Орталық Қазақстан тұрғындарының жергілікті тіл ерекшеліктері
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Қазақ диалектологиясының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9.20
2. Фонетикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..21.29
3.Лексикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30.38 4.Грамматикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..39.41
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42.44
ІV.ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .45.47
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Қазақ диалектологиясының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9.20
2. Фонетикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..21.29
3.Лексикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30.38 4.Грамматикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..39.41
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42.44
ІV.ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .45.47
Халық тілінде кездесетін жергілікті тіл ерекшеліктері - тіл зерттеушілердің назарын ертеден аударып келе жатқан құбылыстардың бірі. Қай тілден болсын осы жергілікті деп аталатын тіл құбылыстарын кездестіреріміз анық. Бірінде аз, бірінде көп дегендей, әйтеуір, мұндай жергілікті өзгешеліктердің барлық тілде бар екені рас. Қазақ тілі де осы сияқты, қазақ жұрты тараған өлкелердің бәрінде де сол жердің әрқайсысындағы қазақтардың тіліне тән сөз ерекшеліктерінің бар екені байқалып жүрген жайт. Мұны ғылымда диалектілік құбылыстар деп атайды. Диалектілік құбылыстар— халық тілінің жемісі, халық тілі дамуының кезеңі тудырған тіл құбылыстары. Әрбір өлкеде тұратын қазақтардың тілінде кездесетін бұл секілді тіл айырмашылығының пайда болуының тарихи сыры бар. Мәселен, біз осы еңбекте сез еткелі отырған қарақалпақ жерінде тұратын қазақтардың тіліндегі диалектілік айырмашылықты алатын болсақ, олардың көбінің-ақ түптеп келгенде із-өкшесі қарақалпақ тілінде, сонан кейін өзбек, түрікмен тілдеріне қатысты екенін көреміз. Мұның себебін тусіну онша қиын емес. Бұл жерде тұратын қазақтардың ежелден қарақалпақ, өзбек, түрікмен жұртымен іргелес, қоныстас, ағайындас ел болғанымен байланысып жатыр. Ұзақ жылдық тілдік қарым-қатынас нәтижесінде осы аймақ қазақтарының тіліне аталған тілдерден ауысқан сөздер аз емес. Ол сөздер өздері енген тілге әбден етене болып, сіңісіп кеткен. Демек, мұндағы біздің айтайық дегеніміз — қазақ тілінде де жергілікті тіл айырмашылығы бар екендігі, сосын оның өзі кездейсоқ пайда болмағандығы, белгілі тарихи дамудың нәтижесінде туған тіл құбылыстары екендігі. Әрине, бұл құбылыстардың көлемі барлық өлкенің қазақтары тіліне ортақ құбылыстармен салыстырғанда әлдеқайда аз. Бірақ көлем жағынан қанша шағын болғанымен, бұл өзгешеліктерді ескермеуге де болмайды. [1.9б]
1. Аймауытов Ж. Тіл туралы// Еңбекші қазақ, 1926, 9 наурыз; Ана тілі, 1990, 20 желтоқсан (жергілікті ерекшеліктер туралы)
2.Айдаров Т. Қазақ тілінің лексикалық ерекшеліктері. Алматы, 1975; Лингвистикалык. география, Алматы, 1977.
3. Аманжолов С. Қазақтың әдеби тілі. Алматы, 1949; О диалектах казахского языка // Вопросы языкознания. М., 1953, № 6; Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алма-Ата, 1959, 1997.
4.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы, 1992.
5.Балақаев М. Қазақ тілінің мәдениеті. Алматы, 1971.
6.Баскаков Н.А, Введение в изучение тюркских языков. М., 1962.
7.Вопросы истории и диалектологии казахского языка. Вып.1. Алма-Ата, 1958.
8.Горький АМ. О литературе. М., 1953.
9.Досқараев Ж., Мусабаев Ғ. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. Алматы, 1951.
10.Досқараев Ж. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. II бөлім (лексика), Алматы, 1955; Некоторые вопросы истории и диалектологии казахского языка //Вопросы языкознания, 1954, № 2.
11. Жүнісов Н. Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері. Алматы, 1981.
12.Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. Алма-Ата, 1986.
13.Кеңесбаев I. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. Алматы, 1987.
14.Кеңесбаев І., Мусабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. Алматы,1975.
15.Қазақ диалектологиясы. 1-шығуы. Алматы, 1965.
16.Қазақ пен ұйғыр тіл білімі мөселелері. Алматы, 1963.
17.Қазақ ССР тарихы. 2-том. Алматы, 1983.
18.Қазақ тілінің диалектологаялық сөздігі. Алматы, 1969.
19.Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. 1 кітап, Алматы, 1996; 2 кітап. Алматы, 1999.
20.Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Алматы, 1978.
21.Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы, 1998.
22.Қапиев Ғ. Қазақ диалектологиясының мәселелері. Алматы, 1960; Қазақ говорлары жүйесін зерттеу мәселелері. Алматы, 1977; Проблемы изучения системы говоров (на материале казахских говоров // Вопросы языкознания. М., 1980, № 4; Қазақ говорларындағы диалектілік сөз тудыру. Алматы, 1985.
23.Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990.
24.Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казак-киргизского языка. Ч. I и II. СПб, 1894, 1897.
25.Нақысбеков О. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. Алматы, 1972; Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1982.
26.Нұрмағамбетов Ә. Түрікменстандағы казақтардың тілі. Алматы, 1974; Қазақ тілі говорларының батыс тобы. Алматы, 1978; Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні. Алматы, 1985; Қазак, говорларының грамматикасы. Алматы, 1986.
27.Омарбеков С. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Алматы, 1965; Халықтық тіліміздегі тектес тілдермен ортақ құбылыстар. Алматы, 1978; География фонетических различий казахской речи. Алматы, 1992.
28. Омарбеков С, Жүнісов Н. Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі. Алматы, 1985.
29.Сарыбаев Ш.Ш. Казахская региональная лексикография. Алма-Ата, 1976; К вопросу о диалектном членении казахского языка //Вопросы диалектологии тюркских языков. III том, Баку, 1963; Қазақ тіл білімі мәселелері. Алматы, 2000.
30.Сарыбаев Ш., Нақысбеков О. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. Алматы, 1989.
31.Сауранбаев Н. Т. Некоторые черты древнекипчакского языка//Вестник АН КазССР, 1948, № 12; Диалекты в современном казахском языке// Вопросы языкознания. 1955, № 5; Қазақ тіп білімінің проблемалары, Алматы, 1982.
32.Тасымов А. Туған тілдің бір бұтағы. Алматы, 1995.
33. Тасымов А. Қазақ диалектологиясы. Алматы, 2005
2.Айдаров Т. Қазақ тілінің лексикалық ерекшеліктері. Алматы, 1975; Лингвистикалык. география, Алматы, 1977.
3. Аманжолов С. Қазақтың әдеби тілі. Алматы, 1949; О диалектах казахского языка // Вопросы языкознания. М., 1953, № 6; Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алма-Ата, 1959, 1997.
4.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы, 1992.
5.Балақаев М. Қазақ тілінің мәдениеті. Алматы, 1971.
6.Баскаков Н.А, Введение в изучение тюркских языков. М., 1962.
7.Вопросы истории и диалектологии казахского языка. Вып.1. Алма-Ата, 1958.
8.Горький АМ. О литературе. М., 1953.
9.Досқараев Ж., Мусабаев Ғ. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. Алматы, 1951.
10.Досқараев Ж. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. II бөлім (лексика), Алматы, 1955; Некоторые вопросы истории и диалектологии казахского языка //Вопросы языкознания, 1954, № 2.
11. Жүнісов Н. Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері. Алматы, 1981.
12.Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. Алма-Ата, 1986.
13.Кеңесбаев I. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. Алматы, 1987.
14.Кеңесбаев І., Мусабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. Алматы,1975.
15.Қазақ диалектологиясы. 1-шығуы. Алматы, 1965.
16.Қазақ пен ұйғыр тіл білімі мөселелері. Алматы, 1963.
17.Қазақ ССР тарихы. 2-том. Алматы, 1983.
18.Қазақ тілінің диалектологаялық сөздігі. Алматы, 1969.
19.Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. 1 кітап, Алматы, 1996; 2 кітап. Алматы, 1999.
20.Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Алматы, 1978.
21.Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы, 1998.
22.Қапиев Ғ. Қазақ диалектологиясының мәселелері. Алматы, 1960; Қазақ говорлары жүйесін зерттеу мәселелері. Алматы, 1977; Проблемы изучения системы говоров (на материале казахских говоров // Вопросы языкознания. М., 1980, № 4; Қазақ говорларындағы диалектілік сөз тудыру. Алматы, 1985.
23.Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990.
24.Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казак-киргизского языка. Ч. I и II. СПб, 1894, 1897.
25.Нақысбеков О. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. Алматы, 1972; Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1982.
26.Нұрмағамбетов Ә. Түрікменстандағы казақтардың тілі. Алматы, 1974; Қазақ тілі говорларының батыс тобы. Алматы, 1978; Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні. Алматы, 1985; Қазак, говорларының грамматикасы. Алматы, 1986.
27.Омарбеков С. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Алматы, 1965; Халықтық тіліміздегі тектес тілдермен ортақ құбылыстар. Алматы, 1978; География фонетических различий казахской речи. Алматы, 1992.
28. Омарбеков С, Жүнісов Н. Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі. Алматы, 1985.
29.Сарыбаев Ш.Ш. Казахская региональная лексикография. Алма-Ата, 1976; К вопросу о диалектном членении казахского языка //Вопросы диалектологии тюркских языков. III том, Баку, 1963; Қазақ тіл білімі мәселелері. Алматы, 2000.
30.Сарыбаев Ш., Нақысбеков О. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. Алматы, 1989.
31.Сауранбаев Н. Т. Некоторые черты древнекипчакского языка//Вестник АН КазССР, 1948, № 12; Диалекты в современном казахском языке// Вопросы языкознания. 1955, № 5; Қазақ тіп білімінің проблемалары, Алматы, 1982.
32.Тасымов А. Туған тілдің бір бұтағы. Алматы, 1995.
33. Тасымов А. Қазақ диалектологиясы. Алматы, 2005
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Орталық Қазақстан тұрғындарының жергілікті тіл ерекшеліктері.
Диплом жұмысының көлемі: 47 бет.
Диплом жұмысында пайдаланылған әдебиеттер саны: 33
Тірек сөздер:диалектология, диалект, говор, сөйленіс.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақ тілінің диалектілерге топтастырылуы кезінде қолдан қалыптастырылған күрделі мәселелердің сырларын ашу.
Диплом жұмысының міндеттері:
:: қазақ диалектологиясының зерттелу сипаты реттілікпен жіктеліп көрсетілді;
қазақ диалектологиясының зерттелу сипатын көрсету;
:: жергілікті ерекшелігі бар сөздердің қазақ тілінің нормалануы мен баюына тигізетін маңызын айқындау;
::қазақ әдеби тілі лексикасын толықтырып, әр алуан қажеттіліктерін өтеуге жарайтын диалектілерді анықтау;
Диплом жұмысы барысында қолданылған әдіс-тәсілдер - сипаттама, салыстыру, бақылау әдістері.
Зерттеудің дерек көзі ретінде отандық ғалымдардың 30-ға жуық еңбектері аталған тақырыпты зерттеуге негіз болды.
Алынған нәтижелер: Орталық Қазақстан тұрғындарының жергілікті тіл ерекшеліктері тақырыбын зерттеу және толыққанды ашу мақсатында сауалнама нәтижелерімен.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
МАЗМҰНЫ
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Қазақ диалектологиясының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9-20
2. Фонетикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21-29
3.Лексикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30-38 4.Грамматикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..39-41
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42-44
ІV.ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .45-47
ГЛОССАРИЙ
ДИАЛЕКТОЛОГИЯ - тіл білімінің диалектілер мен сөйленістерді зерттейтін саласы.
ДИАЛЕКТ - тілде жалпыхалықтық сипат алмаған, белгілі бір жерде ғана қолданылатын ерекшеліктердің жиынтығы.
СӨЙЛЕНІС - жергілікті диалектілердің шағын аймақты қамтитын бөлігі.
ДӘСТҮРЛІ ДИАЛЕКТІЛІК ҚҰБЫЛЫСТАР - ертеден келе жатқан, көне тайпа тілдерінің қалдығы ретінде сақталып қалған ерекшеліктер.
ДӘСТҮРСІЗ ДИАЛЕКТІЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕР - сөйленістерде кейінгі замандарда пайда болған, қоспа ретінде басқа тілдерден енген не кейін жұрнақ пен тіркес арқылы жасалған сөздер
СӘЙКЕСТІ ДИАЛЕКТІЛЕР - әртүрлі сөйленістегі бір затты не ұғымды түрліше атаудан пайда болған сөздер.
СӘЙКЕССІЗ ДИАЛЕКТИЗМДЕР - белгілі бір сөйленісте қолданылған сөздердің түрлі географиялық немесе шаруашылық, әдет-ғұрып жағдайларына байланысты басқа сөйленістерде ұғым жағынан сәйкес сөзі болмауы.
ФОНЕТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР - кейбір дыбыстардың өзара алмасуымен, дыбыстардың жуан-жіңішке айтылуымен немесе кейбір дыбыстардың түсіріліп не қосылып айтылуымен байланысты ерекшеліктер.
ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР - сөздердің тұлғаларымен, олардың түрленуімен немесе сөздердің тіркесімдік ерекшеліктерімен байланысты.
ЛЕКСИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР - бір нәрсенің атауы не оның сын-сапа қимылының әр жерде әртүрлі аталуымен байланысты.
ДИАЛЕКТІЛІК АРХАИЗМДЕР - әр жерде әртүрлі айтылып, кейін бар заттардың ұғымдардың, ескі әдет-ғұрыптардың бірте-бірте жойылуымен байланысты оның аттары да сирек қолданылып, бірте-бірте ұмыт болып бара жатқан сөздер мен сөз тіркестері
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Жұмыста жергілікті тіл элементтерінің әдеби нормаға қатысы, әдеби тілге ену әлеуеті (мүмкіндігі), баспасөз бен көркем әдебиеттегі орны, қызметі; қазақ тілінде диалектілердің болуы не болмауы, болса оның дәрежесі қандай деген секілді көкейтесті мәселелер ғылыми тұрғыдан қайта сараланып отыр. Адамзат тіршілігінің ең басты құралы деп танылатын тіл болмысына зер салу, сөз мағынасын халықтық таным тұңғиығынан өрбіту, тіл тарихын адамның қабылдау, пайымдау, ойлау тарихымен ұштастыру, дәстүр мен жаңашылдық үдерістерін танымның табиғатымен үйлестіру, сол арқылы барша жұртқа ортақ нормаға қол жеткізу қазақ тілінің өрісін кеңейтуге, өркениетті мемлекеттің қоғамдық-әлеуметтік мүмкіндігін арттыруға әсер етері хақ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты - қазақ тілінің диалектілерге топтастырылуы кезінде қолдан қалыптастырылған күрделі мәселелердің сырларын ашу, біртұтас монолитті тілді диалектілерге топтастырудың салдарынан тіліміздің мүмкіндігінің қаншалықты төмендегенін анықтау, жергілікті сипатқа ие, бірақ сөздік қорды байыту әлеуеті жоғары сөздерді қолданысқа енгізудің жолдарын қарастыру. Сонымен қатар, жергілікті тіл ерекшеліктерінің жұмсалуының қазіргі қазақ көркем әдебиет, баспасөз тіліндегі көрінісін, өріс алу бағытын анықтау. Осы мақсат үдесінен шығу үшін мынандай міндеттерді жүзеге асыру көзделді:
:: жазушылардың жергілікті тіл ерекшеліктерін уәжді-уәжсіз қолдануын анықтау;
:: әдеби тілде жоқ бірліктердің орнына жергілікті сөздердің қолданылу көрсеткіштерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ тіл білімінің сөздік қоры мен мұрагерлік қазынасынан бастау ала отырып, бүгінгі танымдық ұстанымдарға үйлесе жалғасқан тілтаным теориясының ғылыми негіздерін анықтап талдау арқылы жұмыста төмендегідей проблемалар өз шешімін тапты:
:: қазақ диалектологиясының зерттелу сипаты реттілікпен жіктеліп көрсетілді;
:: жергілікті ерекшелігі бар сөздердің қазақ тілінің нормалануы мен баюына тигізетін маңызы айқындалды;
:: қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер диалект ме, говор ма? - деген деген сұрақ төңірегіндегі пікір-көзқарастар жүйеленді;
:: тілтаным теориясын жан-жақты меңгеруге ықпал ететін терминдер бір жүйеге келтіріліп, оларға ғылыми негізде түсініктеме берілді.
:: қазақ әдеби тілі лексикасын толықтырып, әр алуан қажеттіліктерін өтеуге жарайтын диалектизмдер мен кәсіби сөздер қатары анықталды;
:: жергілікті тіл ерекшеліктерін уәжді-уәжсіз қолдану сипаты анықталды.
Зерттеудің дерек көздері. Қазақ тіл біліміндегі тілтаным теориясының даму сипатын айқындау, оның тілдік ұстанымдарымен сабақтасар тұстарын зерделеу үшін ХХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап тіл ғылымы саласында дүниеге келген зерттеу жұмыстары негізге алынды. Зерттеу жұмысының дереккөздеріне: Қазақ тілінің аймақтық сөздігі, Қазақ әдеби тілінің сөздігі, Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігі, Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, Сөздер сөйлейді, Сарыбаев Ш., Мұсабаев Ғ., Исаев С., Кеңесбаев І., Қазақ тіл білімінің мәселелері атты кітаптары және т.б. еңбектер алынды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Жалпы тіл білімінің теориялық мәселелерін қозғай келе, қазіргі қазақ тілінің көкейтесті проблемаларды шешуге, тіл білімінің терминологиялық және сөзжасам жүйесіне ат салысады.
Зерттеудің практикалық мәнділігі. Зерттеудің нәтижелері тіл мамандарына, филология факультеттерінде лексикология, диалектология салаларының ғылыми курсы бойынша дәрістерде, сөздік жасау тәжірибесінде қолдануға болады.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеу барысында жұмыста жинақтау, сипаттау, жүйелеу, салыстыру, жіктеу, талдау, қортындылау әдіс-тәсілдері кеңінен қолданыс тапты.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Бұл зерттеу жұмыс әрқайсысы бірнеше тармақшалардан топталған кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды тараулардан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Халық тілінде кездесетін жергілікті тіл ерекшеліктері - тіл зерттеушілердің назарын ертеден аударып келе жатқан құбылыстардың бірі. Қай тілден болсын осы жергілікті деп аталатын тіл құбылыстарын кездестіреріміз анық. Бірінде аз, бірінде көп дегендей, әйтеуір, мұндай жергілікті өзгешеліктердің барлық тілде бар екені рас. Қазақ тілі де осы сияқты, қазақ жұрты тараған өлкелердің бәрінде де сол жердің әрқайсысындағы қазақтардың тіліне тән сөз ерекшеліктерінің бар екені байқалып жүрген жайт. Мұны ғылымда диалектілік құбылыстар деп атайды. Диалектілік құбылыстар -- халық тілінің жемісі, халық тілі дамуының кезеңі тудырған тіл құбылыстары. Әрбір өлкеде тұратын қазақтардың тілінде кездесетін бұл секілді тіл айырмашылығының пайда болуының тарихи сыры бар. Мәселен, біз осы еңбекте сез еткелі отырған қарақалпақ жерінде тұратын қазақтардың тіліндегі диалектілік айырмашылықты алатын болсақ, олардың көбінің-ақ түптеп келгенде із-өкшесі қарақалпақ тілінде, сонан кейін өзбек, түрікмен тілдеріне қатысты екенін көреміз. Мұның себебін тусіну онша қиын емес. Бұл жерде тұратын қазақтардың ежелден қарақалпақ, өзбек, түрікмен жұртымен іргелес, қоныстас, ағайындас ел болғанымен байланысып жатыр. Ұзақ жылдық тілдік қарым-қатынас нәтижесінде осы аймақ қазақтарының тіліне аталған тілдерден ауысқан сөздер аз емес. Ол сөздер өздері енген тілге әбден етене болып, сіңісіп кеткен. Демек, мұндағы біздің айтайық дегеніміз -- қазақ тілінде де жергілікті тіл айырмашылығы бар екендігі, сосын оның өзі кездейсоқ пайда болмағандығы, белгілі тарихи дамудың нәтижесінде туған тіл құбылыстары екендігі. Әрине, бұл құбылыстардың көлемі барлық өлкенің қазақтары тіліне ортақ құбылыстармен салыстырғанда әлдеқайда аз. Бірақ көлем жағынан қанша шағын болғанымен, бұл өзгешеліктерді ескермеуге де болмайды. [1.9б]
Әдеби тіліміздің халық тілі негізінде дамып отырғаны белгілі. Халық тілі, халық диалектілері -- әдеби тілді байытудың қайнар бұлағы. Бірақ әдеби тіл халық тілінің материалына талғаусыз қарамайды. Оның ішінен өіне керегін сұрыптап, елеп-екшеп алады. Жергілікті халық тілі әдеби тілмен осындай тығыз байланыста болғандықтан, оның жай-жапсарын жақсы біліп отыру, әрине аса қажет. Әдеби тілде сөйлеуге үйрену, сөз өзідеріне жаттығу мектеп қабырғасында қалыптасатын нәрсе болғандықтан, жергілікті тіл ерекшеліктері жөнінде хабардар болу -- тіл пәнінің мұғалімдері үшін өте қажет. Мектептің қайсысын алсақ та, жергілікті халықтың қайнаған ортасына орналасқан мекеме екенін жақсы білеміз. Ал оқушы болса, сол жергілікті халықтың кішкене бір өкілі ғой. Оның тілінің де өзі туып-өскен ортасының тілінен, ата-анасыньщ тілінен алшақ болмайтыны түсінікті жайт. Демек, әр оқушыны әдеби тілде сейлеуге, әдеби тілде жаза білуге жастай баулитын негізгі орта -- мектеп. Міне, осыдан кейін жергілікті тіл ерекшелігі деген не, оның әдеби тілге қарым-қатынасы қандай деген жайдан мұғалімдердін, әсіресе тіл пәні мұғалімдерінің хабардар болу қажеттігі туады. [1.12 б]
Негізгі мәселеге кіріспес бұрын осы жерде мына бір жайды ескерте кетудің қисыны бар. Халық тіліндегі жергілікті ерекшеліктерді зерттейтін ғылымда -- диалектологияда мұндай әр өлкеге тән тіл құбылыстарын диалектілік ерекшелік деп атайды. Белгілі бір аймақтың тұрғын халқының тіліне тән диалектілік ерекшеліктер өзара ұқсас болады. Мұндай бір-біріне ұқсас құбылыстар белгілі ауданның, облыстың, яки жалпы бір территориялық аймақ халқының тілін қамтуы мүмкін. Мұндай бір жүйелі ұқсас диалектілік құбылыстары бар территорияны тіл білімінде диалект немесе говор деп атайды. Мұның қазақ тілі білімінде көбірек қолданылып жүргені -- соңғы говор деген термин. [2.25]
Атамыз қазақ: Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады - деп бекер айтпаған. Қазақ сахарасында ер құнын бір ауыз құдіретті билер сөзі шешіп отырған. Сондықтан біздің халқымыз сөзге, оның мағынасына зор көңіл бөледі, айтқан сөздерінде тұрады. Айтылған сөзді атқан оққа теңейді. Осындай ұлағатты халықтың ұрпағы болғандықтан, сөзге, оның мағынасының тіл мәдениетіне көңіл бөлемін. Сондықтан осы мәселелер жайлы айтып өтпекпін.
Өмірде болған құбылыстар мен заттардың бәрі де белгілі бір сөздермен аталады. Атаусыз сөз жоқ, сөз болмаған жерде атау да жоқ. Сондықтан сөз тарихы - тіл тарихымен, тіл тарихы - халық тарихымен, халық тарихы - қоғам тарихымен тығыз байланысты.[4.18 ]
Адам баласы жаратылғаннан бастап, белгілі бір қоғамда өмір сүріп келеді. Өмір сүруге қажетті заттарды өндіруді де олар бірлесіп атқарған. Осындай бірлесіп атқарған еңбектің өзі адамзатты ойлай білуге, сөйлеуге мәжбүр еткен. Тіл адам баласының қол жеткен табыстарын сөздер арқылы көрсетеді. Әрбір тілдің сөздік құрамындағы сөздер сол халықтың басынан өткен ұзақ сонар тарихын оның саяси әлеуметтік өмірін бүкіл күн - көріс тіршілігін, тұрмыс - салтын, мәдени - рухани өмірін, экономикасын айнытпай айқын бейнелеп бере алады. Тілдегі сөз байлығын да біздің барлық білген біліміміз, ойымыз, идеямыз, ұғымымыз сақталған. Сонымен бірге біздің барлық сезіміміз, эмоциямызға дейін осында жазылып қойған.
Қазақ халқының да көш заманнан бері қарай өзімен қоса жасасып келе жатқан бай сөздік құрамы бар. Бұлар халқымыздың басынан кешкен бүкіл өмірінің шаруашылығы мен кәсібінің, материалдық байлығы мен рухани қазынасының жақсы айнасы, куәсі деп білеміз.[4.22]
Сөз байлығы ұрпақтан - ұрпаққа өтіп, бірдей бірге жоғалмай сақталып келеді. Сөз - өте күрделі құбылыс.
Сөз біткеннің бәрінде де белгілі бір мағына болады. Бұл мағына зат пен құбылысты тікелей байланыстырмағанымен, сол ұғымды білдіретін баршаға танымал ортақ, белгі ретінде жұмсалады. Мәселен, нан, сүт, ет, деген сөздерді алсақ осылардың әрқайсысының әрі нақтылы, әрі жалпылық ұғымы бар. Су деп ыдысқа құйып ішкелі тұрған немесе арықтағы ағып жатқан бау - бақша суаратын нақтылы суды да, сонымен қатар дүние жүзіндегі мұхит, теңіз, көл, өзен, бұлақ, құдық біткеннің суын да су деп атай беруімізге болады. Сондықтан да сөз өзі қандай күрделі болса, оның мағынасы да сондай күрделі деп есептеледі.[4.25 ]
Ал осы сөзді дүние жүзіндегі қазақтардың бәрі сол қалпында қолданады, бірақ тіліміздегі сөздер үнемі бұлай бола бермейді. Кейбір сөздер жергілікті тіл ерекшеліктеріне сәйкес әрі төңірек аймақтарда әр түрлі айтылып, түрліше мағынаға ие болатын да жағдайлар болады.
Ал осы (су) сөзін дүние жүзіндегі қазақтардың бәрі сол қалпында қолданады.
Осындай жағдайларға байланысты тіл білімінің диалектология деген саласы болады.
Диалектология - диалектос - сөйлеу логос - ілім тіліміздегі диалектілер мен говорларды зерттейді. [3.32]
Диалектологияның міндеті - жергілікті тіл ерекшеліктерін тексереді.
Диалект - деген термин тілдегі жалпыхалықтық сипат алмаған, белгілі бір жерде ғана қолданатын ерекшеліктердің жиынтығын, өзіне ғана тән тілдік ерекшеліктері бар жекелеген аймақ, территорияны білдіреді. Бұл мағынада диалект халық не ұлт тілінің құрамды бөлігі болып табылады.[15.41]
2.1.Қазақ диалектологиясының зерттелу жайы
Қазақ диалектологиясы -- Қазан революциясынан кейін пайда болып, калыптаса бастаған сала. Оның не бары жетпіс жылдай ғана тарихы бар. Шын мәнінде диалектология мәселесімен шұғылдану 1930 жылдардың аяқ шенінен басталады. Содан бері республика аудандарына жылма-жыл ғылыми экспедициялар шығарылып, қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің сипатын білдірерліктей көлемді материал жиналды. Диалектілік ерекшеліктерді зерттеу қазақ диалектологиясының теориялық мәселелерін көтеріп, кейбір қорытындылар жасауға мүмкіндік берді. Соның нәтижесінде қазақ диалектологиясы қазақ тілі мен әдебиетінен маман даярлап шығаратын жоғары оқу орындарында арнаулы пән ретінде енгізілді.Қазақтіл білімінің басқа салаларына қарағанда диалектологияның зерттелу тарихында біраз өзгешелік бар. Қазақ тілінің дыбыстық, грамматикалық және лексикалық құрылысының жан-жақты зерттеле бастауы Кеңес дәуірінде болғанымен, олардың зерттелу тарихы революциядан бұрын басталды. Сол кездің өзінде-ақ алғашқы грамматикалар мен сөздіктер жасалып, қазақ тілі зерттеу нысаны бола бастаған, ал қазақ тілінің диалектологиясы жайында мұны айта алмаймыз.[13.27б]
Қазақ тіліндегі диалектілер мен сөйленістердің революциядан бұрынғы жайын көрсетерліктей түркологтардан қалған арнаулы еңбек жоқ, өйткені олардың ешқайсысы да қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктермен арнайы шұғылданбады. Бірақ соған қарамастан революцияға дейін басылып шыққан ауыз әдебиеті нұсқалары мен сөздіктерде диалектілік сипаты бар сөздер, дыбыстық, грамматикалық тұлғалар белгілі мөлшерде қамтылып отырған. Ал қазақ тілі жайындағы кейбір мақалалар мен грамматикаларда жекелеген диалектілік ерекшеліктерге жасалған талдаулар немесе қазақ тілінің диалектілерге бөліну-бөлінбеуі жайында жол-жөнекей айтылған бірен-саран пікірлер бар. Мәселен, Н. И. Ильминскийдің "Материалы к изучению киргизского наречия" деген әйгілі еңбегінде батыс аймақтағы халық тілінде ә дыбысының араб, парсы сөздерінде болмаса, сирек қолданылатыны көрсетілген. Шынында, тіл алды (жіңішке) ашық дауыстылардың сөздің екінші, үшінші буындарында қолданылуы әсіресе оңтүстік сөйленістерге тән екенін экспедиция материалдары анықтап отыр. Бұдан әрі Н. И. Ильминский ж дыбысы сөздің басында кейде түсіріліп, кейде й дыбысымен алмасатынын айтып, барып отыр (барып жатыр), бара йатыр (бара жатыр), со йерде (со жерде) сияқты мысалдар келтіреді.[13.29б]
Батыс қазақтарының тіліндегі -улы, -улі жүрнағы өткен шақ есімшенің қызметімен барабар екендігін де айтқан болатын.Н. И. Ильминскийдің бұл еңбегінде батыс қазақтарының тіліне тән басқа да ерекшеліктер берілген. Мысалы: дырау (үлкен), манат (сом), мәстемір (қысқаш), бізің (біздің), сізің (сіздің), мызылу (сызылу), құдагай (құдағи), атанақ (кедір-бұдыр), әше (ендеше), сұнар (сонар), еркею (еркіндеу), сандалау (сандалу), суама (өсекші) т.б. сөздер кездеседі.Академик В. В. Радлов қазақ тілінің, негізінен, біртұтас екендігіне назар аударып, ондағы диалектілік ерекшеліктерге мән бермеген. Ол былай деп жазды: "Әртүрлі қырғыз (қазақ -- авт.) тайпаларының тілінде елеулі айырмашылық жоқ. Қалай болғанда да сахара-ның менің болуыма тура келген аймақтарында, яғни Ұлы жүз бен Орта жүздегі Омск мен Семейдің арасында, Бұқтырмада, Алатау округінде, Шу өзені бойында және Ташкент маңында мен оларды байқай алмадым... Дәл сондай-ақ сахараның Орынборға жақын батыс жағынан Ильминский мырза жинаған материалдар да шығыстағы қырғыздардың тілімен мүлде ұқсас. Сол себепті мен қырғыз әдебиетінің үлгілерін I, II томдардағыдай жер-жерге және диалектілік айырмашылықтарына қарап бастыруды қажет деп таппай, материалдарымды мазмұнына қарай бөлуді жөн көрдім".[15.43б]
Академик В. В. Радловтың пікіріне сүйеніп, проф. А. М. Позднеев те қазақ тілінде диалектілік ерекшелік жоқ деп есептеген: "Қырғыз сахарасының ұлан-байтақ кеңістігінде қырғыз-қайсақтардын, тілі диалектілерге бөлінбейді", - дейді М. Терентьев жазған грамматикада Қазақстанның көбінесе оңтүстік аймағындағы халық тілін сипаттайтын материалдар қамтылған еңбегінің алғы сөзінде, өзінің грамматикасына Түркістан қазақтарының тілін негіз етіп алғандығын ескертеді.
А.Старчевскийді 1878 жылы басылып шыкқан кітабында батыс сөйленістерге тән төмендегідей сөздер кездеседі: адуату (месі), әше (ендеше), бостан (бостандық), мәстемір (қысқаш) т.б.
В. В. Катаринский грамматикасының қолжазбасын қарау үстінде Н. Ф. Катанов Тарбағатай ауданында ч, дж аффрикаттары айтылатынын байқаған. Тарбағатай ауданында болған экспедициясының материалдары Н. Ф. Катановтың бұл айтқанын растайды.
Профессор П. М. Мелиоранский алғашында казақтілінің диалект, сөйленістерге бөлінуін жоққа шығарғанымен, кейін В. Катаринскийдің грамматикасына жазған сын мақаласында бұрынғы Орынбор губерниясында қазақ, башқұрт, татар тілдері араласуынан туған сөйленістер бар екенін айтады. "Орынбор губерниясы, -- деп жазады П. М. Мелиоранский, -- түрколог үшін аса қызықты зерттеу орны болып табылады, өйткені оның татар, башқұрт, қырғыз аралас отырған халқында осы үш наречиеден басқа, арагідік әр түрлі ауыспалы сөйленістермен де танысуға болады. Орынбор губерниясындағы қырғыздардың тілі, олардың Батыс Сібір жеріндегі тумаластарының тіліне қарағанда, біраз басқашарақ, міне сол себепті қаралып отырған грамматикаға не Н. И. Ильминскийде, оның атақты "Материалдарында", не менде ("Қазақ тілінің қысқаша грамматикасы") көрсетілмеген, екі-үш қызық форма еніп кеткен. Олар -- қырғыздарға татардың жазба тілінен енуі ықтимал келе жақ, бере жақ сияқты жекелеген формалар".
П. М. Мелиоранский сөз етіп отырған етістіктің - жақ тұлғасы батыс аймақта осы күні де қолданылады. В. Катаринский кейбір фонетикалық ерекшеліктерді байқаған. Ол жүз деген сөз кейде дүз болып (жүз көріс - дүз көріс) болып айтылатынын сөз етеді.[5.15]
Тоқаш Бокиннің сөздігінде оңтүстік сөйленістерге тән тұма (бұлақтың көзі, қайнар), тана (тайынша), бұл (мата, тауар), қамчы (камшы), маңлай (маңдай), сым (матадан тігілген шалбар) т.б. сөздер кездеседі.
Сөйтіп, революцияға дейінгі түркологтардың қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктер мен оның диалектілерге бөліну-бөлінбеуі жайындағы пікірлерін екі топқа бөлуге болады:
а) В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский (әуелгі кезде), А. М. Позднеев қазақ тілінің диалектілерге бөлінуін жоққа шығарды;ә) Н. И. Ильминский, Н. Ф. Катанов, П. М. Мелиоранский, М. Терентьев т.б. қазақ тілінің барлық жерде біркелкі емес, өз ішінде диалектілік ерекшеліктері бар екенін мойындады.[]
Қазақ тіліндегі сейленістерді зерттеуге аса қажетті тілдік материалдар революциядан бұрынғы басқа зерттеушілер (А. В. Васильев, Н. Н. Пантусов, Ш.Уәлиханов, А. А. Диваев, И. В. Аничков, И. Лаптев т.б.) бастырып шығарған ауыз әдебиеті нұсқаларында да кездеседі. Бірақ бұл материалдар осы күнге дейін толық қорытылған жоқ.[32.17б]
Кеңес дәуірінде зерттелуі1. Қазақ тіліндегі жергілікті диалектілерді арнайы зерттеу жұмысы шын мәнінде кеңес дәуірінде ғана басталды.
Диалектология мәселелері жөнінде ең алғаш мақала жазған белгілі жазушы -- ғалым Жүсіпбек Аймауытов еді. Оның "Еңбекші қазақ" газетінің 1926 ж. 9-наурызындағы санында "Тіл туралы" деген көлемді мақаласы жарияланған. Автор: "Газет, журнал бетінде кейбіреулер Кітап сыны" деп сөз жазады. Өзі білмейтін, өзжерінде жоқ бір сөз тауып алса, "Мынау әлдекімнің тілі?" деп жатырқайды. Бұл дұрыс емес, себебін айтайық. Қазақтың әр елінде, әр губерниясында өздері ғана қолданатын, өзге елдер білмейтін тілдер бар. Мұны ілім тілінде "жергілікті тіл" (провинциализм) деп атайды" дей келіп, бір жерде киіз, әдейі, түндік, аула, тертежетек, ершік, көпенешөмелемая, құдаги, енді бір жерде осы сөздер кигіз, әтейі, түңлік, қора, әглөп, седелке, скірт, құдағай болып айтылатынын сөз етеді. Одан кейін мұндай жергілікті ерекшеліктердің тілімізді шұбарлайтын және тілімізді байытатын түрлерінен біраз мысалдар келтіреді.[13.56б]
Осы күні ғалымдар қолданып жүрген "Жергілікті тіл ерекшеліктері" деген атауды алғашқы колданған Ж. Аймауытов.
КСРО Ғылым академиясының қазақ филиалы 1937 жылы алғаш рет Алматы облысының Кеген, Нарынқол; Оңтүстік Қазақстан облысының Мақтаарал; Қарағанды облысының Нұра аудандарына диалектологиялық үш экспедиция шығарды. Мұндай экспедияциялар 1939 жылы Мақтаарал, Маңғыстау, Торғай аудандарында, 1940 жылы Сарысу, Арал, Орда аудандарында болып, материал жинады. Міне, осы кезден бастап күні бүгінге дейін Қазақстанның әрбір аудандарына жылма-жыл диалектологиялық экспедициялар шығарылып келеді. Тіпті Ұлы Отан соғысы жылдарында да бұл жұмыс біржола тоқтап қалған жоқ. 1943 жылы академияның кейбір ғылыми қызметкерлері Түлкібас, Жуалы, Талдықорған аудандарында болып, материал жинаған. 1944 жылы Ж. Досқараев "Оңтүстік диалектісінің кейбір мәселелері" деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады.
Соғыстан кейінгі жылдары тіл ерекшеліктерін жинап зерттеу жұмысының көлемі әлдеқайда артты. Диалектологиялық экспедициялар бұрын болмаған көптеген басқа аудандарда болып, бірнеше рет материалдар жинады. Қазіргі кезде республиканың оңтүстік, батыс аудандары тіл жағынан едәуір зерттелді деуге болады. Ал орталық, шығыс аудандары соңғы жылдарда ғана қолға алына бастады. Қазір олардың бір сыпырасында диалектологиялық экспедиция бірнеше рет болып қайтты. Бұл жерде әлі де болса кейбір орталық, солтүстік аудандардың жете қамтылмай келе жатқанын айта кеткен жөн.[33.25б]
Тіл ерекшеліктерін экспедициялық жолмен жинауда тек өз республикамыздың көлемі ғана емес, сонымен бірге жақын шетел мемлекеттеріндегі қазақтар мекендеген кейбір аудандар да қамтылып отырды. Бізде тек алыс шетелде тұратын қазақтардың тілі зерттелмей келе жатыр.
Бірақ осыған қарамастан диалектологиялық экспедициялар ұйымдастыру арқылы жергілікті ерекшеліктер бойынша көлемді материал жиналды. М ұның өзі қазақ диалектологиясының мәселелері туралы кейбір қорытындылар жасауға мүмкіндік берді. 1948 жылы С.Аманжолов "Қазақ диалектологиясының негізгі проблемалары" деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады.
Тіл ерекшеліктерін жинау жұмысын ұйымдастыруда 1945 жылы КСРО Ғылым академиясы Қазақ филиалының Тіл жөне әдебиет институтында қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясын зерттейтін арнаулы бөлім құрудың зор мәні болды. Бұл бөлім қазіргі кезде бүкіл республика көлеміндегі диалектологиялық зерттеу жұмысын басқарып отыр. 1956 жылы "Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді жинау бойынша сұраулық" жарық көрді. Алғашқы тәжірибе екендігіне қарамастан, сұраулықтың тіл ерекшеліктерін жинауда әжептәуір көмегі тиді. 1959 жылы бұл сұраулық толықтырылып, кайта басылып шықты.[3.36 б]
Сонымен бірге Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл білімі институты диалектологиялық зерттеу жүмыстарына арнап, ғылыми жинақтар шығарып келеді. Бұл жинақтарда республикадағы және одан тыс жерлердегі қазақ тілі ерекшеліктері мен кәсіби сөздері туралы материалдармен бірге тіл тарихының да әр түрлі мәселелері қамтылды.[17.18б]
2. Қазақ диалектологиясы қазақ тіл білімінде кейін қалыптасқан салалардың бірі болғандықтан, оның кейбір мәселелері тіл мамандары арасында көпке дейін пікір таласын туғызып келді. Солардың бірі - қазақ тілінде диалектілер бар ма, жоқ па деген мәселе. Қазақ тілі ежелден диалектісіз тіл немесе ондағы диалектілер XV ғасырда біртұтас халық тілі құрылған кезде жоғалып кетті деген пікірлер екі негізге сүйеніп айтылған еді. Бірінші, революциядан бұрынғы кейбір түркологтардың (В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский, А. М. Позднеев) қазақ тілі диалектісіз деген пікірде болғандығы; екінші, мал шаруашылығымен байланысты қазақ халқының көшпелі өмір сүргендігі. Бірақ осы пікірдің қай-қайсысы да қазақ тілі диалектісіз тіл деуге дәлел бола алмайды. Біріншіден, революцияға дейінгі түркологтардың ешқайсысы да қазақ тіліндегі диалектілерді, олардың ерекшеліктерін арнайы зерттемегендігін ескеруіміз керек. Сонымен бірге қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктер туралы революцияға дейінгі түркологтардың бәрі бірыңғай пікірде болмағаны белгілі.
Қазақ тілі мен ауыз әдебиетін зерттеушілер үшін революциядан бұрынғы түркологтар аз мұра қалдырған жоқ. Халықтық ауыз әдебиетінің көптеген нұсқаларын бастырып шығарды, қазақ тілінің грамматикалары мен сөздіктерін жасады. Бұған дейін тілі мен әдебиеті ғылым дәрежесіне көтеріле алмай келген халық үшін бұл баға жетпес еңбек еді. XIX ғасырдан, әсіресе оның екінші жартысынан бастап, орыс түркологиясы түркі тілдерін зерттеуде алғашқы қадам жасап, елеулі нәтижелерге жетті. Бірақ соның өзінде түркі тілдерінің әлі де белгісіз, ашылмаған сыры аз емес еді. Бірсыпыра түркі тілдерінің революцияға дейін жеке тіл ретінде танылмай, тек наречие дәрежесінде қаралып келуі бұған айғақ бола алады. Профессор П. М. Мелиоранский алғашында қазақ тілі диалектісіз деп, соңынан кейбір ерекшеліктерімен таныса келе басқаша пікір айтуы да осыны көрсетеді.[17.47б]
Жоғарыда айтқандарды ескерсек, қазақ тілінде диалект бар ма, жоқ па деген мәселеде революцияға дейінгі кейбір түркологтардың пікірлеріне сүйену орынсыз болып табылады.Екіншіден, қазақ халқы тек мал шаруашылығын кәсіп еткендіктен, бір орында тұрақтап отырмай, үнемі көшіп-қонып жүрді,мұның өзі тілдегі диалектілік ерекшеліктердің жойылып кетуіне соқты деген көзқарас та тарихи шындыққа жанаспайды. Революцияға дейінгі Қазақстанда жер жеке кісінің меншігінде болғаны, әрбір ру, тайпаның белгілі жерге иелік еткені, қасындағы қоңсы-қарашылармен бірге ру ішіндегі байлар, дәулетті адамдар өздері меншіктеп алған жайлау, жайылымдық жерлерде жыл бойьі көшіп қонып жүргені -- тарихи шындық. Жер меншігінің осы айтылған түрі мен көші-қон тәртібі халық ішіне қатаң сақталып отырды. Бұл тәртіпті бұзу көрші отырған ру-тайпалар арасында, сондай-ақ олардың ішінде талай-талай қанды соқтығыс, дау-жанжал тууына себеп болғаны белгілі. Мұның өзі сол кез үшін заңды да, өйткені халықтың тіршілік, күн көрісі тек малға, мал жайылатын жерге байланысты болды. Бұл шындық революцияға дейінгі қазақ өмірі туралы жазылған шығармалардың қай-қайсысында да айқын көрініп отырды. Бұл әсіресе М. Әуезовтің "Абай жолы" романында толық суреттелген.[4.25б]
Қазан революциясына дейін ғасырлар бойы қазақ халқы жерді емін-еркін пайдаланып, ешбір кедергісіз, оңды-солды көше берді деп ұғынбау керек. Ол кездегі адамдардың араласуы көбінесе өз руының көлемінен аса алмады. Ал тайпалық одақтардын бір-бірімен байланысы жоқтың қасы еді. Академик С. Мұқанов пен профессор Е. Ысмайлов сол кездегі жағдай туралы былай деп жазды: "Көші-қон мен жайылым жөніндегі рушылдық қатаң заңдар халықтың емін-еркін араласуына кедергі болды. Онымен бірге революцияға дейінгі Қазақстанда жол қатынасының нашар болғандығын, қазақ жерінің аса үлкендігін, мұның өзі онда мекендеуші ру-тайпалардың қарым-қатынасын нашарлатқанын, сөйтіп уақыт озған сайын олардың тілінде айырмашылық байқала бастады.
Қазақстан тарихына арналған кітапта қазақ халқының құрылу процесі аяқталып біткен ХV -- XVI ғасырларда да, ол процесс аяқталғаннан кейінгі XVII -- XVIII ғасырларда да Қазақстанның феодалдық бытыраңқылық жағдайда қалғандығы, кең-байтақ жердің әр түрлі аудандары экономикалық жөне саяси жағынан өзара нашар байланыста болғандығы айтылады.[17.56 б]
Дәл осындай жағдайда ғасырлар бойы келе жатқан диалектілер бірден сіңіп, жоғалып кетті деу, әрине, артық болады. Қайта жоғарыда айтылған жағдай диалектілік ерекшеліктердің белгілі мөлшерде сақталып қалуына мүмкіндік берді.
3. Қазақ тілінде диалект бар ма, жоқ па деген пікір таласы 1953 дейін созылды. Қазақ тіл білімінің кейбір талас мәселелері жөнінде 1952 жылы Алматыда өткен айтыс бұл мәселе жайында елеулі жаңалық енгізе алмады да, пікір таласы сол бұрынғы күйінде калды. Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді зерттеп білмей тұрып, айтысты бұдан былай соза берудің қажеті жоқ екені айқын бола бастады. Бұл мәселе тек пікір таласымен шешілмейтінін, оны шешудің бірден-бір жолы жергілікті халық тілін кең көлемде зерттеу керек екендігі ескертіліп, 1953 жылы Қазақ тіл білімі атына КСРО Ғылым академиясының Тіл білімі институты тарапынан бірнеше рет сын айтылды. Осы институттың Түркі тілдері секторы қазақ тіл білімінің зерттелу жайы туралы 1953 жылы жасаған қорытындысында былай деп көрсетті: "Қателердің екінші түріне ең алдымен қазақ тіліндегі диалектілердің жоққа шығарылуын жатқызуға болады"'.[10.23-24б]
Сол жылы мамыр айыңда Мәскеуде өткен КСРО тіл ғалымдарының ғылыми кеңесінде бұл мәселе тағы көтерілді. Кеңесте қазақ тіліндегі диалектілер мен сөйленістердің зерттелу дәрежесінің төмен екендігін сынаумен бірге, қазақтың ұлт тілі мен әдеби тілінің қалыптасуына белгілі бір диалектінің жетекшілік рөлі болғандығы атап көрсетілді.
Қазақ диалектологиясының тарихында 1937 жылдан 1950 жылдың орта тұсына дейінгі зерттеу жұмыстарының ерекше орны бар. Өйткені бұл жылдарда қазақ тіл білімінің бір саласы ретінде диалектология ғылымының негізі салынды. Қазақ диалектологиясы арнаулы курс ретінде жоғары оқу орындарында окытыла бастады.
1950 жылдардың орта тұсынан бастап қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді жинап зерттеу жұмысында жаңа бетбұрыс басталды. Бұған дейін пікір таласының шарпуы тиіп, қүлаш жая алмай келген қазақ диалектологиясында енді зерттеу жұмысына тікелей кірісуге мүмкіндік туды. Жалпы қазақ диалектологиясындағы қол жеткен табыстардың басым көпшілігі 1950 жылдардың орта тұсынан кейінгі уақыттың ішінде іске асылуы кездейсоқ емес. Оған дейін казақ диалектологиясының зерттелу дәрежесі жеке мақалалар аясынан шыға алмай келсе, енді алғашқы көлемді монографиялық енбектер, сездіктер пайда бола бастады. Мысалы, Ж. Досқараев 1955 жылы "Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері" (лексика) деген атпен диалектологиялық сөздік шығарды.[13.34б]
С.Аманжоловтың 1959 жылы Вопросы диалектологии и истории казахского языка деген атпен көлемді монографиясы жарык көрді.Бүл еңбектерде тіл ерекшеліктері нақты зерттелумен бірге диалектілік лексикографияның алғашқы үлгілері жасалды. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясына арнап жеке жинақтар шығарып отыру мәселесі де осы кезеңде қолға алынды.
1953 жылдан бастап қазақ диалектологиясын зерттейтін маман кадрлар көбейе бастады. Қазак, тіл біліміне келген жас мамандардың бір тобы халықтық сөйленістерді зерттеуге белсене кірісті. Соның нәтижесінде жеке сөйленістер туралы монографиялық еңбектер жазылды.
Бұлардан басқа жекелеген аудандардағы тіл ерекшеліктері жайында қаншама ғылыми мақала жазылды. Диалектілік ерекшеліктермен қоса жергілікті кәсіби сөздер де зерттелуде. Олардың кейбір түрлері жайында арнаулы еңбектер жазылды 2. Қазақтың ұлт тілі мен әдеби тілін жетілдіруде халық тіліндегі бұл сиякты байлықты жинап зерттеудің мәні зор екені сөзсіз. Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктердің осылайша зерттелуі қазіргі кезде қазақ тілінің толық диалектологиялық сөздігін құрастыруға, диалектологиялық карта, атлас жасау жұмысын бастауға мүмкіндік беріп отыр. Міне, жоғарыда шолу түрінде келтірілген осы фактілердің өзі-ақ қазақ диалектологиясының қол жеткен табыстарын айқындай түседі.[20.9б]
Қазақ тілінде диалект бар ма, жоқ па деген мәселені қайта көтеріп, тілімізде диалектілік ерекшеліктер бар екеніне күмән келтірушілер кейін де болды. 1958, 1959 жылдары "Қазақ әдебиеті" газеті бетінде басылған кейбір мақалаларда диалектілердің тарихи ғылыми мәнін жоққа шығаратын пікірлер айтылды. Бұлар, әрине тілдің, оның құрамды бөліктері болып табылатын диалектілердің өзіндік даму жолы мен заңдылықтарын түсінбеуден туған еді. Ғылыми жұртшылық мұндай жаңсақ ойдан туған пікірді қолдамады. Академик I. Кеңесбаев газет бетіндегі айтыс материалдарын қорытындылай отырып: "Жиналған фактілерді үңіле қарап, сұрыптай келгенде, қазақ тілінде жергілікті ерекшеліктердің бар екендігіне ешбір күман келтіруге болмайды. Ол ерекшеліктер, кейбіреулер айтып жүрген, тек лексикалық ерекшеліктер емес, сонымен қатар фонетикалық, кейде грамматикалық ерекшеліктер де кездеседі. Қазақ тілі мүлде диалектісіз (говорсыз) тіл деген топшылауға қол қоюға болмайды" , -- деп жазған болатын.[5.34б]
4. Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің сипаты, таралу шегі диалектілік көлемде ме, әлде сөйленістік көлемде ме және оларды қалай топтастыруға болатындығы жайлы әртүрлі пікір айтылып келді. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерін бірқатар зертгеушАманжолов,Н.Сауранбаев) диалект сипатында деп қараса , басқа ғалымдар (Ж. Досқараев, Ғ. Мұсабаев т.б.) сөйленіс сипатында деп көрсетеді.
Қазақ тілінің диалектілік, сөйленістік құрамын зерттеп, анықтау мақсатымен 1950 жылдардың орта шенінен бастап бірқатар зерттеу жүмыстары жүргізілді. Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктерді сейленістік жүйеде зерттеу осы кезде басты орын алды. Мұның өзі ғылыми-практикалық мәні бар қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Шынында тарихи этникалық түрғыдан зерттеу нысанын анықтай отырып, шағын көлемді сөйленістерді зерттемейінше, мол көлемді жерге тараған қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерін жан-жақты қамту мүмкін емес еді. Тіл ерекшеліктерін сөйленістік жүйеде зерттеу бірқатар тиімді нәтижелер берді.[ 17.43б]
5. Қазақ тіліндегі тіл ерекшеліктері диалект сипатында екенін осы еңбектің авторлары да қуаттайды. Он үш шағын аймақтың зерттелуі бұл айтылғанның айғағы бола алады. Сөйтіп, қазақ тілі тарихында тұңғыш рет бұл шағын аймақтардағы халық тілінің дыбыстық, грамматикалық, лексикалық құрылысындағы ерекшеліктер әдеби тілмен салыстырыла оты-рып, ғылыми тұрғыда нақты сипатталды.
Екіншіден, зерттеу жұмыстарында диалектілер мен сөйленістердің тек әдеби тілмен айырмашылығын анықтаумен шектелмей, оларды тілдің дербес шағын жүйелері ретінде қарастыру өріс ала бастады. Жүйелік сипат ұлт тілінің сұрыпталған, нормаланған әдеби тіліне де, сондай-ақ оның "нормаланбаған" диалектілері мен сөйленістеріне де тән, өйткені олар жалпыхалықтық тілдің тармақтары ретінде өмір сүреді, одан тыс құбылыс емес. Тілдің өзіндік қүрылымы бар жүйелі қүбылыс екендігі тіл білімінде орныққан теориялық негіздердің бірі. "Тілдің жүйелілігі жайындағы идея осы күнгі тіл білімінің И. А. Бодуэн де Куртенэден бері келе жатқан және де Соссюр ілімінде орныққан аса зор табысы екені ешқандай күдік тудырмайды". Диалектология ғылымының қазіргі даму бағытында диалектілер мен сөйленістерді тек әдеби тілдің нормалық белгілері түрғысынан қарап зерттеу жеткіліксіз болып табылады. Түркі тілдерін зерттеу әдісте-месінде осындай бағыттың орын алып келгені 1976 жылы өткен Бүкілодақтық түркологиялық конференцияда атап көрсетілді. А. Н. Кононов, I. Кеңесбаев, Г. Благова былай деп жазды: "Кеңес өкіметі жылдарында түркі халықтары тілдерінің диалектілері мен сөйленістері жаппай зерттеліп, қыруар материал жиналды. Зерттеу аясы бүрын диалектілердің әдеби тілден айырмашылықтарын анықтаумен шектеліп келген болса, қазір әрбір жеке диалектіні тілдің дербес жүйесі ретінде қарастыру бел алып келеді".[13.44б]
Үшіншіден жеке сөйленістердің зерттелуі қазақ диалектологиясының кейбір мәселелері туралы жаңа теориялық қорытындылар жасауға мүмкіндік берді. Осындай мәселелердің бірі тіліміздегі сөйленістердің бір-біріне қатысы, тарихи байланысы жайында. Сөйленістер бір-біріне байланыссыз, қатыссыз емес, сол сияқты олардың өзара жақындығы, туыстығы да бірдей емес. Мөселен, Шу бойынан жиналған ерекшеліктер мен Жетісу немесе Орда ауданынан (Орал облысы) жиналған ерекшеліктерді салыстырсақ, Шу мен Жетісу түрғындары тіліндегі ерекшеліктердің ортақ жағы басым екені байқалады. Мұның езі жергілікті халық тіліндегі ең негізгі ерекшеліктер бірнеше сөйленіске ортақ болып келу сипатынан туған.
Ғылыми айтыс, пікір таласының нәтижесінде қазақ диалектологиясындағы кейбір мәселенің жан-жақты шешілуіне, ал бірқатар мәселенің ғылыми дәрежеге көтерілуіне, олар жайындағы пікірлердін айқындалып саралана түсуіне мүмкіндік туды. Жоғарыда айтылған мәселелердің зерттелуінде және қазак диалектологиясының жеке сала болып қалыптасуында кейбір ғалымдарымыздың көп еңбек сіңіргенін атап өткен жөн. Қазақ диалектологиясының зерттелу тарихы сез болғанда, олардың еңбегіне соқпай өту мүмкін емес. Бұл ретте Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының мүше-корреспонденті, филология ғылымдарының докторы, профессор Сәрсен Аманжоловты, филология ғылымдарының кандидаты Жұмат Досқараевты атауға болады.[5.32б]
Қазақ диалектологиясының алғаш зерттелу және қалыптасу тарихы профессор С. Аманжоловтың есімімен байланысты екені жалпыға белгілі.
Профессор С. Аманжолов бұл тақырыпта докторлық диссертация қорғап, одақтық және республикалық баспасөз бетінде бірсыпыра ғылыми мақала жариялады. Абай атындағы Қазақ педагогика институтында 1938 -- 1939 оқу жылынан бастап қазақ тілі тарихы мен диалектологиясынан лекция оқу үстінде осы курстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысының тақырыбы: Орталық Қазақстан тұрғындарының жергілікті тіл ерекшеліктері.
Диплом жұмысының көлемі: 47 бет.
Диплом жұмысында пайдаланылған әдебиеттер саны: 33
Тірек сөздер:диалектология, диалект, говор, сөйленіс.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақ тілінің диалектілерге топтастырылуы кезінде қолдан қалыптастырылған күрделі мәселелердің сырларын ашу.
Диплом жұмысының міндеттері:
:: қазақ диалектологиясының зерттелу сипаты реттілікпен жіктеліп көрсетілді;
қазақ диалектологиясының зерттелу сипатын көрсету;
:: жергілікті ерекшелігі бар сөздердің қазақ тілінің нормалануы мен баюына тигізетін маңызын айқындау;
::қазақ әдеби тілі лексикасын толықтырып, әр алуан қажеттіліктерін өтеуге жарайтын диалектілерді анықтау;
Диплом жұмысы барысында қолданылған әдіс-тәсілдер - сипаттама, салыстыру, бақылау әдістері.
Зерттеудің дерек көзі ретінде отандық ғалымдардың 30-ға жуық еңбектері аталған тақырыпты зерттеуге негіз болды.
Алынған нәтижелер: Орталық Қазақстан тұрғындарының жергілікті тіл ерекшеліктері тақырыбын зерттеу және толыққанды ашу мақсатында сауалнама нәтижелерімен.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
МАЗМҰНЫ
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Қазақ диалектологиясының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9-20
2. Фонетикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21-29
3.Лексикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30-38 4.Грамматикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..39-41
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42-44
ІV.ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .45-47
ГЛОССАРИЙ
ДИАЛЕКТОЛОГИЯ - тіл білімінің диалектілер мен сөйленістерді зерттейтін саласы.
ДИАЛЕКТ - тілде жалпыхалықтық сипат алмаған, белгілі бір жерде ғана қолданылатын ерекшеліктердің жиынтығы.
СӨЙЛЕНІС - жергілікті диалектілердің шағын аймақты қамтитын бөлігі.
ДӘСТҮРЛІ ДИАЛЕКТІЛІК ҚҰБЫЛЫСТАР - ертеден келе жатқан, көне тайпа тілдерінің қалдығы ретінде сақталып қалған ерекшеліктер.
ДӘСТҮРСІЗ ДИАЛЕКТІЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕР - сөйленістерде кейінгі замандарда пайда болған, қоспа ретінде басқа тілдерден енген не кейін жұрнақ пен тіркес арқылы жасалған сөздер
СӘЙКЕСТІ ДИАЛЕКТІЛЕР - әртүрлі сөйленістегі бір затты не ұғымды түрліше атаудан пайда болған сөздер.
СӘЙКЕССІЗ ДИАЛЕКТИЗМДЕР - белгілі бір сөйленісте қолданылған сөздердің түрлі географиялық немесе шаруашылық, әдет-ғұрып жағдайларына байланысты басқа сөйленістерде ұғым жағынан сәйкес сөзі болмауы.
ФОНЕТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР - кейбір дыбыстардың өзара алмасуымен, дыбыстардың жуан-жіңішке айтылуымен немесе кейбір дыбыстардың түсіріліп не қосылып айтылуымен байланысты ерекшеліктер.
ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР - сөздердің тұлғаларымен, олардың түрленуімен немесе сөздердің тіркесімдік ерекшеліктерімен байланысты.
ЛЕКСИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР - бір нәрсенің атауы не оның сын-сапа қимылының әр жерде әртүрлі аталуымен байланысты.
ДИАЛЕКТІЛІК АРХАИЗМДЕР - әр жерде әртүрлі айтылып, кейін бар заттардың ұғымдардың, ескі әдет-ғұрыптардың бірте-бірте жойылуымен байланысты оның аттары да сирек қолданылып, бірте-бірте ұмыт болып бара жатқан сөздер мен сөз тіркестері
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Жұмыста жергілікті тіл элементтерінің әдеби нормаға қатысы, әдеби тілге ену әлеуеті (мүмкіндігі), баспасөз бен көркем әдебиеттегі орны, қызметі; қазақ тілінде диалектілердің болуы не болмауы, болса оның дәрежесі қандай деген секілді көкейтесті мәселелер ғылыми тұрғыдан қайта сараланып отыр. Адамзат тіршілігінің ең басты құралы деп танылатын тіл болмысына зер салу, сөз мағынасын халықтық таным тұңғиығынан өрбіту, тіл тарихын адамның қабылдау, пайымдау, ойлау тарихымен ұштастыру, дәстүр мен жаңашылдық үдерістерін танымның табиғатымен үйлестіру, сол арқылы барша жұртқа ортақ нормаға қол жеткізу қазақ тілінің өрісін кеңейтуге, өркениетті мемлекеттің қоғамдық-әлеуметтік мүмкіндігін арттыруға әсер етері хақ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты - қазақ тілінің диалектілерге топтастырылуы кезінде қолдан қалыптастырылған күрделі мәселелердің сырларын ашу, біртұтас монолитті тілді диалектілерге топтастырудың салдарынан тіліміздің мүмкіндігінің қаншалықты төмендегенін анықтау, жергілікті сипатқа ие, бірақ сөздік қорды байыту әлеуеті жоғары сөздерді қолданысқа енгізудің жолдарын қарастыру. Сонымен қатар, жергілікті тіл ерекшеліктерінің жұмсалуының қазіргі қазақ көркем әдебиет, баспасөз тіліндегі көрінісін, өріс алу бағытын анықтау. Осы мақсат үдесінен шығу үшін мынандай міндеттерді жүзеге асыру көзделді:
:: жазушылардың жергілікті тіл ерекшеліктерін уәжді-уәжсіз қолдануын анықтау;
:: әдеби тілде жоқ бірліктердің орнына жергілікті сөздердің қолданылу көрсеткіштерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ тіл білімінің сөздік қоры мен мұрагерлік қазынасынан бастау ала отырып, бүгінгі танымдық ұстанымдарға үйлесе жалғасқан тілтаным теориясының ғылыми негіздерін анықтап талдау арқылы жұмыста төмендегідей проблемалар өз шешімін тапты:
:: қазақ диалектологиясының зерттелу сипаты реттілікпен жіктеліп көрсетілді;
:: жергілікті ерекшелігі бар сөздердің қазақ тілінің нормалануы мен баюына тигізетін маңызы айқындалды;
:: қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер диалект ме, говор ма? - деген деген сұрақ төңірегіндегі пікір-көзқарастар жүйеленді;
:: тілтаным теориясын жан-жақты меңгеруге ықпал ететін терминдер бір жүйеге келтіріліп, оларға ғылыми негізде түсініктеме берілді.
:: қазақ әдеби тілі лексикасын толықтырып, әр алуан қажеттіліктерін өтеуге жарайтын диалектизмдер мен кәсіби сөздер қатары анықталды;
:: жергілікті тіл ерекшеліктерін уәжді-уәжсіз қолдану сипаты анықталды.
Зерттеудің дерек көздері. Қазақ тіл біліміндегі тілтаным теориясының даму сипатын айқындау, оның тілдік ұстанымдарымен сабақтасар тұстарын зерделеу үшін ХХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап тіл ғылымы саласында дүниеге келген зерттеу жұмыстары негізге алынды. Зерттеу жұмысының дереккөздеріне: Қазақ тілінің аймақтық сөздігі, Қазақ әдеби тілінің сөздігі, Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігі, Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, Сөздер сөйлейді, Сарыбаев Ш., Мұсабаев Ғ., Исаев С., Кеңесбаев І., Қазақ тіл білімінің мәселелері атты кітаптары және т.б. еңбектер алынды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Жалпы тіл білімінің теориялық мәселелерін қозғай келе, қазіргі қазақ тілінің көкейтесті проблемаларды шешуге, тіл білімінің терминологиялық және сөзжасам жүйесіне ат салысады.
Зерттеудің практикалық мәнділігі. Зерттеудің нәтижелері тіл мамандарына, филология факультеттерінде лексикология, диалектология салаларының ғылыми курсы бойынша дәрістерде, сөздік жасау тәжірибесінде қолдануға болады.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеу барысында жұмыста жинақтау, сипаттау, жүйелеу, салыстыру, жіктеу, талдау, қортындылау әдіс-тәсілдері кеңінен қолданыс тапты.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Бұл зерттеу жұмыс әрқайсысы бірнеше тармақшалардан топталған кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды тараулардан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Халық тілінде кездесетін жергілікті тіл ерекшеліктері - тіл зерттеушілердің назарын ертеден аударып келе жатқан құбылыстардың бірі. Қай тілден болсын осы жергілікті деп аталатын тіл құбылыстарын кездестіреріміз анық. Бірінде аз, бірінде көп дегендей, әйтеуір, мұндай жергілікті өзгешеліктердің барлық тілде бар екені рас. Қазақ тілі де осы сияқты, қазақ жұрты тараған өлкелердің бәрінде де сол жердің әрқайсысындағы қазақтардың тіліне тән сөз ерекшеліктерінің бар екені байқалып жүрген жайт. Мұны ғылымда диалектілік құбылыстар деп атайды. Диалектілік құбылыстар -- халық тілінің жемісі, халық тілі дамуының кезеңі тудырған тіл құбылыстары. Әрбір өлкеде тұратын қазақтардың тілінде кездесетін бұл секілді тіл айырмашылығының пайда болуының тарихи сыры бар. Мәселен, біз осы еңбекте сез еткелі отырған қарақалпақ жерінде тұратын қазақтардың тіліндегі диалектілік айырмашылықты алатын болсақ, олардың көбінің-ақ түптеп келгенде із-өкшесі қарақалпақ тілінде, сонан кейін өзбек, түрікмен тілдеріне қатысты екенін көреміз. Мұның себебін тусіну онша қиын емес. Бұл жерде тұратын қазақтардың ежелден қарақалпақ, өзбек, түрікмен жұртымен іргелес, қоныстас, ағайындас ел болғанымен байланысып жатыр. Ұзақ жылдық тілдік қарым-қатынас нәтижесінде осы аймақ қазақтарының тіліне аталған тілдерден ауысқан сөздер аз емес. Ол сөздер өздері енген тілге әбден етене болып, сіңісіп кеткен. Демек, мұндағы біздің айтайық дегеніміз -- қазақ тілінде де жергілікті тіл айырмашылығы бар екендігі, сосын оның өзі кездейсоқ пайда болмағандығы, белгілі тарихи дамудың нәтижесінде туған тіл құбылыстары екендігі. Әрине, бұл құбылыстардың көлемі барлық өлкенің қазақтары тіліне ортақ құбылыстармен салыстырғанда әлдеқайда аз. Бірақ көлем жағынан қанша шағын болғанымен, бұл өзгешеліктерді ескермеуге де болмайды. [1.9б]
Әдеби тіліміздің халық тілі негізінде дамып отырғаны белгілі. Халық тілі, халық диалектілері -- әдеби тілді байытудың қайнар бұлағы. Бірақ әдеби тіл халық тілінің материалына талғаусыз қарамайды. Оның ішінен өіне керегін сұрыптап, елеп-екшеп алады. Жергілікті халық тілі әдеби тілмен осындай тығыз байланыста болғандықтан, оның жай-жапсарын жақсы біліп отыру, әрине аса қажет. Әдеби тілде сөйлеуге үйрену, сөз өзідеріне жаттығу мектеп қабырғасында қалыптасатын нәрсе болғандықтан, жергілікті тіл ерекшеліктері жөнінде хабардар болу -- тіл пәнінің мұғалімдері үшін өте қажет. Мектептің қайсысын алсақ та, жергілікті халықтың қайнаған ортасына орналасқан мекеме екенін жақсы білеміз. Ал оқушы болса, сол жергілікті халықтың кішкене бір өкілі ғой. Оның тілінің де өзі туып-өскен ортасының тілінен, ата-анасыньщ тілінен алшақ болмайтыны түсінікті жайт. Демек, әр оқушыны әдеби тілде сейлеуге, әдеби тілде жаза білуге жастай баулитын негізгі орта -- мектеп. Міне, осыдан кейін жергілікті тіл ерекшелігі деген не, оның әдеби тілге қарым-қатынасы қандай деген жайдан мұғалімдердін, әсіресе тіл пәні мұғалімдерінің хабардар болу қажеттігі туады. [1.12 б]
Негізгі мәселеге кіріспес бұрын осы жерде мына бір жайды ескерте кетудің қисыны бар. Халық тіліндегі жергілікті ерекшеліктерді зерттейтін ғылымда -- диалектологияда мұндай әр өлкеге тән тіл құбылыстарын диалектілік ерекшелік деп атайды. Белгілі бір аймақтың тұрғын халқының тіліне тән диалектілік ерекшеліктер өзара ұқсас болады. Мұндай бір-біріне ұқсас құбылыстар белгілі ауданның, облыстың, яки жалпы бір территориялық аймақ халқының тілін қамтуы мүмкін. Мұндай бір жүйелі ұқсас диалектілік құбылыстары бар территорияны тіл білімінде диалект немесе говор деп атайды. Мұның қазақ тілі білімінде көбірек қолданылып жүргені -- соңғы говор деген термин. [2.25]
Атамыз қазақ: Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады - деп бекер айтпаған. Қазақ сахарасында ер құнын бір ауыз құдіретті билер сөзі шешіп отырған. Сондықтан біздің халқымыз сөзге, оның мағынасына зор көңіл бөледі, айтқан сөздерінде тұрады. Айтылған сөзді атқан оққа теңейді. Осындай ұлағатты халықтың ұрпағы болғандықтан, сөзге, оның мағынасының тіл мәдениетіне көңіл бөлемін. Сондықтан осы мәселелер жайлы айтып өтпекпін.
Өмірде болған құбылыстар мен заттардың бәрі де белгілі бір сөздермен аталады. Атаусыз сөз жоқ, сөз болмаған жерде атау да жоқ. Сондықтан сөз тарихы - тіл тарихымен, тіл тарихы - халық тарихымен, халық тарихы - қоғам тарихымен тығыз байланысты.[4.18 ]
Адам баласы жаратылғаннан бастап, белгілі бір қоғамда өмір сүріп келеді. Өмір сүруге қажетті заттарды өндіруді де олар бірлесіп атқарған. Осындай бірлесіп атқарған еңбектің өзі адамзатты ойлай білуге, сөйлеуге мәжбүр еткен. Тіл адам баласының қол жеткен табыстарын сөздер арқылы көрсетеді. Әрбір тілдің сөздік құрамындағы сөздер сол халықтың басынан өткен ұзақ сонар тарихын оның саяси әлеуметтік өмірін бүкіл күн - көріс тіршілігін, тұрмыс - салтын, мәдени - рухани өмірін, экономикасын айнытпай айқын бейнелеп бере алады. Тілдегі сөз байлығын да біздің барлық білген біліміміз, ойымыз, идеямыз, ұғымымыз сақталған. Сонымен бірге біздің барлық сезіміміз, эмоциямызға дейін осында жазылып қойған.
Қазақ халқының да көш заманнан бері қарай өзімен қоса жасасып келе жатқан бай сөздік құрамы бар. Бұлар халқымыздың басынан кешкен бүкіл өмірінің шаруашылығы мен кәсібінің, материалдық байлығы мен рухани қазынасының жақсы айнасы, куәсі деп білеміз.[4.22]
Сөз байлығы ұрпақтан - ұрпаққа өтіп, бірдей бірге жоғалмай сақталып келеді. Сөз - өте күрделі құбылыс.
Сөз біткеннің бәрінде де белгілі бір мағына болады. Бұл мағына зат пен құбылысты тікелей байланыстырмағанымен, сол ұғымды білдіретін баршаға танымал ортақ, белгі ретінде жұмсалады. Мәселен, нан, сүт, ет, деген сөздерді алсақ осылардың әрқайсысының әрі нақтылы, әрі жалпылық ұғымы бар. Су деп ыдысқа құйып ішкелі тұрған немесе арықтағы ағып жатқан бау - бақша суаратын нақтылы суды да, сонымен қатар дүние жүзіндегі мұхит, теңіз, көл, өзен, бұлақ, құдық біткеннің суын да су деп атай беруімізге болады. Сондықтан да сөз өзі қандай күрделі болса, оның мағынасы да сондай күрделі деп есептеледі.[4.25 ]
Ал осы сөзді дүние жүзіндегі қазақтардың бәрі сол қалпында қолданады, бірақ тіліміздегі сөздер үнемі бұлай бола бермейді. Кейбір сөздер жергілікті тіл ерекшеліктеріне сәйкес әрі төңірек аймақтарда әр түрлі айтылып, түрліше мағынаға ие болатын да жағдайлар болады.
Ал осы (су) сөзін дүние жүзіндегі қазақтардың бәрі сол қалпында қолданады.
Осындай жағдайларға байланысты тіл білімінің диалектология деген саласы болады.
Диалектология - диалектос - сөйлеу логос - ілім тіліміздегі диалектілер мен говорларды зерттейді. [3.32]
Диалектологияның міндеті - жергілікті тіл ерекшеліктерін тексереді.
Диалект - деген термин тілдегі жалпыхалықтық сипат алмаған, белгілі бір жерде ғана қолданатын ерекшеліктердің жиынтығын, өзіне ғана тән тілдік ерекшеліктері бар жекелеген аймақ, территорияны білдіреді. Бұл мағынада диалект халық не ұлт тілінің құрамды бөлігі болып табылады.[15.41]
2.1.Қазақ диалектологиясының зерттелу жайы
Қазақ диалектологиясы -- Қазан революциясынан кейін пайда болып, калыптаса бастаған сала. Оның не бары жетпіс жылдай ғана тарихы бар. Шын мәнінде диалектология мәселесімен шұғылдану 1930 жылдардың аяқ шенінен басталады. Содан бері республика аудандарына жылма-жыл ғылыми экспедициялар шығарылып, қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің сипатын білдірерліктей көлемді материал жиналды. Диалектілік ерекшеліктерді зерттеу қазақ диалектологиясының теориялық мәселелерін көтеріп, кейбір қорытындылар жасауға мүмкіндік берді. Соның нәтижесінде қазақ диалектологиясы қазақ тілі мен әдебиетінен маман даярлап шығаратын жоғары оқу орындарында арнаулы пән ретінде енгізілді.Қазақтіл білімінің басқа салаларына қарағанда диалектологияның зерттелу тарихында біраз өзгешелік бар. Қазақ тілінің дыбыстық, грамматикалық және лексикалық құрылысының жан-жақты зерттеле бастауы Кеңес дәуірінде болғанымен, олардың зерттелу тарихы революциядан бұрын басталды. Сол кездің өзінде-ақ алғашқы грамматикалар мен сөздіктер жасалып, қазақ тілі зерттеу нысаны бола бастаған, ал қазақ тілінің диалектологиясы жайында мұны айта алмаймыз.[13.27б]
Қазақ тіліндегі диалектілер мен сөйленістердің революциядан бұрынғы жайын көрсетерліктей түркологтардан қалған арнаулы еңбек жоқ, өйткені олардың ешқайсысы да қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктермен арнайы шұғылданбады. Бірақ соған қарамастан революцияға дейін басылып шыққан ауыз әдебиеті нұсқалары мен сөздіктерде диалектілік сипаты бар сөздер, дыбыстық, грамматикалық тұлғалар белгілі мөлшерде қамтылып отырған. Ал қазақ тілі жайындағы кейбір мақалалар мен грамматикаларда жекелеген диалектілік ерекшеліктерге жасалған талдаулар немесе қазақ тілінің диалектілерге бөліну-бөлінбеуі жайында жол-жөнекей айтылған бірен-саран пікірлер бар. Мәселен, Н. И. Ильминскийдің "Материалы к изучению киргизского наречия" деген әйгілі еңбегінде батыс аймақтағы халық тілінде ә дыбысының араб, парсы сөздерінде болмаса, сирек қолданылатыны көрсетілген. Шынында, тіл алды (жіңішке) ашық дауыстылардың сөздің екінші, үшінші буындарында қолданылуы әсіресе оңтүстік сөйленістерге тән екенін экспедиция материалдары анықтап отыр. Бұдан әрі Н. И. Ильминский ж дыбысы сөздің басында кейде түсіріліп, кейде й дыбысымен алмасатынын айтып, барып отыр (барып жатыр), бара йатыр (бара жатыр), со йерде (со жерде) сияқты мысалдар келтіреді.[13.29б]
Батыс қазақтарының тіліндегі -улы, -улі жүрнағы өткен шақ есімшенің қызметімен барабар екендігін де айтқан болатын.Н. И. Ильминскийдің бұл еңбегінде батыс қазақтарының тіліне тән басқа да ерекшеліктер берілген. Мысалы: дырау (үлкен), манат (сом), мәстемір (қысқаш), бізің (біздің), сізің (сіздің), мызылу (сызылу), құдагай (құдағи), атанақ (кедір-бұдыр), әше (ендеше), сұнар (сонар), еркею (еркіндеу), сандалау (сандалу), суама (өсекші) т.б. сөздер кездеседі.Академик В. В. Радлов қазақ тілінің, негізінен, біртұтас екендігіне назар аударып, ондағы диалектілік ерекшеліктерге мән бермеген. Ол былай деп жазды: "Әртүрлі қырғыз (қазақ -- авт.) тайпаларының тілінде елеулі айырмашылық жоқ. Қалай болғанда да сахара-ның менің болуыма тура келген аймақтарында, яғни Ұлы жүз бен Орта жүздегі Омск мен Семейдің арасында, Бұқтырмада, Алатау округінде, Шу өзені бойында және Ташкент маңында мен оларды байқай алмадым... Дәл сондай-ақ сахараның Орынборға жақын батыс жағынан Ильминский мырза жинаған материалдар да шығыстағы қырғыздардың тілімен мүлде ұқсас. Сол себепті мен қырғыз әдебиетінің үлгілерін I, II томдардағыдай жер-жерге және диалектілік айырмашылықтарына қарап бастыруды қажет деп таппай, материалдарымды мазмұнына қарай бөлуді жөн көрдім".[15.43б]
Академик В. В. Радловтың пікіріне сүйеніп, проф. А. М. Позднеев те қазақ тілінде диалектілік ерекшелік жоқ деп есептеген: "Қырғыз сахарасының ұлан-байтақ кеңістігінде қырғыз-қайсақтардын, тілі диалектілерге бөлінбейді", - дейді М. Терентьев жазған грамматикада Қазақстанның көбінесе оңтүстік аймағындағы халық тілін сипаттайтын материалдар қамтылған еңбегінің алғы сөзінде, өзінің грамматикасына Түркістан қазақтарының тілін негіз етіп алғандығын ескертеді.
А.Старчевскийді 1878 жылы басылып шыкқан кітабында батыс сөйленістерге тән төмендегідей сөздер кездеседі: адуату (месі), әше (ендеше), бостан (бостандық), мәстемір (қысқаш) т.б.
В. В. Катаринский грамматикасының қолжазбасын қарау үстінде Н. Ф. Катанов Тарбағатай ауданында ч, дж аффрикаттары айтылатынын байқаған. Тарбағатай ауданында болған экспедициясының материалдары Н. Ф. Катановтың бұл айтқанын растайды.
Профессор П. М. Мелиоранский алғашында казақтілінің диалект, сөйленістерге бөлінуін жоққа шығарғанымен, кейін В. Катаринскийдің грамматикасына жазған сын мақаласында бұрынғы Орынбор губерниясында қазақ, башқұрт, татар тілдері араласуынан туған сөйленістер бар екенін айтады. "Орынбор губерниясы, -- деп жазады П. М. Мелиоранский, -- түрколог үшін аса қызықты зерттеу орны болып табылады, өйткені оның татар, башқұрт, қырғыз аралас отырған халқында осы үш наречиеден басқа, арагідік әр түрлі ауыспалы сөйленістермен де танысуға болады. Орынбор губерниясындағы қырғыздардың тілі, олардың Батыс Сібір жеріндегі тумаластарының тіліне қарағанда, біраз басқашарақ, міне сол себепті қаралып отырған грамматикаға не Н. И. Ильминскийде, оның атақты "Материалдарында", не менде ("Қазақ тілінің қысқаша грамматикасы") көрсетілмеген, екі-үш қызық форма еніп кеткен. Олар -- қырғыздарға татардың жазба тілінен енуі ықтимал келе жақ, бере жақ сияқты жекелеген формалар".
П. М. Мелиоранский сөз етіп отырған етістіктің - жақ тұлғасы батыс аймақта осы күні де қолданылады. В. Катаринский кейбір фонетикалық ерекшеліктерді байқаған. Ол жүз деген сөз кейде дүз болып (жүз көріс - дүз көріс) болып айтылатынын сөз етеді.[5.15]
Тоқаш Бокиннің сөздігінде оңтүстік сөйленістерге тән тұма (бұлақтың көзі, қайнар), тана (тайынша), бұл (мата, тауар), қамчы (камшы), маңлай (маңдай), сым (матадан тігілген шалбар) т.б. сөздер кездеседі.
Сөйтіп, революцияға дейінгі түркологтардың қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктер мен оның диалектілерге бөліну-бөлінбеуі жайындағы пікірлерін екі топқа бөлуге болады:
а) В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский (әуелгі кезде), А. М. Позднеев қазақ тілінің диалектілерге бөлінуін жоққа шығарды;ә) Н. И. Ильминский, Н. Ф. Катанов, П. М. Мелиоранский, М. Терентьев т.б. қазақ тілінің барлық жерде біркелкі емес, өз ішінде диалектілік ерекшеліктері бар екенін мойындады.[]
Қазақ тіліндегі сейленістерді зерттеуге аса қажетті тілдік материалдар революциядан бұрынғы басқа зерттеушілер (А. В. Васильев, Н. Н. Пантусов, Ш.Уәлиханов, А. А. Диваев, И. В. Аничков, И. Лаптев т.б.) бастырып шығарған ауыз әдебиеті нұсқаларында да кездеседі. Бірақ бұл материалдар осы күнге дейін толық қорытылған жоқ.[32.17б]
Кеңес дәуірінде зерттелуі1. Қазақ тіліндегі жергілікті диалектілерді арнайы зерттеу жұмысы шын мәнінде кеңес дәуірінде ғана басталды.
Диалектология мәселелері жөнінде ең алғаш мақала жазған белгілі жазушы -- ғалым Жүсіпбек Аймауытов еді. Оның "Еңбекші қазақ" газетінің 1926 ж. 9-наурызындағы санында "Тіл туралы" деген көлемді мақаласы жарияланған. Автор: "Газет, журнал бетінде кейбіреулер Кітап сыны" деп сөз жазады. Өзі білмейтін, өзжерінде жоқ бір сөз тауып алса, "Мынау әлдекімнің тілі?" деп жатырқайды. Бұл дұрыс емес, себебін айтайық. Қазақтың әр елінде, әр губерниясында өздері ғана қолданатын, өзге елдер білмейтін тілдер бар. Мұны ілім тілінде "жергілікті тіл" (провинциализм) деп атайды" дей келіп, бір жерде киіз, әдейі, түндік, аула, тертежетек, ершік, көпенешөмелемая, құдаги, енді бір жерде осы сөздер кигіз, әтейі, түңлік, қора, әглөп, седелке, скірт, құдағай болып айтылатынын сөз етеді. Одан кейін мұндай жергілікті ерекшеліктердің тілімізді шұбарлайтын және тілімізді байытатын түрлерінен біраз мысалдар келтіреді.[13.56б]
Осы күні ғалымдар қолданып жүрген "Жергілікті тіл ерекшеліктері" деген атауды алғашқы колданған Ж. Аймауытов.
КСРО Ғылым академиясының қазақ филиалы 1937 жылы алғаш рет Алматы облысының Кеген, Нарынқол; Оңтүстік Қазақстан облысының Мақтаарал; Қарағанды облысының Нұра аудандарына диалектологиялық үш экспедиция шығарды. Мұндай экспедияциялар 1939 жылы Мақтаарал, Маңғыстау, Торғай аудандарында, 1940 жылы Сарысу, Арал, Орда аудандарында болып, материал жинады. Міне, осы кезден бастап күні бүгінге дейін Қазақстанның әрбір аудандарына жылма-жыл диалектологиялық экспедициялар шығарылып келеді. Тіпті Ұлы Отан соғысы жылдарында да бұл жұмыс біржола тоқтап қалған жоқ. 1943 жылы академияның кейбір ғылыми қызметкерлері Түлкібас, Жуалы, Талдықорған аудандарында болып, материал жинаған. 1944 жылы Ж. Досқараев "Оңтүстік диалектісінің кейбір мәселелері" деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады.
Соғыстан кейінгі жылдары тіл ерекшеліктерін жинап зерттеу жұмысының көлемі әлдеқайда артты. Диалектологиялық экспедициялар бұрын болмаған көптеген басқа аудандарда болып, бірнеше рет материалдар жинады. Қазіргі кезде республиканың оңтүстік, батыс аудандары тіл жағынан едәуір зерттелді деуге болады. Ал орталық, шығыс аудандары соңғы жылдарда ғана қолға алына бастады. Қазір олардың бір сыпырасында диалектологиялық экспедиция бірнеше рет болып қайтты. Бұл жерде әлі де болса кейбір орталық, солтүстік аудандардың жете қамтылмай келе жатқанын айта кеткен жөн.[33.25б]
Тіл ерекшеліктерін экспедициялық жолмен жинауда тек өз республикамыздың көлемі ғана емес, сонымен бірге жақын шетел мемлекеттеріндегі қазақтар мекендеген кейбір аудандар да қамтылып отырды. Бізде тек алыс шетелде тұратын қазақтардың тілі зерттелмей келе жатыр.
Бірақ осыған қарамастан диалектологиялық экспедициялар ұйымдастыру арқылы жергілікті ерекшеліктер бойынша көлемді материал жиналды. М ұның өзі қазақ диалектологиясының мәселелері туралы кейбір қорытындылар жасауға мүмкіндік берді. 1948 жылы С.Аманжолов "Қазақ диалектологиясының негізгі проблемалары" деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады.
Тіл ерекшеліктерін жинау жұмысын ұйымдастыруда 1945 жылы КСРО Ғылым академиясы Қазақ филиалының Тіл жөне әдебиет институтында қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясын зерттейтін арнаулы бөлім құрудың зор мәні болды. Бұл бөлім қазіргі кезде бүкіл республика көлеміндегі диалектологиялық зерттеу жұмысын басқарып отыр. 1956 жылы "Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді жинау бойынша сұраулық" жарық көрді. Алғашқы тәжірибе екендігіне қарамастан, сұраулықтың тіл ерекшеліктерін жинауда әжептәуір көмегі тиді. 1959 жылы бұл сұраулық толықтырылып, кайта басылып шықты.[3.36 б]
Сонымен бірге Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл білімі институты диалектологиялық зерттеу жүмыстарына арнап, ғылыми жинақтар шығарып келеді. Бұл жинақтарда республикадағы және одан тыс жерлердегі қазақ тілі ерекшеліктері мен кәсіби сөздері туралы материалдармен бірге тіл тарихының да әр түрлі мәселелері қамтылды.[17.18б]
2. Қазақ диалектологиясы қазақ тіл білімінде кейін қалыптасқан салалардың бірі болғандықтан, оның кейбір мәселелері тіл мамандары арасында көпке дейін пікір таласын туғызып келді. Солардың бірі - қазақ тілінде диалектілер бар ма, жоқ па деген мәселе. Қазақ тілі ежелден диалектісіз тіл немесе ондағы диалектілер XV ғасырда біртұтас халық тілі құрылған кезде жоғалып кетті деген пікірлер екі негізге сүйеніп айтылған еді. Бірінші, революциядан бұрынғы кейбір түркологтардың (В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский, А. М. Позднеев) қазақ тілі диалектісіз деген пікірде болғандығы; екінші, мал шаруашылығымен байланысты қазақ халқының көшпелі өмір сүргендігі. Бірақ осы пікірдің қай-қайсысы да қазақ тілі диалектісіз тіл деуге дәлел бола алмайды. Біріншіден, революцияға дейінгі түркологтардың ешқайсысы да қазақ тіліндегі диалектілерді, олардың ерекшеліктерін арнайы зерттемегендігін ескеруіміз керек. Сонымен бірге қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктер туралы революцияға дейінгі түркологтардың бәрі бірыңғай пікірде болмағаны белгілі.
Қазақ тілі мен ауыз әдебиетін зерттеушілер үшін революциядан бұрынғы түркологтар аз мұра қалдырған жоқ. Халықтық ауыз әдебиетінің көптеген нұсқаларын бастырып шығарды, қазақ тілінің грамматикалары мен сөздіктерін жасады. Бұған дейін тілі мен әдебиеті ғылым дәрежесіне көтеріле алмай келген халық үшін бұл баға жетпес еңбек еді. XIX ғасырдан, әсіресе оның екінші жартысынан бастап, орыс түркологиясы түркі тілдерін зерттеуде алғашқы қадам жасап, елеулі нәтижелерге жетті. Бірақ соның өзінде түркі тілдерінің әлі де белгісіз, ашылмаған сыры аз емес еді. Бірсыпыра түркі тілдерінің революцияға дейін жеке тіл ретінде танылмай, тек наречие дәрежесінде қаралып келуі бұған айғақ бола алады. Профессор П. М. Мелиоранский алғашында қазақ тілі диалектісіз деп, соңынан кейбір ерекшеліктерімен таныса келе басқаша пікір айтуы да осыны көрсетеді.[17.47б]
Жоғарыда айтқандарды ескерсек, қазақ тілінде диалект бар ма, жоқ па деген мәселеде революцияға дейінгі кейбір түркологтардың пікірлеріне сүйену орынсыз болып табылады.Екіншіден, қазақ халқы тек мал шаруашылығын кәсіп еткендіктен, бір орында тұрақтап отырмай, үнемі көшіп-қонып жүрді,мұның өзі тілдегі диалектілік ерекшеліктердің жойылып кетуіне соқты деген көзқарас та тарихи шындыққа жанаспайды. Революцияға дейінгі Қазақстанда жер жеке кісінің меншігінде болғаны, әрбір ру, тайпаның белгілі жерге иелік еткені, қасындағы қоңсы-қарашылармен бірге ру ішіндегі байлар, дәулетті адамдар өздері меншіктеп алған жайлау, жайылымдық жерлерде жыл бойьі көшіп қонып жүргені -- тарихи шындық. Жер меншігінің осы айтылған түрі мен көші-қон тәртібі халық ішіне қатаң сақталып отырды. Бұл тәртіпті бұзу көрші отырған ру-тайпалар арасында, сондай-ақ олардың ішінде талай-талай қанды соқтығыс, дау-жанжал тууына себеп болғаны белгілі. Мұның өзі сол кез үшін заңды да, өйткені халықтың тіршілік, күн көрісі тек малға, мал жайылатын жерге байланысты болды. Бұл шындық революцияға дейінгі қазақ өмірі туралы жазылған шығармалардың қай-қайсысында да айқын көрініп отырды. Бұл әсіресе М. Әуезовтің "Абай жолы" романында толық суреттелген.[4.25б]
Қазан революциясына дейін ғасырлар бойы қазақ халқы жерді емін-еркін пайдаланып, ешбір кедергісіз, оңды-солды көше берді деп ұғынбау керек. Ол кездегі адамдардың араласуы көбінесе өз руының көлемінен аса алмады. Ал тайпалық одақтардын бір-бірімен байланысы жоқтың қасы еді. Академик С. Мұқанов пен профессор Е. Ысмайлов сол кездегі жағдай туралы былай деп жазды: "Көші-қон мен жайылым жөніндегі рушылдық қатаң заңдар халықтың емін-еркін араласуына кедергі болды. Онымен бірге революцияға дейінгі Қазақстанда жол қатынасының нашар болғандығын, қазақ жерінің аса үлкендігін, мұның өзі онда мекендеуші ру-тайпалардың қарым-қатынасын нашарлатқанын, сөйтіп уақыт озған сайын олардың тілінде айырмашылық байқала бастады.
Қазақстан тарихына арналған кітапта қазақ халқының құрылу процесі аяқталып біткен ХV -- XVI ғасырларда да, ол процесс аяқталғаннан кейінгі XVII -- XVIII ғасырларда да Қазақстанның феодалдық бытыраңқылық жағдайда қалғандығы, кең-байтақ жердің әр түрлі аудандары экономикалық жөне саяси жағынан өзара нашар байланыста болғандығы айтылады.[17.56 б]
Дәл осындай жағдайда ғасырлар бойы келе жатқан диалектілер бірден сіңіп, жоғалып кетті деу, әрине, артық болады. Қайта жоғарыда айтылған жағдай диалектілік ерекшеліктердің белгілі мөлшерде сақталып қалуына мүмкіндік берді.
3. Қазақ тілінде диалект бар ма, жоқ па деген пікір таласы 1953 дейін созылды. Қазақ тіл білімінің кейбір талас мәселелері жөнінде 1952 жылы Алматыда өткен айтыс бұл мәселе жайында елеулі жаңалық енгізе алмады да, пікір таласы сол бұрынғы күйінде калды. Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді зерттеп білмей тұрып, айтысты бұдан былай соза берудің қажеті жоқ екені айқын бола бастады. Бұл мәселе тек пікір таласымен шешілмейтінін, оны шешудің бірден-бір жолы жергілікті халық тілін кең көлемде зерттеу керек екендігі ескертіліп, 1953 жылы Қазақ тіл білімі атына КСРО Ғылым академиясының Тіл білімі институты тарапынан бірнеше рет сын айтылды. Осы институттың Түркі тілдері секторы қазақ тіл білімінің зерттелу жайы туралы 1953 жылы жасаған қорытындысында былай деп көрсетті: "Қателердің екінші түріне ең алдымен қазақ тіліндегі диалектілердің жоққа шығарылуын жатқызуға болады"'.[10.23-24б]
Сол жылы мамыр айыңда Мәскеуде өткен КСРО тіл ғалымдарының ғылыми кеңесінде бұл мәселе тағы көтерілді. Кеңесте қазақ тіліндегі диалектілер мен сөйленістердің зерттелу дәрежесінің төмен екендігін сынаумен бірге, қазақтың ұлт тілі мен әдеби тілінің қалыптасуына белгілі бір диалектінің жетекшілік рөлі болғандығы атап көрсетілді.
Қазақ диалектологиясының тарихында 1937 жылдан 1950 жылдың орта тұсына дейінгі зерттеу жұмыстарының ерекше орны бар. Өйткені бұл жылдарда қазақ тіл білімінің бір саласы ретінде диалектология ғылымының негізі салынды. Қазақ диалектологиясы арнаулы курс ретінде жоғары оқу орындарында окытыла бастады.
1950 жылдардың орта тұсынан бастап қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді жинап зерттеу жұмысында жаңа бетбұрыс басталды. Бұған дейін пікір таласының шарпуы тиіп, қүлаш жая алмай келген қазақ диалектологиясында енді зерттеу жұмысына тікелей кірісуге мүмкіндік туды. Жалпы қазақ диалектологиясындағы қол жеткен табыстардың басым көпшілігі 1950 жылдардың орта тұсынан кейінгі уақыттың ішінде іске асылуы кездейсоқ емес. Оған дейін казақ диалектологиясының зерттелу дәрежесі жеке мақалалар аясынан шыға алмай келсе, енді алғашқы көлемді монографиялық енбектер, сездіктер пайда бола бастады. Мысалы, Ж. Досқараев 1955 жылы "Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері" (лексика) деген атпен диалектологиялық сөздік шығарды.[13.34б]
С.Аманжоловтың 1959 жылы Вопросы диалектологии и истории казахского языка деген атпен көлемді монографиясы жарык көрді.Бүл еңбектерде тіл ерекшеліктері нақты зерттелумен бірге диалектілік лексикографияның алғашқы үлгілері жасалды. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясына арнап жеке жинақтар шығарып отыру мәселесі де осы кезеңде қолға алынды.
1953 жылдан бастап қазақ диалектологиясын зерттейтін маман кадрлар көбейе бастады. Қазак, тіл біліміне келген жас мамандардың бір тобы халықтық сөйленістерді зерттеуге белсене кірісті. Соның нәтижесінде жеке сөйленістер туралы монографиялық еңбектер жазылды.
Бұлардан басқа жекелеген аудандардағы тіл ерекшеліктері жайында қаншама ғылыми мақала жазылды. Диалектілік ерекшеліктермен қоса жергілікті кәсіби сөздер де зерттелуде. Олардың кейбір түрлері жайында арнаулы еңбектер жазылды 2. Қазақтың ұлт тілі мен әдеби тілін жетілдіруде халық тіліндегі бұл сиякты байлықты жинап зерттеудің мәні зор екені сөзсіз. Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктердің осылайша зерттелуі қазіргі кезде қазақ тілінің толық диалектологиялық сөздігін құрастыруға, диалектологиялық карта, атлас жасау жұмысын бастауға мүмкіндік беріп отыр. Міне, жоғарыда шолу түрінде келтірілген осы фактілердің өзі-ақ қазақ диалектологиясының қол жеткен табыстарын айқындай түседі.[20.9б]
Қазақ тілінде диалект бар ма, жоқ па деген мәселені қайта көтеріп, тілімізде диалектілік ерекшеліктер бар екеніне күмән келтірушілер кейін де болды. 1958, 1959 жылдары "Қазақ әдебиеті" газеті бетінде басылған кейбір мақалаларда диалектілердің тарихи ғылыми мәнін жоққа шығаратын пікірлер айтылды. Бұлар, әрине тілдің, оның құрамды бөліктері болып табылатын диалектілердің өзіндік даму жолы мен заңдылықтарын түсінбеуден туған еді. Ғылыми жұртшылық мұндай жаңсақ ойдан туған пікірді қолдамады. Академик I. Кеңесбаев газет бетіндегі айтыс материалдарын қорытындылай отырып: "Жиналған фактілерді үңіле қарап, сұрыптай келгенде, қазақ тілінде жергілікті ерекшеліктердің бар екендігіне ешбір күман келтіруге болмайды. Ол ерекшеліктер, кейбіреулер айтып жүрген, тек лексикалық ерекшеліктер емес, сонымен қатар фонетикалық, кейде грамматикалық ерекшеліктер де кездеседі. Қазақ тілі мүлде диалектісіз (говорсыз) тіл деген топшылауға қол қоюға болмайды" , -- деп жазған болатын.[5.34б]
4. Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің сипаты, таралу шегі диалектілік көлемде ме, әлде сөйленістік көлемде ме және оларды қалай топтастыруға болатындығы жайлы әртүрлі пікір айтылып келді. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерін бірқатар зертгеушАманжолов,Н.Сауранбаев) диалект сипатында деп қараса , басқа ғалымдар (Ж. Досқараев, Ғ. Мұсабаев т.б.) сөйленіс сипатында деп көрсетеді.
Қазақ тілінің диалектілік, сөйленістік құрамын зерттеп, анықтау мақсатымен 1950 жылдардың орта шенінен бастап бірқатар зерттеу жүмыстары жүргізілді. Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктерді сейленістік жүйеде зерттеу осы кезде басты орын алды. Мұның өзі ғылыми-практикалық мәні бар қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Шынында тарихи этникалық түрғыдан зерттеу нысанын анықтай отырып, шағын көлемді сөйленістерді зерттемейінше, мол көлемді жерге тараған қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерін жан-жақты қамту мүмкін емес еді. Тіл ерекшеліктерін сөйленістік жүйеде зерттеу бірқатар тиімді нәтижелер берді.[ 17.43б]
5. Қазақ тіліндегі тіл ерекшеліктері диалект сипатында екенін осы еңбектің авторлары да қуаттайды. Он үш шағын аймақтың зерттелуі бұл айтылғанның айғағы бола алады. Сөйтіп, қазақ тілі тарихында тұңғыш рет бұл шағын аймақтардағы халық тілінің дыбыстық, грамматикалық, лексикалық құрылысындағы ерекшеліктер әдеби тілмен салыстырыла оты-рып, ғылыми тұрғыда нақты сипатталды.
Екіншіден, зерттеу жұмыстарында диалектілер мен сөйленістердің тек әдеби тілмен айырмашылығын анықтаумен шектелмей, оларды тілдің дербес шағын жүйелері ретінде қарастыру өріс ала бастады. Жүйелік сипат ұлт тілінің сұрыпталған, нормаланған әдеби тіліне де, сондай-ақ оның "нормаланбаған" диалектілері мен сөйленістеріне де тән, өйткені олар жалпыхалықтық тілдің тармақтары ретінде өмір сүреді, одан тыс құбылыс емес. Тілдің өзіндік қүрылымы бар жүйелі қүбылыс екендігі тіл білімінде орныққан теориялық негіздердің бірі. "Тілдің жүйелілігі жайындағы идея осы күнгі тіл білімінің И. А. Бодуэн де Куртенэден бері келе жатқан және де Соссюр ілімінде орныққан аса зор табысы екені ешқандай күдік тудырмайды". Диалектология ғылымының қазіргі даму бағытында диалектілер мен сөйленістерді тек әдеби тілдің нормалық белгілері түрғысынан қарап зерттеу жеткіліксіз болып табылады. Түркі тілдерін зерттеу әдісте-месінде осындай бағыттың орын алып келгені 1976 жылы өткен Бүкілодақтық түркологиялық конференцияда атап көрсетілді. А. Н. Кононов, I. Кеңесбаев, Г. Благова былай деп жазды: "Кеңес өкіметі жылдарында түркі халықтары тілдерінің диалектілері мен сөйленістері жаппай зерттеліп, қыруар материал жиналды. Зерттеу аясы бүрын диалектілердің әдеби тілден айырмашылықтарын анықтаумен шектеліп келген болса, қазір әрбір жеке диалектіні тілдің дербес жүйесі ретінде қарастыру бел алып келеді".[13.44б]
Үшіншіден жеке сөйленістердің зерттелуі қазақ диалектологиясының кейбір мәселелері туралы жаңа теориялық қорытындылар жасауға мүмкіндік берді. Осындай мәселелердің бірі тіліміздегі сөйленістердің бір-біріне қатысы, тарихи байланысы жайында. Сөйленістер бір-біріне байланыссыз, қатыссыз емес, сол сияқты олардың өзара жақындығы, туыстығы да бірдей емес. Мөселен, Шу бойынан жиналған ерекшеліктер мен Жетісу немесе Орда ауданынан (Орал облысы) жиналған ерекшеліктерді салыстырсақ, Шу мен Жетісу түрғындары тіліндегі ерекшеліктердің ортақ жағы басым екені байқалады. Мұның езі жергілікті халық тіліндегі ең негізгі ерекшеліктер бірнеше сөйленіске ортақ болып келу сипатынан туған.
Ғылыми айтыс, пікір таласының нәтижесінде қазақ диалектологиясындағы кейбір мәселенің жан-жақты шешілуіне, ал бірқатар мәселенің ғылыми дәрежеге көтерілуіне, олар жайындағы пікірлердін айқындалып саралана түсуіне мүмкіндік туды. Жоғарыда айтылған мәселелердің зерттелуінде және қазак диалектологиясының жеке сала болып қалыптасуында кейбір ғалымдарымыздың көп еңбек сіңіргенін атап өткен жөн. Қазақ диалектологиясының зерттелу тарихы сез болғанда, олардың еңбегіне соқпай өту мүмкін емес. Бұл ретте Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының мүше-корреспонденті, филология ғылымдарының докторы, профессор Сәрсен Аманжоловты, филология ғылымдарының кандидаты Жұмат Досқараевты атауға болады.[5.32б]
Қазақ диалектологиясының алғаш зерттелу және қалыптасу тарихы профессор С. Аманжоловтың есімімен байланысты екені жалпыға белгілі.
Профессор С. Аманжолов бұл тақырыпта докторлық диссертация қорғап, одақтық және республикалық баспасөз бетінде бірсыпыра ғылыми мақала жариялады. Абай атындағы Қазақ педагогика институтында 1938 -- 1939 оқу жылынан бастап қазақ тілі тарихы мен диалектологиясынан лекция оқу үстінде осы курстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz