төменгі (С1−С3), ортанғы(С4−С8) және жоғары (С9−С29) болып бөлінеді. Төменгі май қышқылдары- ұшқыш, өткір иісті; ортанғы май қышқылдары- жағымсыз исі бар май; жоғары май қышқылдары- қатты кристалды зат. Май қышқылдары спиртте және эфирде жақсы ериді. Құмырсқа, ирил және пропин қышқылдарынан басқасы суда жақсы араласады, май қышқылы адам және жануар ағзасында кездеседі, молекуласындағы көміртек атомы жұп болып келеді [18].
Қаныққан май қышқылдары
Лаурин қышқылы 12:0
Мирситин қышқылы 14:0
Палмитин қышқылы 16:0
Стерайн қышқылы 18:0
Арахин қышқылы 20:0
Қанықпаған май қышқылдары
Олеин қышқылы 18:1Δ9
Линол қышқылы 18: 2Δ(9,12)
Арахидон қышқылы 20:4Δ(5,8,11,14)
Эйкозапентаен қышқылы 20:5Δ(5,8,11,14,17)
Докозагексаен қышқылы 22:6Δ(4,7,10,13,16,19)
Май қышқылдары ағзада кішкене бөлігі CH3- тобы бойынша немесе екіншілік көміртек атомы бойынша тотығады. CH3- тобы бойынша тотыққанда дикарбон қышқылы түзіледі, екіншілік көміртек атомы бойынша - бір көміртек атомына азайған май қышқылы түзіледі. Екі жағдайда да жасушалар май микросмосына сіңіріледі.
Гидролиздеген кезде май глицеринге және май қышқылдарына ыдырайды. Май қышқылдары дегеніміз карбон қышқылдары. Оның құрамында көміртегі атомдарының ұзын тізбегі бар. Бұл қышқылдарға жалпы қабылданған (тривиалдық) немесе системалық атаулары қалыптасқан. Мысалы, молекула құрамында көміртегінің төрт атомы (C4) бар қышқыл май қышқылы деп аталса, сол қышқыл систематикалық номенклатурада бутан қышқылы деп аталады. Молекула құрамында көміртегінің 18 атомы бар (C18) қаныққан қышқыл тиісінше стеарин қышқылы немесе октадекан қышқылы деп аталады. Ал молекула құрамында C18 бар және бір қос байланысты қанықпаған қышқыл олеин қышқыл деп аталады [19].
Майлардың құрамында әр түрлі май қышқылдары кіреді. Мысалы, табиғи майлардың ішіндегі ең күрделісі деп табылған сүт майында 497 май қышқылы бар екені анықталған.
Май қышқылы негізгі бес топқа бөлінеді: қаныққан май қышқылдарының молекула құрамында көміртегінің 4-24 атомдары болады және олар түзу тізбекке орналасады. Табиғи майларда көміртегі атомдары жұп болады. Май қышқылдары құрамындағы көміртегін нөмірлеу карбоксил тобы тұрған атомнан басталады. Кейде көміртегі атомдары грек алфавиті әріптерімен де белгіленеді. Мұндай жағдайда карбоксил топқа ең жақын орнласқаны көміртек атомы α-әрпімен белгіленеді.
6 5 4 3 2 1
СН3-СН2-СН2-СН2-СН2-СООН
ε δ γ β α
Молекуласында бір, екі, үш және одан да көп қос байланыстары бар қанықпаған май қышқылдары. Мұндағы қос байланыстың орны Δ белгісімен көрсетіледі де, оның шекесіне нөмірлі индекс қойылады. Мысалы, Δ9 деген белгі мынаны білдіреді. Карбоксилдік топтан есептегенде 9 көміртегі атомынан кейін қос байланыс орналасады, яғни қос байланыс молекуладағы 9 және 10 көміртегі атомдарының арасында орналасады. Қышқыл молекуласындағы қос байланыстарды әрқашанда бір метилен тобы (-CH2) бөліп тұрады. Сол сияқты С18:0 белгісі май қышқылдарының молекуласы қос байланыссыз екенін және оның құрамы 18 көміртегі атомынан тұратынын көрсетеді. C18:2 белгісі молекула құрамында екі қос байланыс бар екенін және оның 18 көміртегі атомынан құралғанын білдіреді [20].
Мұнда да қос байланысты қосылыстар үшін цис-изомерия және транс-изомерия тән, олар Δ белгісінің алдына қойылады. Мысалы, цис- Δ9 немесе транс - Δ9.. Табиғи майларда әрқашанда цис-конфигурациялы қанықпаған қышқылдар кездеседі. Молекула құрамында екі немесе одан да көп қос байланысы бар қанықпаған май қышқылдары полиқанықпаған қышқылдар деп аталады.
Қос байланыстағы цис-конфигурация жағдайы қанықпаған май қышқылдарының көмірсутек атом радикалдарын қатты иілтеді. Осының молекуласында бір цис-қос байланысы бар олеин қышқылында көруге болады. Оның молекуласында бір иіліс бар. Ал линол қышқылында екі цис-қос байланысқа сәйкес екі иіліс байқалады. Қанықпаған молекулаларда қаныққан қышқылдармен салыстырғанда зор қаттылық болады. Қаныққан майқышқылдарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Оспанова Жулдыз
Іле-Алатауы кейбір мүктерінен биологиялық белсенді заттарды алудың сызба-нұсқасын жасау және анализдеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық 050721- Органикалық заттардың химиялық технологиясы
Алматы, 2012
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Химия және химиялық технология факультеті
Қорғауға жіберілді
Органикалық заттар, табиғи
қосылыстар және полимерлер
химия мен технологиясы
кафедрасының меңгерушісі х.ғ.д.,
профессор _________Әбілов Ж.Ә.
____________маусым 2012ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Іле-Алатауы кейбір мүктерінен биологиялық белсенді заттарды алудың сызба-нұсқасын жасау және анализдеу
050721- Органикалық заттардың химиялық технологиясы мамандығы бойынша
Орындаған 4 курс студенті Ж.Ө. Оспанова
Ғылымижетекші,
х.ғ.к., доцент А.К. Умбетова
Нормабақылаушы Г.Ж. Қайралапова
х.ғ.к.
Алматы, 2012
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс құрылымы мен көлемі 75 беттен, соның ішінде кіріспе, әдеби шолу, нәтижелердің талқылануы, тәжірибелік бөлім, қорытынды, 52 библиографиялық сілтемеден тұратын қолданылған әдебиеттер тізімі және 15 кестеден, 10 суреттен 2 технологиялық сызба-нұсқадан және 2 қосымшадан тұрады.
Зерттеу мақсаты Қазақстандағы Іле Алатауы өңірінде өсетін Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb.өсімдігінің жер беті бөлігінің химиялық құрамын зерттеу және биологиялық фитопрепараттар комплексін бөлудің оңтайлы технологиясын қарастыру
Зерттеу нысаны - Алматы облысында өсетін Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb.өсімдігінің жер үсті бөлігі.
Қойылған талаптар
1.Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. өсімдігінің жер бетіндегі бөлігінің сапалылығын анықтау (ылғалдылық, күлділік, экстрактивті заттар);
2.Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. өсімдігінің жер беті бөлігінің сапалылық, сандық және элементтік құрамын анықтау;
3.ББЗ комплексін бөлудің оңтайлы технологиялық сызба-нұсқасын жасау;
4.Физико-химиялық әдістермен биологиялық белсенді заттардың негізгі топтарын идентификациялау.
Түйінді сөздер: экстракция, гидролиз, көмірсу, амин қышқылдары, май қышқылдары, витаминдер, спектофотометрия, флюриометрия.
Зерттеу әдістері: Шикізаттың ылғалдылығын, күлділік мөлшерін, спектрофотометрия, флюреометрия, экстракция, ҚХ әдісі, ЖЭСХ әдісі, Фаршер-Эйбот әдісі.
РЕФЕРАТ
Структура и объем дипломной работы - дипломная работа изложена на 75 страницах, состоит из введения, литературного обзора, обсуждения результатов, экспериментальной части, заключения и списка использованной литературы, сожержащего 52 библиографическую ссылку, включает 15таблиц, 10 рисунков, 2приложения и 2 схемы.
Цель работы изучение состава и составление блок схемы получения биологически активных веществ из сырья мха рода Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. собранный на территорий Заилийского Алатау.
Объектом исследования является надземная масса мха рода Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. собранный на территорий Заилийского Алатау.
Поставленные задачи
1 .Определение доброкачественности сырья мха рода Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb.
2 . Установить качественный, колличественный и элементный состав анализируемого вида растения Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb.
3. Отработать блок-схемы получения фитопрепаратов и комплекса биологичекий активных веществ.
4. Провести идентификацию биологический активных веществ физика-химическими методами анализа.
Ключевые слова: экстракция, гидролиз, углеводы, аминокислоты, жирные кислоты, витамины, спектофотометрия, флюриометрия.
Методы исследования: методы определения влажности, содержания золы, спектрофотометрия, флюреометрия, экстракция, метод БХ, метод ВЭЖХ, метод Фаршер-Эйбот.
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР, НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 7
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР 8
КІРІСПЕ
9
1
НЕГІЗГІ БӨЛІМ. ӘДЕБИ ШОЛУ
11
1.1
1.1.1
1.1.2
1.1.3
1.2
1.2.1
Мүктәрізділер туралы мәліметтер. Түрлері. Таралуы.
Орта Азия мен Қазақстан мүк тәрізділер флорасы және зерттеу тарихы
Овалды гриммия -- Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb.
Полиқанттардың және мүктердің биологиялық белсенділігі мен қолданылуы
Біріншілік синтез заттары
Май қышқылдары
11
11
15
17
20
20
1.2.1.1
Май қышқылдарының физикалық қасиеттері
26
1.2.1.2
Май қышқылдарының реакциясы, полиқанықпаған май қышқылдары
27
1.2.2
Витаминдер
28
1.2.2.1
А витамині (ретинол)
30
1.2.2.2
1.2.2.3
1.2.3
1.2.3.1
Е витамині (токоферол)
С витамині (аскорбин қышқылы)
Амин қышқылдары. Жеке өкілдері.
Амин қышқылдарының физико-химиялық қасиеттері
30
33
34
38
1.3
Көмірсулар. Классификациясы және анықтау жолдары
40
2
2.1
2.2
2.2.1
2.2.2
2.2.3
2.2.4
2.3
ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
Зерттеу әдістері және қажетті материалдар
Сапалық анализ жүргізуге арналған әдістемелер
Ылғалдылықты анықтау
Күлділікті анықтау
Элементтік құрамды анықтау
Экстрактивті құрамын анықтау
Сандық анализ жүргізуге арналған әдістемелер
47
48
48
48
48
48
48
49
2.3.1
2.3.2
2.3.3
2.3.4
2.3.5
3
Май қышқылын сандық сараптау
А және Е витамин концентрацияларын флюреометриялық әдіспен анықтау
Амин қышқылдарының сандық талдауы
Биологиялық шикізаттан С витаминін Фаршер-Эйбот әдісімен анықтау
Шикізат құрамындағы көмірсулардың сандық анықталуы
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ТАЛҚЫЛАУ
49
49
50
51
52
53
3.1
3.1.1
3.2
3.2.1
3.2.1.1
Шикізаттың сапалығын анықтау
Экстрактивті заттарды анықтау
Шикізат құрамындағы ББЗ-ды анализдеу
Хлороформды экстракт құрамындағы заттарды сараптау
Май қышқылының сандық талдауы
53
55
55
56
57
3.2.2
3.2.2.1
3.2.3
3.2.3.1
3.2.3.2
3.2.3.3
3.3
3.3.1
Этилацетатты экстракт құрамындағы заттарды сараптау
А және Е витаминдерінің сандық талдауы
Сулы қалдық құрамындағы заттарды сараптау
Амин қышқылдарының сандық талдауы
С витаминінің сандық талдауы
Көмірсулардың анализі
Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb өсімдігінен ББ кешенді бөлу сызба-нұсқасы
Grimmia Ovalis мүгінен көмірсуларды бөлу әдісі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Ә
ҚОСЫМША Б
59
59
59
59
62
62
62
62
67
АНЫҚТАМАЛАР, НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Қарастырылып отырған дипломдық жұмыста қолданылған анықтамалар мен сілтемелер стандартқа сәйкестендірілген.
Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb- Bryudea тегіне жататын мүктің түрі.
Дәрілік өсімдік шикізаты деп - жаңадан жиналған, кептірілген, дәрілік заттарды алу үшін пайдаланылатын заттарды айтады.
Биологиялық белсенді заттар деп - тірі ағзаға спецификалық әсері бар және дәрілік өсімдік шикізатының терапиялық эффектісін анықтайтын табиғи қосылыстарды айтады.
Полиқанттар - молекулалық массасы жоғары күрделі заттар, гликозидaтік байланысымен жалғасқан моноқанттардан құралады.
Микроэлементтер - адам және жануарлар ағзасында өте аз мөлшерде болатын химиялық элементтер тобы.
Макроэлементтер - адам және жануарлар ағзасында өте көп мөлшерде кездесетін химиялық элементтер тобы.
Хроматография - органикалық қоспаларды бір - бірінен бөлу және қоспа құрамын анықтау үшін қолданылатын әдіс.
Қағазды хроматография - көбінесе органикалық қоспаларды сапалық анализдегенде қолданылатын әдіс.
Айқындағыштар- қосылыс құрамындағы арнай топтрады анықтайтын реагенттер.
Өсімдік шиізатының сапалылығы- шикізат сапасының келесідей техникалық шарттарға сай болуы: сапалық көрсеткіштер (ылғалдылығы, күлділігі, экстрактивті заттардың мөлшері), сыртқы көрінісі, қосылыстың сапасы мен саны.
Гидролиз - заттардың сумен әрекеттесуі кезінде ырырауы.
ГОСТ 2.105-95 Единая система конструкторской документации. Общие требования к текстовым документам.
ГОСТ 7.1 СИБИД Библиографическое описание документа. Общие требования и правила составления. Запись сокращений слов на русском языке
ГОСТ 7.1-84 Ссылки на источники.
ГОСТ 7.12-93 Система стандартов по информации, библиотечному и издательскому делу. Библиографическая запись. Сокращение слов на русском языке. Общие требования и правила.
ГОСТ 7.32-2001 Система стандартов по информации, библиотечному и издательскому делу. Отчет о научно-исследовательской работе. Структура и правила оформления.
ГОСТ 7.54-88 Представление численных данных о свойствах веществ и материалов в научно-технических документах.
ГОСТ 8.417-81 Государственная система обеспечения единства измерений. Единицы физических величин.
Осы дипломдық жұмыста келесідей қысқартылған сөздер мен белгілеулер қолданылады:
ББЗ - Биологиялық белсенді заттар
ББК - биолгиялық белсенді кешен
ҚХ - қағазды хроматография
БСС - бутанол сірке қышқылы су
ЖҚХ - жұқа қабатты хроматография
ДзПНА - диазотталған пара нитроанилин
МФ - мемлекеттік фармакапея
ФЭК - фотоэлектрлік калориметр
СФ - спектрофотометр
Rf - өлшемсіз бірлік, хроматографиядағы заттардың жылжу жылдамдығының көрсеткіші
УК - зерттеудің спектрлі әдісі
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Қазақстандағы Іле-Алатауы өңірінде өсетін Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. тұқымдасына жататын өсімдіктен биологиялық белсенді заттардың жаңа көздерін табуға,зерттелетін нысанның сапалылығын, минералды құрамын зерттеуге, биологиялық белсенді қосылыстардың негізгі топтарына сандық және сапалық анализ жүргізуге, полиқанттарды бөлу және алуға негізделген.
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кездегі ғылым алдына биологиялық белсенді затарды өсімдік шикізатынан жекелеген түрде алу, олардың құрылысын анықтау, физикалық-химиялық қасиеттерімен олардың адам ағзасына әсер ету механизмін зерттеу мәселелерін қояды. Бұл мәселелерді шешумен жоғары эффективті табиғи дәрілік препаратты өндірумен қоймай биологиялық белсенді заттар синтезі айшоғындағы бағытталған синтездерді тұрғызуға мүмкіндік береді.Осыған байланысты соңғы кездері биологиялық белсенді қосылыстар бар жабайы өсімдіктің химиялық құрылысын зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Қазіргі кезде әлемдік флорамен Қазақстан флорасында кеңінен тараған Grimmia ovalis (Hedw.) Lindbтұқымдасына жататын өсімдіктер үлкен теориялық және прақтикалыққызғушылықты тудрады. Осыған байланыстыІле Алатауы өңірінде өсетін жабайы өсімдіктің арасында Grimmia ovalis (Hedw.) Lindbтұқымдасына жататын өсімдіктердің құрамында биологиялық белсенді заттардың жаңа көздерін іздеу қазіргі кезде өзекті және болашақ бар деп есептеледі.
Шешілетін мәселенің замананауи тұрғыда бағалануы. Қазіргі уақытқа дейін мүктәрізділердің сан алуан түрлерінің ішінде көбісі химиялық тұрғыдан зерттелмеген. Grimmia ovalis (Hedw.) Lindbмүгінің мүктер класына (Muski), Bryidae(Бриевые) тобына жатады. Мүктәрізділердің ішіндегі саны жағынан ең көп топша болып табылады. Жапырақсабақты және бауырлы мүктерге қарағанда оның 15000 турі бар. Бірақ қазіргі таңда ең кеңінен зерттелгені Сфагнум болып табылады.Sphagnum L.Өсімдігін медицинада қолданылуына жуздеген жылдар өтті. Оны көптеген мемлекеттерде фурункулаларды, іріндеген жарақаттарды, ревматизм, радикулит, көз және ішек ауруларын жазуда қолданған [1]. Ал Бриялық топтың ішіндегі Grimmia ovalis (Hedw.) Lindbтұқымдасына жататын өсімдікті біз алғаш рет зерттеудеміз.
Зерттеу мақсаты. Қазақстандағы Іле Алатауы өңірінде өсетін Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb.өсімдігінің жер беті бөлігінің химиялық құрамын зерттеу және биологиялық белсенді заттарды бөлудің оңтайлы технологиясын қарастыру.
Зерттеу нысаны.Қазақстандағы Іле Алатауы өңірінде өсетін Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. тұқымдасына жататын мүк өсімдігінің жер беті бөлігі.
Көздеген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер алға қойылды :
Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. өсімдігінің жер бетіндегі бөлігінің сапалылығын анықтау (ылғалдылық, күлділік, экстрактивті заттар);
Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb. өсімдігінің жер беті бөлігінің сапалылық, сандық және элементтік құрамын анықтау;
ББЗ комплексін бөлудің оңтайлы технологиялық сызба-нұсқасын жасау;
Физико-химиялық әдістермен биологиялық белсенді заттардың негізгі топтарын идентификациялау.
Ғылыми жаңалығы және теориялық мәні:
* Іле Алатауы өңірінде жабайы өсімдіктен биологиялық белсенді заттарды алудың жаңа көздері табылды.
* Зерттелетін шикізатттың сапалылығы және элементтік құрамынанң көрсеткіштері.
* ЖЭСХ , флюреметрия ,Фаршер-Эйбот,қышқылдық гидролиз әдістерімен,май қышқылдары, амин қышқылдары, мономерлі (димерлі,полимерлі) көмірсулар және витамин комплекстерінің құрамы толық зерттелді
Жұмыстың практикалық мәні. Алынған нәтижелер зерттелетін шикізаттан фитопрепараттар алудың оңтайлы технологиясын жасауға мүмкіндік берді.
Басылым. Берілген диплом жұмысы бойынша Grimmia ovalis (Hedw.)Lindb.мүгінің химиялық құрамын зерттеу тақырыбына Новосибирск қаласында НИОХ СО РАН институтында Табиғи химиялық қосылыстар және биотехнология жетістіктері тақырыбында өтетін Төртінші Халықаралық конференцияға (4nd Annual Russian-Korean Conference "Current issues of natural products chemistry and biotechnology") 1 баяндама тезисі жарияға берілді.
Дипломдық жұмыстың құрылысы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлім әдеби шолудан тұрады. ОндаGrimmia ovalis (Hedw.) Lindbөсімдігі туралы жалпы мәліметтер және май қышқылдары, амин қышқылдары, витаминдер, көмірсулардың жіктелуі мен құрылысы туралы мағлұматтар келтірілген.
Екінші бөлімде зерттеу нәтижелері мен талқылаулар жасалған.Үшінші бөлімде Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb өсімдігін зерттеуде қолданылған әдістер мен реактивтер жайында айтылған.
Жұмыс75 беттен, 10суреттен және 14кестеден, 2сызбанұсқадан, 52 әдебиеттен және 2 қосымшадан тұрады.ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Мүктәрізділер туралы мәліметтер, түрлері мен таралуы
Мүктәрізділер дүниежүзінің барлық құрлықтарында кездеседі, бірақ таралуы біркелкі емес. Тропикалық елдерде олар негізінен таулы жерлерде өседі. Аздаған түрлері ылғалы жеткіліксіз жерлерде, мысалы шөлейт аймақтарда кездеседі. Кейбір түрлері ағаштың қабығында эпифит ретінде немесе суда өмір сүреді. Мүктәрізділер тундраның, батпақты жерлердің және орманның өсімдіктер жабынының қалыптасуында алатын орны ерекше [2].
Мүк тәрізділердің қарапайым түрлері сабаққа және жапыраққа бөлінбейді. Олардың вегетативтік денесі талломнан немесе слоевищиден тұрады. Жақсы жетілген мүктәрізділер нағыз жапырақты сабақты өсімдіктер болып келеді. Барлық мүктәрізділердің тамырлары болмайды, өсімдіктердің субстратқа бекінуін және топырақтан ылғалды қабылдау қызметін ризоидтары атқарады. Ризоид дегеніміз сыртқы клеткаларда болатын өсімдіктер[3]. Өткізгіш системасы шоқ түрінде болмайды, тек кейбір өкілдерінде трахеидтер мен сүзгілі түтіктерге ұқсас өткізгіш элементтері пайда болады. Олар баска жоғары сатыдағы өсімдіктердің орталық цилиндрінің құрылысына ұқсас жобада пайда болады.
Мүктәрізділерді басқа жоғары сатыдағы өсімдіктерден ерекше бөліп тұратын негізгі бір белгі, ол бұлардың даму циклінде гаметофитінің (жыныстық ұрпақтың) басым болуы және спорофитінің (жыныссыз ұрпақтың) біршама нашар жетілуі.
Мүк тәрізділерді инвентаризациялау әлі күнге дейін аяқталмаған, әсіресе бриологтар тропикалық және оңтүстік жарты шар аймақтарын нашар зерттеген. Дүние жүзі бойыншы шамамен 22000-нан 27000-ға дейін мүк тәрізділердің түрлері кездеседі. Олардың 8500 дейін бауыр мүктері (280 туыс), 14500-ге дейін (кейбір авторлардың мәліметтері бойынша 18000-дейін) жапырақты-сабақты мүктер (700-ден аса туыс) және 300-дей түрін (3 немесе 6 туыс) антоцероттар түзеді. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің ішінде түрлерінің саны жағынан мүк тәрізділер гүлді өсімдіктерден кейінгі екінші орынды алады.
1.1.1 Орта Азия мен Қазақстандағы мүк тәрізділердің флорасыжәне зерттеу тарихы
Орта Азия мен Қазақстанның мүктәрізділер флорасы 186 тек пен 68 тұқымдастан тұратын 615 түрден құралған. Печеночниктер тобы 71 түрді, ал сағақжапырақты мүктер тобы 544 түрді қамтиды. Бұл аймақ үшін бекітілген мүктәрізділер түрлерінің жалпы санын толық және таулы аймақ флора байлығының орташа деңгейіне сәйкес келеді деп есептеуге болады. Түрлер саны бойынша Орта Азия мен Қазақстанның мүктәрізділер флорасы Кавказ (627 түр), Таяу Шығыс (635), Сібір (625), Украин Карпаттары (488), Испания (668), Польша (677) мен Финляндияның (591) сағақжапырақты мүктер флорасына жақын. Теңіз деңгейінің биіктігі мен климаттың өзгеруі флораға өз әсерлерін тигізеді.
Сағақжапырақтымүктер(Hornworts) - әдетте тропиктерде таралған 300 түрді біріктіретін, 6 тұқымдастан тұратын, 2 текті қамтитын ерекше топ [4].
Печеночникті мүктернемесепеченочниктер(Liverwort s) 2 класқа бөлінеді: маршанциевые және юнгерманниевые.
Маршанциевые печеночниктер (Marchantiidae) - әдетте топырақта, сирек жағдайда суда, жартастарда өсетін бүкіл жер шарында, көбінесе тропиктерде кеңінен таралған өсімдіктер. Мезозойда табылғанNaiadita кіретін, 420 түрді біріктіретін, 35 тұқымдастан тұратын, 16 текті қамтиды.
Юнгерманниевые печеночниктер (Jungermanniidae) - 9 мың түрді біріктіретін, 240 тұқымдастан тұратын, 45 текті қамтиды.
Мүктер (Musci) 3 класқа бөлінеді: сфагновые, андреевые және бриевые.
Андреевые мүктәрізділер - бірқабатты жапырақты ұсақ қызыл - бура (қараға дейін) өсімдіктер.
Бриевыемүктәрізділер - салыстырмалы кең ауқымды ерекше топ.
Сағақжапырақты және печеночниктімүктәрізділер көбінесе тропикалық немесе орташа ылғалды климатты елдерде таралған; аз ғана саны құрғақ жерлерде өседі [5]. Мүктерылғалды жерлерде, ормандарда, тундраларда, батпақтарда, бір сөзбен айтқанда барлық жерлерде өседі [6].
Бұл уақытқа дейін отандық мүктәрізділердің химиялық құрамы туралы бытыраңқылық мәліметтер ғана бар, сондықтан да мүктәрізділердің химиялық құрамын зерттеу, отандық өсімдік шикізатынан ББК-нің жаңа көздерін іздеу және олардың негізіндегі құралдарды медицина, фармацевтика, ауыл шаруашылықта қолдану өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Түрлі бірегей биологиялық белсенді метаболиттере ие, ББК-нің жаңа көздері мен қоршаған ортаның түрлі факторларының экологиялық жағдайларының индикаторлары болып табылатын мүктер болашағы бар жаңа зерттеу нысаны болып табылады [7,8].Сондықтан да оларды химиялық анықтау, бөлу мен алу әдістерін табу, олардың биологиялық белсенділіктерін зерттеу үлкен ғылыми және тәжірибелік қызығушылық білдіреді.
Конспектінің материалдары Памиралай, Тянь-Шань, Копетдаг, Қызылқұм, Қарақұм, Қазақстан Алтайы, Жоңғария, Тарбағатай және Орта Азияның басқа флористикалық жерлерінде 1960-1998 жж. авторлармен жиналған жапырақ сабақты мүктер мен бауырмүктердің гербарийлік үлгілері болды. Сондай-ақ төмендегі мекемелердің мүктердің гербарийлері де қолданылған болатын: В.Л.Комаров атындағы ботаникалық институты (Санкт-Петербург қ, Ресей), Тәжікстан ботаникалық институты (Душанбе қ), Н.Г.Холодный атындағы ботаника институты (Киев қ, Львов қ, Украина), Түрікменстан ботаника институты (Ашхабад қ), Қырғызстан биология институты (Бішкек қ), Өзбекстан ботаникалық институты мен ботаникалық бағы (Ташкент қ), Қазақстан Республикасы ботаника мен фитоинтродукция институты, Әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ (Алматы қ). Материалдар толық болу үшін, біз Орта Азия мен Қазақстандағы мүк тәрізділер жайында мәліметтер келтірілген әдеби деректерді де қарадық.
Конспектіде бауырмкүтер класстарының таксондары (Hepaticopsida) және жапырақ сабақты мүктер (Bryopsida) келтірілген. Bryopsida мүктерінің үш төменгі классы (Sphagnidae, Andreaeidae, Bryidae) және Hepaticopsida бауырмүктердің екі төменгі классы (Jungermanniidae, Marchantiidae) сипатталған.
Сипаттама біртұтас жүйе бойынша берілген: түрдің латын атауы, негізгі синонимдері, түрдің таралған жері.
Мүк тәрізділер бөлімі - жоғарғы өсімдіктер арасында көп таралған топ. Түрлерінің саны жөнінен олар гүл өсімдіктерінен кейін екінші орын алып, Орта Азияда кеңінен таралған. Мүк тәрізділер көбінесе көп жылдық өсімдіктер болып келеді. Олар қиын жағдайларда және жерлерде өсе береді. Мүк тәрізділердің өкілдері жердің кез келген аймағында табылған. Бірақ та түрлі географиялық аудандарда - флора құрамымен және молшылық деңгейімен ерекшеленетін аймақтарда. Олар тек теңіздер, мұхит пен хлоридті және сульфидті сортаң шөлдерде ғана мекендемейді. Алайда, оларды шектеу факторлардың төмендеген жерлерде де кездестіруге болады. Қызылқұм, Қарақұм және Орта Азияның басқа солтүстік аудандарында мүктердің ксерофилді түрлерінен құрылған тортилий мүк шөлдері бәріне мәлім.
Орта Азия мүк тәрізділерді есептеу әлі де аяқталған жоқ. Бірақ қазіргі уақытта жеткілікті материалдар көлемі жиналған, әсіресе Памиралай, Тянь-Шань, Копетдаг тау жүйелері бойынша. Бұл кейбір қорытындыларды жасау үшін және оларды Флора конспектісі немесе Анықтаушы түрінде есеп жасау үшін қажет. Сондай-ақ бұл ботаникалық әдебиеттерде Орта Азияға көрші елдердің - Ресей, Иран, Ауғанстан және Батыс Қытайдан мүк тәрізділер флорасы жайында мәліметтерді жоқтығына байланысты қажет болып отыр.
Орта Азияда қазіргі кезде мүк тәрізділердің мыңға жуық таксондары тіркелген. Олардың көбісі фитоценоздарды құруда маңызды орын алады. Мүк тәрізділердің кейбір түрлері жоғары тауларда, атап айтқанда суық Альпы тауларынан бастап, шөлдерге дейін өте қиын жағдайларда өсе береді.
Орта Азия мен Қазақстандағы мүк тәрізділердің флорасында эндемикалық түрлер көп. Indusiella, Lidiaea, Usmania және елуден астам эндемикалық түрлерге ерекше көңіл бөлген жөн. Осыған байланысты, Орта Азия флорасының қалыптасау тарихын білу үшін оның мүк тәрізділерін одан да терең зерттеуге қызығушылық артады. Мұнда ерте жерорта теңiздiк, ішінара жерорта теңiздiк және орта азиялық түрлер кездеседі. Орта Азия мүк тәрізділердің флорасының көп бөлігі тарау сипаты жөнінен арктоалпілік, бореалды және неморалды болып, Солтүстік жартышардың қылқанды және кең жапырақты ормандарында кең таралған. Сондықтан да олар негізінен Памиралай, Тянь-Шань тау жүйелерінің солтүстік және шығыс баурайында таралған. Аридті, ерте жерорта теңiздiк түрлері негізінен жазықтықта, тауға жақын аймақтарда және субтропикалық климаты бар аудандарда шоғырланған. Сондықтан Орта Азиядағы мүк тәрізділер оның батыс пен оңтүстік аудандарында - Копетдаг, Памиралай кең таралған. Бұл жерде потийлік және трихостомийлік тұқымдастардың маңыздылығы айқын көрінеді. Осында сондай-ақ Орта Азия мүк тәрізділерінің эндемизмі және оның жерорта теңiздiк, негізінен ксерофитті флористикалық құрамдас бөліктермен байланысы байқалады[9].
Орта Азия мен Қазақстан мүк тәрізділердің флорасының құрамы, құрылымын және генезисін айтарлықтай толық айқындайдтын флористикалық мәліметтердің болмауынан, осы аймақтың флорасын зерттеу қажеттілігі туды. Сондай-ақ Памиралай, Тянь-Шань, Копетдаг тау жүйелерінің және Орта Азияның тағы басқа оңтүстік аудандардың мүк түрлерінің пайда болу орталықтары мен батыстан шығысқа және шығыстан батысқа көшу жолдары болғандықтан, осы зерттеулерді өткізген өте маңызды. Осы тау жүйелерінің, әсіресе Тянь-Шань и Памиралай Орта Азияның флористикалық жағынан қарағанда ең бай аудандары екенін атап өткен жөн.
Орта Азия мен Қазақстандағы мүктәрізділер флорасына ботаниктердің көңілі ежелден түскен еді. Алғашқы зерттеушілер 1859 ж. Орта Азияға келген А. және О. Федченко болып, мүк тәрізділер туралы материал жинады. Одан кейін 1870-1900 жж. Памиралай, Тянь-Шань, Копетдаг тауларының аудандарында, Қызылқұм, Қарақұм шөлдерінде мүктерді белгілі ботаниктер Э.Регель, В.Л. Комаров, В.И.Липский, С.И.Коржинский, Б.А.Федченко және т.б. жинады. Осы ботаниктердің коллекциясы (300 үлгіден астам) В.Л. Комаров атындағы ботаникалық институтта (Санкт-Петербург қ) сақталып қалды. В.Ф.Бротерус (Brotherus, 1888 а, б, 1896) пен Г.Филибердің (Philibert, 1898, 1899, 1900) жұмыстары ең маңызды болып табылады. Олар 1896 ж. (3000 бет) жасаған экспедицияда ғылымға 30 жаңа түрін, оның ішінде Indusiell түрін әкелді. Бұл Орта Азия бриофлорасының ерекше және онда эндемикалық өсімдіктердің мол екендігін дәлелдей түсті. Экспедициялардың маршруттары келесі жерлерден өтті: Каспий облысы, Ташкент, Шымкент, Жамбыл, Мерке, Тоқмақ, Қырғыз жотасы, Қаскелен, Верный (Алматы), Іле Алатауы, Талғар, Күнгей Алатау, Ыстық көл, Теріскей Алатау, Қойсу асуы.
В.Ф.Бротерус (1906, 1914, 1918, 1931), С.М. Вислоух және А.А.Еленкин (1908), О.Федченко (1903, 1908, 1914), А.С.Лазаренко (1923, 1938) және тағы басқалардың еңбектері жарық көргеннен кейін мүк тәрізділердің флорасын зерттеу шапшаңдады. Ф.Бротерус (1918, 1931) жұмыстарында Тянь-Шань мен Памиралайдағы 50 түр және ғылымға жаңа 3 түр ашылды (Molendoa seravschancia, Tortula submontana, T.trachyphylla).
1938 ж. орта азиялық мүктердің 126 түрі мен ғылымға жаңа ашылған 9 түрге (Gymnostomum krassavinii, Phascum vlassovii, Tortla afanassievii, T.ferganensis т.б.). сипаттама берген А.С.Лазаренконың жұмысы жарыққа шықты. Бұл жұмыс қазіргі уақытта да бағалы.
Қырықыншы жылдардың екінші жартысынан бастап бриологтардың Орта Азия флорасына ықыласы күшейе түседі. Бұл кезеңде С.Лазаренко (1944, 1959), О.Ф.Газе (1947) мен Л.И.Ладыженскаяның (1948, 1956 және т.б.) жұмыстары жарыққа шығады. Бұл жұмыстарда ғылымға жаңа ашылған Lydiaea түрі көрсетіліп, Памиралайдың Зеравшан, Түркістан, Гиссар және басқа жоталардағы мүктердің біршама толық тізімі келтіріледі. Мұнымен қатар алғашқы рет осы тау жоталарының фитоценоздарың қалыптастыруда кейбір таксондардың рөлі суреттеледі.
60-70 жж. Памиралай, Тянь-Шань және Орта Азияның басқа аймақтарының мүк тәрізділердің флорасын зерттеу күшейеді Маматкулов 1963, 1964, 1970, 1973, 1974 а,б, 1980 және т.б. Рахматулина 1964, 1965, 1968; Годвинский 1965, 1966; Козлова, Годвинский 1965; Абрамова, Абрамов 1964, 1970 және т.б. Еремина 1965, 1966, 1968, 1970 және т.б. Акибаев 1961, 1963; Абрамова, Тийвель, 1971; Лазаренко, 1967, 1970, Лазаренко және т.б. 1968, 1970, Савич-Любицкая, 1965, 1969, Еремина, Прус, 1971 және т.б.). Осы кезде Орта Азия мүк тәрізділерінің жаңа түрлеріне (Usmania, Weissia Papillosissima, Leiocolea mamatkulovii, Fissidens karataviensis т.б.). арналған жұмыстар (Н.В.Самсель (1953) мен А.С.Лазаренко (1959, 1967, 1970), Е.Дуда(1970), Ю.Ваня (1980) жарық көреді.
Орта Азия мүк тәрізділерінің флорасын толық және жүйелі зерттеу Тәжікстанда жүргізілген болатын. 1960-90 жж. Памиралайдың түрлі аудандарды зерттеліп, осы жұмыстардың нәтижелері У.К. Маматқұловтың Орта Азия мүк тәрізділер флорасының систематикасы, экологиясы, географисы мен генезисіне арналған 50-ден астам жұмысында (1975, 1981, 1986, 1989, 1990 және т.б.) көрсетілген. Памиралай мүктілер флорасында 320 мүк тәрізділер бар, оның ішінде 34 тұқымдас және 103 түрі (Маматқұлов 1989). Ол Орта Азия мүк тәрізділер флорасының 600-н (153 түрі және 62 тұқымдас) көрсеткен [10].
1986-88жж. Қазақстан Алтайы мүк тәрізділері зерттелді. Материалдар Нарым, Күршім, Сарымсақты, Ивановск жоталарында және Қарақаба ойпатында жиналды. Зерттеу нәтижелері Г.Б. Сақауова (1991 а,б, 1992), И.О.Байтулин т.б. (1995) кейбір еңбектерінде және тағы басқалардың еңбектерінде 216 мүк тәрізділердің 79 түрі мен 36 тұқымдасы туралы мәліметтер көрсетілген.
Түрікменстандағы Копет-Даг тауындағы зерттеулер біршама кеш басталған. Материалдар негізінен орталық және оңтүстік-батыс Копетдагта Ашхабад және Красноводск облыстарында жиналған. Осы зерттеулер нәтижесінде 133 жапырақ сабақты мүктер мен бауырмүктер анықталған (Абрамов, Абрамова, Сиротина, 1986; Сиротина, 1987). Кейіннен бұл тізім ондаған түрлермен толықтырылған болатын.
Сонымен, Орта Азия мен Қазақстандағы мүк тәрізділер флорасы туралы мәліметтер қазіргі кезде аз, негізінен бөлек тізімдер ретінде көрсетілген. Бірақ та зерттеулер әлі де жүргізілуде.
1.1.2 Овалды гриммия -- Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb.
Сыртқы бет-пішіні.Дөңгелек формалы, сарғыш-жасыл түстен қара-жасыл түс аралығында өзгереді.
Сабақ.Сабақ ұзындығы 1-2(5) см , бұтағы тарам-тарам.
Жапырақтары.Жапырақтарының ұзындығы З мм, қайықты, атжақты - ланцеттілерден сызықты-ланцеттілерге дейін, қысқа немесе ұзын iстiктелген, жиiрек түссiз шаш сияқты ұшпен; жапырақтар қурап қалған күйде сабақтарға тiреледi, сулауда жылдам артқа жазылады, сонан соң тiк тұрады.
Енiп-өсу мүшелерi.Екi үйлiсi. Қызылдау-сары аяқ қорапқа жабысқан, перихециалды жапырақтары шығып тұрады, тегiс, қызылдау-бурыл, көктемде ұрық шашады.
Тұрған жерлерi.Ізбессіз немесе iзбеспен кедей жартастар, граниттi қойтастар, тундралар және орманда.
Таралуы.Іле-Алатауы.
1-сурет. Мүктәрізділер класына жататын Grimmia ovalis (Hedw.) Lindb өсімдігі
1.1.3 Полиқанттардың және мүктәрізділердің биологиялық белсенділігі мен қолданылуы
Қазіргі кезде жаңа табиғи иммунореттеуші заттарды іздеуге көп көңіл бөлінуде. Соңғы жылдардағы зерттеулер нәтижесінде бұл жоспарда өсімдік полиқантының болашағы бар екендігі анықталды. Теңізде өсетін және сулы өсімдіктер: зостеран, фукоидан және каррагинанның түрлі фракциялары, натрий альгинаты, сонымен қатар ламинариннің табиғи полиқанттарынан ферментативті трансформациямен алынған препарат транслам, иммуномодулирлеуші қасиетке ие болып табылады. Кең таралған Potamogeton L. сулы өсімдігінің полиқанттарын зерттеуге үлкен қызығушылық тудырады [11]. ЗерттеулерP. malaianus Miq. Полиқанты вирусқа қарсы активтілік көрсететіндігі анықталды, ал P. natans L. полиқанты егеуқұйрықтарға липополиқанттың летальды дозасын енгізген кезде протекторлы әсер көрсетеді.
Potamogeton perfoliatus L.биомассасынан молекулалық массалары 20 және 500кДа,бейтарап б - ПҚ1 және қышқыл қ - ПҚ3 полиқанттары алынды. Нәтижесінде in vitro тәжірибесінде концентрациясы 0.1 және 1мкгмл P. perfoliatusполиқанттары Escherichia coli Ca 53 фагоцитоз процесінің активизациясына әсер ететіндігі анықталды. Егеуқұйрықтың макрофагының тотықтырғыш метаболизмін зерттеу кезінде, полиқанттар макрофактағы миелопероксидазаның белсенділігін реттейтіндігі анықталды. Препараттар түрлі цитокининдуцирлеуші активтілікке ие болады: бейтарап полиқанттар ИЛ - 1α, ФНО - α және ИНФ - γ өнімдерін, ал қышқыл ПҚ - ФНО - α, ИЛ - 6 фагоциттерін реттейді. Болашақта P. perfoliatus нетоксинді полиқанттарын иммуномодулятор ретінде қолданудың мүмкіндігі зор.
Cardaria repens - тен қышқыл ПҚ - кардарин алынды. Кардариннің фармокологиялық қасиеттерін зерттеу кезінде антикоагулянтты қасиетке ие екендігі анықталды, оны иттерге тәжірибе жүргізу кезінде (in vitro) тромбоэластрограф Тромб - 2 аппаратын қолданып, тромбоэластографтың (ТЭГ) көрсеткіштеріне әсері бойынша анықтады[12].
Кардариннің жануарлардың жалпы табиғатына әсерін және токсикологиялық әсерін салмағы 20 - 23 г болатын ақ егеуқұйрықтарға тәжірибе жүргізу нәтижесінде байқады, яғни дозасы 700, 800, 1000 мкгмл, 3% ерітінді күйінде вена арқылы енгізеді. Егер препаратты көрсетілген дозадан көп қолданған жағдайда тыныстың тарылуы, ал кейбір жағдайда иньекциядан кейін 1 - 3 мин өткенде тыныстың тоқтауы байқалады. Ал қалған егеуқұйрықтарда тыныс алуы біртіндеп қалпына келіп, 15 - 20 мин кейін қайта бастапқы күйге келеді.
Әдеби зерттеулер нәтижесінде Cardaria repens өсімдігінен алынған кардариннің аз токсинді қосылыс және тікелей әсер етудің антикоагулянтты активтілігіне ие екендігі анықталды.
Жапырақты мүктердің, әсіресесфагнумдардың адамөмірінде маңызы үлкен. Оларбатпақтардың бетін механикаландырылған жолмендайындау жолға қойылып келген жәнеоның көлемі жылма - жыл өсіп отырған. Шымтезекотынынжақсартудың әртүрлі тәсілдері қолданылады, нәтижесіндеоныңсапасы жоғарылайды жәнетөзімділігіарта түседі (торф брикеті, кокс газдар). Шымды құрғақ айдау (айыру) кеңінендамыпкеледі. Бұлжағдайда асақұндыөнімдер алынады: балауыз,парафин,фенолдар, карболқышқылы, қант. спирт(1т. құрғақ шымтезектен120 лдейін). Шымтезекжылуды өте нашарөткізеді, сондықтандаоны құрылысқа кеңінен пайдаланады. Дәлірек айтсақ шымтезекпен үйдің шатырының (чердактің) қабырғаларын, этажды үйлердің арасын тығыздап бекітеді және тоңазытқыштарға жылу өткізбеу мақсатында да пайдаланады. Шымтезектен құбырларға (трубопроводтарға) және басқада қондырғыларға арналған бірқалыпқа келтірілген (фасонный) жылуды немесе суықты өткізбейтін (изоляционный) бұйымдар дайындалады. Сонымен бірге қағазға және картонға қажетті заттар алынады. Бойына суды көп жинауға кабілеттілігі, сфагнум шымтезегінің ауыл шаруашылығында кең түрде және алуан түрлі мақсатта қолдануға мүмкіндік береді. Оны мал шаруашылығы фермаларында, малдың астына төсеуге және шымтезек шіріндісінен гүлдер өсіруге қажетті құмыралар жасауға пайдаланады.Сонымен бірге тағамдарды консервілеуге және бір нәрсені орауға қажетті материал ретінде де пайдаланады.
Басқа өсімдік түрімен салыстырғандамүктәрізділер мен мүктік шымтезектің әлемдік қорларында көміртек көп шоғырландырады. Мүкті шымтезек шотландық вискинің ароматизаторы ретінде қолданылады. Әлемде суларылимон шырынынан да қышқылмүк батпақтарды кездестіруге болады.Мүкті шымтезектенэкологиялықапаттардыңзар даптарын жою үшін қажетті сорбенттер өндіріледі. Бұл сорбенттер мүкке қарағанда суды сіңірмей, органикалық заттарды жақсы сіңіреді. Көптеген еуропалық қалаларда ауаның ластануының мониторингі үшін арналған көпірлерде ілінген мүгі бар контейнерлерді байқауға болады. Австралияда мүк негізіндегі жуғыш дезинфекциялайтын құрал өңделген. Бұл құрал тиімділігі тазалық сақтау талаптарына сай келеді. Мүк пен шымтезектен ағаш спиртін алуға болады. Спирт ішкі жану қозғалтқыштары үшін октан саны 100 жоғары болатын келешек жағармайы болып табылады.
Қазіргі уақытта мүктердің көптеген компоненттері әр түрлі биологиялық белсенділіктерге жауаптылар ретінде белгілі [13,14]. Олар энзим ингибирлеу, цитотоксиклалық эффект, кардиотоникалық, антибактериалды, антиоксидантты, қабынуға қарсы, өсімділікті реттейтін белсенділіктер көрсетіп, балыққа, саңырауқұлаққа қарсы токсикалық әсер тигізеді [16]. Сонымен қатар дәнді-дақылдарды қыста сақтаудың көптеген тәсілдерінің ішінде, әсіресе салқын қоймаларда сақтау, мысалы алма, сәбіз, қызылша және т.б көкөністерімен жемістерді құрғақ мүкте сақтау тиімді әдіс болып табылады. Ол үшін алдын-ала кептірілген орман сфагнумын қолданады, жұмсақ мүкке салынған алмалар тасымалдау кезінде бір-біріне соқтығыспайды, ал мүктердің салмағы тасымалдауға кедергі келтірмейді.
Сфагнум бактерицидті әсерге ие, сондықтан дәнді-дақылдардың шіруіне кедергі жасайды, сонымен қатар ылғалдылығы жоғары қоймада жемістер мен көкөністерді үсіп кетуден өзіне ылғалды тарту қабілеті арқылы сақтайды. Мүктердің тағы бір ерекшелігі: мүкте сақталатын дәнді-дақыл өзіне тән иісін жоғалтпайды.
Мүктер күннен-күнге аквариумдердегі ең танымал өсімдік болып келеді. Сулы мүктер өте жеңіл өседі және азғана мөлшері әртүрлі көлемдегі аквариумды безендіруге кең қолданылады. Мүктер салқын, қараңғы орманды елестетеді де өзінің қайталанбас әдемілігімен аквариумге ерекше түр береді. Аквариум дизаинінде келесі мүктер қолданылғанFissidens fontanus, Riccardia chamedryfolia, Spiky Moss, Taiwan Moss, Flame Moss, Erect Moss.
Аквариумды әрлеу барысында мүктен жасалған таулар үлкен қызығушылық тудырады, оны жасау үшін алдымен тастан немесе пластикалық тордан төбешік жасайды да, үстіңгі қабат ретінде тасқа немесе дәнекерлеуші субстрактқа мүкті жабыстырады [15]. Төбешіктерді мүктердің бір түрінен немесе әр түрінен жасауға болады. Аквариум қабырғаларын әрлеу үшін мүктердің келесі түрлері жиі қолданылады: Christmas Moss, Spiky Moss, Peacock Moss. Кейбір мүктәрізділер (сфагнум) антибиотикалық қасиетке ие, осыған байланысты медицинада қолданылады.
Мүктерден құрылысқа қажетті престелген плиталар алуға болады. Ең көп қолданылатындары мүкпен торф. Мүктер ауылшаруашылығында жердің құнарлылығын төмендеткенімен, топырақтың эрозияға ұшырауының алдын алады.
Медицинада қолданылатын мүктердің келесідей емдік қасиеттері бар: бактерицидті, жараны жазу, вирусқа қарсы, қан тоқтатқыш және т.б.
Сфагнум өте жоғары гигроскопиялы болып табылады, сонымен қатар газ жұтқыш қасиетке ие. Хирургиялық стоматологияда және әйел гигиенасына қажетті заттарды дайындауда да қолданылады.
Сфагнум гигроскопиялық қасиетінің арқасында мақтаның орнына таңғыш материал ретінде қолданады. Ол құрамындағы фенол тәрізді зат сфагнол болуына байланысты жара таңғыш және антисептикалық қасиетке ие. Таңу үшін алдын-ала тазаланған, ішіне мүк толтырылған дәкелі жастықшалар қолданылады (оқыс жағдайларда сфагнумды тазартпай-ақ қолдануға болады). Бұндай мақсатта сфагнумның келесі түрлерін қолданады: Sphagnum magellanicum Brid., Sph.centrale C. Jens, Sph. Palustre L. және т.б[17].
Ауалы-құрғақ жағдайда сфагнум өз салмағынан 20 есе көп суды сіңіре алады, бұл гигроскопиялылығы мақтадан 4 есе жоғары (осыдан мүк сфагнос грекшеден - губка деген мағынаны білдіреді). Сфагнумның осы қасиеті бағбандарды да қызықтырды. Жердегі қоспалардың сулы-ауалы режимін бақылаудың оңтайлы мүмкіндігі туды. Кесілген мүкті керекті субстрактқа қосқанда оған қажетті құрылысын береді және ауаның тамырға өтуін жақсартады. Сонымен қатар артық ылғалды сіңіру арқылы фильтр рөлін атқарады. Қоректік заттарды және микроэлементтерді өсімдіктерге қажетті кезінде беріп тұрады.
Сфагнумның арқасында қажетті ылғалдылықты өсімдік айналасында да сақтауға болады. Ол үшін құтының айналасына мүктерді қойып, периодты түрде ылғалдап тұру қажет.
Мүктердің келесі маңызды қасиетінің бірі спецификалық химиялық құрылысы болып табылады. Полиқанттар, ақуыз, тритерпенді қосылыстар, шайыр, пектиндер және т.б. заттардан бөлек, ол кремнийді бойына сіңіреді және антисептиктерді бойына жинайды. Осы мақсатта фенолды қосылыс сфагнолды айтсақ таниндердің мөлшері көп болса, ыдырауға тұрақтылығы жоғары болады. Яғни ол шіруге қарсы қасиетке ие. Ал егер целлюлозаның мөлшері аз болса, тез ыдырауға бейім болады. Осының нәтижесінде сфагнумның ортаны қышқылдау қасиетіне байланысты балшықта өсімдіктің шіруі болмайтын және мыңдаған жылдар бойы сақталатын химиялық орта түзеді.
Мүктер қышқылды реакцияға ие (pН=3.2-4.5). Мүктерден пайда болатын қышқылды ортада топырақ қоспаларындағы минералды заттарды ионогенді жылжымалы күйге келтіреді және олардың өсімдікке өтуіне жол ашады.
Осылайша берілген әдеби шолуда Азия, Еуразия, Америка және т.б. аймақтарда кездесетін кейбір мүк түрлерінің классификациясы, таралуы, химиялық құрамы, биологиялық белсенділігі мен қолданылуы жалпыланыпкелтірілді.
1.2 Біріншілік синтез заттары
Біріншілік синтез заттарына - амин қышқылдары, май қышқылдары, витаминдер және ферменттер жатады. Солардың ішінде біз амин қышқылдарына, май қышқылдарына және витаминдерге толығырақ тоқталамыз.
1.2.1 Май қышқылдары
Май қышқылдары - карбон қышқылдары, жануарлар мен өсімдік ағзасында бос күйінде кездеседі және липидтердің құрамына кіргенде энергетикалық және пластикалық қасиет атқарады. Май қышқылдары фосфолипидтердің құрамында биологиялық мембраналардың қалпына келуіне көмектеседі. Қанықпаған май қышқылдары адам және жануар ағзасында биологиялық белсенді заттардың биосинтезіне қатысады. сонымен қатар май қышқылдары қан плазмасы жарақаттанғанда қосымша диагностикалық тест болып табылады.
Май қышқылдары тізбектегі көміртегі атомына жалғасқан сутегілерге байланысты қаныққан және қанықпаған болып бөлінеді. Тізбектегі көміртек атомының санына байланысты төменгі (С1−С3), ортанғы(С4−С8) және жоғары (С9−С29) болып бөлінеді. Төменгі май қышқылдары- ұшқыш, өткір иісті; ортанғы май қышқылдары- жағымсыз исі бар май; жоғары май қышқылдары- қатты кристалды зат. Май қышқылдары спиртте және эфирде жақсы ериді. Құмырсқа, ирил және пропин қышқылдарынан басқасы суда жақсы араласады, май қышқылы адам және жануар ағзасында кездеседі, молекуласындағы көміртек атомы жұп болып келеді [18].
Қаныққан май қышқылдары
Лаурин қышқылы 12:0
Мирситин қышқылы 14:0
Палмитин қышқылы 16:0
Стерайн қышқылы 18:0
Арахин қышқылы 20:0
Қанықпаған май қышқылдары
Олеин қышқылы 18:1Δ9
Линол қышқылы 18: 2Δ(9,12)
Арахидон қышқылы 20:4Δ(5,8,11,14)
Эйкозапентаен қышқылы 20:5Δ(5,8,11,14,17)
Докозагексаен қышқылы 22:6Δ(4,7,10,13,16,19)
Май қышқылдары ағзада кішкене бөлігі CH3- тобы бойынша немесе екіншілік көміртек атомы бойынша тотығады. CH3- тобы бойынша тотыққанда дикарбон қышқылы түзіледі, екіншілік көміртек атомы бойынша - бір көміртек атомына азайған май қышқылы түзіледі. Екі жағдайда да жасушалар май микросмосына сіңіріледі.
Гидролиздеген кезде май глицеринге және май қышқылдарына ыдырайды. Май қышқылдары дегеніміз карбон қышқылдары. Оның құрамында көміртегі атомдарының ұзын тізбегі бар. Бұл қышқылдарға жалпы қабылданған (тривиалдық) немесе системалық атаулары қалыптасқан. Мысалы, молекула құрамында көміртегінің төрт атомы (C4) бар қышқыл май қышқылы деп аталса, сол қышқыл систематикалық номенклатурада бутан қышқылы деп аталады. Молекула құрамында көміртегінің 18 атомы бар (C18) қаныққан қышқыл тиісінше стеарин қышқылы немесе октадекан қышқылы деп аталады. Ал молекула құрамында C18 бар және бір қос байланысты қанықпаған қышқыл олеин қышқыл деп аталады [19].
Майлардың құрамында әр түрлі май қышқылдары кіреді. Мысалы, табиғи майлардың ішіндегі ең күрделісі деп табылған сүт майында 497 май қышқылы бар екені анықталған.
Май қышқылы негізгі бес топқа бөлінеді: қаныққан май қышқылдарының молекула құрамында көміртегінің 4-24 атомдары болады және олар түзу тізбекке орналасады. Табиғи майларда көміртегі атомдары жұп болады. Май қышқылдары құрамындағы көміртегін нөмірлеу карбоксил тобы тұрған атомнан басталады. Кейде көміртегі атомдары грек алфавиті әріптерімен де белгіленеді. Мұндай жағдайда карбоксил топқа ең жақын орнласқаны көміртек атомы α-әрпімен белгіленеді.
6 5 4 3 2 1
СН3-СН2-СН2-СН2-СН2-СООН
ε δ γ β α
Молекуласында бір, екі, үш және одан да көп қос байланыстары бар қанықпаған май қышқылдары. Мұндағы қос байланыстың орны Δ белгісімен көрсетіледі де, оның шекесіне нөмірлі индекс қойылады. Мысалы, Δ9 деген белгі мынаны білдіреді. Карбоксилдік топтан есептегенде 9 көміртегі атомынан кейін қос байланыс орналасады, яғни қос байланыс молекуладағы 9 және 10 көміртегі атомдарының арасында орналасады. Қышқыл молекуласындағы қос байланыстарды әрқашанда бір метилен тобы (-CH2) бөліп тұрады. Сол сияқты С18:0 белгісі май қышқылдарының молекуласы қос байланыссыз екенін және оның құрамы 18 көміртегі атомынан тұратынын көрсетеді. C18:2 белгісі молекула құрамында екі қос байланыс бар екенін және оның 18 көміртегі атомынан құралғанын білдіреді [20].
Мұнда да қос байланысты қосылыстар үшін цис-изомерия және транс-изомерия тән, олар Δ белгісінің алдына қойылады. Мысалы, цис- Δ9 немесе транс - Δ9.. Табиғи майларда әрқашанда цис-конфигурациялы қанықпаған қышқылдар кездеседі. Молекула құрамында екі немесе одан да көп қос байланысы бар қанықпаған май қышқылдары полиқанықпаған қышқылдар деп аталады.
Қос байланыстағы цис-конфигурация жағдайы қанықпаған май қышқылдарының көмірсутек атом радикалдарын қатты иілтеді. Осының молекуласында бір цис-қос байланысы бар олеин қышқылында көруге болады. Оның молекуласында бір иіліс бар. Ал линол қышқылында екі цис-қос байланысқа сәйкес екі иіліс байқалады. Қанықпаған молекулаларда қаныққан қышқылдармен салыстырғанда зор қаттылық болады. Қаныққан майқышқылдарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz