Құқықтық мәдениет жайлы
Кіріспе
1.ЖАЛПЫ МӘДЕНИЕТТІҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Құқықтық мәдениеттің мазмұны
1.2 Құқықтық мәдениет қоғамның құқықтық санасынын айнасы
2. ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТТІҢ ТҮРЛЕРІ
2.1 Құқықтық мәдениеттің субъектісіне қарай бөлінуі
2.2 Құқықтық нигилизм мазмұны
3. ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ҚОЛДАНУ
3.1. Құқықтық мәдениет және оның деформацияға ұшырауы
3.2. Құқықтық мәдениет жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1.ЖАЛПЫ МӘДЕНИЕТТІҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Құқықтық мәдениеттің мазмұны
1.2 Құқықтық мәдениет қоғамның құқықтық санасынын айнасы
2. ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТТІҢ ТҮРЛЕРІ
2.1 Құқықтық мәдениеттің субъектісіне қарай бөлінуі
2.2 Құқықтық нигилизм мазмұны
3. ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ҚОЛДАНУ
3.1. Құқықтық мәдениет және оның деформацияға ұшырауы
3.2. Құқықтық мәдениет жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Құқық туралы көзқарастың әлеуметтік мәні мен құрылымы туралы айтатын болсақ, құқықтық сананы көбінесе адамдардың құқыққа деген қатынасы және ол туралы білім ретінде зерттейді. Осыған орай құқық нормасына деген қатынас деп қарастырылуда. Бірақ осындай объектілерді заң және құқықтық сананы бір-біріне теңестіруге болады ма деген сұрақ туындайды. Олардың құрылымы соншама бірдей ме, яғни олардың мазмұнын теңестіргенде бірі, екіншісі құқықтық мәдениет санасы туралы шешім оның толықтығы және зиянын қарайды.
Жеке адам бойында құқықтық сананың қалыптасуы және оған әлеуметтік ортаның әсерін зерттеудің өзектілігі оларды қылмыс, құқық нормалары туралы әлеуметтік көзқарастарының жүйесі ретінде жаңаша қарастыру, қылмыстың алғы түрткісін танып, оның алдын-алу жұмыстарының мемлекеттік дәрежедегі маңыздылығымен сипатталады.
Құқық бұл- мемлекет орнататын қажетті нормалармен ережелер. Егер мұндай ережелер болмағанда, қоғам өте көп бір-бірімен кектесіп жүретін топтарға бөлініп, өмірге деген қауіпсіздік қамтамасыз болмайтын еді. Бұл ережелер бүгін жасалынған жоқ, олар әр тарихи уақытта әртүрлі болған.
Құқықтық мәдениет - өз құқықтарын білу ғана емес, өзін-өзі бақылау, жауапкершілік. Кімнің алдындағы жауапкершілік? Жауапкершіліктің ең жоғарғы деңгейі - өзіңнің алдыңдағы жауапкершілік. Бұл ұжданның дауысы.
Жеке адам бойында құқықтық сананың қалыптасуы және оған әлеуметтік ортаның әсерін зерттеудің өзектілігі оларды қылмыс, құқық нормалары туралы әлеуметтік көзқарастарының жүйесі ретінде жаңаша қарастыру, қылмыстың алғы түрткісін танып, оның алдын-алу жұмыстарының мемлекеттік дәрежедегі маңыздылығымен сипатталады.
Құқық бұл- мемлекет орнататын қажетті нормалармен ережелер. Егер мұндай ережелер болмағанда, қоғам өте көп бір-бірімен кектесіп жүретін топтарға бөлініп, өмірге деген қауіпсіздік қамтамасыз болмайтын еді. Бұл ережелер бүгін жасалынған жоқ, олар әр тарихи уақытта әртүрлі болған.
Құқықтық мәдениет - өз құқықтарын білу ғана емес, өзін-өзі бақылау, жауапкершілік. Кімнің алдындағы жауапкершілік? Жауапкершіліктің ең жоғарғы деңгейі - өзіңнің алдыңдағы жауапкершілік. Бұл ұжданның дауысы.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (2007 жылғы 21 мамырдағы №254-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) – Алматы: «Юрист» баспасы, 2007. – 40 бет
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және Ерекше бөлімдері) – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 296 бет
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі (2007 жылғы 15 мамырдағы №253-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) – Алматы: ЮРИСТ, 2007. – 144 бет
4. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі (2006 жылғы 2 наурыздағы №123-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) – Алматы: Юрист, 2006. – 280 бет
5. 1996 жылғы 10 маусымдағы Қазақстан Республикасының «Құқық шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы» Заңы (2007 жылы 7 шілдеде енгізілген өзгертулер және толықтырулармен) //Источник: Справочная правовая система ЮРИСТ
6. 1998 жылғы 10 қарашадағы Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Әдеби және көркем шығармаларды қорғау туралы Берн конвенциясына қосылуы туралы» Заңы //Источник: Справочная правовая система ЮРИСТ
7. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 29 наурыздағы №411 «Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Санаткерлік меншік құқықтары бойынша Комитеті мәселелері» Қаулысы (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 28 қазандағы №1120 Қаулысымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) //Әділет министрлігінің құжаттары, 2004, 20 желтоқсан, №1120
8. Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігінің 2002 жылғы 27 қыркүйектегі №146 «Құқық және сабақтас құқықтармен қорғалатын туындыларға құқықтарды мемлекеттік тіркеу туралы Нұсқаулықты бекіту туралы» Бұйрығы //Әділет Министрлігінің құжаттары, 2003, 9 ақпан, №146. – 35-97 беттер
Негізгі әдебиеттер тізімі:
1. Ратинов, А.Р., Ефремова, Г.Х. Правовая психология и преступное поведение // Психологический журнал. - 2001. - №1. – С. 32-39.
2. Ратинов, А.Р. Актуальные задачи психологии права // Психологический журнал. - 2000. - Т.8, №1. - С.14-18.
3. Кудрявцева, В.Н. Правовое поведение: норма и паталогия. - М., 2002. С. 88-106.
4. Васильев, В.Л. Юридическая психология. - М., 1991. - С. 47-76.
5. Еникеев, М.И. Основы общей и юридической психологии. - М., 1996. – С. 387-396.
6. Чуфаровский, Ю.Ф. Юридическая психология. - М., 1995. - С. 37-96.
7. Романов, В.В. Юридическая психология. - М., 2000. - С. 117-196.
8. Ратинов, А.Р., Ефремова, Г.Х. Психологическая защита и самооправдание в генезисе преступного поведения //Личность преступника как объект психологического исследования. - М., 1979. - С. 137-146.
9. Васильев, В.Л. Юридическая психология. - СПб., 2000. - С. 387-396.
10. Ремшидт Х. Подростковый и юношеский возраст. Проблемы становления личности. Москва 1991 г.
11. Горшенин Л.Г. Подросток, характер, проблемы. Москва 1993 г.
12. Братусь Б.С. Аномалии личности. Москва 1988 г.
13. Психологическая сущность агрессивности и ее проявления у детей подросткового возраста. Москва 1991 г.
14. Бегалиев К.Р. Рядом с тобой подросток. Алматы 1969 г.
15. Бегалиев К.Р. Неправомерные действия подростков и их последствия. Алматы 2001г.
16. Патохарактериологические исследования у подростков. //Под ред. А.Е. Личко и Н.Я. Иванова Ленинград 2001 г.
17. Иванов Н.Я. Личко А.Е. Патохарактериологический опросник для подростков. СПб, 1992 г.
18. Джаманболаева Ш.Е. Социальные проблемы девиантного поведения. /Канд. дисс./ Алматы 1996 г.
19. Клее М. Психология подростка: психосексуальное развитие. М, 1991 г.
20. Керимов Л.К. Қиын жасөспірімдерді жеке-дара қайта тәрбиелеу теориясы мен практикасы. Алматы 1992 г. /Докт. дисс./ с.12-15
21. Горшенин Л.Г. Подросток, характер, проблемы. Москва 1993 г.
22. Грищенко А.А. Дети не оправдывающие ожиданий. Свердловск 1991 г.
23. Дети с девиантным поведением, психолого-педагогическая реабилитация и коррекция. Москва 1992 г.
24. Драгунов Т.В. Особенности подростка. Москва 2001 г.
25. Заврошин С.С. Картанович К.В. Новое поколение на периферии: конформисты или девианты? /Соц. Исследования №3. 1993 г./
26. Илешева Р.Г. Нарушение поведения у детей-подростков. Алматы 1990 г.
27. Клейберг Ю.А. Психология девиантного поведения. /Вопросы психологии №5, 1998 г./
28. Кондрашенко В.П. Девиантное поведение подростков: социально-психологические и психиатрические аспекты. Минск 1988 г.
29. Механизм формирования личности и пердупреждение антиобщественного поведения молодежи. Москва 2001 г.
30. Жадбаев С.К. Правопорядок и поведение несовершеннолетних. А. 1988 г.
31. Нарикбаев М.С. Подросток и закон. Алматы 2001 г.
32. Ланцова А.А. Шурупова Л.Ф. Социальная теория девиантного поведения. /социально-политический журнал №4. 1993 г./
33. Кудиярова Ғ.М. Жасөспірімдердің мінез-құлқындағы ауытқушылықтар. Алматы 1986 г.
34. Молодцова Т.Д. Психолого-педагогические проблемы предупреждения и преодоления дезадаптации подростков. Ростов 1997 г.
35. Отклоняющееся поведение моллодежи: краткий словарь-спавочник. Владимир 1994 г.
36. Плоткин М.М. Ширинский В.И. Семейное неблагополучие как фактор девиантного поведения детей. /Семья Росси №2 1997 г./
37. Прихожин А.М. Толстых Н.Н. Подросток в учебнике и в жизни.М,1990г.
38. Проблемы изучения детей с отклонениями в поведении. М,2001 г.
39. Психология и профилактика асоциального поведения несовершеннолетних. Тюмень 2001 г.
40. Тәртібі нашарланған оқушылармен тәрбие жұмысының ерекшеліктері. Алматы 2000ж. с.25-28
41. Психология, клиника и профилактика отклоняющегося поведения у детей и подростков. Чернигов 1991г.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және Ерекше бөлімдері) – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 296 бет
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі (2007 жылғы 15 мамырдағы №253-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) – Алматы: ЮРИСТ, 2007. – 144 бет
4. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі (2006 жылғы 2 наурыздағы №123-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) – Алматы: Юрист, 2006. – 280 бет
5. 1996 жылғы 10 маусымдағы Қазақстан Республикасының «Құқық шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы» Заңы (2007 жылы 7 шілдеде енгізілген өзгертулер және толықтырулармен) //Источник: Справочная правовая система ЮРИСТ
6. 1998 жылғы 10 қарашадағы Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Әдеби және көркем шығармаларды қорғау туралы Берн конвенциясына қосылуы туралы» Заңы //Источник: Справочная правовая система ЮРИСТ
7. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 29 наурыздағы №411 «Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Санаткерлік меншік құқықтары бойынша Комитеті мәселелері» Қаулысы (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 28 қазандағы №1120 Қаулысымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) //Әділет министрлігінің құжаттары, 2004, 20 желтоқсан, №1120
8. Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігінің 2002 жылғы 27 қыркүйектегі №146 «Құқық және сабақтас құқықтармен қорғалатын туындыларға құқықтарды мемлекеттік тіркеу туралы Нұсқаулықты бекіту туралы» Бұйрығы //Әділет Министрлігінің құжаттары, 2003, 9 ақпан, №146. – 35-97 беттер
Негізгі әдебиеттер тізімі:
1. Ратинов, А.Р., Ефремова, Г.Х. Правовая психология и преступное поведение // Психологический журнал. - 2001. - №1. – С. 32-39.
2. Ратинов, А.Р. Актуальные задачи психологии права // Психологический журнал. - 2000. - Т.8, №1. - С.14-18.
3. Кудрявцева, В.Н. Правовое поведение: норма и паталогия. - М., 2002. С. 88-106.
4. Васильев, В.Л. Юридическая психология. - М., 1991. - С. 47-76.
5. Еникеев, М.И. Основы общей и юридической психологии. - М., 1996. – С. 387-396.
6. Чуфаровский, Ю.Ф. Юридическая психология. - М., 1995. - С. 37-96.
7. Романов, В.В. Юридическая психология. - М., 2000. - С. 117-196.
8. Ратинов, А.Р., Ефремова, Г.Х. Психологическая защита и самооправдание в генезисе преступного поведения //Личность преступника как объект психологического исследования. - М., 1979. - С. 137-146.
9. Васильев, В.Л. Юридическая психология. - СПб., 2000. - С. 387-396.
10. Ремшидт Х. Подростковый и юношеский возраст. Проблемы становления личности. Москва 1991 г.
11. Горшенин Л.Г. Подросток, характер, проблемы. Москва 1993 г.
12. Братусь Б.С. Аномалии личности. Москва 1988 г.
13. Психологическая сущность агрессивности и ее проявления у детей подросткового возраста. Москва 1991 г.
14. Бегалиев К.Р. Рядом с тобой подросток. Алматы 1969 г.
15. Бегалиев К.Р. Неправомерные действия подростков и их последствия. Алматы 2001г.
16. Патохарактериологические исследования у подростков. //Под ред. А.Е. Личко и Н.Я. Иванова Ленинград 2001 г.
17. Иванов Н.Я. Личко А.Е. Патохарактериологический опросник для подростков. СПб, 1992 г.
18. Джаманболаева Ш.Е. Социальные проблемы девиантного поведения. /Канд. дисс./ Алматы 1996 г.
19. Клее М. Психология подростка: психосексуальное развитие. М, 1991 г.
20. Керимов Л.К. Қиын жасөспірімдерді жеке-дара қайта тәрбиелеу теориясы мен практикасы. Алматы 1992 г. /Докт. дисс./ с.12-15
21. Горшенин Л.Г. Подросток, характер, проблемы. Москва 1993 г.
22. Грищенко А.А. Дети не оправдывающие ожиданий. Свердловск 1991 г.
23. Дети с девиантным поведением, психолого-педагогическая реабилитация и коррекция. Москва 1992 г.
24. Драгунов Т.В. Особенности подростка. Москва 2001 г.
25. Заврошин С.С. Картанович К.В. Новое поколение на периферии: конформисты или девианты? /Соц. Исследования №3. 1993 г./
26. Илешева Р.Г. Нарушение поведения у детей-подростков. Алматы 1990 г.
27. Клейберг Ю.А. Психология девиантного поведения. /Вопросы психологии №5, 1998 г./
28. Кондрашенко В.П. Девиантное поведение подростков: социально-психологические и психиатрические аспекты. Минск 1988 г.
29. Механизм формирования личности и пердупреждение антиобщественного поведения молодежи. Москва 2001 г.
30. Жадбаев С.К. Правопорядок и поведение несовершеннолетних. А. 1988 г.
31. Нарикбаев М.С. Подросток и закон. Алматы 2001 г.
32. Ланцова А.А. Шурупова Л.Ф. Социальная теория девиантного поведения. /социально-политический журнал №4. 1993 г./
33. Кудиярова Ғ.М. Жасөспірімдердің мінез-құлқындағы ауытқушылықтар. Алматы 1986 г.
34. Молодцова Т.Д. Психолого-педагогические проблемы предупреждения и преодоления дезадаптации подростков. Ростов 1997 г.
35. Отклоняющееся поведение моллодежи: краткий словарь-спавочник. Владимир 1994 г.
36. Плоткин М.М. Ширинский В.И. Семейное неблагополучие как фактор девиантного поведения детей. /Семья Росси №2 1997 г./
37. Прихожин А.М. Толстых Н.Н. Подросток в учебнике и в жизни.М,1990г.
38. Проблемы изучения детей с отклонениями в поведении. М,2001 г.
39. Психология и профилактика асоциального поведения несовершеннолетних. Тюмень 2001 г.
40. Тәртібі нашарланған оқушылармен тәрбие жұмысының ерекшеліктері. Алматы 2000ж. с.25-28
41. Психология, клиника и профилактика отклоняющегося поведения у детей и подростков. Чернигов 1991г.
Жоспар
Кіріспе
1.Жалпы мәдениеттің түсінігі
1.1 Құқықтық мәдениеттің мазмұны
1.2 Құқықтық мәдениет қоғамның құқықтық санасынын айнасы
2. Құқықтық мәдениеттің түрлері
2.1 Құқықтық мәдениеттің субъектісіне қарай бөлінуі
2.2 Құқықтық нигилизм мазмұны
3. Құқықтық мәдениет және құқық қолдану
3.1. Құқықтық мәдениет және оның деформацияға ұшырауы
3.2. Құқықтық мәдениет жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Өзектілігі. Құқық туралы көзқарастың әлеуметтік мәні мен құрылымы туралы айтатын болсақ, құқықтық сананы көбінесе адамдардың құқыққа деген қатынасы және ол туралы білім ретінде зерттейді. Осыған орай құқық нормасына деген қатынас деп қарастырылуда. Бірақ осындай объектілерді заң және құқықтық сананы бір-біріне теңестіруге болады ма деген сұрақ туындайды. Олардың құрылымы соншама бірдей ме, яғни олардың мазмұнын теңестіргенде бірі, екіншісі құқықтық мәдениет санасы туралы шешім оның толықтығы және зиянын қарайды.
Жеке адам бойында құқықтық сананың қалыптасуы және оған әлеуметтік ортаның әсерін зерттеудің өзектілігі оларды қылмыс, құқық нормалары туралы әлеуметтік көзқарастарының жүйесі ретінде жаңаша қарастыру, қылмыстың алғы түрткісін танып, оның алдын-алу жұмыстарының мемлекеттік дәрежедегі маңыздылығымен сипатталады.
Құқық бұл- мемлекет орнататын қажетті нормалармен ережелер. Егер мұндай ережелер болмағанда, қоғам өте көп бір-бірімен кектесіп жүретін топтарға бөлініп, өмірге деген қауіпсіздік қамтамасыз болмайтын еді. Бұл ережелер бүгін жасалынған жоқ, олар әр тарихи уақытта әртүрлі болған.
Құқықтық мәдениет - өз құқықтарын білу ғана емес, өзін-өзі бақылау, жауапкершілік. Кімнің алдындағы жауапкершілік? Жауапкершіліктің ең жоғарғы деңгейі - өзіңнің алдыңдағы жауапкершілік. Бұл ұжданның дауысы.
Құқықтық пайымдаулар - күрделі психоәлеуметтік құбылыстар. Олар - көптеген детерминанттардың нәтижесі. Құқықтық сананың қалыптасуының негізгі 3 жағдайын бөліп көрсетуге болады:
oo Макроәлеуметтік жағдайлар - қоғамның шынайы әлеуметтік-экономикалық мүмкіндіктері, құқықтық жүйе, құқықтың беделі және т.б.
oo Микроәлеуметтік жағдайлар - нақты формалды және формалды емес топтардағы: отбасы, мектеп, жасөспірімдік бірлестіктер, референтті топтардағы субмәдениеттік құқықтық бағдарлар.
oo Тұлғалық жағдайлар - субъективті құқықтық белсенділік. Егер бұл тұлға болса, қоршаған ортасына қарамастан, адам қалай да өзі шешім қабылдайды; және де нашар отбасында тәртіпті адам өсіп шығады. Оларға тоқтала кетейік.
Соңғы жылдары кеңестік кезеңде қалыптасқан ерекше ментальділіктің әсері туралы жиі айтылуда. Ол құқықтың құндылықтарын дұрыс бағаламауға (құқықтық негативизм), немесе заң талаптарына жеңіл, жауапкершіліксіз қарауға (құқықтық инфантилизм), құқық нормаларын белсенді түрде қабылдамауға (құқықтық нигилизм) әкелді.
1.Жалпы мәдениеттің түсінігі
1.1 Құқықтық мәдениеттің мазмұны
Заң психологиясының аясында құқықтық сананы таным процессінің қорытындысы, шешімі ретінде (көпшілік және қоғамдық сана ретіндегі жағдайда) және оған сай құрылым ретінде (бұл әлеуметтік көзқарасы кезінде) қарастырады.
Құқық психологиясы - адамның құқықтың мағынаға ие құбылыстарды өз психикасында қалай бейнелендіретінін және психологиялық механизмдер мен құқықтық сананың қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін заң психологиясының бөлімі.
Құқықтық сананы түсіндіруде күнделікті құқықтық санаға қосатын бірнеше қасиеттермен байланыстырады: мысалы - қоғамдық сана, көпшілік сана, әлеуметтік көзқарас. Бірақ бұлардың бәрімен тек бір ғана құқықтық сананы түсіндіреді. Құқықтық сана - қылмыс туралы әлеуметтік көзқарас, басқа сөзбен айтқанда қоғамдық немесе жеке даралық сана сферасы, яғни ол өзіне құқық туралы білім, құқыққа деген қатынас және құқықыты қолданатын іс-әрекеттерді кіргізеді. Құқықтық мәдениет - құқты нормалары жоқ және әрекеттеуші құқ туралы көзқарастар жиынтығы ретінде қарастырады.
Қазіргі кезде құқықтық сананы зерттеу құқтық сана қалмыс деңгейін бағалау, қылмыс алдына қорқыныш, қылмысқа, қылмыскерге байланысты әлеуметтік нұсқау, жазалау ретінде жүзеге асырылуда. Жеке даралық құқықтық мәдениет тәрбие, білім, әдет, сол ортаның адамгершілік климаты, яғни адамның қоршаған ортасының әсерімен қалыптасады. Заң мен құқықтық сананың мазмұнын салыстыру үшін және олардың сәйкес деңгейін анықтау үшін олардың құрылымдарының сәйкестілігін білуі керек, бұған қарсы жағдайда олар бір-біріне байланыспайды. Зерттеу мақсатына байланысты бұл мақала күнделікті құқықтық мәдениет құрылымын талдайды.Зерттеу мақсатына байланысты негізі ретінде құқықтық сананың әртүрлі компоненті және әртүрлі ол туралы көзқарастар ретінде қарастырады.
Құқықтық сананың компонентттері туралы айтатын болсақ, құқықтық мәдениет үш немесе төрт компоненттерді өзінен бөліп шығарады. Біріншіден, оның құрылымы аттитюд құрылымына ұқсас, ол өзіне когнитивті (білім, елестету), бағалау ( баға және эмоционалды қатар жүру), және еріктік (түрткі және мақсат, бір жағынан дағды, басқа мен әрекет тәсілдері) компоненттерін өзіне қосады. Төрт компоненті құрылымды қолданатын жағдайда бағалау компоненті екіге бөлінеді: жеке бағалаулығы (бұл құқықтық нормаларға және құбылыстарға адамдардың баға беруі) және энергетикалық ( бұлда құқықтық мінез-қылықта эмоцияның қатар жүруі) жатады.
Құқықтық сананың мағынасын білу жағдайда, мынадай терминдер қоғамдық сана және көпшілік сана қолданылудан шыққан. Бұнда кейбір объективті шыңайлықты адамның бейнелеуінің маңыздығын, соның ішінде әлеуметтік экономика, саяси, құқықтық және т.б. акцент өте жиі жасалады. Әлеуметтік көзқарас жағдайында адамның білімін және көзқарасының келісім мінезін атап көрсетіп, яғни бұнда адамдар арасындағы коммуникативті процесс, жеке тұлғалық ретінде. Сонымен топтық деңгейде зейін орталығында болады, назарға алынады.
Құқықтық мәдениет субъектісі қасиетінде бөлек адам ретінде, сонымен әлеуметтік топ ретінде қарастырылады. Қоғамдық сана ретінде құқықтық сананы зерттеу, бұнда екі мүмкіншіліктер назарға алынады, яғни мұнда мынадай жағдайларды атап өтіледі. Құқықтық сананы бөлек адамдардың жетістігі болып саналады. Ол әлеуметтік топқа қосылуы, яғни бұнда кіші немесе үлкен топтың оған мазмұнды әсер етуі. Осыған мысал ретінде заңгерлердің, мұғалімдердің, дәрігерлердің кәсіби құқықтық санасы болып табылады.
Құқықтық сананың субъектісі - көпшілік сананың аспектісі ретінде немесе әлеуметтік көзқарасының жиынтығы ретінде, бұнда үлкен әлеуметтік топ, ұлт немесе нәсіл ерекшеліктерінің негізінде бөлініп шығуы, бұл жасы, жынысы, азаматтылығы, іс-әрекеті, тегі және т.б. қарастырылады.
Құқықтық сананың тұтастылығы және қайшылықсыздығын қарасақ. Қоғамдық сананы қарағанда көпбейнелі, яғни оның кейбіреулері бір-бірінен формалары, түрі, элементінің алшықтау процессі жиі айтылады. Бұнда мынадай формаларды атап өтуге болады: ол, құқықтық сана, саяси сана, моральді сана және т.б. түрлер болса: ол, таным немесе қатынас, күнделікті немесе теориялық; және элементі, ал құқықтық мәдениет өз-өзімен жеткілікті қайшылықсыз құрылымы ретінде бағаланады.
Көпшілік сана терминін пайдалансақ, оның әртүрлі компоненттерге, формаға бөлінбеген, сонымен бірге оның қайшылығы және әртүрлі элементтердің өзара келіспеушіліктері жиі еске алынып отырады. Және, қорытындылай келе, әлеуметтік көзқарастар байланысында құрылымы ядролық және перифериялық элементтері бар және оны жүйеге қосу туралы сөз айтылуда .
Құқықтық сананың тұрақтылығы: құқықтық мәдениет өзінің өзгеруінің қозғалысының деңгейімен ажыратыла алады. Жеке түрде қарағанда қоғамдық сана терминінің көбінесе тұрақты және жай өзгеруші білім ретінде қолданады, ал көпшілік сана түрінде - мобилді эәне тез, оңай құқықтық сананың компоненті деп түсінеді. Ал әлеуметтік көзқарас олардың ортасында орналасқан сияқты. Таным процессіне қатынасы: құқықытық сананы таным процессінің қорытынды, нәтижесі ретінде қарастырылады, яғни сонымен бірге көпшілік, қоғамдық сананың жағдайы ретінде және әлеуметтік көзқарастағы оған тән құрылым ретінде.
Құқықтық мәдениет бізге өзінді бағалы ретінде қызықтырады (ол біріншіден қоғамдық санада байқалады) немесе мінез-қылықпен байланысы (ол көпшілік сана және әлеуметтік көзқарас жағдайы ретінде). Құқықтық сананың субъектісі - бұл үлкен топ, негізінде азаматтылығы бар және жасына байланысты. Құқықтық сананың пайда болуына үлкен үлес қосқан - қарым-қатынас. Ол қандай да болмасын, яғни өзара жеке қарым-қатынас, сонымен бірге көпшілік ақпарат құралы деңгейінде жүзеге асады. Құқықтық сананы бөлек-бөлек элементтердің қосылысы деп түсінуге болмайды, оны тұтас бір жүйе ретінде қарастырып, одан орталық және перифериялық элементтерді бөліп шығаруға болады.
Осыған орай оның бір компоненті белгілі-бір мінез-құлықтың моделі болып саналады. Содан кейін бір процесс арқылы адамдардың қимыл-қозғалысын, істеген ісін реттейді, сонымен қатар бөлшекті түрде қолданылған тәсілдері негізінде қалыптастыруы мүмкін. Құқықтық сананың құрамында вербалды компоненет қана емес, сонымен бірге образды бейнелі компонент бар. Құқықтық сананың мінездемесі қалған екі критерияда маңыздылығы жоқ. Осыған байланысты, құқықтық сананы түсіндіру, анықтау үшін құқық туралы әлеуметтік көзқарас деген терминді қолданамыз.
Құқықтық мәдениет - қоғамның құқықтық тәртіп жайлы білімі. Бірақ бұл жайлы хабардар болу жеткілікті емес, себебі қылмыскер не істеуге болатынын болатынын, я болмайтынын біледі емес пе?. Білімдер интериоризацияланбай жүріс-тұрысты анықтамайды және өмірдің тұлғалық регуляторларына айналмайды. Осының нәтижесінде адам еш қиындықсыз заңмен сәйкес өзін ұстайды, бұл оның бәрін жатқа білуімен байланысты емес, ал шын мәнісінде оның басқаша істей алмайтынында. Құқық және мораль адамға ұялап, жазылып, және онда өмір сүреді. Бұл этапта бұл процесс тереңге - қажеттілік-мотивациялық сфераға кеткен, ал адам ортаның мәдениеті мен эталонын өзіне қалыптастырған.
Тоталитарлы режим адамдардың құқықтық санасын өте көп уақыт деформацияланған, ал заңдардың өзі тұлғаның мемлекет міндет ретінде қабылданған. Тұлға негізгі құқықтық бірлік ретінде есепке алынбаған. Нақты адам құқықтарына қарағанда, мемлекетке және билікке қарым-қатынас маңыздырақ болды. халықтың құлдары әрқашан бақалардан жақсы өмір сүрді. Адам ешқашан өз қызығушылығымен бірнәрсе істей алмайтын, міндетті түрде жоғарыдан рұқсат келуі керек. Егер бір нәрсе болса Кім рұқсат берді? Ал шын мәнісінде біреуден рұқсат алу қажет емес. Құқықтың кең ауқымды шекаралары бойынша, адам өзін қауіпсіз, еркін сезінуі, және көп нәрсе азаматтың ынтасынан пайда болуы керек.
Құқықтарды адамдар қалыптастырады. Eгер бұл жерде адам емес компьютер болғанда, ол әрдайым дұрыс шешім шығаратын еді. Бірақ құқықтық белсенділік құжаттарға тәуелді емес, ал қалыптасқан құқықтық ментальділікке тәуелді. Бұл менталбділік құқықтық нормалар әр адамда өзіндік мәнге ие болуында көрінеді. Осылайша, жеке азамат өзіне маңызды өз үшін маңызды нормаларды орындайды. Мәселен, ұрламау, өлтірмеу керек және т.б. басқаларды да маңызды деп ойлайды, бірақ оларды орындау ол үшін қиын деп айтады. Және ол әйелге, балаға қол көтереді. Және қоғамның құқықтық институттар жағынан әлсіз бақылауынан ол олардыелемеуі мүмкін.
Сонымен, әр адамның өз ынтасынан құқықтылық пен құқықтық тәртіпті күшейтуге әрекет жасайтындай шарттар туындату керек. Мұндай позитивті әлеуми-құқықты белсенділік орын алуы үшін, адамда құқыққа деген қызығушылық және құрметтің болуы, құқықтық мекемелердің престижін мойындауы керек. Ал қазіргі жағдайда индивидуалды құқықтық санада алдыңғы тұлғалық құқықтық деформациясынан қалған, әлеуметтік әдеттер консерватизмі, бағдарлар сақталған. Сонымен, біздің құқықтық санада,біздің құқықтарымыз сақталмfйды деген түсініктер бар.
Құқықтық қоғамды құрудың бірден-бір жолы төменнен деген жол, адамның өз құқықтарын қорғауға қабілеттілік, басқалармен қарым-қатынасты басқару, және сол уақытта басқаларға көңіл аудару, және өз қызығушылықтарына нұқсан келтірмеу. Микроәлеуми шарт - адамның қоршаған ортасы.құқықтық сананың ақаулары айна секілді реалды өмір шарттарын бейнелендіреді. Құқықтық сананың жоғарғы деңгейі жағымды өмір жағдайында қол жеткізіледі (заңды сақтаушы азаматтар жанұясы, мектепте және жоғарғы оқу орында оқуға мүмкіншілік, жасөспірімдік кезңде жақсы қарым-қатынас жасау). Бұл өмірлік перспективаны сезінуге жол жасайды. Құқықтық сананың барлық жақтары дамиды: интеллектуалды, эмоционалды,мотивациялық-еріктік .
Танымдық- құқықтық түсініктердің, білімдердің соммасы.құқықтық нормаларға эмоционалды баға мен қарым-қатынастың жағымды, жағымсыз, бейтарап болуы мүмкін. Мұның барлығы құқықтық жүріс-тұрыстың бағдарын туындатады, заңды орындауға әдеттену, заң бұзушыларға жағымсыз қарым-қатынасты туындатады. Ғылыми зерттеулер бойынша құқықтық әлеуметтенудің ақаулары келесі жағдайларға байланысты болады: ата-анамен конфликт, әлеуми нашар жанұяда тәрбиелену (криминогенді, аморальды, проблемалы, толық емес, өтірік сәтті), мектепте өз-өзін реттеудегі қиыншылықтар, неформалды аморальді топтармен жақындасу.
Сонымен, құқықтық мәдениет - бұл мендегі жеке нәрсе емес. Ол Индивидуалды құқықтық сананың құрылымы ең азы дегенде 3 элементтен тұрады:
-құқықтық хабардар болу (компетентттілік)
-құқыққа позитивті психологиялық қарым-қатынас, оған келісу
-құқықтық тәжірибенің интериоризациясы.
Бұл процесстің қалай жүретінін толықтырақ қарастырсақ. Құқықтық мәдениетпен танысу балалық шақтан басталады. Ештеңе білмейтін бала мен өрениет арасында оның тасымалдаушы, яғни ересек болады, ол барлық құқықтық құдылықтарды тұрмыстық ережелер ретінде, үлкендердің қағида есебінде береді. Ертегілерден жақсылық пен жамандық жайлы алғашқы түсініктер қалыптасады, рольдік ойындардан құқықтың функциялар, өмірден, әңгімелесуден, фильидерден, кітаптардан пайда болады. Сонымен қатар құқықтық сананың қалыптастыруда негізгі механизмдер - еліктеу, жұғу, идентификация, сендіру.
Еліктеу - адамдардың біріне-бірі әсер ету, мұның нәтижесінде бейсаналық түрде тұлғалық жақтар көшіріледі. Еліктеу ерте балалық шақта, яғни баланың тұллғалық жақтары қалыптаспаған кезде жүреді, ал конформды адамдарда бұл өмір бойы жүреді.
Жұғу бұл - бейсаналық түрде басқа адамның психологиялық күйін қабылдау, нәтижесінде басқа адамның ойлары, сезімдері өндіріледі. Мұндай психологиялық тоғысу өте көп жылдар бойы қарым-қатынас нәтижесінде пайда болады. Балалар үшін идентификацияның фигуралары болып ата-аналары болып табылады. Егер қарым-қатынас жақсы болған жағдайда тек жүріс-тұрыстың сыртқы көріністері ғана емес,өмірге деген құқықтық түсініктері де қалыптастырылады. Ал егер ата-ана мен бала арасында қарым-қатынас жаман болған жағдайда, тек адамдардың өздері ғана емес олардың құқықтық құндылықтары да кері қайтарылады. Жаман қарым-қатынас нәтижесінде бала ата-анасына былай айтуы мүмкін: Осы шыншылдықтарымен, тәртіптілігілеріңмен сендер неге жеттіңдер?ң. Сонан соң бала баасқа адамдарға, және басқа құқықтық құндылықтарға ене бастайды.
Егер адамды мұнда жақсы көріп, мақұлдаса, тәрбиесіне жақсы деген баға қойылады. Адам өзі өмір сүретін және ләзаттанатын ортаның номалар мен құндылықтарды қабылдайды. Ал қабылдаған нәрселерін қорғауға және сақтауға тырысады. Ал құндылық деген не? Бұл барлық нәрсеге берілтін мән-мағына. Құндылықтың ориетациясы тұлғаның бағдарын анықтайды. Бұл бағдарлануды гедонизм көзқарасынан анықтаса болады. Өмірге ләзатанудың әр адам қалай жоғарылатады? өмірде ләзат алудың жолдары өте көп, және әркімде ол әртүрлі: тамақ гедонизмі, еңбек, спорттық, қарым-қатынасқа байланысты, наркоманның гедонизмі, садисттің т.б. Әр акттан кейін оны нығайту негізінде эмоция жатыр. Егер жағымды эмоция пайда болса, онда оны тағы сезінгің келеді.
Адамда эмоционалды нығайтуды тану керек, яғни неден кейін ол адамда пайда болды. Мәселен бала әкесінің қуанып отырғанын көрді делік. Бұл бала үшін күшті эмоционалды нығайту болып табылады. Бұл неден кейін пайда болды? Сонда, бала басқа біреудің ойыншығын алып қойып, оны ұрып жіберіп, өзінде агрессивті жүріс-тұрыс қалыптстырды. Мұндай нығайтудың тұлғада агрессивтіліктің нығаюы үшін қагшасы қажет? Гедонизмнің механизмі өте көп патологиялық және сексуалды бұзылыстар негізінде жатыр.
Сонымен, құқықтық мәдениет - бұл сананың ғана емес, психикадағы бейсаналықтың да жұмысы. Құқықтық құндылықтардың саналанбаған еліктеуден негіз алып, түсіну және саналау деңгейіне дейін жетеді. Әлемнің индивидуалды бейнесі балалық шақта пайда болып, уақыт өте келе байып, нақтыланып, интериоризацияланып, реттелінеді, және мұның бәрі автоматты түрде бейсаналық деңгейде өтеді .
1.2 Құқықтық мәдениет қоғамның құқықтық санасынын айнасы
Құқық - бұл мемлекет бекітетін көптеген міндетті нормалар мен ережелердің жиынтығы. Егер осындай ережелер болмаса, қоғам көптеген жауласушы топтарға бөлініп, өмірдің қауіпсіздігі қамтамасыз етілген болмас еді. Бұл ережелер бүгін ғана жасалып отырған жоқ, олар қоғамның өмір сүруі барысында өңделіп, адамның психологиясы мен қоғамның өмір әрекетінде өз бейнесін тапты, тарихтың түрлі кезендерінде әртүрлі болды. Жалпы адамзаттық адамгершілік пен өнегелілікті бейнелей отырып, құқықтың ережелері заңдарда ғана емес, салттарда, дінде, өнерде, әдебиетте, халық даналығында бекіді.
Құқықтық психология - адам өз психикасы арқылы құқықтық мәндегі құбылыстарды қалайша бейнелейтінін зерттейтін заң психологиясының бөлімі, яғни құқықтық сананың қалыптасуының заңдылықтары мен психологиялық механизмдерін зерттейді.
Құқытық сана - бұл қоғамның құқықтық тәртібі туралы пайымдаулар мен білімдер. Бірақ, хабардар болудың тек өзі ғана жеткіліксіз. Қылмыскер де ненің рұқсат, ненің рұқсат етілмеген екенін біледі емес пе. Білімдер олар интериорияланбай (интериориялану - сыртқының ішкі тұрпатқа өтуі), өмірдің жекелік реттеуіштеріне айланбай және өздігінен өзектіленбейінше мінез-құлықты анықтай алмайды.
Нәтижесінде, адам еш күштенбей-ақ, өзін мораль мен заңға сәйкес ұстайды және бәрін жаттап алғандығынан емес, басқаша жасай алмайтындығынан, елестете алмайтындығынан, бейім еместігінен осылай болады. Құқық пен мораль бойына толықтай сіңіп, оның болмысында өмір сүреді. Бұл сатыда үрдіс алысқа - қажеттіліктік-ынталылық (мотивациялық) салаға жетті, ал адам ортаның эталондары мен мәдениетін игеріп алды .
Тоталитарлы режим адамдардың құқықтық санасын ұзақ уақыт бойы деформациялады, ал заңдардың өзі құқықтар секілді емес, тұлғаның мемлекет алдындағы міндеті ретінде қабылданды. Нақты бір адамның құқықтарымен салыстырғанда, мемлекет пен билікке қатынас басым болды (шенді дәріптеу). Сонымен бірге, құқықтан алшақтап, оны елемегені үшін жаупкершілікке тартылмайтын қызметтегі адамдардың құқықтық мәдениеті төмен дәрежеде болды. Халықтың құлдары әрқашанда басқалардан жақсырақ тұрды. Кеңестік дәуірдің идеологияландырылғандығы жеке бастаманы басып, шығармашылық дамудың жетекші механизмі - өзіндік ар-намыс сезімін шектеп тастады. Адам өз бастамасымен еш нәрсе де жасай алмады, жоғары жақтан қандай да бір игілікті күту қажет болды. Бір нәрсе болса: Сізге кім рұқсат етті?. Бәріне де әлде-біреудің рұқсат етуі қажет емес қой.
Заңның ауқымды шеңберінде адам өзін ерікті және қорғалған іспетті сезінуі керек, көптеген нәрселер азаматтың бастамасы бойынша туындауы тиіс. Рұқсат бойынша өмір - бұл құлдар мен мырзалардан тұратын қоғамда болған сана-сезімнің қалдығы. Бұндай ойлар қоғам үшін зиянды, себебі адамдардың бастамашылдығын, жаңаны іздеуді, алға жылжуды басып, тұншықтырып тастайды. Бұл тоқырауға әкеледі. Бірақ өмір диалектикасы сондай - бәрі де дами береді. Дамудың қозғаушы күші кейбір билікті иемденушілерден туындайтын, тұрақтылық бағытындағы үрдіс пен көшбасшылардың, жаңашылдардың өзгешелігі, жекешелігі арасындағы қарама-қайшылық болып табылады .
Жалпы, кеңестік адамдардың көбісінің құқықтық мінез-құлығы дамыған ішкі құқықтық ұстанымдардың әсерінен емес, конформды-атқарушылық (тұлғаның социотиптік сипатының бар болуы себебінен) немесе мәжбүрлі-заңға бағынушылық (жазадан қорыққандықтан заңға бағыну) деңгейде құрылды. Және де, заңдарды оларды қалай да түсінуге қабілеті бар белгілі бір адамдар жүзеге асырады. Егер бұл адам емес, компьютер болса, онда ол әрқашанда дұрыс шешім қабылдар еді. Бірақ құқықтық белсенділік құжаттарға емес, қалыптасқан құқықтың ділге (ментальность) байланысты болады. Бұл ментальділік, құқықтық нормалардың әрбір адам үшін жекелік мәнге ие болуынан көрінеді.
Осылайша, жеке азамат қандай да бір құқықтық нормаларды жеке тұрғыда маңызды деп есептейді де, оларды әрқашанда орындауға тырысады. Мысалы, ұрлауға, өлтіруге болмайды және т.б. Басқа нормаларды да ол маңызды деп есептейді, бірақ оларды үнемі орындап отыруды қиын санайды. Яғни, ол әйел адамға, балаға қол көтеруі мүмкін.
Нормалардың үшінші тобын мүлдем де маңызды деп есептемейді, мысалы, көше ережесін бұзуы мүмкін. Қоғамның құқықтық институттар тарапынан бақылаудың әлсіз болғандығынан, оларды елемеуі де мүмкін. Міне, осындай жеке және зоналық-мәндік құқықтық позиция тән .
Бізде құқықтық қоғамды қалыптастырудың жалғыз ғана жолы төменненң басталатын жол, адамның өз құқығын сезініп, қорғай алуынан, басқалардың мүдделерін ескере отырып және өздерінікін құрбандыққа келтірмей, басқалармен қарым-қатынасты реттестіруден басталатын жол болып табылады.
Микроәлеуметтік жағдайлар - адамның тікелей қоршаған ортасы. Құқықтық сана-сезімнің дефектілерін, айнадағы секілді, өмірдің қазіргі көріністері бейнелеп отыр. Құқықтық сана-сезімнің жоғарғы деңгейіне өмірдің игілікті жағдайларында ғана жетуге мүмкін.
Яғни, әрбір адам ерікті және бастамалы түрде заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту бойынша, әрекеттерді атқара алатындай жағдай жасалуы керек. Мұндай жағымды әлеуметтік-құқықтық белсенділік орын алуы үшін, адамда құқыққа қызығушылық пен құрметтің болуы, құқықтық мемекемелердің беделін мойындауы болуы тиіс. Ал, қазіргі кезде әлі де адамдардың жекеше құқықтық сана-сезімінде тұлғаның бұрынғы құқықтық деформациясынан қалған, әлеуметтік әдеттердің, ережелердің консерватизмі сақталып отыр.
Осылайша, біздің құқықтық сана-сезімімізде біздің құқықтар қорғалмайтыны туралы түсініктер бар болуда. Тұлға - басқаларң қатынасында сен - маған, мен - саған формуласы бойынша психологиялық алмасу механизмі жұмыс істейді, яғни, мұнда мінез-құлықтың құқықтық емес, моральды-этикалық ретеуіштері басым түседі.
Құқық туралы көзқарастың әлеуметтік мәні мен құрылымы туралы айтатын болсақ, құқықтық сананы көбінесе адамдардың құқыққа деген қатынасы және ол туралы білім ретінде зерттейді. Осыған орай құқық нормасына деген қатынас деп қарастырылуда. Бірақ осындай объектілерді заң және құқықтық сананы бір-біріне теңестіруге болады ма деген сұрақ туындайды. Олардың құрылымы соншама бірдей ме, яғни олардың мазмұнын теңестіргенде бірі, екіншісі құқықтық мәдениет санасы туралы шешім оның толықтығы және зиянын қарайды. Осыған байланысты көптеген зерттеулер жүргізіліп мынадай нәтижелерді көрсетті. Біріншіден, тұрмыстық құқықтық сананың мағынасын заңмен тікелей теңестіруге болмайды, яғни оның білімін немесе заң нормасының құқықтық құбылыстарға қатынасын қарастырады, себебі олардың әрқайсысында әртүрлі өзіндік құрылымы бар.
Екіншіден, қылмыс туралы әлеуметтік көзқарас құрылымын гүл тәрізді формада елестетуге болады, яғни оның ортасында белгі бар, бұл белгіден барлық жағдайлар бірігіп белгілі бір қылмысқа жатқызады. Мысалы, өлім қылмысын біріктіретін жағдайлар. Бұл орталықтан - нағыз ортасынан, негізінен - тараулары жапырақтары таралады - яғни әртүрлі жағдайларға байланысты қарастыратын қылмысты сипаттайды. Әрбір бұл жапырақтар, өзіне сай орталығы бар (олар жиі қайталанушы) және перифериялық элементтерден тұрады. Осыдан орай, осындай құрылымдар арнайы элементтерді мазмұндайды, олар осы қылмыс туралы көзқарастарды басқа көзқарастар мазмұнымен байланысты мәліметтерге жауап беруші. Мысалы, құқықтық институттар іс-әрекеті.
Үшіншіден, қылмыс туралы әлеуметтік көзқарас өзіне ір жағдайды шешу тәсілдерін, яғни бір жағдайда адамның реалды мінез-құлқын жасырып қалу жағдайларының тәсілдерін ескеруін суреттейді. Төртіншіден, әлеуметтік көзқарастың мағынасы бұл көпшілік ақпарат әдісі арқылы өтетінін білдіреді.
Осы мәліметтерге байланысты адамдар қандай қылықтар қылмысты тудыратын деп есептейді және қандай қылықтар қылмыс болып саналады екенін көрсетелік:
oo Өлтіру, бұл ең ауыр және әр уақытта бірінші тұрады деп есептеген.
oo Зорлау (көбінесе ер адамның әйел адамды немесе керісінше) бұл қылықта бірінші қатарға жатқызылады.
oo Адамды тонау, бұл жерде қоғамды тонау мәселесі айтылмайды.
oo Есірткені сату, қару - жарақтарды тарату.
oo Лауазымды қылмыс (пара алу, коррупция т.б.).
oo Экономикалық қылмыс мемлекеттік деңгейдегі ұрлық
oo Тентектік, қоғамдық тәртіпті бұзуы.
oo Тұтас халыққа не нәсілдерге қарсы агрессия білдіру (геноцид, расизм).
Құқық туралы немесе қылмыс туралы әлеуметтік көзқарас жалғыз жеке адам аралық емес сонымен бірге телеарна арқылы тарайды. Бұнда әртүрлі қылмыс туралы ақпарат беретін бағдарлама адам бойында құқықтық сананың қалыптасуына әсері зор. Құқықтық сананы зерттеу адамдар арасындағы қарым-қатынас продуктісі ретінде және жеке адамдар арасында, сонымен бірге көпшілік қарым-қатынас тәсілі деңгейінде шыңайлықтың бейнеленуінің нәтижесі ретінде қарастырады. Сонымен қатар құқықтық мәдениет қандай да бір сыртын белгілі бір күш игерушінің қатынасына манипуляция нәтижесі ретінде қарастырмай, қаншалық адамның өз тәрбиесіжәне өз әрекетінің мінезі оның құқықтық көзқарастар мағынасына із қалдырады .
Қоғамда құқықтық мәдениетінің пайда болуының алғашқы танысымы балалық шақта басталады: ол ертегілерде заңдық көзқарастар; олардың балалық рольдік ойында құқық функциялар және олардың қызметкерлері туралы түсінік алады; көпшілік ақпарат тәсілдерінен, ересек адамдармен әңгімелесуде және құқық құндылықтар туралы білімдер кітаптарды оқудан пайда болады. Балалық шақта пайда болған жеке даралық құқықтық әлем суреті жас жоғарлаған сайын жалпыланады және тұрақталады. Жеке адамның құқықтық әлеуметтену қорытындысы жеке даралық құқықтық сананың пайда болуына байланысты. Жеке даралық құқықтық мәдениет - қоғамдағы ережелеу туралы білімі, бағасы және көзқарастар, сонымен бірге құқық қызметкерлерінің мінез-құлық нұсқауы.
Бір адамның құқықтық мәдениет мазмұны (оның құқықтық ақпараттануы, құқықтық іс-әрекет бағасы, құқықтық өлшеміндегі мінез-құлқының мотивациясы) ол оның жеке адамдық - азаматтың есею деңгейіне бағынышты. Есею кезінде құқықтық сананың қалыптасуына әсер етуші ең негізгі агент: бұл жанұя, мектеп, құрбы-жолдастар референтті тобы, еңбек ұжымы, көпшілік ақпарат әдісі. Құқықтық сананың қалыптасуының негізгі механизмі: идентификация, илану, жұғу, еліктеу, сендіру.
Әлеуметтену процесінде құқықтық құндылықтар және нормалар (немесе басқаша айтқанда, интерноризация ішке енгізу) игеру санасыз деңгейде өтіледі. әсіресе жасөспірім кезінде маңызды бейнелер, олардың ата-аналары және ұстаздары. Балалар алғашқы білімдерді осы адамдардан біледі, яғни әртүрлі жағдайларда өздерін қалай ұстау керек және олардың әлеуметтік мінез-құлқын қайталайды. Құқықтық әлеуметтенудің жағымды шарттарында құқықтық сананың барлық құрылым компоненті (жақтары) жүзеге асады: интеллектуалды (танымдық), бағалау (эмоционалды) және мінез - қылықтылық (ерікті-мотивациялық). Танымдық компоненті құқықтық көзқарастар, білімдер мен дағдыларын мінездемелейді. Эмоционалды компонент - бағалау құқықтық нормалар туралы пікір мен қатынас (жағымды, немқұрайлық, жағымсыз). Мінез-құлықтық компонент - құқықтық өлшемдердің мінез-қылыққа нұсқауы, яғни құқықтық нормалардың әртүрлі түрлерін орындау және құқықты бұзушыға жағымсыз қатынас жағдайларды қарастырады .
Құқықтық мәдениет - қоғамдық сананың формасының бірі, оның мазмұны мен дамуы қоғамның тіршілік ету материалды шартымен детерминеленге. Олар қоғамдық қатынасты бейнелейді, олар реттеледі немесе құқықтық нормалармен реттелуі тиіс. Экономикалық және басқа қоғамның қажеттіліктер санадан өтіп, заңдық мотив формасын игеріп және құқықтық норманы білдіреді. Міне, осылай қызығушылық пен қажеттілік арасыындағы қатынас, бір жағынан, және құқықтық - екінші жағынан, құқықтық сананы жанамалайды.
Құқытық сананың негізгі компоненттері - бұл танымдық, бағалау және реттеуші. Танымдық функция заңдық білімдердің белгілі бағысының сәйкестенуі (бұған идеялар, категориялар, көзқарастар, елестету және т.б. жатқызамыз), бұл интеллектуалдық (ойшыл) нәтижесі және құқықтық дайындықң түсінігін түсіндіреді. Білім әр кезде адамда белгілі қатынасты, бағалауды тудырады. Жеке даралық құқықтық сананың дамуына сыртқы әлеуметтік орта басымдылық көрсетеді. Оның қалыптасуына көптеген факторлар қоғамдық-әлеуметтік ережелер сияқты, сонымен бірге микро ортада, яғни бұл орта жеке адамды жанамалайды, қоршайды. Жеке даралық құқықтық сананың қалыптасу процессінде бұл факторлар нақты өмір шарттарына байланысты және адамның психологиялық ерекшеліктерін, оның іс-әрекетінде жүзеге асырады.
Жоғарыда көрсетілгендей құқықтық сананың негізгі механизмдері сөйлеу-ойлау іс-әрекеті. Бірақ, бұл құқықтық сананың қалыптасуының қорытындысында эмоционалды сфера жүзеге асырылмайды дегенді білдірмейді. Нағыз оның қатысуымен құқық норма және субъектідегі қайғы сезімі тереңдетілген құқықтық сендіруге өтеді, яғни оларды орындауға ұмтылушылығын арттырады. Құқықтық сананың адамгершілік қасиеттерінің бір-біріне байланыстылығы олардың құқық және моралді бағасының бірлігінде көрсетеді .
Құқықтық мәдениет жеке адамның әлеуметтік білім деңгейін кеңейтеді, әлеуметтік-экономикалық реттерді түсінуге, ұғынуға әсер тигізеді. Қорытындылай келе құқықтық жоғары құрылымын анықтайды. Нормадан тыс сананың және жеке адам мінез-қылқының ауытқуы бірнеше жайттарға байланысты, яғни олардың ішінде үлкен әсер тигізуші жағымсыз факторлардың жеке адамның санасының қалыптасуында.
Қылмыс жасаған адамдарды зерттей отыра мынадай нәтижелер дәлелдеп алынған, ол мына төменде жазылатын заңдылықтарды туғызады:
oo Қылмыс жасаған адамдардың құқықтық мәдениет аспектілер, ережелері бойынша жүзеге асырылатын қоғамдық санамен сәйкес келмейді және құқықтық нормаға қарсы болады.
oo Қылмыскерлер нақты құқықтық норманы немесе топтық норманы жоққа шығарады.
oo Қылмыскерлер дұрыс және әділді ретінде әрекеттеуші құқықтық нормасын қабылдайды. Оның абстрактылық түсінуінде берілген жазаны өзіне қатысты әділетсіз деп санайды.
Біздің ойымызша құқықтық мәдениет индивидтің өмір бойында қалыптасады. Нәресте туғаннан құқықтық сананы игермейді, ол әлеуметтену барысында жүзеге асырылады.
Адам тарихи қалыптасқан іс-әрекеттер, дағды мен тәсілдерді игеріп, әсіресе тілді үйрену нәтижесінде айналадағы заттар мен құбылыстардың объективті заңдылықтары мен қасиеттерін танып біледі. Адам айналадағы дүниеге өзін қарама-қарсы қойып, белгілі мақсатта іс-әрекетпен шұғылданғанда сол объективті шындық туралы өзінің білетін түсінігі мен біліміне сүйенеді. Бүкіл адамзат тарихының барысында қалыптасып жинақталған рухани қазына, мәдениет, мораль, дін, қоғамдық психология, өнер құрал-жабдық адамның шығармашылығынан туып, оның қолымен жасалған бүкіл заттық дүние түгелімен адамзаттың қоғамдық санасы болып табылады. Сана тарихи тәжірибені, білім мен ойлау тәсілдерін бойына сіңіріп, шындықты, рухани идеалды игеріп, алда тұрған мақсат, міндеттерді белгілеп, адамзат қоғамының бүкіл практикалық іс-әрекетін бағыттайды. Адамдар өзінің шығармашылық ойларын жүзеге асырып, табиғатты, қоғамды дамытумен бірге, өздерін де жетілдіреді.
Құқықтық сана - қоғамдық сананың бір түрі. Саяси және моралдық санамен тығыз байланысты. Мазмұны жағынан тиісті мемлекетте қолданылып отырған құқық нормалары, заңдылық пен құқықтық тәртібі, қылмыс және оны жазалау, қоғам мүшелерінің құқықтары мен көзқарастары жатады. Антагонистік қоғамда таптардың өзіне тән құқықтық санасы болады. Оның мазмұны әр таптың қоғамның экономикалық, саяси, мәдени өмірінде алатын орнына байланысты.
Қоғамдық сана - объективті дүние мен қоғамдық болмыстың адам санасында бейнеленуі. Қоғамдық сана адамның тәжірибелік іс-әрекеттерінен байқалады. Сана қоғамның рухани мәдениетінің құрамды бөлігі болып табылады. Қоғамдық сананың түрлері: саясат, құқық, философия, мораль, өнер, дін, қоғамдық болмысты бейнелей отырып, оған белсенді ықпал етеді. Қоғамдық сананың түрлерінің әрқайсысының өз объектісі мен бейнелеу тәсілі болуына қарамастан, болмыс пен адам санасына өзіндік әсерін тигізеді. Идеологияның саяси құқыклық нысандары қоғамның экономи-калық қатынасын саяси және кұқықтық тілде, ал өнер-көркемдік образдармен, мораль - адамдардың мінез-құлқының белгілі қағидалары мен ережелері түрінде бейнелейді.
Қоғамдық сананың түрлері қоғамның экономикалық базисымен байланыс жасау сипатына қарай әр түрлі болады. Мысалы, идеологияның саяси және құқықтық түрлері басқа нысандарына қарағанда экономикалық базиске жақын тұрады. Бұлар қоғамның өндірістік, шаруашылық қатынастарын тура, тікелей бейнелеп, олардың төте ықпал жасауымен қалыптасады. Қоғамдық сананың түрлері тарихи өзгерістерге түсіп, белгілі тарихи кезінде осы нысандардың бірі қоғамның рухани өмірінде үстем болып, қалғандарын өзіне бағынышты етеді. Мысалы, феодализм дәуірінде дін үстемдік етті. Капиталистік қоғамда құқық пен саясат билік алып, философия, өнер мораль мен діннің дамуына зор ықпалын тигізді.
Құқықтық нормаларды жүзеге асыру - қоғамға пайдалы іс-әрекет құқық нормаларының талабына орындау заң белгіленген мүмкіндікті пайдалану үшін азамат белгілі бағытта әрекет жасап, белсенділігін көрсетуі қажет. Құқықтық белсенділіктің екінші жағы адамның сана сезіміне байланысты. Құқықтық сана-сезім белгілері мыналар:
- Құқықты белгілеу.
- Құқықты түсіну.
- Құқықты құрметтеу.
- Құқықтың дұрыстығына және әділдігіне сену.
- Құқықты сақтауға дағдылану.
- Құқықтың талаптарын бұлжытпай орындау.
Құқықтық сана - Қазақстан Республикасы азаматтарының жүзеге асырылып жүрген заңдарға, оларды қолдануға, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына және қалауына, құқыққа басқа да құқықтық құбылыстарға құқықтық сезімдерінің, әсерлігінің, көзқарастарының, пікірлерінің, бағаларының жүйесі.
Құқықтық сана қоғамның құқықтық өмірін жандандыру және дамытуға үлкен үлес қосады.
1. Құқықтық сана - құқық нормаларының қалыптастырудың қажетті шарты. Олай дейтін себебіміз, құқықтық нормалар заң шығару органның саналы түрдегі ерікті қызмет арқылы өмірге келеді. Адамдардың белгілі бір мүдделері мен қажеттіліктері заң нормаларында бейнеленбестен бұрын, ол нормаларды құрушы лауазымды тұлғалардың ой-санасынан өтеді. Сондықтан да құқық нормаларының сапасы олардың қоғамдық даму қажеттілігіне сәйкес келеді, ол нормаларды құратын органның құқық көзқарасы, құқық санасының деңгейімен тығыз байланыста болады.
2. Құқықтық сана құқық нормаларының нақты және толығымен іске асырылуының ең басты шарты. Құқықтық нормаларының талаптары тікелей азаматтарға қойылады. Бұл талаптарда олардың саналы түрдегі ерікті әрекеттері арқылы орындалады. Яғни неғұрлым құқықтық сананын деңгейі жоғары болса, соғұрлым құқық нормаларының ережелері нақтырақ орындалады.
Қоғамдық мәдениет саласында құқық мәдениетінің жетістіктерін ғана басқарып, реттеп отырады. Мәдениет өзінің даму процесінде қоғамның рухани байлығын, халықтың сана сезімін дамытып, жоғары дәрежеге көтереді. Құқықта өз кезегінде мәдениетгі қорғап, реттеп отырады. Осыдан келіп құқықтық мәдениет қалыптасады. Ол өзара байланысты элементтер арқылы көрініс табады.
- қоғамдағы құқықтық сананың жағдайы, құқықты түсінудің деңгейі, заңдылықтың талаптарын орындау қажеттігін түсіну.
- заңдылықты сақтау;
- заң шығарудың ерекшелігі, оның мазмұны мен нысанына көңіл бөлу;
- Сот, прокуратура басқа да заң органдарының жұмыс атқару сипаты.
Сонымен сана - объективті шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға тән ең жоғары нысаны. Сана адамның өз болмысы мен объективті дүниенің мән-жайын, мазмұнын, ұғымын білуінде белсенді қызмет атқаратын психикалық процестердің (түйсіну, сезіну, қабылдау, ойлау т.б.) заңды нәтижесі болып табылады. Сана негізінен жеке адам санасы және қоғамдық сана болып екіге бөлінеді.
Құқықтық сана-сезімнің негізгі функциялары: бірінші - халықтың құқықтық білімін арттыру; екінші - сана-сезімді дұрыс дамыту үшін тәжірибелік жұмысты жақсарту; үшінші - қоғамдағы қатынастарды реттеуді, басқаруды жақсарту үшін адамдардың сана-сезімін көтеру. Құқықтық сана-сезім нормативтік актілердің негізгі, қоғамдағы қатынастарды дұрыс реттеуші, басқарушы күш. Ол құқықтық нормалардың дұрыс дамуына, дұрыс орындалуына және оның болашағын дүрыс болжауға ете зор әсер етеді.
Құқықтық сана-сезімнің ерекшеліктері:
- құқықтық сана-сезім қоғамдағы тек нормативтік актілер мен құбылыстарды, қатынастарды бейнелейді. Ол жаңа нормалардың қабылдану және олардың процесін қамтиды. Саяси, моральдық, ұлттық т.б. көзкарастар құқықтық сана-сезімге әсер етіп, құқықтық нормалардың дұрыс дамуына, орындалуына ықпал етеді;
- қоғамның даму процесін, құбылыстарын сана-сезім құқықтық тұрғыдан сезініп, сол позициядан қорытынды тұжырымдар жасап, баға береді. Мысалы: құқықтық қатынас, құқықтық жауапкершілік, құқықтық тәртіп т.б.
Қоғамдағы құқықты дамыту үшін, заңдылықты, тәртіпті қатаң сақтау үшін құқықтық сана-сезімнің маңызы өте зор. Бұл сана-сезімді қоғам көлемінде дамыту керек, әсіресе заңгерлердің, органда қызмет атқаратын азаматтардың білімі, тәжірибесін, сана-сезімін көтеруді қажет етеді. Сонда ғана қоғамда заңдылық, құқықтық тәртіп болады.
Халықтың, әсіресе, заңгерлердің белсенділігі үш түрлі, үш деңгейде болады: біріншісі - құқықтың субъектілері өзара қатынасты тек дұрыс басқарып, жаңалыққа ұмтылмау - сылбыр, енжар деңгейі; екіншісі - эвристикалық деңгей - құқықтың субъектілерінің жаңалыққа талпынып, мәселені шешудің жаңа жолдарын табу; үшіншісі - интеллектуалдық деңгей - жаңалықты ашуда үзілістің болмауы, жоғары дәрежеде белсенділікті көрсету. Белсенділіктің соңғы екі түрі Құқықтық сана-сезімнің дамуына өте зор әсер етеді.
Құқықтық сананың мазмұны әр таптың, қоғамның экономикалық, саяси, мәдени, өмірінде алатын орнына байланысты. Құқықтық сана халықтың саяси және құқықтық жауапкершілігін арттырады, өздерінің заңдарда көрсетілген құқығы мен міндеттерін адал орындап отыруына, мемлекет және еңбек тәртібін қатаң сақтауға зор үлес қосады.
Қоғамдық сана-сезімнің басқа нысандарына қарағанда құқықтық сана адамдардың ой-өрісіне, рухани ойлану процесіне өте зор әсер етеді. Себебі құықтық қатынаста адамдар нормативтік актілерді бұлжытпай орындаулары керек, екі жақты құқық пен міндет бар, дұрыс орындалмаса жауапкершілік бар. Сондықтан құқықтық қатынастардың субъектілеріне түсетін ауыртпашылық айтарлықтай мол.
Құқықтық сана-сезім өзінің құрылымы жағынан екі түрге бөлінеді: Құқықтық идеология және құқықтық психология.
Құқықтық идеология дегеніміз - қоғамдағы құбылыстарды, қатынастарды құқық тұрғысынан ғылыми жүйеге келтіру. Құқық жөніндегі пікірлер мен көзқарастар белгілі бір жүйеге түсіріліп, ғылыми негізде дәлелденген күйде болады. Бұл идеологияны қалыптастыруға заңгерлер, саясатшылар, экономистер, философтар, тарихшылар т.б. мамандар қатынасады. Құқықтық идеология қоғамдағы әр бағыттағы, әр саладағы мақсаттарды біріктіріп, дамытады.
Құқықтық психология дегеніміз - қоғамның құқықтық сезімін, ақыл-ойын, әдет-ғұрып, дәстүрін біріктіру. Жеке адамдардың, қоғам мүшелерінің әр түрлі топтарының санасында - заңдарға олардың қолданылуына байланысты туған әсерлер, көңіл-күйі және сезімдер жатады. Қоғамдық көлемде осы мәселелерді біріктіріп дамытып, халықтың сана-сезімін көтеріп, демократияны нығайту, құқықтық мемлекет қалыптастыру.
Құқықтық сана-сезімнің жүйелері мен түрлері:
1). Қатынастың субъектілеріне қарай құқықтық сана-сезім үшке бөлінеді: жекелік, топтық, қоғамдық сана-сезім. Бұл үшеуі бір-бірімен тығыз байланысты. Сонымен бірге олардың өз дербестігі болады. Әр жеке адамның сана-сезімі әр деңгейде болады: өте жақсы дәрежеде, жақсы, орташа, нашар дәрежеде. Егерде топтың, басым көпшілігінің сана-сезімі өте жақсы дәрежеде болса, онда бұл топтан жақсылықты күтуге болады. Топтың көпшілігінің, керісінше, сана-сезімі нашар болса, ол топтан жақсылық күтуге болмайды.
Осы әдіс-тәсілмен қоғамның сана-сезімінің дәрежесін, деңгейін білуге болады. Сол арқылы қоғамның қай саласында, адамдардың қандай тобына жұмыс жасау бағытын анықгауға болады. Осылай қоғамның сана-сезімін реттеп, басқарып отыруға болады.
2). Мазмұнының тереңдігіне қарай құқықтық сана-сезім тағы да үшке бөлінеді: күнделікті құқық саналығы, кәсіпқойлық құқық саналығы, теориялық құқық саналығы. Адамдардың күнделікті құқықтық сана-сезімі олардың рухани, парасаттылық, инабаттылық, өмір тәжірибесі арқылы қалыптасады.
Кәсіпқойлық құқық саналығы қоғамның әр саласында жұмыс істейтін заңгерлердің тәжірибесі арқылы қалыптасады. Олардың құқықтық білімі де, тәжірибесі де мол болғандықтан сана-сезімдері көпшілігінің жоғары дәрежеде болады. Сондықтан құқықтық нормалар дұрыс орындалып, заңдылық, құқықтық тәртіп жақсы дамиды.
Теориялық құқық саналығы қоғамдағы заң ғылымының жан-жақты, жақсы дамуы арқылы қалыптасады. Жақсы дамыған заң ғылымы қоғамның сана-сезімнің дәрежесін, деңгейін көтереді, сол арқылы құқықтың жақсы дамуына зор әсер етеді.
Құқықтық сана-сезімнің бұл жүйелері мен түрлерінің қоғамда атқаратын жұмыстары өте зор. Олар бәрі бірігіп құқықтық нормаларды өмірге әкеледі, оны дамытады, олардың дұрыс орындалуына жан-жақты үлес қосады. Қоғамдағы құқықтық саналықтың деңгейі неғұрылым жоғары болса, соғұрлым заңдылық та, құқықтық тәртіп те жақсы дамиды.
Құқықтық сананың субъектілері, әлеуметтік тұрғыдан бірнеше түрге бөлінеді:
- жеке адамның құқықтық санасы есін білгеннен қалыптаса бастайды;
- ұжымдық құқықтық сана. Әр ұжымның қызметінің ерекшеліктеріне байланысты ұжымдық-құқықтық сана-сезім қалыптасады;
- қоғамдық құқықтық сана. Адамдар жасына, жынысына, ұлтына, әлеуметтік жағдайына, байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1.Жалпы мәдениеттің түсінігі
1.1 Құқықтық мәдениеттің мазмұны
1.2 Құқықтық мәдениет қоғамның құқықтық санасынын айнасы
2. Құқықтық мәдениеттің түрлері
2.1 Құқықтық мәдениеттің субъектісіне қарай бөлінуі
2.2 Құқықтық нигилизм мазмұны
3. Құқықтық мәдениет және құқық қолдану
3.1. Құқықтық мәдениет және оның деформацияға ұшырауы
3.2. Құқықтық мәдениет жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Өзектілігі. Құқық туралы көзқарастың әлеуметтік мәні мен құрылымы туралы айтатын болсақ, құқықтық сананы көбінесе адамдардың құқыққа деген қатынасы және ол туралы білім ретінде зерттейді. Осыған орай құқық нормасына деген қатынас деп қарастырылуда. Бірақ осындай объектілерді заң және құқықтық сананы бір-біріне теңестіруге болады ма деген сұрақ туындайды. Олардың құрылымы соншама бірдей ме, яғни олардың мазмұнын теңестіргенде бірі, екіншісі құқықтық мәдениет санасы туралы шешім оның толықтығы және зиянын қарайды.
Жеке адам бойында құқықтық сананың қалыптасуы және оған әлеуметтік ортаның әсерін зерттеудің өзектілігі оларды қылмыс, құқық нормалары туралы әлеуметтік көзқарастарының жүйесі ретінде жаңаша қарастыру, қылмыстың алғы түрткісін танып, оның алдын-алу жұмыстарының мемлекеттік дәрежедегі маңыздылығымен сипатталады.
Құқық бұл- мемлекет орнататын қажетті нормалармен ережелер. Егер мұндай ережелер болмағанда, қоғам өте көп бір-бірімен кектесіп жүретін топтарға бөлініп, өмірге деген қауіпсіздік қамтамасыз болмайтын еді. Бұл ережелер бүгін жасалынған жоқ, олар әр тарихи уақытта әртүрлі болған.
Құқықтық мәдениет - өз құқықтарын білу ғана емес, өзін-өзі бақылау, жауапкершілік. Кімнің алдындағы жауапкершілік? Жауапкершіліктің ең жоғарғы деңгейі - өзіңнің алдыңдағы жауапкершілік. Бұл ұжданның дауысы.
Құқықтық пайымдаулар - күрделі психоәлеуметтік құбылыстар. Олар - көптеген детерминанттардың нәтижесі. Құқықтық сананың қалыптасуының негізгі 3 жағдайын бөліп көрсетуге болады:
oo Макроәлеуметтік жағдайлар - қоғамның шынайы әлеуметтік-экономикалық мүмкіндіктері, құқықтық жүйе, құқықтың беделі және т.б.
oo Микроәлеуметтік жағдайлар - нақты формалды және формалды емес топтардағы: отбасы, мектеп, жасөспірімдік бірлестіктер, референтті топтардағы субмәдениеттік құқықтық бағдарлар.
oo Тұлғалық жағдайлар - субъективті құқықтық белсенділік. Егер бұл тұлға болса, қоршаған ортасына қарамастан, адам қалай да өзі шешім қабылдайды; және де нашар отбасында тәртіпті адам өсіп шығады. Оларға тоқтала кетейік.
Соңғы жылдары кеңестік кезеңде қалыптасқан ерекше ментальділіктің әсері туралы жиі айтылуда. Ол құқықтың құндылықтарын дұрыс бағаламауға (құқықтық негативизм), немесе заң талаптарына жеңіл, жауапкершіліксіз қарауға (құқықтық инфантилизм), құқық нормаларын белсенді түрде қабылдамауға (құқықтық нигилизм) әкелді.
1.Жалпы мәдениеттің түсінігі
1.1 Құқықтық мәдениеттің мазмұны
Заң психологиясының аясында құқықтық сананы таным процессінің қорытындысы, шешімі ретінде (көпшілік және қоғамдық сана ретіндегі жағдайда) және оған сай құрылым ретінде (бұл әлеуметтік көзқарасы кезінде) қарастырады.
Құқық психологиясы - адамның құқықтың мағынаға ие құбылыстарды өз психикасында қалай бейнелендіретінін және психологиялық механизмдер мен құқықтық сананың қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін заң психологиясының бөлімі.
Құқықтық сананы түсіндіруде күнделікті құқықтық санаға қосатын бірнеше қасиеттермен байланыстырады: мысалы - қоғамдық сана, көпшілік сана, әлеуметтік көзқарас. Бірақ бұлардың бәрімен тек бір ғана құқықтық сананы түсіндіреді. Құқықтық сана - қылмыс туралы әлеуметтік көзқарас, басқа сөзбен айтқанда қоғамдық немесе жеке даралық сана сферасы, яғни ол өзіне құқық туралы білім, құқыққа деген қатынас және құқықыты қолданатын іс-әрекеттерді кіргізеді. Құқықтық мәдениет - құқты нормалары жоқ және әрекеттеуші құқ туралы көзқарастар жиынтығы ретінде қарастырады.
Қазіргі кезде құқықтық сананы зерттеу құқтық сана қалмыс деңгейін бағалау, қылмыс алдына қорқыныш, қылмысқа, қылмыскерге байланысты әлеуметтік нұсқау, жазалау ретінде жүзеге асырылуда. Жеке даралық құқықтық мәдениет тәрбие, білім, әдет, сол ортаның адамгершілік климаты, яғни адамның қоршаған ортасының әсерімен қалыптасады. Заң мен құқықтық сананың мазмұнын салыстыру үшін және олардың сәйкес деңгейін анықтау үшін олардың құрылымдарының сәйкестілігін білуі керек, бұған қарсы жағдайда олар бір-біріне байланыспайды. Зерттеу мақсатына байланысты бұл мақала күнделікті құқықтық мәдениет құрылымын талдайды.Зерттеу мақсатына байланысты негізі ретінде құқықтық сананың әртүрлі компоненті және әртүрлі ол туралы көзқарастар ретінде қарастырады.
Құқықтық сананың компонентттері туралы айтатын болсақ, құқықтық мәдениет үш немесе төрт компоненттерді өзінен бөліп шығарады. Біріншіден, оның құрылымы аттитюд құрылымына ұқсас, ол өзіне когнитивті (білім, елестету), бағалау ( баға және эмоционалды қатар жүру), және еріктік (түрткі және мақсат, бір жағынан дағды, басқа мен әрекет тәсілдері) компоненттерін өзіне қосады. Төрт компоненті құрылымды қолданатын жағдайда бағалау компоненті екіге бөлінеді: жеке бағалаулығы (бұл құқықтық нормаларға және құбылыстарға адамдардың баға беруі) және энергетикалық ( бұлда құқықтық мінез-қылықта эмоцияның қатар жүруі) жатады.
Құқықтық сананың мағынасын білу жағдайда, мынадай терминдер қоғамдық сана және көпшілік сана қолданылудан шыққан. Бұнда кейбір объективті шыңайлықты адамның бейнелеуінің маңыздығын, соның ішінде әлеуметтік экономика, саяси, құқықтық және т.б. акцент өте жиі жасалады. Әлеуметтік көзқарас жағдайында адамның білімін және көзқарасының келісім мінезін атап көрсетіп, яғни бұнда адамдар арасындағы коммуникативті процесс, жеке тұлғалық ретінде. Сонымен топтық деңгейде зейін орталығында болады, назарға алынады.
Құқықтық мәдениет субъектісі қасиетінде бөлек адам ретінде, сонымен әлеуметтік топ ретінде қарастырылады. Қоғамдық сана ретінде құқықтық сананы зерттеу, бұнда екі мүмкіншіліктер назарға алынады, яғни мұнда мынадай жағдайларды атап өтіледі. Құқықтық сананы бөлек адамдардың жетістігі болып саналады. Ол әлеуметтік топқа қосылуы, яғни бұнда кіші немесе үлкен топтың оған мазмұнды әсер етуі. Осыған мысал ретінде заңгерлердің, мұғалімдердің, дәрігерлердің кәсіби құқықтық санасы болып табылады.
Құқықтық сананың субъектісі - көпшілік сананың аспектісі ретінде немесе әлеуметтік көзқарасының жиынтығы ретінде, бұнда үлкен әлеуметтік топ, ұлт немесе нәсіл ерекшеліктерінің негізінде бөлініп шығуы, бұл жасы, жынысы, азаматтылығы, іс-әрекеті, тегі және т.б. қарастырылады.
Құқықтық сананың тұтастылығы және қайшылықсыздығын қарасақ. Қоғамдық сананы қарағанда көпбейнелі, яғни оның кейбіреулері бір-бірінен формалары, түрі, элементінің алшықтау процессі жиі айтылады. Бұнда мынадай формаларды атап өтуге болады: ол, құқықтық сана, саяси сана, моральді сана және т.б. түрлер болса: ол, таным немесе қатынас, күнделікті немесе теориялық; және элементі, ал құқықтық мәдениет өз-өзімен жеткілікті қайшылықсыз құрылымы ретінде бағаланады.
Көпшілік сана терминін пайдалансақ, оның әртүрлі компоненттерге, формаға бөлінбеген, сонымен бірге оның қайшылығы және әртүрлі элементтердің өзара келіспеушіліктері жиі еске алынып отырады. Және, қорытындылай келе, әлеуметтік көзқарастар байланысында құрылымы ядролық және перифериялық элементтері бар және оны жүйеге қосу туралы сөз айтылуда .
Құқықтық сананың тұрақтылығы: құқықтық мәдениет өзінің өзгеруінің қозғалысының деңгейімен ажыратыла алады. Жеке түрде қарағанда қоғамдық сана терминінің көбінесе тұрақты және жай өзгеруші білім ретінде қолданады, ал көпшілік сана түрінде - мобилді эәне тез, оңай құқықтық сананың компоненті деп түсінеді. Ал әлеуметтік көзқарас олардың ортасында орналасқан сияқты. Таным процессіне қатынасы: құқықытық сананы таным процессінің қорытынды, нәтижесі ретінде қарастырылады, яғни сонымен бірге көпшілік, қоғамдық сананың жағдайы ретінде және әлеуметтік көзқарастағы оған тән құрылым ретінде.
Құқықтық мәдениет бізге өзінді бағалы ретінде қызықтырады (ол біріншіден қоғамдық санада байқалады) немесе мінез-қылықпен байланысы (ол көпшілік сана және әлеуметтік көзқарас жағдайы ретінде). Құқықтық сананың субъектісі - бұл үлкен топ, негізінде азаматтылығы бар және жасына байланысты. Құқықтық сананың пайда болуына үлкен үлес қосқан - қарым-қатынас. Ол қандай да болмасын, яғни өзара жеке қарым-қатынас, сонымен бірге көпшілік ақпарат құралы деңгейінде жүзеге асады. Құқықтық сананы бөлек-бөлек элементтердің қосылысы деп түсінуге болмайды, оны тұтас бір жүйе ретінде қарастырып, одан орталық және перифериялық элементтерді бөліп шығаруға болады.
Осыған орай оның бір компоненті белгілі-бір мінез-құлықтың моделі болып саналады. Содан кейін бір процесс арқылы адамдардың қимыл-қозғалысын, істеген ісін реттейді, сонымен қатар бөлшекті түрде қолданылған тәсілдері негізінде қалыптастыруы мүмкін. Құқықтық сананың құрамында вербалды компоненет қана емес, сонымен бірге образды бейнелі компонент бар. Құқықтық сананың мінездемесі қалған екі критерияда маңыздылығы жоқ. Осыған байланысты, құқықтық сананы түсіндіру, анықтау үшін құқық туралы әлеуметтік көзқарас деген терминді қолданамыз.
Құқықтық мәдениет - қоғамның құқықтық тәртіп жайлы білімі. Бірақ бұл жайлы хабардар болу жеткілікті емес, себебі қылмыскер не істеуге болатынын болатынын, я болмайтынын біледі емес пе?. Білімдер интериоризацияланбай жүріс-тұрысты анықтамайды және өмірдің тұлғалық регуляторларына айналмайды. Осының нәтижесінде адам еш қиындықсыз заңмен сәйкес өзін ұстайды, бұл оның бәрін жатқа білуімен байланысты емес, ал шын мәнісінде оның басқаша істей алмайтынында. Құқық және мораль адамға ұялап, жазылып, және онда өмір сүреді. Бұл этапта бұл процесс тереңге - қажеттілік-мотивациялық сфераға кеткен, ал адам ортаның мәдениеті мен эталонын өзіне қалыптастырған.
Тоталитарлы режим адамдардың құқықтық санасын өте көп уақыт деформацияланған, ал заңдардың өзі тұлғаның мемлекет міндет ретінде қабылданған. Тұлға негізгі құқықтық бірлік ретінде есепке алынбаған. Нақты адам құқықтарына қарағанда, мемлекетке және билікке қарым-қатынас маңыздырақ болды. халықтың құлдары әрқашан бақалардан жақсы өмір сүрді. Адам ешқашан өз қызығушылығымен бірнәрсе істей алмайтын, міндетті түрде жоғарыдан рұқсат келуі керек. Егер бір нәрсе болса Кім рұқсат берді? Ал шын мәнісінде біреуден рұқсат алу қажет емес. Құқықтың кең ауқымды шекаралары бойынша, адам өзін қауіпсіз, еркін сезінуі, және көп нәрсе азаматтың ынтасынан пайда болуы керек.
Құқықтарды адамдар қалыптастырады. Eгер бұл жерде адам емес компьютер болғанда, ол әрдайым дұрыс шешім шығаратын еді. Бірақ құқықтық белсенділік құжаттарға тәуелді емес, ал қалыптасқан құқықтық ментальділікке тәуелді. Бұл менталбділік құқықтық нормалар әр адамда өзіндік мәнге ие болуында көрінеді. Осылайша, жеке азамат өзіне маңызды өз үшін маңызды нормаларды орындайды. Мәселен, ұрламау, өлтірмеу керек және т.б. басқаларды да маңызды деп ойлайды, бірақ оларды орындау ол үшін қиын деп айтады. Және ол әйелге, балаға қол көтереді. Және қоғамның құқықтық институттар жағынан әлсіз бақылауынан ол олардыелемеуі мүмкін.
Сонымен, әр адамның өз ынтасынан құқықтылық пен құқықтық тәртіпті күшейтуге әрекет жасайтындай шарттар туындату керек. Мұндай позитивті әлеуми-құқықты белсенділік орын алуы үшін, адамда құқыққа деген қызығушылық және құрметтің болуы, құқықтық мекемелердің престижін мойындауы керек. Ал қазіргі жағдайда индивидуалды құқықтық санада алдыңғы тұлғалық құқықтық деформациясынан қалған, әлеуметтік әдеттер консерватизмі, бағдарлар сақталған. Сонымен, біздің құқықтық санада,біздің құқықтарымыз сақталмfйды деген түсініктер бар.
Құқықтық қоғамды құрудың бірден-бір жолы төменнен деген жол, адамның өз құқықтарын қорғауға қабілеттілік, басқалармен қарым-қатынасты басқару, және сол уақытта басқаларға көңіл аудару, және өз қызығушылықтарына нұқсан келтірмеу. Микроәлеуми шарт - адамның қоршаған ортасы.құқықтық сананың ақаулары айна секілді реалды өмір шарттарын бейнелендіреді. Құқықтық сананың жоғарғы деңгейі жағымды өмір жағдайында қол жеткізіледі (заңды сақтаушы азаматтар жанұясы, мектепте және жоғарғы оқу орында оқуға мүмкіншілік, жасөспірімдік кезңде жақсы қарым-қатынас жасау). Бұл өмірлік перспективаны сезінуге жол жасайды. Құқықтық сананың барлық жақтары дамиды: интеллектуалды, эмоционалды,мотивациялық-еріктік .
Танымдық- құқықтық түсініктердің, білімдердің соммасы.құқықтық нормаларға эмоционалды баға мен қарым-қатынастың жағымды, жағымсыз, бейтарап болуы мүмкін. Мұның барлығы құқықтық жүріс-тұрыстың бағдарын туындатады, заңды орындауға әдеттену, заң бұзушыларға жағымсыз қарым-қатынасты туындатады. Ғылыми зерттеулер бойынша құқықтық әлеуметтенудің ақаулары келесі жағдайларға байланысты болады: ата-анамен конфликт, әлеуми нашар жанұяда тәрбиелену (криминогенді, аморальды, проблемалы, толық емес, өтірік сәтті), мектепте өз-өзін реттеудегі қиыншылықтар, неформалды аморальді топтармен жақындасу.
Сонымен, құқықтық мәдениет - бұл мендегі жеке нәрсе емес. Ол Индивидуалды құқықтық сананың құрылымы ең азы дегенде 3 элементтен тұрады:
-құқықтық хабардар болу (компетентттілік)
-құқыққа позитивті психологиялық қарым-қатынас, оған келісу
-құқықтық тәжірибенің интериоризациясы.
Бұл процесстің қалай жүретінін толықтырақ қарастырсақ. Құқықтық мәдениетпен танысу балалық шақтан басталады. Ештеңе білмейтін бала мен өрениет арасында оның тасымалдаушы, яғни ересек болады, ол барлық құқықтық құдылықтарды тұрмыстық ережелер ретінде, үлкендердің қағида есебінде береді. Ертегілерден жақсылық пен жамандық жайлы алғашқы түсініктер қалыптасады, рольдік ойындардан құқықтың функциялар, өмірден, әңгімелесуден, фильидерден, кітаптардан пайда болады. Сонымен қатар құқықтық сананың қалыптастыруда негізгі механизмдер - еліктеу, жұғу, идентификация, сендіру.
Еліктеу - адамдардың біріне-бірі әсер ету, мұның нәтижесінде бейсаналық түрде тұлғалық жақтар көшіріледі. Еліктеу ерте балалық шақта, яғни баланың тұллғалық жақтары қалыптаспаған кезде жүреді, ал конформды адамдарда бұл өмір бойы жүреді.
Жұғу бұл - бейсаналық түрде басқа адамның психологиялық күйін қабылдау, нәтижесінде басқа адамның ойлары, сезімдері өндіріледі. Мұндай психологиялық тоғысу өте көп жылдар бойы қарым-қатынас нәтижесінде пайда болады. Балалар үшін идентификацияның фигуралары болып ата-аналары болып табылады. Егер қарым-қатынас жақсы болған жағдайда тек жүріс-тұрыстың сыртқы көріністері ғана емес,өмірге деген құқықтық түсініктері де қалыптастырылады. Ал егер ата-ана мен бала арасында қарым-қатынас жаман болған жағдайда, тек адамдардың өздері ғана емес олардың құқықтық құндылықтары да кері қайтарылады. Жаман қарым-қатынас нәтижесінде бала ата-анасына былай айтуы мүмкін: Осы шыншылдықтарымен, тәртіптілігілеріңмен сендер неге жеттіңдер?ң. Сонан соң бала баасқа адамдарға, және басқа құқықтық құндылықтарға ене бастайды.
Егер адамды мұнда жақсы көріп, мақұлдаса, тәрбиесіне жақсы деген баға қойылады. Адам өзі өмір сүретін және ләзаттанатын ортаның номалар мен құндылықтарды қабылдайды. Ал қабылдаған нәрселерін қорғауға және сақтауға тырысады. Ал құндылық деген не? Бұл барлық нәрсеге берілтін мән-мағына. Құндылықтың ориетациясы тұлғаның бағдарын анықтайды. Бұл бағдарлануды гедонизм көзқарасынан анықтаса болады. Өмірге ләзатанудың әр адам қалай жоғарылатады? өмірде ләзат алудың жолдары өте көп, және әркімде ол әртүрлі: тамақ гедонизмі, еңбек, спорттық, қарым-қатынасқа байланысты, наркоманның гедонизмі, садисттің т.б. Әр акттан кейін оны нығайту негізінде эмоция жатыр. Егер жағымды эмоция пайда болса, онда оны тағы сезінгің келеді.
Адамда эмоционалды нығайтуды тану керек, яғни неден кейін ол адамда пайда болды. Мәселен бала әкесінің қуанып отырғанын көрді делік. Бұл бала үшін күшті эмоционалды нығайту болып табылады. Бұл неден кейін пайда болды? Сонда, бала басқа біреудің ойыншығын алып қойып, оны ұрып жіберіп, өзінде агрессивті жүріс-тұрыс қалыптстырды. Мұндай нығайтудың тұлғада агрессивтіліктің нығаюы үшін қагшасы қажет? Гедонизмнің механизмі өте көп патологиялық және сексуалды бұзылыстар негізінде жатыр.
Сонымен, құқықтық мәдениет - бұл сананың ғана емес, психикадағы бейсаналықтың да жұмысы. Құқықтық құндылықтардың саналанбаған еліктеуден негіз алып, түсіну және саналау деңгейіне дейін жетеді. Әлемнің индивидуалды бейнесі балалық шақта пайда болып, уақыт өте келе байып, нақтыланып, интериоризацияланып, реттелінеді, және мұның бәрі автоматты түрде бейсаналық деңгейде өтеді .
1.2 Құқықтық мәдениет қоғамның құқықтық санасынын айнасы
Құқық - бұл мемлекет бекітетін көптеген міндетті нормалар мен ережелердің жиынтығы. Егер осындай ережелер болмаса, қоғам көптеген жауласушы топтарға бөлініп, өмірдің қауіпсіздігі қамтамасыз етілген болмас еді. Бұл ережелер бүгін ғана жасалып отырған жоқ, олар қоғамның өмір сүруі барысында өңделіп, адамның психологиясы мен қоғамның өмір әрекетінде өз бейнесін тапты, тарихтың түрлі кезендерінде әртүрлі болды. Жалпы адамзаттық адамгершілік пен өнегелілікті бейнелей отырып, құқықтың ережелері заңдарда ғана емес, салттарда, дінде, өнерде, әдебиетте, халық даналығында бекіді.
Құқықтық психология - адам өз психикасы арқылы құқықтық мәндегі құбылыстарды қалайша бейнелейтінін зерттейтін заң психологиясының бөлімі, яғни құқықтық сананың қалыптасуының заңдылықтары мен психологиялық механизмдерін зерттейді.
Құқытық сана - бұл қоғамның құқықтық тәртібі туралы пайымдаулар мен білімдер. Бірақ, хабардар болудың тек өзі ғана жеткіліксіз. Қылмыскер де ненің рұқсат, ненің рұқсат етілмеген екенін біледі емес пе. Білімдер олар интериорияланбай (интериориялану - сыртқының ішкі тұрпатқа өтуі), өмірдің жекелік реттеуіштеріне айланбай және өздігінен өзектіленбейінше мінез-құлықты анықтай алмайды.
Нәтижесінде, адам еш күштенбей-ақ, өзін мораль мен заңға сәйкес ұстайды және бәрін жаттап алғандығынан емес, басқаша жасай алмайтындығынан, елестете алмайтындығынан, бейім еместігінен осылай болады. Құқық пен мораль бойына толықтай сіңіп, оның болмысында өмір сүреді. Бұл сатыда үрдіс алысқа - қажеттіліктік-ынталылық (мотивациялық) салаға жетті, ал адам ортаның эталондары мен мәдениетін игеріп алды .
Тоталитарлы режим адамдардың құқықтық санасын ұзақ уақыт бойы деформациялады, ал заңдардың өзі құқықтар секілді емес, тұлғаның мемлекет алдындағы міндеті ретінде қабылданды. Нақты бір адамның құқықтарымен салыстырғанда, мемлекет пен билікке қатынас басым болды (шенді дәріптеу). Сонымен бірге, құқықтан алшақтап, оны елемегені үшін жаупкершілікке тартылмайтын қызметтегі адамдардың құқықтық мәдениеті төмен дәрежеде болды. Халықтың құлдары әрқашанда басқалардан жақсырақ тұрды. Кеңестік дәуірдің идеологияландырылғандығы жеке бастаманы басып, шығармашылық дамудың жетекші механизмі - өзіндік ар-намыс сезімін шектеп тастады. Адам өз бастамасымен еш нәрсе де жасай алмады, жоғары жақтан қандай да бір игілікті күту қажет болды. Бір нәрсе болса: Сізге кім рұқсат етті?. Бәріне де әлде-біреудің рұқсат етуі қажет емес қой.
Заңның ауқымды шеңберінде адам өзін ерікті және қорғалған іспетті сезінуі керек, көптеген нәрселер азаматтың бастамасы бойынша туындауы тиіс. Рұқсат бойынша өмір - бұл құлдар мен мырзалардан тұратын қоғамда болған сана-сезімнің қалдығы. Бұндай ойлар қоғам үшін зиянды, себебі адамдардың бастамашылдығын, жаңаны іздеуді, алға жылжуды басып, тұншықтырып тастайды. Бұл тоқырауға әкеледі. Бірақ өмір диалектикасы сондай - бәрі де дами береді. Дамудың қозғаушы күші кейбір билікті иемденушілерден туындайтын, тұрақтылық бағытындағы үрдіс пен көшбасшылардың, жаңашылдардың өзгешелігі, жекешелігі арасындағы қарама-қайшылық болып табылады .
Жалпы, кеңестік адамдардың көбісінің құқықтық мінез-құлығы дамыған ішкі құқықтық ұстанымдардың әсерінен емес, конформды-атқарушылық (тұлғаның социотиптік сипатының бар болуы себебінен) немесе мәжбүрлі-заңға бағынушылық (жазадан қорыққандықтан заңға бағыну) деңгейде құрылды. Және де, заңдарды оларды қалай да түсінуге қабілеті бар белгілі бір адамдар жүзеге асырады. Егер бұл адам емес, компьютер болса, онда ол әрқашанда дұрыс шешім қабылдар еді. Бірақ құқықтық белсенділік құжаттарға емес, қалыптасқан құқықтың ділге (ментальность) байланысты болады. Бұл ментальділік, құқықтық нормалардың әрбір адам үшін жекелік мәнге ие болуынан көрінеді.
Осылайша, жеке азамат қандай да бір құқықтық нормаларды жеке тұрғыда маңызды деп есептейді де, оларды әрқашанда орындауға тырысады. Мысалы, ұрлауға, өлтіруге болмайды және т.б. Басқа нормаларды да ол маңызды деп есептейді, бірақ оларды үнемі орындап отыруды қиын санайды. Яғни, ол әйел адамға, балаға қол көтеруі мүмкін.
Нормалардың үшінші тобын мүлдем де маңызды деп есептемейді, мысалы, көше ережесін бұзуы мүмкін. Қоғамның құқықтық институттар тарапынан бақылаудың әлсіз болғандығынан, оларды елемеуі де мүмкін. Міне, осындай жеке және зоналық-мәндік құқықтық позиция тән .
Бізде құқықтық қоғамды қалыптастырудың жалғыз ғана жолы төменненң басталатын жол, адамның өз құқығын сезініп, қорғай алуынан, басқалардың мүдделерін ескере отырып және өздерінікін құрбандыққа келтірмей, басқалармен қарым-қатынасты реттестіруден басталатын жол болып табылады.
Микроәлеуметтік жағдайлар - адамның тікелей қоршаған ортасы. Құқықтық сана-сезімнің дефектілерін, айнадағы секілді, өмірдің қазіргі көріністері бейнелеп отыр. Құқықтық сана-сезімнің жоғарғы деңгейіне өмірдің игілікті жағдайларында ғана жетуге мүмкін.
Яғни, әрбір адам ерікті және бастамалы түрде заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту бойынша, әрекеттерді атқара алатындай жағдай жасалуы керек. Мұндай жағымды әлеуметтік-құқықтық белсенділік орын алуы үшін, адамда құқыққа қызығушылық пен құрметтің болуы, құқықтық мемекемелердің беделін мойындауы болуы тиіс. Ал, қазіргі кезде әлі де адамдардың жекеше құқықтық сана-сезімінде тұлғаның бұрынғы құқықтық деформациясынан қалған, әлеуметтік әдеттердің, ережелердің консерватизмі сақталып отыр.
Осылайша, біздің құқықтық сана-сезімімізде біздің құқықтар қорғалмайтыны туралы түсініктер бар болуда. Тұлға - басқаларң қатынасында сен - маған, мен - саған формуласы бойынша психологиялық алмасу механизмі жұмыс істейді, яғни, мұнда мінез-құлықтың құқықтық емес, моральды-этикалық ретеуіштері басым түседі.
Құқық туралы көзқарастың әлеуметтік мәні мен құрылымы туралы айтатын болсақ, құқықтық сананы көбінесе адамдардың құқыққа деген қатынасы және ол туралы білім ретінде зерттейді. Осыған орай құқық нормасына деген қатынас деп қарастырылуда. Бірақ осындай объектілерді заң және құқықтық сананы бір-біріне теңестіруге болады ма деген сұрақ туындайды. Олардың құрылымы соншама бірдей ме, яғни олардың мазмұнын теңестіргенде бірі, екіншісі құқықтық мәдениет санасы туралы шешім оның толықтығы және зиянын қарайды. Осыған байланысты көптеген зерттеулер жүргізіліп мынадай нәтижелерді көрсетті. Біріншіден, тұрмыстық құқықтық сананың мағынасын заңмен тікелей теңестіруге болмайды, яғни оның білімін немесе заң нормасының құқықтық құбылыстарға қатынасын қарастырады, себебі олардың әрқайсысында әртүрлі өзіндік құрылымы бар.
Екіншіден, қылмыс туралы әлеуметтік көзқарас құрылымын гүл тәрізді формада елестетуге болады, яғни оның ортасында белгі бар, бұл белгіден барлық жағдайлар бірігіп белгілі бір қылмысқа жатқызады. Мысалы, өлім қылмысын біріктіретін жағдайлар. Бұл орталықтан - нағыз ортасынан, негізінен - тараулары жапырақтары таралады - яғни әртүрлі жағдайларға байланысты қарастыратын қылмысты сипаттайды. Әрбір бұл жапырақтар, өзіне сай орталығы бар (олар жиі қайталанушы) және перифериялық элементтерден тұрады. Осыдан орай, осындай құрылымдар арнайы элементтерді мазмұндайды, олар осы қылмыс туралы көзқарастарды басқа көзқарастар мазмұнымен байланысты мәліметтерге жауап беруші. Мысалы, құқықтық институттар іс-әрекеті.
Үшіншіден, қылмыс туралы әлеуметтік көзқарас өзіне ір жағдайды шешу тәсілдерін, яғни бір жағдайда адамның реалды мінез-құлқын жасырып қалу жағдайларының тәсілдерін ескеруін суреттейді. Төртіншіден, әлеуметтік көзқарастың мағынасы бұл көпшілік ақпарат әдісі арқылы өтетінін білдіреді.
Осы мәліметтерге байланысты адамдар қандай қылықтар қылмысты тудыратын деп есептейді және қандай қылықтар қылмыс болып саналады екенін көрсетелік:
oo Өлтіру, бұл ең ауыр және әр уақытта бірінші тұрады деп есептеген.
oo Зорлау (көбінесе ер адамның әйел адамды немесе керісінше) бұл қылықта бірінші қатарға жатқызылады.
oo Адамды тонау, бұл жерде қоғамды тонау мәселесі айтылмайды.
oo Есірткені сату, қару - жарақтарды тарату.
oo Лауазымды қылмыс (пара алу, коррупция т.б.).
oo Экономикалық қылмыс мемлекеттік деңгейдегі ұрлық
oo Тентектік, қоғамдық тәртіпті бұзуы.
oo Тұтас халыққа не нәсілдерге қарсы агрессия білдіру (геноцид, расизм).
Құқық туралы немесе қылмыс туралы әлеуметтік көзқарас жалғыз жеке адам аралық емес сонымен бірге телеарна арқылы тарайды. Бұнда әртүрлі қылмыс туралы ақпарат беретін бағдарлама адам бойында құқықтық сананың қалыптасуына әсері зор. Құқықтық сананы зерттеу адамдар арасындағы қарым-қатынас продуктісі ретінде және жеке адамдар арасында, сонымен бірге көпшілік қарым-қатынас тәсілі деңгейінде шыңайлықтың бейнеленуінің нәтижесі ретінде қарастырады. Сонымен қатар құқықтық мәдениет қандай да бір сыртын белгілі бір күш игерушінің қатынасына манипуляция нәтижесі ретінде қарастырмай, қаншалық адамның өз тәрбиесіжәне өз әрекетінің мінезі оның құқықтық көзқарастар мағынасына із қалдырады .
Қоғамда құқықтық мәдениетінің пайда болуының алғашқы танысымы балалық шақта басталады: ол ертегілерде заңдық көзқарастар; олардың балалық рольдік ойында құқық функциялар және олардың қызметкерлері туралы түсінік алады; көпшілік ақпарат тәсілдерінен, ересек адамдармен әңгімелесуде және құқық құндылықтар туралы білімдер кітаптарды оқудан пайда болады. Балалық шақта пайда болған жеке даралық құқықтық әлем суреті жас жоғарлаған сайын жалпыланады және тұрақталады. Жеке адамның құқықтық әлеуметтену қорытындысы жеке даралық құқықтық сананың пайда болуына байланысты. Жеке даралық құқықтық мәдениет - қоғамдағы ережелеу туралы білімі, бағасы және көзқарастар, сонымен бірге құқық қызметкерлерінің мінез-құлық нұсқауы.
Бір адамның құқықтық мәдениет мазмұны (оның құқықтық ақпараттануы, құқықтық іс-әрекет бағасы, құқықтық өлшеміндегі мінез-құлқының мотивациясы) ол оның жеке адамдық - азаматтың есею деңгейіне бағынышты. Есею кезінде құқықтық сананың қалыптасуына әсер етуші ең негізгі агент: бұл жанұя, мектеп, құрбы-жолдастар референтті тобы, еңбек ұжымы, көпшілік ақпарат әдісі. Құқықтық сананың қалыптасуының негізгі механизмі: идентификация, илану, жұғу, еліктеу, сендіру.
Әлеуметтену процесінде құқықтық құндылықтар және нормалар (немесе басқаша айтқанда, интерноризация ішке енгізу) игеру санасыз деңгейде өтіледі. әсіресе жасөспірім кезінде маңызды бейнелер, олардың ата-аналары және ұстаздары. Балалар алғашқы білімдерді осы адамдардан біледі, яғни әртүрлі жағдайларда өздерін қалай ұстау керек және олардың әлеуметтік мінез-құлқын қайталайды. Құқықтық әлеуметтенудің жағымды шарттарында құқықтық сананың барлық құрылым компоненті (жақтары) жүзеге асады: интеллектуалды (танымдық), бағалау (эмоционалды) және мінез - қылықтылық (ерікті-мотивациялық). Танымдық компоненті құқықтық көзқарастар, білімдер мен дағдыларын мінездемелейді. Эмоционалды компонент - бағалау құқықтық нормалар туралы пікір мен қатынас (жағымды, немқұрайлық, жағымсыз). Мінез-құлықтық компонент - құқықтық өлшемдердің мінез-қылыққа нұсқауы, яғни құқықтық нормалардың әртүрлі түрлерін орындау және құқықты бұзушыға жағымсыз қатынас жағдайларды қарастырады .
Құқықтық мәдениет - қоғамдық сананың формасының бірі, оның мазмұны мен дамуы қоғамның тіршілік ету материалды шартымен детерминеленге. Олар қоғамдық қатынасты бейнелейді, олар реттеледі немесе құқықтық нормалармен реттелуі тиіс. Экономикалық және басқа қоғамның қажеттіліктер санадан өтіп, заңдық мотив формасын игеріп және құқықтық норманы білдіреді. Міне, осылай қызығушылық пен қажеттілік арасыындағы қатынас, бір жағынан, және құқықтық - екінші жағынан, құқықтық сананы жанамалайды.
Құқытық сананың негізгі компоненттері - бұл танымдық, бағалау және реттеуші. Танымдық функция заңдық білімдердің белгілі бағысының сәйкестенуі (бұған идеялар, категориялар, көзқарастар, елестету және т.б. жатқызамыз), бұл интеллектуалдық (ойшыл) нәтижесі және құқықтық дайындықң түсінігін түсіндіреді. Білім әр кезде адамда белгілі қатынасты, бағалауды тудырады. Жеке даралық құқықтық сананың дамуына сыртқы әлеуметтік орта басымдылық көрсетеді. Оның қалыптасуына көптеген факторлар қоғамдық-әлеуметтік ережелер сияқты, сонымен бірге микро ортада, яғни бұл орта жеке адамды жанамалайды, қоршайды. Жеке даралық құқықтық сананың қалыптасу процессінде бұл факторлар нақты өмір шарттарына байланысты және адамның психологиялық ерекшеліктерін, оның іс-әрекетінде жүзеге асырады.
Жоғарыда көрсетілгендей құқықтық сананың негізгі механизмдері сөйлеу-ойлау іс-әрекеті. Бірақ, бұл құқықтық сананың қалыптасуының қорытындысында эмоционалды сфера жүзеге асырылмайды дегенді білдірмейді. Нағыз оның қатысуымен құқық норма және субъектідегі қайғы сезімі тереңдетілген құқықтық сендіруге өтеді, яғни оларды орындауға ұмтылушылығын арттырады. Құқықтық сананың адамгершілік қасиеттерінің бір-біріне байланыстылығы олардың құқық және моралді бағасының бірлігінде көрсетеді .
Құқықтық мәдениет жеке адамның әлеуметтік білім деңгейін кеңейтеді, әлеуметтік-экономикалық реттерді түсінуге, ұғынуға әсер тигізеді. Қорытындылай келе құқықтық жоғары құрылымын анықтайды. Нормадан тыс сананың және жеке адам мінез-қылқының ауытқуы бірнеше жайттарға байланысты, яғни олардың ішінде үлкен әсер тигізуші жағымсыз факторлардың жеке адамның санасының қалыптасуында.
Қылмыс жасаған адамдарды зерттей отыра мынадай нәтижелер дәлелдеп алынған, ол мына төменде жазылатын заңдылықтарды туғызады:
oo Қылмыс жасаған адамдардың құқықтық мәдениет аспектілер, ережелері бойынша жүзеге асырылатын қоғамдық санамен сәйкес келмейді және құқықтық нормаға қарсы болады.
oo Қылмыскерлер нақты құқықтық норманы немесе топтық норманы жоққа шығарады.
oo Қылмыскерлер дұрыс және әділді ретінде әрекеттеуші құқықтық нормасын қабылдайды. Оның абстрактылық түсінуінде берілген жазаны өзіне қатысты әділетсіз деп санайды.
Біздің ойымызша құқықтық мәдениет индивидтің өмір бойында қалыптасады. Нәресте туғаннан құқықтық сананы игермейді, ол әлеуметтену барысында жүзеге асырылады.
Адам тарихи қалыптасқан іс-әрекеттер, дағды мен тәсілдерді игеріп, әсіресе тілді үйрену нәтижесінде айналадағы заттар мен құбылыстардың объективті заңдылықтары мен қасиеттерін танып біледі. Адам айналадағы дүниеге өзін қарама-қарсы қойып, белгілі мақсатта іс-әрекетпен шұғылданғанда сол объективті шындық туралы өзінің білетін түсінігі мен біліміне сүйенеді. Бүкіл адамзат тарихының барысында қалыптасып жинақталған рухани қазына, мәдениет, мораль, дін, қоғамдық психология, өнер құрал-жабдық адамның шығармашылығынан туып, оның қолымен жасалған бүкіл заттық дүние түгелімен адамзаттың қоғамдық санасы болып табылады. Сана тарихи тәжірибені, білім мен ойлау тәсілдерін бойына сіңіріп, шындықты, рухани идеалды игеріп, алда тұрған мақсат, міндеттерді белгілеп, адамзат қоғамының бүкіл практикалық іс-әрекетін бағыттайды. Адамдар өзінің шығармашылық ойларын жүзеге асырып, табиғатты, қоғамды дамытумен бірге, өздерін де жетілдіреді.
Құқықтық сана - қоғамдық сананың бір түрі. Саяси және моралдық санамен тығыз байланысты. Мазмұны жағынан тиісті мемлекетте қолданылып отырған құқық нормалары, заңдылық пен құқықтық тәртібі, қылмыс және оны жазалау, қоғам мүшелерінің құқықтары мен көзқарастары жатады. Антагонистік қоғамда таптардың өзіне тән құқықтық санасы болады. Оның мазмұны әр таптың қоғамның экономикалық, саяси, мәдени өмірінде алатын орнына байланысты.
Қоғамдық сана - объективті дүние мен қоғамдық болмыстың адам санасында бейнеленуі. Қоғамдық сана адамның тәжірибелік іс-әрекеттерінен байқалады. Сана қоғамның рухани мәдениетінің құрамды бөлігі болып табылады. Қоғамдық сананың түрлері: саясат, құқық, философия, мораль, өнер, дін, қоғамдық болмысты бейнелей отырып, оған белсенді ықпал етеді. Қоғамдық сананың түрлерінің әрқайсысының өз объектісі мен бейнелеу тәсілі болуына қарамастан, болмыс пен адам санасына өзіндік әсерін тигізеді. Идеологияның саяси құқыклық нысандары қоғамның экономи-калық қатынасын саяси және кұқықтық тілде, ал өнер-көркемдік образдармен, мораль - адамдардың мінез-құлқының белгілі қағидалары мен ережелері түрінде бейнелейді.
Қоғамдық сананың түрлері қоғамның экономикалық базисымен байланыс жасау сипатына қарай әр түрлі болады. Мысалы, идеологияның саяси және құқықтық түрлері басқа нысандарына қарағанда экономикалық базиске жақын тұрады. Бұлар қоғамның өндірістік, шаруашылық қатынастарын тура, тікелей бейнелеп, олардың төте ықпал жасауымен қалыптасады. Қоғамдық сананың түрлері тарихи өзгерістерге түсіп, белгілі тарихи кезінде осы нысандардың бірі қоғамның рухани өмірінде үстем болып, қалғандарын өзіне бағынышты етеді. Мысалы, феодализм дәуірінде дін үстемдік етті. Капиталистік қоғамда құқық пен саясат билік алып, философия, өнер мораль мен діннің дамуына зор ықпалын тигізді.
Құқықтық нормаларды жүзеге асыру - қоғамға пайдалы іс-әрекет құқық нормаларының талабына орындау заң белгіленген мүмкіндікті пайдалану үшін азамат белгілі бағытта әрекет жасап, белсенділігін көрсетуі қажет. Құқықтық белсенділіктің екінші жағы адамның сана сезіміне байланысты. Құқықтық сана-сезім белгілері мыналар:
- Құқықты белгілеу.
- Құқықты түсіну.
- Құқықты құрметтеу.
- Құқықтың дұрыстығына және әділдігіне сену.
- Құқықты сақтауға дағдылану.
- Құқықтың талаптарын бұлжытпай орындау.
Құқықтық сана - Қазақстан Республикасы азаматтарының жүзеге асырылып жүрген заңдарға, оларды қолдануға, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына және қалауына, құқыққа басқа да құқықтық құбылыстарға құқықтық сезімдерінің, әсерлігінің, көзқарастарының, пікірлерінің, бағаларының жүйесі.
Құқықтық сана қоғамның құқықтық өмірін жандандыру және дамытуға үлкен үлес қосады.
1. Құқықтық сана - құқық нормаларының қалыптастырудың қажетті шарты. Олай дейтін себебіміз, құқықтық нормалар заң шығару органның саналы түрдегі ерікті қызмет арқылы өмірге келеді. Адамдардың белгілі бір мүдделері мен қажеттіліктері заң нормаларында бейнеленбестен бұрын, ол нормаларды құрушы лауазымды тұлғалардың ой-санасынан өтеді. Сондықтан да құқық нормаларының сапасы олардың қоғамдық даму қажеттілігіне сәйкес келеді, ол нормаларды құратын органның құқық көзқарасы, құқық санасының деңгейімен тығыз байланыста болады.
2. Құқықтық сана құқық нормаларының нақты және толығымен іске асырылуының ең басты шарты. Құқықтық нормаларының талаптары тікелей азаматтарға қойылады. Бұл талаптарда олардың саналы түрдегі ерікті әрекеттері арқылы орындалады. Яғни неғұрлым құқықтық сананын деңгейі жоғары болса, соғұрлым құқық нормаларының ережелері нақтырақ орындалады.
Қоғамдық мәдениет саласында құқық мәдениетінің жетістіктерін ғана басқарып, реттеп отырады. Мәдениет өзінің даму процесінде қоғамның рухани байлығын, халықтың сана сезімін дамытып, жоғары дәрежеге көтереді. Құқықта өз кезегінде мәдениетгі қорғап, реттеп отырады. Осыдан келіп құқықтық мәдениет қалыптасады. Ол өзара байланысты элементтер арқылы көрініс табады.
- қоғамдағы құқықтық сананың жағдайы, құқықты түсінудің деңгейі, заңдылықтың талаптарын орындау қажеттігін түсіну.
- заңдылықты сақтау;
- заң шығарудың ерекшелігі, оның мазмұны мен нысанына көңіл бөлу;
- Сот, прокуратура басқа да заң органдарының жұмыс атқару сипаты.
Сонымен сана - объективті шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға тән ең жоғары нысаны. Сана адамның өз болмысы мен объективті дүниенің мән-жайын, мазмұнын, ұғымын білуінде белсенді қызмет атқаратын психикалық процестердің (түйсіну, сезіну, қабылдау, ойлау т.б.) заңды нәтижесі болып табылады. Сана негізінен жеке адам санасы және қоғамдық сана болып екіге бөлінеді.
Құқықтық сана-сезімнің негізгі функциялары: бірінші - халықтың құқықтық білімін арттыру; екінші - сана-сезімді дұрыс дамыту үшін тәжірибелік жұмысты жақсарту; үшінші - қоғамдағы қатынастарды реттеуді, басқаруды жақсарту үшін адамдардың сана-сезімін көтеру. Құқықтық сана-сезім нормативтік актілердің негізгі, қоғамдағы қатынастарды дұрыс реттеуші, басқарушы күш. Ол құқықтық нормалардың дұрыс дамуына, дұрыс орындалуына және оның болашағын дүрыс болжауға ете зор әсер етеді.
Құқықтық сана-сезімнің ерекшеліктері:
- құқықтық сана-сезім қоғамдағы тек нормативтік актілер мен құбылыстарды, қатынастарды бейнелейді. Ол жаңа нормалардың қабылдану және олардың процесін қамтиды. Саяси, моральдық, ұлттық т.б. көзкарастар құқықтық сана-сезімге әсер етіп, құқықтық нормалардың дұрыс дамуына, орындалуына ықпал етеді;
- қоғамның даму процесін, құбылыстарын сана-сезім құқықтық тұрғыдан сезініп, сол позициядан қорытынды тұжырымдар жасап, баға береді. Мысалы: құқықтық қатынас, құқықтық жауапкершілік, құқықтық тәртіп т.б.
Қоғамдағы құқықты дамыту үшін, заңдылықты, тәртіпті қатаң сақтау үшін құқықтық сана-сезімнің маңызы өте зор. Бұл сана-сезімді қоғам көлемінде дамыту керек, әсіресе заңгерлердің, органда қызмет атқаратын азаматтардың білімі, тәжірибесін, сана-сезімін көтеруді қажет етеді. Сонда ғана қоғамда заңдылық, құқықтық тәртіп болады.
Халықтың, әсіресе, заңгерлердің белсенділігі үш түрлі, үш деңгейде болады: біріншісі - құқықтың субъектілері өзара қатынасты тек дұрыс басқарып, жаңалыққа ұмтылмау - сылбыр, енжар деңгейі; екіншісі - эвристикалық деңгей - құқықтың субъектілерінің жаңалыққа талпынып, мәселені шешудің жаңа жолдарын табу; үшіншісі - интеллектуалдық деңгей - жаңалықты ашуда үзілістің болмауы, жоғары дәрежеде белсенділікті көрсету. Белсенділіктің соңғы екі түрі Құқықтық сана-сезімнің дамуына өте зор әсер етеді.
Құқықтық сананың мазмұны әр таптың, қоғамның экономикалық, саяси, мәдени, өмірінде алатын орнына байланысты. Құқықтық сана халықтың саяси және құқықтық жауапкершілігін арттырады, өздерінің заңдарда көрсетілген құқығы мен міндеттерін адал орындап отыруына, мемлекет және еңбек тәртібін қатаң сақтауға зор үлес қосады.
Қоғамдық сана-сезімнің басқа нысандарына қарағанда құқықтық сана адамдардың ой-өрісіне, рухани ойлану процесіне өте зор әсер етеді. Себебі құықтық қатынаста адамдар нормативтік актілерді бұлжытпай орындаулары керек, екі жақты құқық пен міндет бар, дұрыс орындалмаса жауапкершілік бар. Сондықтан құқықтық қатынастардың субъектілеріне түсетін ауыртпашылық айтарлықтай мол.
Құқықтық сана-сезім өзінің құрылымы жағынан екі түрге бөлінеді: Құқықтық идеология және құқықтық психология.
Құқықтық идеология дегеніміз - қоғамдағы құбылыстарды, қатынастарды құқық тұрғысынан ғылыми жүйеге келтіру. Құқық жөніндегі пікірлер мен көзқарастар белгілі бір жүйеге түсіріліп, ғылыми негізде дәлелденген күйде болады. Бұл идеологияны қалыптастыруға заңгерлер, саясатшылар, экономистер, философтар, тарихшылар т.б. мамандар қатынасады. Құқықтық идеология қоғамдағы әр бағыттағы, әр саладағы мақсаттарды біріктіріп, дамытады.
Құқықтық психология дегеніміз - қоғамның құқықтық сезімін, ақыл-ойын, әдет-ғұрып, дәстүрін біріктіру. Жеке адамдардың, қоғам мүшелерінің әр түрлі топтарының санасында - заңдарға олардың қолданылуына байланысты туған әсерлер, көңіл-күйі және сезімдер жатады. Қоғамдық көлемде осы мәселелерді біріктіріп дамытып, халықтың сана-сезімін көтеріп, демократияны нығайту, құқықтық мемлекет қалыптастыру.
Құқықтық сана-сезімнің жүйелері мен түрлері:
1). Қатынастың субъектілеріне қарай құқықтық сана-сезім үшке бөлінеді: жекелік, топтық, қоғамдық сана-сезім. Бұл үшеуі бір-бірімен тығыз байланысты. Сонымен бірге олардың өз дербестігі болады. Әр жеке адамның сана-сезімі әр деңгейде болады: өте жақсы дәрежеде, жақсы, орташа, нашар дәрежеде. Егерде топтың, басым көпшілігінің сана-сезімі өте жақсы дәрежеде болса, онда бұл топтан жақсылықты күтуге болады. Топтың көпшілігінің, керісінше, сана-сезімі нашар болса, ол топтан жақсылық күтуге болмайды.
Осы әдіс-тәсілмен қоғамның сана-сезімінің дәрежесін, деңгейін білуге болады. Сол арқылы қоғамның қай саласында, адамдардың қандай тобына жұмыс жасау бағытын анықгауға болады. Осылай қоғамның сана-сезімін реттеп, басқарып отыруға болады.
2). Мазмұнының тереңдігіне қарай құқықтық сана-сезім тағы да үшке бөлінеді: күнделікті құқық саналығы, кәсіпқойлық құқық саналығы, теориялық құқық саналығы. Адамдардың күнделікті құқықтық сана-сезімі олардың рухани, парасаттылық, инабаттылық, өмір тәжірибесі арқылы қалыптасады.
Кәсіпқойлық құқық саналығы қоғамның әр саласында жұмыс істейтін заңгерлердің тәжірибесі арқылы қалыптасады. Олардың құқықтық білімі де, тәжірибесі де мол болғандықтан сана-сезімдері көпшілігінің жоғары дәрежеде болады. Сондықтан құқықтық нормалар дұрыс орындалып, заңдылық, құқықтық тәртіп жақсы дамиды.
Теориялық құқық саналығы қоғамдағы заң ғылымының жан-жақты, жақсы дамуы арқылы қалыптасады. Жақсы дамыған заң ғылымы қоғамның сана-сезімнің дәрежесін, деңгейін көтереді, сол арқылы құқықтың жақсы дамуына зор әсер етеді.
Құқықтық сана-сезімнің бұл жүйелері мен түрлерінің қоғамда атқаратын жұмыстары өте зор. Олар бәрі бірігіп құқықтық нормаларды өмірге әкеледі, оны дамытады, олардың дұрыс орындалуына жан-жақты үлес қосады. Қоғамдағы құқықтық саналықтың деңгейі неғұрылым жоғары болса, соғұрлым заңдылық та, құқықтық тәртіп те жақсы дамиды.
Құқықтық сананың субъектілері, әлеуметтік тұрғыдан бірнеше түрге бөлінеді:
- жеке адамның құқықтық санасы есін білгеннен қалыптаса бастайды;
- ұжымдық құқықтық сана. Әр ұжымның қызметінің ерекшеліктеріне байланысты ұжымдық-құқықтық сана-сезім қалыптасады;
- қоғамдық құқықтық сана. Адамдар жасына, жынысына, ұлтына, әлеуметтік жағдайына, байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz