Қазақстан Республикасының инновациялық қызмет саласы
Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше мемлекеттер,
халықаралық бейбiтшiлiк пен қауiпсiздiкке, мемлекеттердiң аумақтық тұтастығына, мемлекеттер арасындағы достастық қатынастардың дамуына, сондай-ақ адамның негiзгi құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруға қауiп туғызатын терроризмнiң ушығуына терең алаңдаушылық бiлдiре отырып;
Бiрiккен Ұлттар Ұйымы Жарғысының және 2002 жылғы 7 маусымдағы Шанхай ынтымақтастық ұйымы Хартиясының мақсаттары мен принциптерiн басшылыққа ала отырып;
Терроризмге, сепаратизмге және экстремизмге қарсы күрес туралы 2001 жылғы 15 маусымдағы Шанхай Конвенциясының , Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше мемлекеттердiң терроризмге, сепаратизмге және экстремизмге қарсы күрестегi 2005 жылғы 5 шiлдедегi ынтымақтастық конвенциясының ережелерiн дамыта отырып;
осы Конвенция қамтитын қылмыстар ешбiр жағдайда ақталмайтынын, ал осындай iс-әрекеттi жасаған кiнәлi және/немесе оларды жасауға қатысы бар жеке және заңды тұлғалардың жауапкершiлiкке тартылуы тиiс екендiгiн мойындай отырып;
терроризмнiң мазмұнындағы, террористiк актiлердiң көлемдерi мен сипатында болған өзгерiстердi және ынтымақтастықты жандандырудың маңыздылығын ескере отырып;
халықаралық бейбiтшiлiк пен қауiпсiздiкке, мемлекеттердiң аумақтық тұтастығына, мемлекеттер арасындағы достастық қатынастардың дамуына, сондай-ақ адамның негiзгi құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруға қауiп туғызатын терроризмнiң ушығуына терең алаңдаушылық бiлдiре отырып;
Бiрiккен Ұлттар Ұйымы Жарғысының және 2002 жылғы 7 маусымдағы Шанхай ынтымақтастық ұйымы Хартиясының мақсаттары мен принциптерiн басшылыққа ала отырып;
Терроризмге, сепаратизмге және экстремизмге қарсы күрес туралы 2001 жылғы 15 маусымдағы Шанхай Конвенциясының , Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше мемлекеттердiң терроризмге, сепаратизмге және экстремизмге қарсы күрестегi 2005 жылғы 5 шiлдедегi ынтымақтастық конвенциясының ережелерiн дамыта отырып;
осы Конвенция қамтитын қылмыстар ешбiр жағдайда ақталмайтынын, ал осындай iс-әрекеттi жасаған кiнәлi және/немесе оларды жасауға қатысы бар жеке және заңды тұлғалардың жауапкершiлiкке тартылуы тиiс екендiгiн мойындай отырып;
терроризмнiң мазмұнындағы, террористiк актiлердiң көлемдерi мен сипатында болған өзгерiстердi және ынтымақтастықты жандандырудың маңыздылығын ескере отырып;
1. Веснин В. Р., Основы менеджмента. М.: ИМП, 1996.
2. Виханский В. Р., Наумов А. И., Менеджмент. - М.: Фирма Гардарика, 1996.
3. Фатхутдинов Р.А. Инновационный менеждмент. - М.: ЗАО «Бизнес-школа», 2000.
4. Й.Шумпетер. «Экономикалық өсу теориясы». М.:Прогресс, 1982.-c.36
5.
6. Тургинбаева А.Н. Инновации и риски. Учебное пособие. – Алматы, 2008
7. Купешова С.Т. «Инновациялық менеджмент». – Алматы 2011, 14-15б.
8. Тургинбаева А.Н. «Проблемы и перспектива инновационного развития в Казахстане»: Монография. – Алматы 2010.
9. Купешова С.Т. «Управление инновационными проектами». – Алматы 2010, 16-17б.
10. «Инновационный менеджмент». Учебное пособие/ Под. Ред. д.э.н. А.В.
11. Барышевой – М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К», 2007 г. -c. 384 б.
12. Твисс Б. «Управление научно-техничскими нововедениями». – Мoсква: экономика, 1989ж. – 271б.
13. Әмірбекұлы Е. «Инновациялық инфрақұрылымды дамытудың экономикалық механизмі». – Алматы 2010, 14-15б.
14. Инновационный менеджмент: концепции, многоуровневые стратегии и механизмы инновационного развития / под ред. В.М. Аньшина, А.А. Дагаева. - М.: Дело, 2007 - 584 с.
15. Мухамедьяров, А.М. Инновационный менеджмент/А.М. Мухамедьяров. - М.: Инфра-М, 2008. - 176 с.
16. Инновационный менеджмент: Учебник для вузов/С.Д.Ильенкова, Л.М.Гохберг, С.Ю.Ягудин и др.; Под ред. С.Д.Ильенковой. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997
17. Павлова, Светлана Никандровна. Инновационные составляющие эколого-экономической системы / С. Н. Павлова, И. В. Луговкина // Проблемы современной экономики. - 2012. - № 4. - С. 424-428. - (Экономика и экология). - Библиография: с. 428
18. Купешова С.Т. «Управление инновационными проектами». – Алматы 2010, 16-17б.
19. Гамидов, Г.С. Инновационная экономика: стратегия, политика, решения / Г.С. Гамидов, Т.А. Исмаилов, И.Л. Туккель. - СПб., 2007.
20. Гамидов, Г.С. Инновационная экономика - стратегическое направление развития России в XXI веке / Г.С. Гамидов, Т. А. Исмаилов // Инновации. - 2003. - № 1.
21. Гамидов, Г.С. Основы инноватики и инновационной деятельности / Г.С. Гамидов, В.Г. Колосов, Н.О. Османов. - СПб., 200.
22. Ералы А.Қ., Қабылбеков М.Г. Кәсіпорын экономикасы, ҚазҰТУ, 2004
23. Мейірбеков А.Қ., Әлімбеков Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы:оқу құралы- Алматы, 2003
24. Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы:оқу құралы. Экономика баспасы. Алматы, 2008
25. Оразалин К.Ж., Есайдар І.С., Төлегенов Б.Т. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы: АТУ баспасы. Алматы, 2007
26. Оразалин К.Ж. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы: Алматы, 2007
27. Өмірзақов К. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы: Орал, 2003
28. Сейтқазиева А., Бекназарова А. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік. Оқу құралы: Алматы, 2001
29. Қазақстан Республикасында инновацияларды дамыту және технологиялық жаңғыртуға жәрдемдесу жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарлама
30. Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігі ресми сайты. http://www.kaz.stat.kz/Pages/default.aspx.
31. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына 2012 жылғы жолдауынан
32. Ұлттық Инновациялық Қор ресми сайтынан, Қор туралы жалпы мәліметтер сілтемесі, http://nif.kz/kz/about_us/information/.
33. «Самұрық-Қазына» қорының басшысы Тимур Құлыбаев ұлттық компаниялардағы инновацияларды дамыту мәселелері бойынша, «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ ақпараттық-талдамалық порталы http://sk.kz/news/view/3328, 01.11.2011
34. П.Н. Завлина и др «Основы инновационного менеджмента. Теория и практика. - М., 2000. – с. 4.
35. Кахарман Н. «Управление инновационным развитием Казахстана: концепции и практика реализации»: экон. ғылым. кондидат. диссер. – Алматы. – 2007ж. 43-44б.
36. Анастасия Байтова «Облачный тренд «Казахтелекома». Национальный оператор в области связи выводит на рынок передовые сервисы». Казахстанская Правда. Күнделікті ұлттық газет. № 288 (26696) 22.04.2011
37. «Қазақтелеком» АҚ ресми WEB-сайты, «Компанияның стратегисы» сілтемесі, http://www.telecom.kz/page/single/strategija-kompanii
38. Қазақстан Қор Биржасы (KASE) ресми сайтынан, Биржа эмиттері - «Қазақтелеком» АҚ-ның сілтемесі, http://www.kase.kz/kz/emitters/show/KZTK
39. «Казахтелеком подве итоги первого полугодия 2012 года», «PROFIT» интернет-журналы, 13.06.2012, http://profit.kz/news/8756-Kazahtelekom-podvel-itogi-za-1-oe-polugodie-2012-goda/#.UZOUdKK8Dkw
40. «Қазақтелеком» АҚ ресми WEB-сайты, «Негізгі жобалар» сілтемесі, http://www.telecom.kz/page/single/nashi-proekty
41. «Частоты без девайсов», Жан ОМАРОВ, Курсив.kz, 22 қыркүйек 2011ж.
42. «3G-интернет в Казахстане: кто быстрее?», Қазақстандық ақпараттық форум-блог «Yvision», http://profit.yvision.kz/post/271157, 2 шілде 2012ж.
43. «Long Term Evolution (LTE). How it’ll work?», http://www.4gamericas.org/index.cfm?fuseaction=page§ionid=249.
44. «Запуск LTE в Казахстане состоится до 2013 года», «Iport» электронды ID-басылым, http://iport.kz/blog/kaznet/3248.html, 23 желтоқсан 2012ж.
45. «Развитию связи 4G», ««Зерде» Ұлттық инфокоммуникациялық холдинг» басшысы Нұрлан Измайловтың «Мегаполис» газетіне интервьюі, Сергей Бойко, 04.06.2012.
46. «Почему стандарт LTE оказался в одних руках?», Тантьяна Трубачева, «Forbes-Kazakhstan»интернет-журналы, 26 ақпан 2013ж.
47. «Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі инновациялық даму тұжырымдамасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 30 шілдедегі №990 Қаулысы
48. «Инновационный менеджмент. Причины неудач в России», Андрей Шахбазов, «E-xecutive» бизнес-порталы, http://www.e-xecutive.ru/knowledge/announcement/1612535/, 12 наурыз 2012ж.
49. «Ел» Ұлттық қоғамдық-саяси, экономикалық апталық, «Ғылымы дамыған елдің – мәртебесі биік», Әбдіжапар Сапарбаев, Қазақстан Ұлттық жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі, экономика ғылымдарының докторы, профессор, 27.10.2011
50. «The present state and problems of innovation in the Republic of Kazakhstan» Каженбаев Д.А., «КазНУ хабаршысы», мамыр 2013.
51. «ҚР-дағы инновациялық менеджменттің даму мәселелер», Нұрсейтова Г.Б., Каженбаев Д.А., «Ғылым әлемі» халықаралық конференциясының материалдары, мамыр 2013ж.
52. «Евразийская инновационная система – интеграционная платформа для экономического развития», Старовойтов Александр Владимирович – техникалық ғылымдар докторы, профессор, заслуженный деятель науки Российской Федерации, ЕурАзЭҚ Жоғары технологиялар оталығының Директорлар кеңесінің Төрағасы, 27/10/2012.
53. «Перспектива развития единого венчурного пространства стран Таможенного союза (Россия, Казахстан, Беларусь)», Альбина Никконен, Ресей Венчурлық инвестициялау ассоциациясының атқарушы директоры, 23/12/2012.
54. «Инновациялық интеграция - ЕурАзЭҚ экономикасын модернизазиялаудың басты құралы ретінде», Нұрсейтова Г.Б., Каженбаев Д.А., «Қазіргі интеграциялық үрдістер: жаңа сапалы формалар» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары, 19 сәуір 2013ж.
2. Виханский В. Р., Наумов А. И., Менеджмент. - М.: Фирма Гардарика, 1996.
3. Фатхутдинов Р.А. Инновационный менеждмент. - М.: ЗАО «Бизнес-школа», 2000.
4. Й.Шумпетер. «Экономикалық өсу теориясы». М.:Прогресс, 1982.-c.36
5.
6. Тургинбаева А.Н. Инновации и риски. Учебное пособие. – Алматы, 2008
7. Купешова С.Т. «Инновациялық менеджмент». – Алматы 2011, 14-15б.
8. Тургинбаева А.Н. «Проблемы и перспектива инновационного развития в Казахстане»: Монография. – Алматы 2010.
9. Купешова С.Т. «Управление инновационными проектами». – Алматы 2010, 16-17б.
10. «Инновационный менеджмент». Учебное пособие/ Под. Ред. д.э.н. А.В.
11. Барышевой – М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К», 2007 г. -c. 384 б.
12. Твисс Б. «Управление научно-техничскими нововедениями». – Мoсква: экономика, 1989ж. – 271б.
13. Әмірбекұлы Е. «Инновациялық инфрақұрылымды дамытудың экономикалық механизмі». – Алматы 2010, 14-15б.
14. Инновационный менеджмент: концепции, многоуровневые стратегии и механизмы инновационного развития / под ред. В.М. Аньшина, А.А. Дагаева. - М.: Дело, 2007 - 584 с.
15. Мухамедьяров, А.М. Инновационный менеджмент/А.М. Мухамедьяров. - М.: Инфра-М, 2008. - 176 с.
16. Инновационный менеджмент: Учебник для вузов/С.Д.Ильенкова, Л.М.Гохберг, С.Ю.Ягудин и др.; Под ред. С.Д.Ильенковой. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997
17. Павлова, Светлана Никандровна. Инновационные составляющие эколого-экономической системы / С. Н. Павлова, И. В. Луговкина // Проблемы современной экономики. - 2012. - № 4. - С. 424-428. - (Экономика и экология). - Библиография: с. 428
18. Купешова С.Т. «Управление инновационными проектами». – Алматы 2010, 16-17б.
19. Гамидов, Г.С. Инновационная экономика: стратегия, политика, решения / Г.С. Гамидов, Т.А. Исмаилов, И.Л. Туккель. - СПб., 2007.
20. Гамидов, Г.С. Инновационная экономика - стратегическое направление развития России в XXI веке / Г.С. Гамидов, Т. А. Исмаилов // Инновации. - 2003. - № 1.
21. Гамидов, Г.С. Основы инноватики и инновационной деятельности / Г.С. Гамидов, В.Г. Колосов, Н.О. Османов. - СПб., 200.
22. Ералы А.Қ., Қабылбеков М.Г. Кәсіпорын экономикасы, ҚазҰТУ, 2004
23. Мейірбеков А.Қ., Әлімбеков Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы:оқу құралы- Алматы, 2003
24. Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы:оқу құралы. Экономика баспасы. Алматы, 2008
25. Оразалин К.Ж., Есайдар І.С., Төлегенов Б.Т. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы: АТУ баспасы. Алматы, 2007
26. Оразалин К.Ж. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы: Алматы, 2007
27. Өмірзақов К. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы: Орал, 2003
28. Сейтқазиева А., Бекназарова А. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік. Оқу құралы: Алматы, 2001
29. Қазақстан Республикасында инновацияларды дамыту және технологиялық жаңғыртуға жәрдемдесу жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарлама
30. Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігі ресми сайты. http://www.kaz.stat.kz/Pages/default.aspx.
31. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына 2012 жылғы жолдауынан
32. Ұлттық Инновациялық Қор ресми сайтынан, Қор туралы жалпы мәліметтер сілтемесі, http://nif.kz/kz/about_us/information/.
33. «Самұрық-Қазына» қорының басшысы Тимур Құлыбаев ұлттық компаниялардағы инновацияларды дамыту мәселелері бойынша, «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ ақпараттық-талдамалық порталы http://sk.kz/news/view/3328, 01.11.2011
34. П.Н. Завлина и др «Основы инновационного менеджмента. Теория и практика. - М., 2000. – с. 4.
35. Кахарман Н. «Управление инновационным развитием Казахстана: концепции и практика реализации»: экон. ғылым. кондидат. диссер. – Алматы. – 2007ж. 43-44б.
36. Анастасия Байтова «Облачный тренд «Казахтелекома». Национальный оператор в области связи выводит на рынок передовые сервисы». Казахстанская Правда. Күнделікті ұлттық газет. № 288 (26696) 22.04.2011
37. «Қазақтелеком» АҚ ресми WEB-сайты, «Компанияның стратегисы» сілтемесі, http://www.telecom.kz/page/single/strategija-kompanii
38. Қазақстан Қор Биржасы (KASE) ресми сайтынан, Биржа эмиттері - «Қазақтелеком» АҚ-ның сілтемесі, http://www.kase.kz/kz/emitters/show/KZTK
39. «Казахтелеком подве итоги первого полугодия 2012 года», «PROFIT» интернет-журналы, 13.06.2012, http://profit.kz/news/8756-Kazahtelekom-podvel-itogi-za-1-oe-polugodie-2012-goda/#.UZOUdKK8Dkw
40. «Қазақтелеком» АҚ ресми WEB-сайты, «Негізгі жобалар» сілтемесі, http://www.telecom.kz/page/single/nashi-proekty
41. «Частоты без девайсов», Жан ОМАРОВ, Курсив.kz, 22 қыркүйек 2011ж.
42. «3G-интернет в Казахстане: кто быстрее?», Қазақстандық ақпараттық форум-блог «Yvision», http://profit.yvision.kz/post/271157, 2 шілде 2012ж.
43. «Long Term Evolution (LTE). How it’ll work?», http://www.4gamericas.org/index.cfm?fuseaction=page§ionid=249.
44. «Запуск LTE в Казахстане состоится до 2013 года», «Iport» электронды ID-басылым, http://iport.kz/blog/kaznet/3248.html, 23 желтоқсан 2012ж.
45. «Развитию связи 4G», ««Зерде» Ұлттық инфокоммуникациялық холдинг» басшысы Нұрлан Измайловтың «Мегаполис» газетіне интервьюі, Сергей Бойко, 04.06.2012.
46. «Почему стандарт LTE оказался в одних руках?», Тантьяна Трубачева, «Forbes-Kazakhstan»интернет-журналы, 26 ақпан 2013ж.
47. «Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі инновациялық даму тұжырымдамасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 30 шілдедегі №990 Қаулысы
48. «Инновационный менеджмент. Причины неудач в России», Андрей Шахбазов, «E-xecutive» бизнес-порталы, http://www.e-xecutive.ru/knowledge/announcement/1612535/, 12 наурыз 2012ж.
49. «Ел» Ұлттық қоғамдық-саяси, экономикалық апталық, «Ғылымы дамыған елдің – мәртебесі биік», Әбдіжапар Сапарбаев, Қазақстан Ұлттық жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі, экономика ғылымдарының докторы, профессор, 27.10.2011
50. «The present state and problems of innovation in the Republic of Kazakhstan» Каженбаев Д.А., «КазНУ хабаршысы», мамыр 2013.
51. «ҚР-дағы инновациялық менеджменттің даму мәселелер», Нұрсейтова Г.Б., Каженбаев Д.А., «Ғылым әлемі» халықаралық конференциясының материалдары, мамыр 2013ж.
52. «Евразийская инновационная система – интеграционная платформа для экономического развития», Старовойтов Александр Владимирович – техникалық ғылымдар докторы, профессор, заслуженный деятель науки Российской Федерации, ЕурАзЭҚ Жоғары технологиялар оталығының Директорлар кеңесінің Төрағасы, 27/10/2012.
53. «Перспектива развития единого венчурного пространства стран Таможенного союза (Россия, Казахстан, Беларусь)», Альбина Никконен, Ресей Венчурлық инвестициялау ассоциациясының атқарушы директоры, 23/12/2012.
54. «Инновациялық интеграция - ЕурАзЭҚ экономикасын модернизазиялаудың басты құралы ретінде», Нұрсейтова Г.Б., Каженбаев Д.А., «Қазіргі интеграциялық үрдістер: жаңа сапалы формалар» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары, 19 сәуір 2013ж.
КІРІСПЕ
Соңғы он жылдықтағы Қазақстан Республикасы әлеуметтік-экономикалық процестерінің динамикалық өзгерістерімен, саяси және әлеуметтік өрістерде институционалды қайта құрумен, қоғамның өміріндегі экология рөлінің күшеюімен, шетелдермен қатынастың дамуымен ерекшеленіп отыр. Қазақстан Республикасының саяси, экономикалық және қоғамдық өмірінде жүріп жатқан өзгерістер шаруашылық іскерліктің жаңа жолдарын іздеумен қатар экономикалық тиімділікті қамтамасыз ету үшін кәсіпорындар алдына бірқатар маңызды мәселелер қояды.
Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін факторы ретіндегі инновациялардың маңыздылығы күмәнсіз. Ұлттық экономиканың бәсекелестікке қабілеттілігінің стратегиясын құрастыру және оның болашақ қызмет етуі инновацияларды кеңінен пайдалану және инвестицияларды адами капиталға, ғылымға, білім беруге, денсаулық сақтауға бағыттау тұрғысынан қарастырылуы тиіс.
Әлемдік экономиканың жаһандануы аясында Қазақстан бірқатар проблемаларға кезікті, олар: экономиканың шикізаттық бағыттығы, әлемдік экономикамен елеусіз ықпалдасу, өндірістік инфрақұрылымның дамымағандығы, кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта қалуы, ғылым мен өндіріс арасында шынайы байланыстың болмауы, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстардың қаржыландырудың болмауы және т.б.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 30 қарашадағы № 1308 Қаулысымен Инновацияларды дамыту және технологиялық жаңғыртуға жәрдемдесу жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді. Бұл Бағдарламаны әзірлеу ықпалдасқан, жүйелік сипаттағы өзара байланысқан шаралардың, білімді шоғырландыру, тарату мен коммерцияландыруды қамтитын тиімді жұмыс атқаратын ұлттық инновациялық жүйе кешені арқылы қалыптастыру қажеттілігінен пайда болды. Инновацияларды дамыту мен технологиялық жаңғыртуға жәрдемдесу бағдарламасы қолданбалы ғылымды отандық өнеркәсіпті жаңғырту міндеттеріне бағдарлау, генерацияның тиімді жүйесін жасау мен экономикада білімді пайдалану жолымен елдің орнықты дамуына қол жеткізуіне бағытталған.
Бағдарламаның нәтижелері қазірдің өзінде көрініс табуда: Ұлттық Инновациялық Қор қызметінің жүйеленуі, елдің түпкір-түпкіріндегі технопарктердің салынуы, венчурлық нарықтың ұйыдастырыла бастауы және т.б. Алайда елдегі инновациялық менеджменттің тұрақты даму жолында бірқатар мәселелер бар.
Сондықтан магистерлік диссертацияның тақырыбы Кәсіпорындағы инновациялық қызметті басқару (қазақстандық компания мысалында) деп аталды. Жұмыста елдегі инновациялық менеджментті тиімді жоспарлау, ұйымдастыру, басқару, дамыту жолындағы мәселелердің шешімдері талқыланған.
Тақырыптың зерттеу дәрежесі.
Инновациялық менеджмент тақырыбына жазылған шетел экономистерінің - И. Шумпетер (Теория экономического развития), Н.Д. Кондратьев (Теория волн), М. Портер, М.Х. Мескон, М. Альберт, Ф. Хедоури, Б.Твис (Управление научно-техническими нововведениями), Б.Санто (Инновации как средство экономического развития), Виханский В. Р., Наумов А. И., (Инновационный менеджмент), Р.Фатхутдинов (Инновационный менеджмент) және т.б. еңбектерін айтуға болады. Сондай-ақ Қазақстан Республикасында инновациялық қызметті басқаруға байланысты отандық ғалымдардың еңбектері: Мухамедьяров, А.М. (Инновационный менеджмент), Әмірбекұлы Е. (Инновациялық инфрақұрылымды дамытудың экономикалық механизмі), М.А. Мустафин (Инновационный проект: концепции, алгоритмы, маркетинг, управление) және т.б. бар. Магистрлік диссертация жазу барысында Мейірбеков А.Қ., Әлімбеков Қ.Ә., Сейтқазиева А., Бекназарова А., С.Т. Купешова, А.Н. Тургинбаева, К.Е. Кубаев, Ф.Г. Альжанова, Ф.М. Днишев, Д.Е. Бижанова, К.Т. Баймухамбетов, Ералы А.Қ., Қабылбеков М.Г., З.Д. Искакова секілді қазақстандық ғалымдардың зерттеу материалдары қолданылды.
Диссертациялық жұмыс аталған ғалымдардың еңбектеріне негізделіп жазылған. Алайда, кәсіпорындағы инновациялық менеджментті ұйымдастыру, қазақстандық инновациялық инфроқұрылымды дамыту, инновациялық менеджментті мемлекет тарапынан қолдау мәселелері әлі де болса зерттеулерді талап етеді. Сондықтан, инновациялық қызмет туралы теориялар мен елдегі ағымдық жағдайын зерттеп, кәсіпорындағы инновациялық менеджментті тиімді басқару әдістерін ұсыну - жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Магистрлік диссертацияның мақсаты - инновациялық қызметті басқарудың теориялық аспектілерін зерттеу және шетел тәжірибесі мен қазақстандық ұйымдардағы инновациялық қызметті басқару тенденцияларын талдау негізінде жетілдіру жолдарын, инновациялық қызметті басқаруды тұрақты дамыту мәселелерін шешу және жетілдіру бойынша ұсыныстар беру.
Магистерлік жұмыстың негізгі міндеттері келесі шаралармен айқындалған:
oo Инновациялық менеджменттің концепциясының даму эволюциясын қарастыру;
oo Инновациялық қызметті ұйымдастыру мен басқарудың теориялық аспектілерін зерттеу;
oo Инновациялық қызметтi ұйымдастыру мен басқарудағы шетел елдерінің сәтті және сәтсіз тәжірибелерін зерттеп, олардың Қазақстан Республикасының экономикасы үшiн тиiмдi жақтарын қарастыру;
oo Қазақстан Республикасындағы инновациялық қызмет саласының дамуына, инновациялық инфрақұрылымына талдау жасау;
oo Кәсіпорындардағы инновациялық қызметті басқару үрдісін талдау;
oo Кәсіпорындағы инновациялық қызметті ұйымдастыру мен басқаруды дамыту бойынша тиімді жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының инновациялық қызмет саласы мен Қазақтелеком АҚ Ұлттық компаниясы таңдалынды.
Зерттеу пәні ретінде компаниялардың инновациялық қызметті ұйымдастыру және басқару әдістері, құралдары болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі мен эмпирикалық базасы ретінде ең әуелі интегративті қатынастың теориялық принциптері алынды, ол сондай-ақ философиялық, тарихи, әлеуметтік, мәдени, құқықтық және саяси алғышарттарды қамтиды. Одан өзге, жұмыс барысында ғылыми абстракция, талдау және синтез, сондай-ақ кешенді қарастыру сияқты жалпы ғылыми әдістемелер қолданылды. Бұл, зерттеу әдістемелерін жинақтай келіп, экономикалық талдаудың сенімділігін және тұжырымдамалардың негізділігін қамтамасыз етті.
Зерттеудің ақпараттық негізі. Зерттеудің ақпараттық негізі ретінде экономиканың постиндустриалық дамуы үдерісінде экономикалық ынталандыру мәселесіне арнаулы қазіргі отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, мерзімдік баспасөз және ғылыми-тәжірибелік конференциялар материалдары алынды. Жұмыста зерттеліп отырған мәселені реттейтін Қазақстан Республикасының заң актілері мен басқа да құқықтық-нормативтік құжаттар пай - даланылды. Зерттеудің эмпирикалық базасын Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттіктің деректері, ғылыми - зерттеу институттарының салалық және академиялық еңбектері, мерзімді басылымдар, шетелдердің статистикалық агенттіктерінің, дүние жүзілік банк, дүние жүзілік экономикалық форумының деректері құрады.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық зерттеу жұмысында төмендегідей ғылыми жаңалықтар мен нәтижелер алынды:
oo инновациялық қызметті ұйымдастыру мен басқару әдістері жан-жақты қарастырылды;
oo қазіргі күнгі әдебиеттерде берілген инновация және инновациялық қызмет түсінігіне автор тарапынан толықтырулар енгізілді;
oo инновациялық қызметтің қазіргі кездегі жағдайына талдау жасалып, тиімділігіне баға берілді;
oo салыстырмалы түрде инновация саласында алдыңғы қатарлы елдердің, компаниялардың озық тәжірибелері қарастырылды және Қазақстан Республикасына тиімді жақтарын үйрену, елде осы тәжірибелерді енгізу мен пайдалану бойынша ұсыныстар берілді;
oo Қазақтелеком АҚ инновациялық қызметіне, нақты инновациялық жобалардың ерекшелігіне талдау жасалынды;
oo инновациялық қызметті ұйымдастыру және басқару бойынша ұсыныстар берілді;
oo инновациялық қызметті инновациялық менеджмент пен инновациялық инфроқұрылым қалыптастыру арқылы жетілдіру бойынша ұсыныстар берілді.
Диссертациялық жұмыстың қорғауға шығарылған негізгі мәселелері:
oo Инновация дегеніміз ─ интеллектуалды еңбек нәтижесінде пайда болған ғылыми техникалық прогресс жетістіктерінің туындысы болып табылатын жаңа, жаңартылған, жетілдірілген өнім немесе технология.
oo жаңа идея, ноу-хау, ойлаптапқыштық инновация бола алмайды, өйткені бұл өнімнің тек жаңалық қасиетіне иелілігі инновация болуына жеткіліксіз. Нағыз инновация болып қоғамдық, материалдық, рухани табыс әкелетін өнім ғана табылады.
oo Қазақстан Республикасының инновациялық саласын талдау негізінде инновациялық қызмет саласының дамуына кедергі келтіруші басты фактор - ол инновациялық менеджменттің дамыуының баяулығы мен кәсіби инновацияларды тұрақты түрде өндіру үшін сәйкес инфроқұрылымның болмауы.
oo Қазақстандық кәсіпорындардың инновациялық менеджменттің заманауи әдістерін пайдаланбауы.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу барысында алынған нәтижелер, теориялық зерттемелер және тәжірибелік ұсыныстар экономика ғылымында инновациялық қызметтің тиімділігін арттыруы экономикалық ынталандырудың теориялық және әдістемелік жақтарын кеңейтумен қатар, аталған мәселелерге қатысты салалық және республикалық экономикалық бағдарламалардың негізін жасауға қолданылуы мүмкін. Диссертациялық зерттеудің жекелеген қағидалары, мысалдары Менеджмент, Инновациялық менеджмент пәндері бойынша қажетке жарайды.
Автордың жеке еңбегі зерттеу жұмысына қосқан үлесінің маңызы жаңа идеялар ұсынуы мен статистикалық мәліметтерді талдау, жеткізу, ғылыми нәтижелерді топтастыруында.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы. Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Зерттеудің негізгі нәтижелері жалпы көлемі 3 мақалада жарияланды. Дисертацияның негізгі нәтижелері педагогикалық тәжірибе барысында дәрістік материал ретінде қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыстың құрылымы кіріспе, үш бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс 92 беттен тұрады, 10 кесте және 14 суретпен безендірілген.
1. ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Инновация ұғымының мәні және даму эволюциясы
Инновация сөзі 1440 жылдары француз тіліндегі жаңғыру немесе жаңару әлде зат жасаудың жаңа жолы деген мағыналарды білдіретін, innovacyon сөзінен пайда болған.
Инновация дегеніміз ─ ғылыми техникалық прогресс жетістіктерінің нәтижесі болып табылатын жаңа технология. Бұл процесс негізгі капиталдың (өндірістік қорлардың) жаңаруын қамтиды.
Кәсіпорындағы инновациялық стратегияның қалыптасуы мынадай жағдайларға байланысты:
oo жаңа техниканы жасап іске енгізудің тиімділігін арттырудағы ғылымның айрықша рөлі;
oo өндірістің техникалық деңгейінің өсуі;
oo жаңа техниканы жасап және іске асыру мерзімдерін қысқартудың қажеттілігі;
oo өндіріс дамуының интенсивті факторларының артуы, олардың ғылыми техникалық прогресті экономиканың барлық саласында қолданылуына ықпал жасауы;
oo ойлап тапқыштар мен рационализаторлардың творчествосын дамыту;
oo жаңа өнімді шығаруда, кәсіпорындардың шығындарының көбейіп, экономикалық көрсеткіштерінің нашарлауы;
oo техника мен технологияның тез арада моральдық тозуы;
oo жаңа техника мен технологияны жылдам енгізудің қажеттілігі және т.б.[1].
Инновациялық қызмет кәсіпорынның жұмыстары мен кезеңдерінің орындалуын қарастырады. Осы жұмыстардың көлемі мен мазмұны инновацияның түрлеріне және кәсіпорынның бар әлеуетіне байланысты. Инновацияның негізгі белгілерін қарастырайық:
Жаңалық (новизна). Бұл белгі негізінен өзгеру процесін сипаттайды. Жаңалық деңгейі жоғары болған сайын, материалды-заттай және адам ресурстарына инвестициялар көлемі үлкен болады.
Белгісіздік және теуекелділіктер. Сонымен қатар жаңалық деңгейі белгісіздік дәрежесін анықтайды, бұл жеткіліксіз тәжірибе мен жаңа идеяларды жүзеге асырудағы сәтсіздікпен түсіндіріледі. Тәуекелділік ең алдымен мынадан тұрады: нәтижелер тіпті жүзеге аспайды немесе кеш жүзеге асады және бұл бірінші кезекте кәсіпорынның имиджне әсер етеді. Нәтижелердің жүзеге асурылуы кезінде нақты шығандар елеулі түрде жоспардан артуы мүмкін, соңында бұл өнімнің бәсеке қабілеттілік деңгейін төмендетеді және нарықтағы орнын жоғалтады.
Жиынтылық. Инновацияларды жекеленген шаралар ретінде қарастыруға болмайды. Әр түрлі қатысушылардың жұмысын басқарушы қажеттілігі және инновациялық процестің бөлек кезеңдері жиынтылықтың белгісі болып табылады және бұл инновациялық процесстерді басқару бойынша дербес ұйымдық құрылымын қажет етеді.
Жанжалдық. Жоғарыда қарастырылған инновация белгілері тұлғааралық және іскерлік жанжалдардың себептері болып табылады. Негізінен көпшілік жағдайда жанжалдар кәсіпорын қызметкерлері жаңалықтар енгізу кезінде өзінің жұмыс міндеттерінен басқа жаңа қызметтер мен қосымша міндеттерді орындау уақытында пайда болады [2].
Инновацияның мынадай түрлері болады:
1. Жаңалығына байланысты:
oo базистік инновациялар, олар ірі зерттеулерді жүзеге асырады;
oo жақсарту инновациялары, кіші және орташа зерттеулерді іске асырады;
oo жалған инновация, техника мен технологияның ескірген бөліктерін біртіндеп жақсартуға қолданылады.
2. Қолданылуына байланысты:
oo өнімдік инновациялар ─ жаңа өнімдерді шығарып, қолдануға бағытталған;
oo технологиялық инновациялар ─ жаңа технологияларды шығарып, қолдануға бағытталған;
oo әлеуметтік инновациялар, жаңа құрылымдарды құруға бағытталған;
oo нарықтық инновациялар, жаңа нарықтардағы өнімдер мен қызмет етуді тұтынуды іске асыруға бағытталған.
3. Шығу көздеріне байланысты.
oo ғылым мен техниканың дамуынан пайда болған инновациялар;
oo өндірістің қажеттілігінен пайда болған инновациялар;
oo нарықтың қажеттілігінен пайда болған инновациялар.
4. Қайта өндіру процесіндегі рөліне байланысты:
oo тұтыну инновациялары;
oo инвестициялық инновациялар.
5. Масштабына байланысты:
oo күрделі инновациялар;
oo жай инновациялар.
Инновациялардың классификациясына қарай отырып, жаңа енгізілімдердің көп түрлі болатынын байқаймыз [3].
Инновациялық процесті идеяның тауарға айналу реттілік процесі ретінде қарастыруға болады және іргелі, қолданбалы зерттеулер, конструкторлық өңдеулер, маркетинг, өндіріс, өтім кезеңдерінен өтудегі ─ технологияларды коммерциализациялау процесі.
Инновация ұғымына көп көз-қарастар бар, әркім әртүрлі анықтама берген, солардың ең алғашқысы және инноватика теориясының негізін қалаушы - американдық, бірақ түп тамыры австриялық ғалым Й. Шумпетер болатын. 1912 жылы Й.Шумпетер өзінің Экономикалық өсу теориясы еңбегіне алғаш рет инновация ұғымын енгiздi [4]. И. Шумпетер өзінің еңбегінде оған қоса экономикалық тұрақтылықты жаңашыл кәсіпкерлер бұзады. Бұл кәсіпкерлер нарыққа жаңа өнім әкеліп, басқа кәсіпкерлерді бәсекеге шақырады. Әр кәсіпкер бәсекеден қалып қоймас үшін, өз тарапынан басқа да жаңа өнімдер ойлап табуға мәжбүр болады. Әр кәсіпорынның ішкі факторларын жаңадан біріктіру, яғни факторлар комбинациясы арқасында да жаңалық алуға болады деді.
И. Шумпетер бүгінгі күнге дейін өз маңыздылығын жоғалтпаған жаңа комбинациялардың келесі бес түрін көрсетті [5]:
oo жаңа өнімді қалыптастыру;
oo жаңа технология пайдалану;
oo өндіріс процесін ұйымдастырудың жаңа түрлерін пайдалану;
oo сатудың жаңа нарықтарына шығу;
oo ресурстардың жаңа түрлерін немесе жаңа қайнаркөзерін пайдалану.
И. Шумпетер бойынша инновация - тек жаңалық енгізу емес, сонымен қатар өндірістегі жаңа қызмет болып табылады, кәсіпкерлік бұл кәсіп емес, ол тәуекел, бизнес арқылы инновация нарығына жылжу қабілеті. Кәсіпкерлік технологиялық дамумен, инновациямен және экономикалық өсуімен тығыз байланысты.
И. Шумпетер өз теориясын Н.Д. Кондратьев толқындарымен байланыстырды. И. Шумпетерден кейін инновациялар теориясын циклдер теориясымен байланыстыра отырып Г.Менш, К.Фримен т.б ғалымдар жалғастырды.
Ұзын толқын теориясында дискуссия ашқан Г.Менше инновацияларды келесі түрлерге бөледі:
oo Адам өмірінде жаңа өндіріс саласы мен жаңа кәсіп түрін қалыптастыратын базалық инновациялар, яғни нарықта бұрын-соңды болмаған немесе ұсынылмаған қызмет түрі, мысалы автомобильдің, ұшақтың, телефон және интернеттің пайда болуы.
oo Саладағы бар технологияларды жетілдіру, түрлендіру негізінде пайда болған инновациялар, мысалы түрлі-түсті теледидардың шығуы.
oo Псевдоинновациялар, олар базалық инновацялардың түрленуі негізінде пайда болған өнімдер, мысалы ең алғашқы ұялы телефон - базалық инновация болса, одан кейінгі тек функциялары түрлендірілген ұялы телефондар псевдоинновациялар болып табылады [6].
К. Фриман, Дж. Доси, К. Перес өздерінің зерттеу әдістемесінде экономикалық динамиканың және экономикалық өсудің негізгі қозғаушы факторлары деп келесілерді көрсетті: инновация негізіндегі бәсекелестік; экономикалық дамуда білім мен зияткерлік қасиет маңызды рөл атқарады және инновациялық қызметті институционализациялау оның мазмұны мен құрылымына тікелей әсер етуші фактор балып табылады [6].
Й. Шумпетерден кейінгі атақты ғалымдардың тағы бірі Джеймс Брайен Куинн өз тұжырымдарын ортаға салды. Ол инновацияның жалпы сипаттарына тоқталып, инновациялар - қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталады; ықтималды сипатқа ие; күрделілігімен ерекшеленеді; көп уақытты талап етеді; кедергінің пайда болуына, қарсыласуға, тоқтатылымға және шапшаң дамуға бейім деп атап көрсетті.
Ал американдық кеңес беруші МакКинзи компаниясының менеджері Р.Фостердiң технологиялық айырылымдар теориясы И.Шумпетер теориясынан өзгеше болды.
пайда Технологиялық айырылым
уақыт
Сурет 1 - Технологиялық айырылым [6].
Р.Фостердің айтуынша, кез келген технологияның S - сияқты белгілі бір өмірлік циклі болады. Әр кәсіпкер өз технологиясының өмір циклін жақсы білуі қажет, технология құлдырау фазасына жақындағанда ол технологияны жаңартуға немесе ауыстыруға даяр болуы керек (2 сурет).
Бір технология өзінің шегіне жеткенде, келесі жаңа технология пайда болады да, осы мезетте жаңа технология өмірге келеді. Технологиялық айырылымның нәтижесінде жаңа өнім, жаңа үрдіс, яғни инновацияның пайда болуына әкеледі.
Р.Фостердің теориясында инновация - бұл технологиялық айырылымның жаңа технологияның пайда болуы, өндірістің және басқарудың жаңа әдісінің пайда болуының нәтижесі. Нақты өмірде өнім-инновация және үрдіс-инновация бір-бірімен байланысты үрдістер. Жаңа өнім, жаңа өндіріс әдістерін, сонымен қатар жаңа технологияларды талап етеді.
Экономикалық эволюцияда көптеген ғалымдар тұжырымы бойынша олар техника - экономикалық зерттеуiнде инновациялық үрдіс туралы келесi әдiстемелiк негiздерiн ұсынды:
oo экономикалық динамика мен экономикалық өсудi қозғаушы фактор инновациялық негiздегi бәсеке болып табылады;
oo экономикалық дамуда бiлiм мен интеллект басты рөл атқарады;
oo интеллектуалдық қызметті институционализациалау оның құрылымы мен негізі болып саналады.
Инновация теориясы экономикалық өсу теориясында да қарастырылады. Көптеген ғалымдар мен кәсіпкерлердің пікірі бойынша экономикалық өсудің қозғаушы факторы болып: білім, интеллект, инновация танылады.
ХХ ғ. 50 жылдарында американдық ғалым Роберт Солоу экономикалық өсудің жетекші факторы ҒТП болатынына назар аударды. Ұқсас пікір берген басқа да экономистер: Джон Кендрик, Эдвард Денисон. Экономикалық өсуде технологиялық прогрестің ерекше ролін Сайман Кузнец көрсетті. Сайман Кузнец ойынша, қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын, ұлттық өнімнің үнемі өсуі, технологиялық прогрестің арқасында жетеді.
Кейіннен Э. Денисон экономикалық өсу факторларының сипаттамасын жасады. 23 фактордың: 4-і капиталға, 1-жер, қалған 14-і ҒТП-ң жемісі.
Келесі экономист-ғалым - Брайан Твисстің түсінігінде: инновация - ойлап табушылық немесе идея экономикалық мазмұнға ие болатын үрдіс. Бұл пікірге В.Л. Макаров та қосылады.
Инновация терминіне түсінік қысқаша жалпы редакциясы В.А. Макоренконың қазіргі кездегі түсініктер мен терминдер сөздігіне сәйкес инновация (ағылшын innovation - жаңалық енгізу, жаңалық, латын тілінде innovation - жаңарту, жаңғырту) бұл:
oo Техника мен технологияның алмастыруды қамтамасыз ету үшін экономикаға жұмсалынатын қаражат.
oo Ғылыми-техникалық үрдістің жетістігі болатын жаңа техника мен техноголия нәтижесі.
oo Дайын өнім, жаңа ойларды синтездеу, өндіру. Жаңа технологиялар, моделдер құру, оларды өмірге енгзуді қамтамасыз ететін саяси бағдарламалар, т.б.
oo Тіл білімінде - жаңа білімнің пайда болуы, морфологиядағы жаңа түсініктердің пайда болуы [7].
Инновация түсінігіне басқа да ғалымдар өз пікірлерін білдірген, солардың бірі Р. Нельсон. Ол экономикалық эволюцияда алғаш рет инновация түсінігіне байланысты екі үрдісті атады, олар өндірістік инновациялардың пайда болуын білдіретін өзгермелілік (variation) және бәсекеге төзімді және бейімделгіш таңдау (selection) үрдісі деді. Ал Л. Водачек инновацияны Кәсіпорынның жүйе ретінде қызмет етуінің мақсатты өзгерістері деп атады [8].
Инновацияны зерттеуші ғалымдар: Д. Берч (1980 жж.), Б. Киргхофф, П. Друкер (1990 жж.), Ф. Янсен (2000 жж.) инновацияның жасампаздық-бүлдіргіштік рөлі, инновацияның жіктелуінің нақтылау бойынша, инновацияның қарама-қайшылықтарын зерттеуде ғылымға өз үлестерін қосты. М. Портердің экономиканың модернизациялануы жағдайында бәсекеге қабілеттіліктің өсу факторлары және Р. Каплинскийдің "экономика өсуінің тежеуші" феномені атты еңбектері инновация теориясы үшін үлкен маңызы бар еді [9].
Атақты экономист П. Друкер инновацияларды идеялардың пайда болу көздеріне сәйкестіріп мынадай түрлерге жіктейді:
oo күтпеген жағдай, күтпеген сәттілік, күтпеген сәтсіздік негізінде пайда болған инновациялар;
oo өндіріс үрдістерін қажет етуге негізделген инновациялар;
oo сала құрылымы мен нарықтық өзгерістердің нәтижесіндегі инновациялар;
oo демографиялық өзгерістерге негізделген инновациялар;
oo түсіну, көңіл күй мен құндылықтарға негізделген инновациялар;
oo жаңа білімге негізделген инновациялар [10].
1990 жылы Венгриялық ғалым Б. Санто инновация терминінің мәнін ашуда жан-жақты еңбек етіп, мынадай анықтама берді: инновация - идеялар мен ойлап табуларды тәжірибеде қолдану арқылы сапасы жағынан жоғары өнім немесе технология жасауға мүмкіндік беретін қоғамдық - технико - экономикалық үрдіс [11].
Өткен ғасырдың 90 жылдары Б. Киргхофф фирмаларды инновациялық сипаты бойынша жіктеуге тырысты, соның нәтижесінде олардың төрт типін бөліп шығарды:
oo өзекті (core) фирмалар - инновацияның өрлеу қарқыны мен өсу деңгейі төмен кішігірім компаниялар. Олардың қызметі қысқа мерзімді табыс әкелетін 1-2 инновация енгізуден басталады, ал кейін тиімділігі бір қалыпқа келіп, өсу қарқыны өзгеріссіз қалады.
oo кеудемсоқтық немесе aтаққұмар (ambitious) фирмалар - бірінші типке ұқсас, бірақ өздерінің өткізуде шебер ұйымдастыруы арқасында өсу қарқынының жоғары көрсеткіштеріне жетеді.
oo тиімді (glamorous) фирмалар - инновацияларды үздіксіз енгізу бойынша үлгі тұтарлық фирмалар, сол себептен өсу қарқыны да, инновация қарқыны көрсеткіштері де жоғары.
oo қысылған немесе шектелген (constrained) фирмалар - бұл аты айтып тұрғандай қаржы-қаражат және ресурстарға тапшы фирмалар.
Осыдан шығатыны, кәсіпорынның өсу қарқыны бәсеңдеген, не болмаса инновациялық қызметке шектен тыс, тым көп қаражат жұмсалу нәтижесінде банкроттыққа ұшырау қаупі бар фирмалар.
Б. Киргхоффтың 1978-1984 жылдары жасаған зерттеулері барысында нағыз жасампаздық-бүлдіргіштік инновациялар болып, екі орташа топты көрсетті: кеудемсоқтық немесе aтаққұмар және тиімді; жоғары инновациялық фирмалар және төмен инновациялық фирмалар сәйкесінше тиімді және кеудемсоқтық немесе aтаққұмар мәртебесіне ие болады [12].
Инновацияның мәнін нақтылауда ТМД ғалымдары да өз үлестерін қосты. Украиндық ғалым В.Л. Саллин, 1991 жылы иновациялық өндіріс - ғылыми-техникалық жаңартпалар негізінде жүзеге асатын өндірісті түсіндіреді. Соңғысы қазіргі түсінікте жаңалықтармен, ғылыми-техникалық шешімдермен және рационализациялаумен байланысты өндіргіш күштердің барлық жетілдірулері, қайта құрулары мен өзгертулері деп түсінуге болады.
Ресейлік ғалым Н.М. Большаков, 1994 жылы инновацияны өндіріс шығындарын төмендетуге және еңбектің әлеуметтік жағдайларын өзгертуге мүмкіндік беретін өнімнің жаңа немесе жақсартылған тұтынушылық қасиеттерінің, сонымен қатар жаңа техника мен технологияның, еңбекті ұйымдастыру мен өндірістің жаңа формалары мен әдістерінің енгізілу нәтижесі деп атады [13].
Инновациялар түсінігі жөнінде отандық мамандардың өз пікірлері бар. С.Б. Абдыгаппарова (1996 жылы) инновация - шаруашылық жүргізуші субьектілермен зерттемелерді, әзірлемелерді ғылыми негізделген идеяларды енгізуді қамтитын, мемлекеттік және нарықтық реттеу арқылы қоғамның өмір сүру деңгейін жоғарылатуға бағытталған нәтижеге жету процесі,- дейді. Ал Н.А. Барлыбаева (2006 жылы) өзінің Қазақстанның ұлттық инновациялық жүйелері: перспективалары мен даму механизмдері атты монографиясында мынандай тұжырымға келеді: нарықтық табыстар ең алдымен, инновациялық қызметке қатысушылардың жаңаша, креативтік қасиеттеріне байланысты болады. Соған қарамастан, инновация технологиялық секірісте не болмаса нарықтық сұранысты туындатушы да емес, олардың өзара бірлескен қатынасынан пайда болған құбылыс деп түсіндіреді [14].
Инновациялық процесс әр түрлі жағдайлардан және әр түрлі дәрежедегі нақтылаудан қарастырылуы мүмкін.
Біріншіден, ғылыми-зерттеудің, ғылыми-техникалықтың, инновациялықтың, өндірістік қызметтің және маркетингтің параллельді-реттілік түрдегі жүзеге асырылуы.
Екіншіден, жаңалықтың өмірлік циклның идеяның пайда болуынан бастап оның өңдеуі мен таратуындағы уақытша кезеңдері ретінде.
Үшіншіден, жаңа өнім түрі мен қызмет көрсетуді өңдеу мен таратудағы қаржыландыру мен инвестициялау процесі ретінде.
Жалпы инновациялық процесс жаңа табыстарын алудан және коммерциализациялаудан, жаңа технологиялардан, өнім және қызмет түрлерінен, өндірістік, қаржылық, әкімшілділік немесе басқа сипаттағы және басқа интеллектуалдық қызметтің нәтижелерінен тұрады. [4]
Изменение характера инновационного процесса атты еңбегінің авторы Рой Росвелл инновациялық процестің бірнеше модель буынын ұсынды.
Инновациялық процестің мәнінің желілік жолын ол 1950 және 1960 жылдардың ортасына жатқызады, яғни инновациялық процестің бірінші буынына, бұл технологиялардың әсерлерінен алға жылжып отырады. (1-сурет).
Фундаментальды зерттеулер
Маркетинг
Өтім
Қолданбалы зерттеулер
Өнеркәсіпті нұсқа
Тәжірибелі нұсқа
Өндіріс
Сурет 2 - Инновациялық процестің бірінші буыны [15]
Росвелл бойынша, инновациялық процестің екінші буыны 1960 жылдардың аяғы мен 1970 жылдардың басына жатады деген. Бұл да желілік-тізбектілік модель, бірақ нарық маңыздылығына тіреледі және қажеттіліктерге ҒЗТКЖ әрекет етуді. (3-сурет).
Жаңалық ашу
Мүмкіндік
Қажеттілік
Өнім іздеу
Пайдалану
Жаңа орта
Идеялар
Идеялар
Сурет 3 - Инновациялық процестің екінші буыны [15]
Үшінші буын: 1970 жылдардың басы ─ 1980 жылдардың ортасы. Түйіндес модель. Маңызды түрде бірінші мен екінші буындардың қиыстырылуы технологиялық қабілеттер мен нарық қажеттіліктері мен мүмкіндігіне байланысты. (4-сурет).
Жаңа қажеттілік
Идеялар концепциясы
Жаңа технология мүмкіндіктері
Іздеу
Өндіріс
Маркетинг, сауда
Нарық
Технология мен өндірістің даму деңгейлері
Қоғам қажеттіліктері және нарық
Сурет 4 - Инновациялық процестің үшінші буыны. Инновациялық процестің интерактивті моделі [15]
Төртінші буын: 1980 жылдардың ортасы ─ қазіргі уақыт. Бұл алдыңғы қатарлы жапондық модель. Интегралданған топтың параллельді қызметіне және сыртқы көлденең және тік байланыстарға назар аударуымен ерекшеленеді. Мұнда параллельді қызмет маңызды. Әр түрлі бағыттардағы іс-әрекетті орындау негізінде бірнеше топ мамандары бойынша бір уақытта жұмыс жасау қарастырылады. Бұл тапсырмаларды шешуді тездетеді.
Бесінші буын: қазіргі уақыт ─ болашақ. Бұл стратегиялық тораптар, стратегиялық интеграция, байланысты орнату моделі. Бұның басқалардан ерекшелігі, параллельді процеске жаңа функциялардың қосылуында. Бұл есептеу техника жүйесін, информатиканы қолданудағы ҒЗТКЖ-нің енгізу процесі және солардың көмегімен стратегиялық байланыстар орнатылады.
Инновациялық идеялардың пайда болуы жаңа ғылыми нәтижелерді пайдалану мүмкіндігі фундаментальды кезеңде және іздестірушілік зерттеулерінде, қолданбалы зерттеулерде, өңдеулерде жүзеге асады.
Жаңа техниканы жасау және меңгеру процесі жаңа ғылыми білімдерді алуға бағытталған фундаментальды зерттеулерден (ФЗ) басталады. ФЗ-ның мақсаты ─ құбылыстар арасындағы жаңа байланыстарды ашу, табиғаттың даму заңдылықтарын түсіну. ФЗ теоретикалыққа және іздестірушілікке бөлінеді.
Теоретикалық зерттеулердің нәтижелері ғылыми жаңалықтарда, жаңа түсініктерді ұсыну мен дәлелдеуде, жаңа теорияларды жасауда көрініс табады. Іздестірушілікке негізгі міндетті қамтитын идеялар мен технологиялардың жаңа прициптерін ашудағы зерттеулер жатады. Іздестірушілік ФЗ қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырудың жаңа әдістерін экспериментальдік тексерумен және дәлелдеумен аяқталады. Барлық іздестірушілік ФЗ академиялық мекемелерде, ЖОО-да, сонымен қатар ірі ғылыми-техникалық өнеркәсіптік ұйымдардағы жоғары ғылыми білікті персоналдарында жүргізіледі.
Инновациялық процестің келесі кезеңі ─ қолданбалы ғылыми-зерттеушілік жұмыстар. Олардың орындалуы теріс нәтижелерді алумен байланысты болып келеді. Қолданбалы ғылыми-зерттеушілік жұмыстарды жүргізуге құралдарды салу кезінде тәуекелділік пайда болады. Егер инвестициялар инновацияда тәуекелділік сипатта болғанда, олар тәуекелді инвестициялар деп аталады.
Тәжірибелі-конструкторлық және конструкторлы-жобалау жұмыс кезеңдері жаңа өнім түрін өңдеумен байланысты. Ол эскизді-техникалық жобалауды, жұмыстық конструкторлық құжаттамалауды шығаруды, тәжірибелі нұсқаларды сынауды және жасауды қарастырады.
Тәжірибелі-конструкторлық жұмыстар (ТКЖ) техникалардың, материалдардың, технологиялардың жаңа нұсқаларын жасау үшін қолданбалы зерттеулердің нәтижелерін қолдануда көрініс табады. ТКЖ ─ бұл ғылыми зерттеулердің қорытынды сатысы және зертханалық жағдайлар мен экспериментальдық өндірістерден өнеркәсіптік өндіріске өзгеше түрде өтуі. ТКЖ-ға мыналар жатады: инженерлік объектінің белгілі конструкциясын өңдеу, жаңа объектінің нұсқаларын және идеяларды өңдеу, технологиялық процестерді өңдеу.
Инновациялық жобаның күрделілігіне байланысты (жаңа өнім түрін меңгеру және өңдеу) инновациялық қызметтің бастапқы кезеңінде шешілетін міндеттер әр түрлі болуы мүмкін. Көбінесе, ірі инновациялық жобаларды меңгеру және өңдеу кезінде ғылыми-зерттеулер жұмыс нәтижелерінің жүйелік интеграциясы жүзеге асады.
Бастапқы кезеңдегі жұмысты атқарушылары болып ғалымдардың шығармашылық ұжымдары, ЖОО-дың, университеттердің, институттардың, мемлекеттік және ғылыми-техникалық орталықтардың (ҒТО) инженерлі-техникалық жұмысшылары табылады.
Инновациялық қызметтің нәтижесінің тәжірибелік жұмысын жасау нарықтық кезеңде жүзеге асады, бұл нарыққа енгізуді, нарықты кеңейтуді, өнімнің жетілуін және төмендеуін қамтиды.
Өндірістің алдын алу сатысында тәжірибелі және экспериментальды жұмыстар жүргізіледі. Ғылыми зерттеулер мен өңдеулерді жүргізуге қажетті экспериментальдық жұмыстар арнайы құрал-жабдықтарды қамтамасыз етуге, жасауға, жөндеуге бағытталған.
Өнеркәсіптік өндіріс сатысы екі кезеңнен тұрады: жаңа өнім өндірісі және оны тұтынушыларға жеткізу. Біріншісі ─ бұл тұтынушылардың сұранысымен анықталатын, материалданған жетістіктердің ғылыми-техникалық өңдеудегі тікелей қоғамдық өндірісі. Екіншісі ─ жаңа өнімді тұтынушыға жеткізу.
Инновациялық процестің ҒТП-тен айырмашылығы, ол енгізумен аяқталмайды, яғни жаңа өнімнің нарықта бірінші пайда болуы және қызмет көрсетуі. Бұл процесс енгізуден кейін де тоқтамайды, өйткені тарату (диффузия) шаралары бойынша жаңалық әбден жетіледі, тиімдірек болады, бұрын белгілі болмаған тұтынушылық қасиетті иемденеді. Бұл оған жаңа нарық пен қолдану саласына және жаңа тұтынушыларға жол ашады. Осылайша, бұл процесс нарық талап ететін өнімдерді жасауға, қызмет көрсетулерге бағытталған және тығыз біртұтас ортада жүзеге асатын: оның бағыттылығы, қарқындылығы, мақсаттары әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты және онда ол қызмет атқарады, дамиды.
Инновациялық ортаның әр түрлі деңгейлерінде пайда болатын диффузды процестердің мәні жаңалықтар мен жаңалық енгізудің тепе-теңдік күйде таралуының ғылыми-техникалық, өндірістік, ұйымдық-экономикалық қызметтердің іскерлік циклмен және қызмет көрсету сферасымен анықталады. Соңында диффузды процестер қоғамдық өндірістегі жаңа технологиялық тәртіптерге басымдылық жағдайды алуға мүмкіндік береді. Сонымен бірге экономиканың құрылымдық қайта құрылуы жүзеге асады.
Инновацияның әсерлеріне техникалық, экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және инновациялық процестің басқа нәтижелері жатады.
Инновация әсерлері мен инновациялық процестің тиімділігін бағалау келесі шектеулер мен рұқсаттамаларға негізделген:
oo инновация әсерлері бөлек кәсіпорын деңгейлерінде бағаланады және өлшенеді;
oo өлшеуде экономикалық, техникалық, әлеуметтік, экологиялық және т.б. әсер түрлері қарастырылады;
oo кәсіпорын инновациялық жобаға инвестицияланған құралдарды қайтарып алуға сенеді, яғни қаржылық нәтиже инновация табыстылығының соңғы белгісі болып табылады;
oo әсерлерді өлшеу үшін сапалық және мөлшерлік әдістер қолданылады;
oo әсерлер инновациялық процестің барлық кезеңдері бойынша өлшенеді және бағаланады, инновация идеяларынан бастап коммерциялық іске асырудың бастапқы кезеңімен аяқталады;
oo инновациялық процестің барлық қатысушылары жағынан кезең бойынша әсерлерді өлшеу мен бағалау жүзеге асады;
oo алынған инновация нәтижелерін салыстыру үшін өлшенетін көлемдердің барлығы қарастырылады.
Инновацияны жүзеге асыру кезінде пайда болатын нәтижелер әр түрлі деңгейлер мен бағыттарда өлшенуі мүмкін. Жалпы екі негізгі деңгейді қарастыруға болады: микро және макродеңгейде. Микродеңгейде, яғни кәсіпорын деңгейінде, бөлек инновациялық жоба бағаланады, бұл жаңа өнім жасауды, енгізуді немесе қызмет көрсетуді, технологияларды, жоспарлау жүйелерін, есептеуді және т.б. қарастырады. Бір кәсіпорын деңгейінде жүзеге асатын кешенді жобалар сериялары бағаланатын болса, онда макродеңгейлік бағалауды айтуға болады. Бұл жерде, саладағы лидердер болып табылатын ірі кәсіпорындар туралы айтылған. Макродеңгейге әр түрлі саладағы кәсіпорындар мен кооперация шеңберінде іске асатын инновациялық жобалардың кешендерін жүзеге асыру нәтижелері жатады. Салалық немесе халықшаруашылық бағытындағы инновациялардың іске асуы кезінде пайда болатын әсерлер макродеңгейде бағалануы және өлшенуі керек.
Макро және микродеңгейлер арасындағы аралық кәсіпорын деңгейінде бірнеше техникалық тектес және өзара байланысты синергетикалық әсерлердің жетістіктерін қамтамасыз ететін инновациялық жобалардың өңделу нәтижелері болып табылады.
Инновациялық қызметтерден әсерлер.
Техникалық әсерлер
Экономикалық әсерлер
Басқа әсерлер
Тікелей
Тікелей емес
Тікелей
Тікелей емес
Жүйеліктер
Индивидуалды
Объект бірліктері үшін ерекше түрде анықталады
жаңа технологияларды меңгеру, оқу
айналымдарды тездету
Бәсекелестер өнімінің сату көлемінің төмендеуі
экологиялық
ғылыми қабылдау
ноу-хау
табысты көбейту
бәсекелестердегі шығындардың көбеюі
әлеуметтік
өзін таныту
патенттер,артықшылықтар
шығындарды төмендету
басқарушылық
әлсіз жақтарды табу
нарықтың өсім үлесі
Сурет 5 - Инновациялық қызмет әсерлерінің түрлері [16]
Жоғарыда айтылғандай, инновация процесінің барлық нәтижелер түрлері бағалану және өлшену қажет [16].
Техникалық әсерлер. Инновациялық жобалардың әр қайсысына техникалық әсерлердің өзіндік ерекше өлшеуіштері анықталуы керек. Мысалы, техникалық инновация процесі кезінде сенімділік, беріктілік, тезқозғалғыштық, уақыт мерзімдік және т.б. берілген сипаттамалар жүзеге асуы мүмкін.
Басқарушылық инновация сферасындағы техникалық әсерлерге, мысалы, шығындардың пайда болу орындарына байланысты олардың дәл есептеулерін көтеру, құжат айналым уақыттарын қысқарту және т.б. жатқызуға болады. Тікелей техникалық әсерлерді объективті бағалау зерттеушілердің, инженерлердің, технологтардың және инновацияның объектісі бойынша басқа мамандардың көмегі арқылы алынуы мүмкін.
Тікелей әсерлермен қатар тікелей емес әсерлер болады. Тіпті егер инновация жоспарланған техникалық әсерлерге жетпесе, жаңа өнім, қызмет, әдістер мен амалдарды меңгеру аймағында оқытулық әсерлер пайда болады. Сонымен қатар, бөлек ноу-хау және артықшылықтарды тіркеуді патенттеу жүзеге асуы мүмкін, сонымен бірге техникадағы әлсіз орындарды, технологияларды, кәсіпорын ұйымдарын білу қарастырылады.
Экономикалық әсерлер. Шешім қабылдау сатысында инновацияның экономикалық тиімділігін бағалау есептемелерін және инновацияның жүзеге асудағы коммерцияның бастапқы фазасында бағаланатын экономикалық әсерлерден айырып білу керек. Біріншілері ─ инновацияның ең қолайлы баламаларын таңдауда қолданылады, екіншілері ─ кәсіпорын қызметтерінің нақты жағдайларын қоса алғанда, таңдалған баламаларды жүзеге асырудағы нәтижелерді бағалау үшін қолданылады.
Экономикалық әсерлерді техникалық әсерлер сияқты тікелей және тікелей емес деп бөлуге болады. Тікелей әсерлерге пайда өсімін, айналыстың жоғарлауын, нарық өсімін, шығындардың төмендеуін және т.б. жатқызуға болады. Қарастырылған экономикалық әсерлер түрлерін белгілі уақыт аралығында және де өнім бірлігінде де өлшеуге болады. Өлшеу әдісін таңдау инновацияның түріне байланысты.
Тікелей емес экономикалық әсерлер ең алдымен бәсеке аймағында көрініс табады: бәсекелестердегі сату көлемінің төмендеуі, бәсекелестердегі шығындардың жоғарлауы және т.б.
Басқа әсерлер. Жүйелік және индивидуалды аймақтағы әсерлерді бағалай және тани білу керек. Инноваторлардың сәттілігінің индивидуалды аспектілерінде маңызды орынды жариялауда қабылдау, беделді премия алу және т.б. алады. Қазіргі кезде жаңа өнімдерді және технологияларды жасау саласында қоршаған ортаға зиянды әсер етудің төмендеуі инновацияның сәттілік көрсеткіші болып табылады.
Инновацияның жүзеге асырудың әлеуметтік нәтижелері ретінде жаңа жұмыс орындарын жасауды, жұмыс жағдайын жақсартуды, жаңа басқару әдістерін енгізу арқылы ұжым арасында адамдық қатынастарды жасауды айтуға болады.
Инновация табысты ма немесе табысты емес пе? деген қорытындының дұрыстығы табыс көрсеткішінің қандай уақытта өлшенгендігіне байланысты. Мысалы, инновациялық процестің жүзеге асырылуындағы тікелей экономикалық әсерлер өлшенетін болса, онда өнімді шығарғаннан кейін өлшеуді жүргізу керек. Бұл жерде жыл ішінде белгілі бір сату көлеміне жеткеннен кейін өлшеуді бір жылдан, екі жылдан кейін жүргізу керек.
Инновациялық әсерлерді өлшеу мен бағалауда маңызды орынды бағалау субъектісін таңдау алады. Оның сайма-сайлығы, толықтылығы, аспектілері, әділдік деңгейін бағалауды кім жүргізгеніне байланысты. Инновацияның табыстылығын бағалау субъектілерінің түрлері 6-суретте көрсетілген.
Бағалау субъектілері
Құрылымдандырылған бағалау жүйелерін иемденбейтіндер
Жақтас тұлғалар
Кәсіпорын қызметкерлері
Топтар
Индивидуумдар
Сыртқы топ консультанттар
Ішкі топ мамандары
Құрылымдандырылған бағалау жүйелерін иемденетіндер
Экономистер, финансистер
Инженерлер технологтар
Генералистер
Мамандар
Сурет 6 - Инновацияның табыстылығын бағалау субъектілерінің түрлері [17]
Инновацияны жүзеге асыру кезінде пайда болатын нәтижелер әр түрлі деңгейлер мен бағыттарда өлшенуі мүмкін. Жалпы екі негізгі деңгейді қарастыруға болады: микро және макродеңгейде. Микродеңгейде, яғни кәсіпорын деңгейінде, бөлек инновациялық жоба бағаланады, бұл жаңа өнім жасауды, енгізуді немесе қызмет көрсетуді, технологияларды, жоспарлау жүйелерін, есептеуді және т.б. қарастырады. Бір кәсіпорын деңгейінде жүзеге асатын кешенді жобалар сериялары бағаланатын болса, онда макродеңгейлік бағалауды айтуға болады. Бұл жерде, саладағы лидердер болып табылатын ірі кәсіпорындар туралы айтылған. Макродеңгейге әр түрлі саладағы кәсіпорындар мен кооперация шеңберінде іске асатын инновациялық жобалардың кешендерін жүзеге асыру нәтижелері жатады. Салалық немесе халықшаруашылық бағытындағы инновациялардың іске асуы кезінде пайда болатын әсерлер макродеңгейде бағалануы және өлшенуі керек.
Инновация әсерлерін өлшеу концепциясы инновациялық процестің барлық кезеңдерін реттілік түрде қамтуына негізделген. Осы концепцияға сай өлшеуді процесс алып жүреді, ал нәтижелер басқарушылық шешім қабылдау үшін қолданылады. Кезеңнің аты, аралық нәтижелердің түрлері, сандық өлшеуіш, бағалау субъектілері 3-кестеде көрсетілген.
Кесте 3 - Инновациялық процестің кезеңдері бойынша бағалау және өлшеу [17]:
Кезеңнің аты.
Аралық нәтижелердің түрі
Нәтижелердің сандық өлшеуі
Бағалау субъектісі (сатыны бағалаушы)
Өнім(қызмет) идеясы
Бірнеше өңделген идея мен ұсынысты сипаттайтын хаттама
Идеялар саны, альтернативалар
Техника бойынша эксперттер
Зерттеулер, өңдеулер
Конструкциялар, прототиптер, экспериментальды қондырғылар
Өндірістіліктің өсімі, жылдық өнімнің шығуы, ресурс шығындарының төмендеуі, техниканы дамыту
Техника бойынша эксперттер
Жаңалық ашу
Патенттер, публикация, премия
Аталған нәтижелердің саны
Ғылыми қызметкерлер
Инвестициялар, шығару, маркетинг
Нарықтық өнімдер, жүзеге асырылатын технологиялар
Техникалы-экономикалық жақсарулардың толық сипаттамасы
Маркетинг бойынша менеджерлер, инженерлер
Инновацияларды нарыққа немесе өндіріске шығару
Айналым, шығындарды экономдау, пайда
Ақша құралдарының абсолютті сомасы, индекстер, уақыт бойынша салыстыру көлемі, бағалы қағаздар курсының өсімі
Маркетинг, өндіріс бөлімдері, тексерушілер, сала бойынша эксперттер, банкирлер
Ағымдық сауда немесе қолдану
Нарық, шығын, пайдалар үлесінің өзгеруі
Сонымен, инновация және инновациялық қызмет барынша жас ұғымдар болғанымен, олар туралы кең көлемді теориялар жазылған. Әлемдік экономиканың даму барысында инновациялық теория көптеген ғалымдармен жан-жақты қарастырылған.
1.2 Нарықтық экономика жағдайындағы инновацияны басқару теориясы
Инновациялық қызмет дегеніміз бүкіл инновациялық процесс барысында атқарылатын қызметтер. Инновациялық қызметтiң мазмұны. Инновациялық қызметке мынадай қызмет түрлерi жатады:
1) қоғамды басқару саласына жаңа идеялар мен ғылыми бiлiмдердi енгiзу;
2) экономикалық айналымда iске асырылатын жаңа немесе жетiлдiрiлген өнiмдi (жұмысты, көрсетiлетiн қызметтi), жаңа немесе жетiлдiрiлген технологиялық процестi жасауға бағытталған ғылыми-зерттеу, жобалау, iзденiс, тәжiрибе-конструкторлық және технологиялық жұмыстарды орындау мен оларға қызмет көрсету;
3) инновациялық тауарларды (жұмыстарды, көрсетiлетiн қызметтердi) өткiзу рыногын ұйымдастыру;
4) өндiрiстi технологиялық қайта жарақтандыруды және дайындауды жүзеге асыру;
5) жаңа технологиялық процестердi, тауарларды (жұмыстарды, көрсетiлетiн қызметтердi) сертификаттау мен стандарттау мақсатында сынақтар өткiзу;
6) бастапқы кезеңде инновациялық жоба өтемдiлiгiнiң нормативтiк мерзiмiне жеткенге дейiн жаңа немесе жетiлдiрiлген өнiм (жұмыс, көрсетiлетiн қызмет) өндiру және (немесе) жаңа немесе жетiлдiрiлген технологияны қолдану;
7) инновациялық инфрақұрылымды құру мен дамыту;
8) инновациялық қызмет нәтижелерiн насихаттау және тарату;
9) игеру және iске асыру мақсатында интеллектуалдық меншiк объектiлерiне (оның iшiнде ашылмаған ғылыми, ғылыми-техникалық және технологиялық ақпаратқа) құқықтарды қорғау, беру және иемдену;
10) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес инновациялар жасауға бағытталған өзге де қызмет түрлерi жатады.
Инновациялық қызмет дегеніміз бүкіл инновациялық процесс барысында атқарылатын, экономикалық саланың кез-келген бағытында ғылыми-техникалық зерттеулердің нәтижелерін, жаңа технология мен жаңа өнімді өндіріске енгізуге арналған қызмет түрі.
Субъектілері:
1. Инновацияларды жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар;
2. Инновациялық қызметті жүзеге асыратын арнайы субъектілер-технопарктер, технополистер, венчурлық қорлар, инновациялық қорлар;
3. Инновациялық қызметті реттейтін мемлекеттік органдар;
4. Өндірушілер мен тұтынушылардың құқығын қорғайтын қоғамдық ұйымдар.
Объектілері:
1. Инновциялық жобалар мен бағдарламалар;
2. Интеллектуалды еңбектің нәтижесі;
3. Инновациялық қорлар, өнім, технологиялар.
Тәжірибе жүзінде инновациялық үрдістерді ұйымдастыру, жоспарлау, бақылаудың көптеген әдістері бар. Олардың көбісі иновациялық менеджмент, стратегиялық менеджмент, жобаларды басқару, менеджменттің жалпы теориясы сияқты пәндер мен ғылымдардың негізінде қалыптасқан. Жоғарыда айтылғандай жаңа өнімнің нарыққа тиімді енуі мен пайдалы болуы инновациялық үрдістердің тиімді ұйымдастырылуы негізінде болады.
Осы инновациялық процессті ұйымдастырудың тәжірибе жүзінде бірнеше түрі бар олар:
oo сатылы әдіс (оны немесе дәстүрлі, классикалық, тізбекті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Соңғы он жылдықтағы Қазақстан Республикасы әлеуметтік-экономикалық процестерінің динамикалық өзгерістерімен, саяси және әлеуметтік өрістерде институционалды қайта құрумен, қоғамның өміріндегі экология рөлінің күшеюімен, шетелдермен қатынастың дамуымен ерекшеленіп отыр. Қазақстан Республикасының саяси, экономикалық және қоғамдық өмірінде жүріп жатқан өзгерістер шаруашылық іскерліктің жаңа жолдарын іздеумен қатар экономикалық тиімділікті қамтамасыз ету үшін кәсіпорындар алдына бірқатар маңызды мәселелер қояды.
Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін факторы ретіндегі инновациялардың маңыздылығы күмәнсіз. Ұлттық экономиканың бәсекелестікке қабілеттілігінің стратегиясын құрастыру және оның болашақ қызмет етуі инновацияларды кеңінен пайдалану және инвестицияларды адами капиталға, ғылымға, білім беруге, денсаулық сақтауға бағыттау тұрғысынан қарастырылуы тиіс.
Әлемдік экономиканың жаһандануы аясында Қазақстан бірқатар проблемаларға кезікті, олар: экономиканың шикізаттық бағыттығы, әлемдік экономикамен елеусіз ықпалдасу, өндірістік инфрақұрылымның дамымағандығы, кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта қалуы, ғылым мен өндіріс арасында шынайы байланыстың болмауы, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстардың қаржыландырудың болмауы және т.б.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 30 қарашадағы № 1308 Қаулысымен Инновацияларды дамыту және технологиялық жаңғыртуға жәрдемдесу жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді. Бұл Бағдарламаны әзірлеу ықпалдасқан, жүйелік сипаттағы өзара байланысқан шаралардың, білімді шоғырландыру, тарату мен коммерцияландыруды қамтитын тиімді жұмыс атқаратын ұлттық инновациялық жүйе кешені арқылы қалыптастыру қажеттілігінен пайда болды. Инновацияларды дамыту мен технологиялық жаңғыртуға жәрдемдесу бағдарламасы қолданбалы ғылымды отандық өнеркәсіпті жаңғырту міндеттеріне бағдарлау, генерацияның тиімді жүйесін жасау мен экономикада білімді пайдалану жолымен елдің орнықты дамуына қол жеткізуіне бағытталған.
Бағдарламаның нәтижелері қазірдің өзінде көрініс табуда: Ұлттық Инновациялық Қор қызметінің жүйеленуі, елдің түпкір-түпкіріндегі технопарктердің салынуы, венчурлық нарықтың ұйыдастырыла бастауы және т.б. Алайда елдегі инновациялық менеджменттің тұрақты даму жолында бірқатар мәселелер бар.
Сондықтан магистерлік диссертацияның тақырыбы Кәсіпорындағы инновациялық қызметті басқару (қазақстандық компания мысалында) деп аталды. Жұмыста елдегі инновациялық менеджментті тиімді жоспарлау, ұйымдастыру, басқару, дамыту жолындағы мәселелердің шешімдері талқыланған.
Тақырыптың зерттеу дәрежесі.
Инновациялық менеджмент тақырыбына жазылған шетел экономистерінің - И. Шумпетер (Теория экономического развития), Н.Д. Кондратьев (Теория волн), М. Портер, М.Х. Мескон, М. Альберт, Ф. Хедоури, Б.Твис (Управление научно-техническими нововведениями), Б.Санто (Инновации как средство экономического развития), Виханский В. Р., Наумов А. И., (Инновационный менеджмент), Р.Фатхутдинов (Инновационный менеджмент) және т.б. еңбектерін айтуға болады. Сондай-ақ Қазақстан Республикасында инновациялық қызметті басқаруға байланысты отандық ғалымдардың еңбектері: Мухамедьяров, А.М. (Инновационный менеджмент), Әмірбекұлы Е. (Инновациялық инфрақұрылымды дамытудың экономикалық механизмі), М.А. Мустафин (Инновационный проект: концепции, алгоритмы, маркетинг, управление) және т.б. бар. Магистрлік диссертация жазу барысында Мейірбеков А.Қ., Әлімбеков Қ.Ә., Сейтқазиева А., Бекназарова А., С.Т. Купешова, А.Н. Тургинбаева, К.Е. Кубаев, Ф.Г. Альжанова, Ф.М. Днишев, Д.Е. Бижанова, К.Т. Баймухамбетов, Ералы А.Қ., Қабылбеков М.Г., З.Д. Искакова секілді қазақстандық ғалымдардың зерттеу материалдары қолданылды.
Диссертациялық жұмыс аталған ғалымдардың еңбектеріне негізделіп жазылған. Алайда, кәсіпорындағы инновациялық менеджментті ұйымдастыру, қазақстандық инновациялық инфроқұрылымды дамыту, инновациялық менеджментті мемлекет тарапынан қолдау мәселелері әлі де болса зерттеулерді талап етеді. Сондықтан, инновациялық қызмет туралы теориялар мен елдегі ағымдық жағдайын зерттеп, кәсіпорындағы инновациялық менеджментті тиімді басқару әдістерін ұсыну - жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Магистрлік диссертацияның мақсаты - инновациялық қызметті басқарудың теориялық аспектілерін зерттеу және шетел тәжірибесі мен қазақстандық ұйымдардағы инновациялық қызметті басқару тенденцияларын талдау негізінде жетілдіру жолдарын, инновациялық қызметті басқаруды тұрақты дамыту мәселелерін шешу және жетілдіру бойынша ұсыныстар беру.
Магистерлік жұмыстың негізгі міндеттері келесі шаралармен айқындалған:
oo Инновациялық менеджменттің концепциясының даму эволюциясын қарастыру;
oo Инновациялық қызметті ұйымдастыру мен басқарудың теориялық аспектілерін зерттеу;
oo Инновациялық қызметтi ұйымдастыру мен басқарудағы шетел елдерінің сәтті және сәтсіз тәжірибелерін зерттеп, олардың Қазақстан Республикасының экономикасы үшiн тиiмдi жақтарын қарастыру;
oo Қазақстан Республикасындағы инновациялық қызмет саласының дамуына, инновациялық инфрақұрылымына талдау жасау;
oo Кәсіпорындардағы инновациялық қызметті басқару үрдісін талдау;
oo Кәсіпорындағы инновациялық қызметті ұйымдастыру мен басқаруды дамыту бойынша тиімді жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының инновациялық қызмет саласы мен Қазақтелеком АҚ Ұлттық компаниясы таңдалынды.
Зерттеу пәні ретінде компаниялардың инновациялық қызметті ұйымдастыру және басқару әдістері, құралдары болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі мен эмпирикалық базасы ретінде ең әуелі интегративті қатынастың теориялық принциптері алынды, ол сондай-ақ философиялық, тарихи, әлеуметтік, мәдени, құқықтық және саяси алғышарттарды қамтиды. Одан өзге, жұмыс барысында ғылыми абстракция, талдау және синтез, сондай-ақ кешенді қарастыру сияқты жалпы ғылыми әдістемелер қолданылды. Бұл, зерттеу әдістемелерін жинақтай келіп, экономикалық талдаудың сенімділігін және тұжырымдамалардың негізділігін қамтамасыз етті.
Зерттеудің ақпараттық негізі. Зерттеудің ақпараттық негізі ретінде экономиканың постиндустриалық дамуы үдерісінде экономикалық ынталандыру мәселесіне арнаулы қазіргі отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, мерзімдік баспасөз және ғылыми-тәжірибелік конференциялар материалдары алынды. Жұмыста зерттеліп отырған мәселені реттейтін Қазақстан Республикасының заң актілері мен басқа да құқықтық-нормативтік құжаттар пай - даланылды. Зерттеудің эмпирикалық базасын Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттіктің деректері, ғылыми - зерттеу институттарының салалық және академиялық еңбектері, мерзімді басылымдар, шетелдердің статистикалық агенттіктерінің, дүние жүзілік банк, дүние жүзілік экономикалық форумының деректері құрады.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық зерттеу жұмысында төмендегідей ғылыми жаңалықтар мен нәтижелер алынды:
oo инновациялық қызметті ұйымдастыру мен басқару әдістері жан-жақты қарастырылды;
oo қазіргі күнгі әдебиеттерде берілген инновация және инновациялық қызмет түсінігіне автор тарапынан толықтырулар енгізілді;
oo инновациялық қызметтің қазіргі кездегі жағдайына талдау жасалып, тиімділігіне баға берілді;
oo салыстырмалы түрде инновация саласында алдыңғы қатарлы елдердің, компаниялардың озық тәжірибелері қарастырылды және Қазақстан Республикасына тиімді жақтарын үйрену, елде осы тәжірибелерді енгізу мен пайдалану бойынша ұсыныстар берілді;
oo Қазақтелеком АҚ инновациялық қызметіне, нақты инновациялық жобалардың ерекшелігіне талдау жасалынды;
oo инновациялық қызметті ұйымдастыру және басқару бойынша ұсыныстар берілді;
oo инновациялық қызметті инновациялық менеджмент пен инновациялық инфроқұрылым қалыптастыру арқылы жетілдіру бойынша ұсыныстар берілді.
Диссертациялық жұмыстың қорғауға шығарылған негізгі мәселелері:
oo Инновация дегеніміз ─ интеллектуалды еңбек нәтижесінде пайда болған ғылыми техникалық прогресс жетістіктерінің туындысы болып табылатын жаңа, жаңартылған, жетілдірілген өнім немесе технология.
oo жаңа идея, ноу-хау, ойлаптапқыштық инновация бола алмайды, өйткені бұл өнімнің тек жаңалық қасиетіне иелілігі инновация болуына жеткіліксіз. Нағыз инновация болып қоғамдық, материалдық, рухани табыс әкелетін өнім ғана табылады.
oo Қазақстан Республикасының инновациялық саласын талдау негізінде инновациялық қызмет саласының дамуына кедергі келтіруші басты фактор - ол инновациялық менеджменттің дамыуының баяулығы мен кәсіби инновацияларды тұрақты түрде өндіру үшін сәйкес инфроқұрылымның болмауы.
oo Қазақстандық кәсіпорындардың инновациялық менеджменттің заманауи әдістерін пайдаланбауы.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу барысында алынған нәтижелер, теориялық зерттемелер және тәжірибелік ұсыныстар экономика ғылымында инновациялық қызметтің тиімділігін арттыруы экономикалық ынталандырудың теориялық және әдістемелік жақтарын кеңейтумен қатар, аталған мәселелерге қатысты салалық және республикалық экономикалық бағдарламалардың негізін жасауға қолданылуы мүмкін. Диссертациялық зерттеудің жекелеген қағидалары, мысалдары Менеджмент, Инновациялық менеджмент пәндері бойынша қажетке жарайды.
Автордың жеке еңбегі зерттеу жұмысына қосқан үлесінің маңызы жаңа идеялар ұсынуы мен статистикалық мәліметтерді талдау, жеткізу, ғылыми нәтижелерді топтастыруында.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы. Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Зерттеудің негізгі нәтижелері жалпы көлемі 3 мақалада жарияланды. Дисертацияның негізгі нәтижелері педагогикалық тәжірибе барысында дәрістік материал ретінде қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыстың құрылымы кіріспе, үш бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс 92 беттен тұрады, 10 кесте және 14 суретпен безендірілген.
1. ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Инновация ұғымының мәні және даму эволюциясы
Инновация сөзі 1440 жылдары француз тіліндегі жаңғыру немесе жаңару әлде зат жасаудың жаңа жолы деген мағыналарды білдіретін, innovacyon сөзінен пайда болған.
Инновация дегеніміз ─ ғылыми техникалық прогресс жетістіктерінің нәтижесі болып табылатын жаңа технология. Бұл процесс негізгі капиталдың (өндірістік қорлардың) жаңаруын қамтиды.
Кәсіпорындағы инновациялық стратегияның қалыптасуы мынадай жағдайларға байланысты:
oo жаңа техниканы жасап іске енгізудің тиімділігін арттырудағы ғылымның айрықша рөлі;
oo өндірістің техникалық деңгейінің өсуі;
oo жаңа техниканы жасап және іске асыру мерзімдерін қысқартудың қажеттілігі;
oo өндіріс дамуының интенсивті факторларының артуы, олардың ғылыми техникалық прогресті экономиканың барлық саласында қолданылуына ықпал жасауы;
oo ойлап тапқыштар мен рационализаторлардың творчествосын дамыту;
oo жаңа өнімді шығаруда, кәсіпорындардың шығындарының көбейіп, экономикалық көрсеткіштерінің нашарлауы;
oo техника мен технологияның тез арада моральдық тозуы;
oo жаңа техника мен технологияны жылдам енгізудің қажеттілігі және т.б.[1].
Инновациялық қызмет кәсіпорынның жұмыстары мен кезеңдерінің орындалуын қарастырады. Осы жұмыстардың көлемі мен мазмұны инновацияның түрлеріне және кәсіпорынның бар әлеуетіне байланысты. Инновацияның негізгі белгілерін қарастырайық:
Жаңалық (новизна). Бұл белгі негізінен өзгеру процесін сипаттайды. Жаңалық деңгейі жоғары болған сайын, материалды-заттай және адам ресурстарына инвестициялар көлемі үлкен болады.
Белгісіздік және теуекелділіктер. Сонымен қатар жаңалық деңгейі белгісіздік дәрежесін анықтайды, бұл жеткіліксіз тәжірибе мен жаңа идеяларды жүзеге асырудағы сәтсіздікпен түсіндіріледі. Тәуекелділік ең алдымен мынадан тұрады: нәтижелер тіпті жүзеге аспайды немесе кеш жүзеге асады және бұл бірінші кезекте кәсіпорынның имиджне әсер етеді. Нәтижелердің жүзеге асурылуы кезінде нақты шығандар елеулі түрде жоспардан артуы мүмкін, соңында бұл өнімнің бәсеке қабілеттілік деңгейін төмендетеді және нарықтағы орнын жоғалтады.
Жиынтылық. Инновацияларды жекеленген шаралар ретінде қарастыруға болмайды. Әр түрлі қатысушылардың жұмысын басқарушы қажеттілігі және инновациялық процестің бөлек кезеңдері жиынтылықтың белгісі болып табылады және бұл инновациялық процесстерді басқару бойынша дербес ұйымдық құрылымын қажет етеді.
Жанжалдық. Жоғарыда қарастырылған инновация белгілері тұлғааралық және іскерлік жанжалдардың себептері болып табылады. Негізінен көпшілік жағдайда жанжалдар кәсіпорын қызметкерлері жаңалықтар енгізу кезінде өзінің жұмыс міндеттерінен басқа жаңа қызметтер мен қосымша міндеттерді орындау уақытында пайда болады [2].
Инновацияның мынадай түрлері болады:
1. Жаңалығына байланысты:
oo базистік инновациялар, олар ірі зерттеулерді жүзеге асырады;
oo жақсарту инновациялары, кіші және орташа зерттеулерді іске асырады;
oo жалған инновация, техника мен технологияның ескірген бөліктерін біртіндеп жақсартуға қолданылады.
2. Қолданылуына байланысты:
oo өнімдік инновациялар ─ жаңа өнімдерді шығарып, қолдануға бағытталған;
oo технологиялық инновациялар ─ жаңа технологияларды шығарып, қолдануға бағытталған;
oo әлеуметтік инновациялар, жаңа құрылымдарды құруға бағытталған;
oo нарықтық инновациялар, жаңа нарықтардағы өнімдер мен қызмет етуді тұтынуды іске асыруға бағытталған.
3. Шығу көздеріне байланысты.
oo ғылым мен техниканың дамуынан пайда болған инновациялар;
oo өндірістің қажеттілігінен пайда болған инновациялар;
oo нарықтың қажеттілігінен пайда болған инновациялар.
4. Қайта өндіру процесіндегі рөліне байланысты:
oo тұтыну инновациялары;
oo инвестициялық инновациялар.
5. Масштабына байланысты:
oo күрделі инновациялар;
oo жай инновациялар.
Инновациялардың классификациясына қарай отырып, жаңа енгізілімдердің көп түрлі болатынын байқаймыз [3].
Инновациялық процесті идеяның тауарға айналу реттілік процесі ретінде қарастыруға болады және іргелі, қолданбалы зерттеулер, конструкторлық өңдеулер, маркетинг, өндіріс, өтім кезеңдерінен өтудегі ─ технологияларды коммерциализациялау процесі.
Инновация ұғымына көп көз-қарастар бар, әркім әртүрлі анықтама берген, солардың ең алғашқысы және инноватика теориясының негізін қалаушы - американдық, бірақ түп тамыры австриялық ғалым Й. Шумпетер болатын. 1912 жылы Й.Шумпетер өзінің Экономикалық өсу теориясы еңбегіне алғаш рет инновация ұғымын енгiздi [4]. И. Шумпетер өзінің еңбегінде оған қоса экономикалық тұрақтылықты жаңашыл кәсіпкерлер бұзады. Бұл кәсіпкерлер нарыққа жаңа өнім әкеліп, басқа кәсіпкерлерді бәсекеге шақырады. Әр кәсіпкер бәсекеден қалып қоймас үшін, өз тарапынан басқа да жаңа өнімдер ойлап табуға мәжбүр болады. Әр кәсіпорынның ішкі факторларын жаңадан біріктіру, яғни факторлар комбинациясы арқасында да жаңалық алуға болады деді.
И. Шумпетер бүгінгі күнге дейін өз маңыздылығын жоғалтпаған жаңа комбинациялардың келесі бес түрін көрсетті [5]:
oo жаңа өнімді қалыптастыру;
oo жаңа технология пайдалану;
oo өндіріс процесін ұйымдастырудың жаңа түрлерін пайдалану;
oo сатудың жаңа нарықтарына шығу;
oo ресурстардың жаңа түрлерін немесе жаңа қайнаркөзерін пайдалану.
И. Шумпетер бойынша инновация - тек жаңалық енгізу емес, сонымен қатар өндірістегі жаңа қызмет болып табылады, кәсіпкерлік бұл кәсіп емес, ол тәуекел, бизнес арқылы инновация нарығына жылжу қабілеті. Кәсіпкерлік технологиялық дамумен, инновациямен және экономикалық өсуімен тығыз байланысты.
И. Шумпетер өз теориясын Н.Д. Кондратьев толқындарымен байланыстырды. И. Шумпетерден кейін инновациялар теориясын циклдер теориясымен байланыстыра отырып Г.Менш, К.Фримен т.б ғалымдар жалғастырды.
Ұзын толқын теориясында дискуссия ашқан Г.Менше инновацияларды келесі түрлерге бөледі:
oo Адам өмірінде жаңа өндіріс саласы мен жаңа кәсіп түрін қалыптастыратын базалық инновациялар, яғни нарықта бұрын-соңды болмаған немесе ұсынылмаған қызмет түрі, мысалы автомобильдің, ұшақтың, телефон және интернеттің пайда болуы.
oo Саладағы бар технологияларды жетілдіру, түрлендіру негізінде пайда болған инновациялар, мысалы түрлі-түсті теледидардың шығуы.
oo Псевдоинновациялар, олар базалық инновацялардың түрленуі негізінде пайда болған өнімдер, мысалы ең алғашқы ұялы телефон - базалық инновация болса, одан кейінгі тек функциялары түрлендірілген ұялы телефондар псевдоинновациялар болып табылады [6].
К. Фриман, Дж. Доси, К. Перес өздерінің зерттеу әдістемесінде экономикалық динамиканың және экономикалық өсудің негізгі қозғаушы факторлары деп келесілерді көрсетті: инновация негізіндегі бәсекелестік; экономикалық дамуда білім мен зияткерлік қасиет маңызды рөл атқарады және инновациялық қызметті институционализациялау оның мазмұны мен құрылымына тікелей әсер етуші фактор балып табылады [6].
Й. Шумпетерден кейінгі атақты ғалымдардың тағы бірі Джеймс Брайен Куинн өз тұжырымдарын ортаға салды. Ол инновацияның жалпы сипаттарына тоқталып, инновациялар - қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталады; ықтималды сипатқа ие; күрделілігімен ерекшеленеді; көп уақытты талап етеді; кедергінің пайда болуына, қарсыласуға, тоқтатылымға және шапшаң дамуға бейім деп атап көрсетті.
Ал американдық кеңес беруші МакКинзи компаниясының менеджері Р.Фостердiң технологиялық айырылымдар теориясы И.Шумпетер теориясынан өзгеше болды.
пайда Технологиялық айырылым
уақыт
Сурет 1 - Технологиялық айырылым [6].
Р.Фостердің айтуынша, кез келген технологияның S - сияқты белгілі бір өмірлік циклі болады. Әр кәсіпкер өз технологиясының өмір циклін жақсы білуі қажет, технология құлдырау фазасына жақындағанда ол технологияны жаңартуға немесе ауыстыруға даяр болуы керек (2 сурет).
Бір технология өзінің шегіне жеткенде, келесі жаңа технология пайда болады да, осы мезетте жаңа технология өмірге келеді. Технологиялық айырылымның нәтижесінде жаңа өнім, жаңа үрдіс, яғни инновацияның пайда болуына әкеледі.
Р.Фостердің теориясында инновация - бұл технологиялық айырылымның жаңа технологияның пайда болуы, өндірістің және басқарудың жаңа әдісінің пайда болуының нәтижесі. Нақты өмірде өнім-инновация және үрдіс-инновация бір-бірімен байланысты үрдістер. Жаңа өнім, жаңа өндіріс әдістерін, сонымен қатар жаңа технологияларды талап етеді.
Экономикалық эволюцияда көптеген ғалымдар тұжырымы бойынша олар техника - экономикалық зерттеуiнде инновациялық үрдіс туралы келесi әдiстемелiк негiздерiн ұсынды:
oo экономикалық динамика мен экономикалық өсудi қозғаушы фактор инновациялық негiздегi бәсеке болып табылады;
oo экономикалық дамуда бiлiм мен интеллект басты рөл атқарады;
oo интеллектуалдық қызметті институционализациалау оның құрылымы мен негізі болып саналады.
Инновация теориясы экономикалық өсу теориясында да қарастырылады. Көптеген ғалымдар мен кәсіпкерлердің пікірі бойынша экономикалық өсудің қозғаушы факторы болып: білім, интеллект, инновация танылады.
ХХ ғ. 50 жылдарында американдық ғалым Роберт Солоу экономикалық өсудің жетекші факторы ҒТП болатынына назар аударды. Ұқсас пікір берген басқа да экономистер: Джон Кендрик, Эдвард Денисон. Экономикалық өсуде технологиялық прогрестің ерекше ролін Сайман Кузнец көрсетті. Сайман Кузнец ойынша, қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын, ұлттық өнімнің үнемі өсуі, технологиялық прогрестің арқасында жетеді.
Кейіннен Э. Денисон экономикалық өсу факторларының сипаттамасын жасады. 23 фактордың: 4-і капиталға, 1-жер, қалған 14-і ҒТП-ң жемісі.
Келесі экономист-ғалым - Брайан Твисстің түсінігінде: инновация - ойлап табушылық немесе идея экономикалық мазмұнға ие болатын үрдіс. Бұл пікірге В.Л. Макаров та қосылады.
Инновация терминіне түсінік қысқаша жалпы редакциясы В.А. Макоренконың қазіргі кездегі түсініктер мен терминдер сөздігіне сәйкес инновация (ағылшын innovation - жаңалық енгізу, жаңалық, латын тілінде innovation - жаңарту, жаңғырту) бұл:
oo Техника мен технологияның алмастыруды қамтамасыз ету үшін экономикаға жұмсалынатын қаражат.
oo Ғылыми-техникалық үрдістің жетістігі болатын жаңа техника мен техноголия нәтижесі.
oo Дайын өнім, жаңа ойларды синтездеу, өндіру. Жаңа технологиялар, моделдер құру, оларды өмірге енгзуді қамтамасыз ететін саяси бағдарламалар, т.б.
oo Тіл білімінде - жаңа білімнің пайда болуы, морфологиядағы жаңа түсініктердің пайда болуы [7].
Инновация түсінігіне басқа да ғалымдар өз пікірлерін білдірген, солардың бірі Р. Нельсон. Ол экономикалық эволюцияда алғаш рет инновация түсінігіне байланысты екі үрдісті атады, олар өндірістік инновациялардың пайда болуын білдіретін өзгермелілік (variation) және бәсекеге төзімді және бейімделгіш таңдау (selection) үрдісі деді. Ал Л. Водачек инновацияны Кәсіпорынның жүйе ретінде қызмет етуінің мақсатты өзгерістері деп атады [8].
Инновацияны зерттеуші ғалымдар: Д. Берч (1980 жж.), Б. Киргхофф, П. Друкер (1990 жж.), Ф. Янсен (2000 жж.) инновацияның жасампаздық-бүлдіргіштік рөлі, инновацияның жіктелуінің нақтылау бойынша, инновацияның қарама-қайшылықтарын зерттеуде ғылымға өз үлестерін қосты. М. Портердің экономиканың модернизациялануы жағдайында бәсекеге қабілеттіліктің өсу факторлары және Р. Каплинскийдің "экономика өсуінің тежеуші" феномені атты еңбектері инновация теориясы үшін үлкен маңызы бар еді [9].
Атақты экономист П. Друкер инновацияларды идеялардың пайда болу көздеріне сәйкестіріп мынадай түрлерге жіктейді:
oo күтпеген жағдай, күтпеген сәттілік, күтпеген сәтсіздік негізінде пайда болған инновациялар;
oo өндіріс үрдістерін қажет етуге негізделген инновациялар;
oo сала құрылымы мен нарықтық өзгерістердің нәтижесіндегі инновациялар;
oo демографиялық өзгерістерге негізделген инновациялар;
oo түсіну, көңіл күй мен құндылықтарға негізделген инновациялар;
oo жаңа білімге негізделген инновациялар [10].
1990 жылы Венгриялық ғалым Б. Санто инновация терминінің мәнін ашуда жан-жақты еңбек етіп, мынадай анықтама берді: инновация - идеялар мен ойлап табуларды тәжірибеде қолдану арқылы сапасы жағынан жоғары өнім немесе технология жасауға мүмкіндік беретін қоғамдық - технико - экономикалық үрдіс [11].
Өткен ғасырдың 90 жылдары Б. Киргхофф фирмаларды инновациялық сипаты бойынша жіктеуге тырысты, соның нәтижесінде олардың төрт типін бөліп шығарды:
oo өзекті (core) фирмалар - инновацияның өрлеу қарқыны мен өсу деңгейі төмен кішігірім компаниялар. Олардың қызметі қысқа мерзімді табыс әкелетін 1-2 инновация енгізуден басталады, ал кейін тиімділігі бір қалыпқа келіп, өсу қарқыны өзгеріссіз қалады.
oo кеудемсоқтық немесе aтаққұмар (ambitious) фирмалар - бірінші типке ұқсас, бірақ өздерінің өткізуде шебер ұйымдастыруы арқасында өсу қарқынының жоғары көрсеткіштеріне жетеді.
oo тиімді (glamorous) фирмалар - инновацияларды үздіксіз енгізу бойынша үлгі тұтарлық фирмалар, сол себептен өсу қарқыны да, инновация қарқыны көрсеткіштері де жоғары.
oo қысылған немесе шектелген (constrained) фирмалар - бұл аты айтып тұрғандай қаржы-қаражат және ресурстарға тапшы фирмалар.
Осыдан шығатыны, кәсіпорынның өсу қарқыны бәсеңдеген, не болмаса инновациялық қызметке шектен тыс, тым көп қаражат жұмсалу нәтижесінде банкроттыққа ұшырау қаупі бар фирмалар.
Б. Киргхоффтың 1978-1984 жылдары жасаған зерттеулері барысында нағыз жасампаздық-бүлдіргіштік инновациялар болып, екі орташа топты көрсетті: кеудемсоқтық немесе aтаққұмар және тиімді; жоғары инновациялық фирмалар және төмен инновациялық фирмалар сәйкесінше тиімді және кеудемсоқтық немесе aтаққұмар мәртебесіне ие болады [12].
Инновацияның мәнін нақтылауда ТМД ғалымдары да өз үлестерін қосты. Украиндық ғалым В.Л. Саллин, 1991 жылы иновациялық өндіріс - ғылыми-техникалық жаңартпалар негізінде жүзеге асатын өндірісті түсіндіреді. Соңғысы қазіргі түсінікте жаңалықтармен, ғылыми-техникалық шешімдермен және рационализациялаумен байланысты өндіргіш күштердің барлық жетілдірулері, қайта құрулары мен өзгертулері деп түсінуге болады.
Ресейлік ғалым Н.М. Большаков, 1994 жылы инновацияны өндіріс шығындарын төмендетуге және еңбектің әлеуметтік жағдайларын өзгертуге мүмкіндік беретін өнімнің жаңа немесе жақсартылған тұтынушылық қасиеттерінің, сонымен қатар жаңа техника мен технологияның, еңбекті ұйымдастыру мен өндірістің жаңа формалары мен әдістерінің енгізілу нәтижесі деп атады [13].
Инновациялар түсінігі жөнінде отандық мамандардың өз пікірлері бар. С.Б. Абдыгаппарова (1996 жылы) инновация - шаруашылық жүргізуші субьектілермен зерттемелерді, әзірлемелерді ғылыми негізделген идеяларды енгізуді қамтитын, мемлекеттік және нарықтық реттеу арқылы қоғамның өмір сүру деңгейін жоғарылатуға бағытталған нәтижеге жету процесі,- дейді. Ал Н.А. Барлыбаева (2006 жылы) өзінің Қазақстанның ұлттық инновациялық жүйелері: перспективалары мен даму механизмдері атты монографиясында мынандай тұжырымға келеді: нарықтық табыстар ең алдымен, инновациялық қызметке қатысушылардың жаңаша, креативтік қасиеттеріне байланысты болады. Соған қарамастан, инновация технологиялық секірісте не болмаса нарықтық сұранысты туындатушы да емес, олардың өзара бірлескен қатынасынан пайда болған құбылыс деп түсіндіреді [14].
Инновациялық процесс әр түрлі жағдайлардан және әр түрлі дәрежедегі нақтылаудан қарастырылуы мүмкін.
Біріншіден, ғылыми-зерттеудің, ғылыми-техникалықтың, инновациялықтың, өндірістік қызметтің және маркетингтің параллельді-реттілік түрдегі жүзеге асырылуы.
Екіншіден, жаңалықтың өмірлік циклның идеяның пайда болуынан бастап оның өңдеуі мен таратуындағы уақытша кезеңдері ретінде.
Үшіншіден, жаңа өнім түрі мен қызмет көрсетуді өңдеу мен таратудағы қаржыландыру мен инвестициялау процесі ретінде.
Жалпы инновациялық процесс жаңа табыстарын алудан және коммерциализациялаудан, жаңа технологиялардан, өнім және қызмет түрлерінен, өндірістік, қаржылық, әкімшілділік немесе басқа сипаттағы және басқа интеллектуалдық қызметтің нәтижелерінен тұрады. [4]
Изменение характера инновационного процесса атты еңбегінің авторы Рой Росвелл инновациялық процестің бірнеше модель буынын ұсынды.
Инновациялық процестің мәнінің желілік жолын ол 1950 және 1960 жылдардың ортасына жатқызады, яғни инновациялық процестің бірінші буынына, бұл технологиялардың әсерлерінен алға жылжып отырады. (1-сурет).
Фундаментальды зерттеулер
Маркетинг
Өтім
Қолданбалы зерттеулер
Өнеркәсіпті нұсқа
Тәжірибелі нұсқа
Өндіріс
Сурет 2 - Инновациялық процестің бірінші буыны [15]
Росвелл бойынша, инновациялық процестің екінші буыны 1960 жылдардың аяғы мен 1970 жылдардың басына жатады деген. Бұл да желілік-тізбектілік модель, бірақ нарық маңыздылығына тіреледі және қажеттіліктерге ҒЗТКЖ әрекет етуді. (3-сурет).
Жаңалық ашу
Мүмкіндік
Қажеттілік
Өнім іздеу
Пайдалану
Жаңа орта
Идеялар
Идеялар
Сурет 3 - Инновациялық процестің екінші буыны [15]
Үшінші буын: 1970 жылдардың басы ─ 1980 жылдардың ортасы. Түйіндес модель. Маңызды түрде бірінші мен екінші буындардың қиыстырылуы технологиялық қабілеттер мен нарық қажеттіліктері мен мүмкіндігіне байланысты. (4-сурет).
Жаңа қажеттілік
Идеялар концепциясы
Жаңа технология мүмкіндіктері
Іздеу
Өндіріс
Маркетинг, сауда
Нарық
Технология мен өндірістің даму деңгейлері
Қоғам қажеттіліктері және нарық
Сурет 4 - Инновациялық процестің үшінші буыны. Инновациялық процестің интерактивті моделі [15]
Төртінші буын: 1980 жылдардың ортасы ─ қазіргі уақыт. Бұл алдыңғы қатарлы жапондық модель. Интегралданған топтың параллельді қызметіне және сыртқы көлденең және тік байланыстарға назар аударуымен ерекшеленеді. Мұнда параллельді қызмет маңызды. Әр түрлі бағыттардағы іс-әрекетті орындау негізінде бірнеше топ мамандары бойынша бір уақытта жұмыс жасау қарастырылады. Бұл тапсырмаларды шешуді тездетеді.
Бесінші буын: қазіргі уақыт ─ болашақ. Бұл стратегиялық тораптар, стратегиялық интеграция, байланысты орнату моделі. Бұның басқалардан ерекшелігі, параллельді процеске жаңа функциялардың қосылуында. Бұл есептеу техника жүйесін, информатиканы қолданудағы ҒЗТКЖ-нің енгізу процесі және солардың көмегімен стратегиялық байланыстар орнатылады.
Инновациялық идеялардың пайда болуы жаңа ғылыми нәтижелерді пайдалану мүмкіндігі фундаментальды кезеңде және іздестірушілік зерттеулерінде, қолданбалы зерттеулерде, өңдеулерде жүзеге асады.
Жаңа техниканы жасау және меңгеру процесі жаңа ғылыми білімдерді алуға бағытталған фундаментальды зерттеулерден (ФЗ) басталады. ФЗ-ның мақсаты ─ құбылыстар арасындағы жаңа байланыстарды ашу, табиғаттың даму заңдылықтарын түсіну. ФЗ теоретикалыққа және іздестірушілікке бөлінеді.
Теоретикалық зерттеулердің нәтижелері ғылыми жаңалықтарда, жаңа түсініктерді ұсыну мен дәлелдеуде, жаңа теорияларды жасауда көрініс табады. Іздестірушілікке негізгі міндетті қамтитын идеялар мен технологиялардың жаңа прициптерін ашудағы зерттеулер жатады. Іздестірушілік ФЗ қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырудың жаңа әдістерін экспериментальдік тексерумен және дәлелдеумен аяқталады. Барлық іздестірушілік ФЗ академиялық мекемелерде, ЖОО-да, сонымен қатар ірі ғылыми-техникалық өнеркәсіптік ұйымдардағы жоғары ғылыми білікті персоналдарында жүргізіледі.
Инновациялық процестің келесі кезеңі ─ қолданбалы ғылыми-зерттеушілік жұмыстар. Олардың орындалуы теріс нәтижелерді алумен байланысты болып келеді. Қолданбалы ғылыми-зерттеушілік жұмыстарды жүргізуге құралдарды салу кезінде тәуекелділік пайда болады. Егер инвестициялар инновацияда тәуекелділік сипатта болғанда, олар тәуекелді инвестициялар деп аталады.
Тәжірибелі-конструкторлық және конструкторлы-жобалау жұмыс кезеңдері жаңа өнім түрін өңдеумен байланысты. Ол эскизді-техникалық жобалауды, жұмыстық конструкторлық құжаттамалауды шығаруды, тәжірибелі нұсқаларды сынауды және жасауды қарастырады.
Тәжірибелі-конструкторлық жұмыстар (ТКЖ) техникалардың, материалдардың, технологиялардың жаңа нұсқаларын жасау үшін қолданбалы зерттеулердің нәтижелерін қолдануда көрініс табады. ТКЖ ─ бұл ғылыми зерттеулердің қорытынды сатысы және зертханалық жағдайлар мен экспериментальдық өндірістерден өнеркәсіптік өндіріске өзгеше түрде өтуі. ТКЖ-ға мыналар жатады: инженерлік объектінің белгілі конструкциясын өңдеу, жаңа объектінің нұсқаларын және идеяларды өңдеу, технологиялық процестерді өңдеу.
Инновациялық жобаның күрделілігіне байланысты (жаңа өнім түрін меңгеру және өңдеу) инновациялық қызметтің бастапқы кезеңінде шешілетін міндеттер әр түрлі болуы мүмкін. Көбінесе, ірі инновациялық жобаларды меңгеру және өңдеу кезінде ғылыми-зерттеулер жұмыс нәтижелерінің жүйелік интеграциясы жүзеге асады.
Бастапқы кезеңдегі жұмысты атқарушылары болып ғалымдардың шығармашылық ұжымдары, ЖОО-дың, университеттердің, институттардың, мемлекеттік және ғылыми-техникалық орталықтардың (ҒТО) инженерлі-техникалық жұмысшылары табылады.
Инновациялық қызметтің нәтижесінің тәжірибелік жұмысын жасау нарықтық кезеңде жүзеге асады, бұл нарыққа енгізуді, нарықты кеңейтуді, өнімнің жетілуін және төмендеуін қамтиды.
Өндірістің алдын алу сатысында тәжірибелі және экспериментальды жұмыстар жүргізіледі. Ғылыми зерттеулер мен өңдеулерді жүргізуге қажетті экспериментальдық жұмыстар арнайы құрал-жабдықтарды қамтамасыз етуге, жасауға, жөндеуге бағытталған.
Өнеркәсіптік өндіріс сатысы екі кезеңнен тұрады: жаңа өнім өндірісі және оны тұтынушыларға жеткізу. Біріншісі ─ бұл тұтынушылардың сұранысымен анықталатын, материалданған жетістіктердің ғылыми-техникалық өңдеудегі тікелей қоғамдық өндірісі. Екіншісі ─ жаңа өнімді тұтынушыға жеткізу.
Инновациялық процестің ҒТП-тен айырмашылығы, ол енгізумен аяқталмайды, яғни жаңа өнімнің нарықта бірінші пайда болуы және қызмет көрсетуі. Бұл процесс енгізуден кейін де тоқтамайды, өйткені тарату (диффузия) шаралары бойынша жаңалық әбден жетіледі, тиімдірек болады, бұрын белгілі болмаған тұтынушылық қасиетті иемденеді. Бұл оған жаңа нарық пен қолдану саласына және жаңа тұтынушыларға жол ашады. Осылайша, бұл процесс нарық талап ететін өнімдерді жасауға, қызмет көрсетулерге бағытталған және тығыз біртұтас ортада жүзеге асатын: оның бағыттылығы, қарқындылығы, мақсаттары әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты және онда ол қызмет атқарады, дамиды.
Инновациялық ортаның әр түрлі деңгейлерінде пайда болатын диффузды процестердің мәні жаңалықтар мен жаңалық енгізудің тепе-теңдік күйде таралуының ғылыми-техникалық, өндірістік, ұйымдық-экономикалық қызметтердің іскерлік циклмен және қызмет көрсету сферасымен анықталады. Соңында диффузды процестер қоғамдық өндірістегі жаңа технологиялық тәртіптерге басымдылық жағдайды алуға мүмкіндік береді. Сонымен бірге экономиканың құрылымдық қайта құрылуы жүзеге асады.
Инновацияның әсерлеріне техникалық, экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және инновациялық процестің басқа нәтижелері жатады.
Инновация әсерлері мен инновациялық процестің тиімділігін бағалау келесі шектеулер мен рұқсаттамаларға негізделген:
oo инновация әсерлері бөлек кәсіпорын деңгейлерінде бағаланады және өлшенеді;
oo өлшеуде экономикалық, техникалық, әлеуметтік, экологиялық және т.б. әсер түрлері қарастырылады;
oo кәсіпорын инновациялық жобаға инвестицияланған құралдарды қайтарып алуға сенеді, яғни қаржылық нәтиже инновация табыстылығының соңғы белгісі болып табылады;
oo әсерлерді өлшеу үшін сапалық және мөлшерлік әдістер қолданылады;
oo әсерлер инновациялық процестің барлық кезеңдері бойынша өлшенеді және бағаланады, инновация идеяларынан бастап коммерциялық іске асырудың бастапқы кезеңімен аяқталады;
oo инновациялық процестің барлық қатысушылары жағынан кезең бойынша әсерлерді өлшеу мен бағалау жүзеге асады;
oo алынған инновация нәтижелерін салыстыру үшін өлшенетін көлемдердің барлығы қарастырылады.
Инновацияны жүзеге асыру кезінде пайда болатын нәтижелер әр түрлі деңгейлер мен бағыттарда өлшенуі мүмкін. Жалпы екі негізгі деңгейді қарастыруға болады: микро және макродеңгейде. Микродеңгейде, яғни кәсіпорын деңгейінде, бөлек инновациялық жоба бағаланады, бұл жаңа өнім жасауды, енгізуді немесе қызмет көрсетуді, технологияларды, жоспарлау жүйелерін, есептеуді және т.б. қарастырады. Бір кәсіпорын деңгейінде жүзеге асатын кешенді жобалар сериялары бағаланатын болса, онда макродеңгейлік бағалауды айтуға болады. Бұл жерде, саладағы лидердер болып табылатын ірі кәсіпорындар туралы айтылған. Макродеңгейге әр түрлі саладағы кәсіпорындар мен кооперация шеңберінде іске асатын инновациялық жобалардың кешендерін жүзеге асыру нәтижелері жатады. Салалық немесе халықшаруашылық бағытындағы инновациялардың іске асуы кезінде пайда болатын әсерлер макродеңгейде бағалануы және өлшенуі керек.
Макро және микродеңгейлер арасындағы аралық кәсіпорын деңгейінде бірнеше техникалық тектес және өзара байланысты синергетикалық әсерлердің жетістіктерін қамтамасыз ететін инновациялық жобалардың өңделу нәтижелері болып табылады.
Инновациялық қызметтерден әсерлер.
Техникалық әсерлер
Экономикалық әсерлер
Басқа әсерлер
Тікелей
Тікелей емес
Тікелей
Тікелей емес
Жүйеліктер
Индивидуалды
Объект бірліктері үшін ерекше түрде анықталады
жаңа технологияларды меңгеру, оқу
айналымдарды тездету
Бәсекелестер өнімінің сату көлемінің төмендеуі
экологиялық
ғылыми қабылдау
ноу-хау
табысты көбейту
бәсекелестердегі шығындардың көбеюі
әлеуметтік
өзін таныту
патенттер,артықшылықтар
шығындарды төмендету
басқарушылық
әлсіз жақтарды табу
нарықтың өсім үлесі
Сурет 5 - Инновациялық қызмет әсерлерінің түрлері [16]
Жоғарыда айтылғандай, инновация процесінің барлық нәтижелер түрлері бағалану және өлшену қажет [16].
Техникалық әсерлер. Инновациялық жобалардың әр қайсысына техникалық әсерлердің өзіндік ерекше өлшеуіштері анықталуы керек. Мысалы, техникалық инновация процесі кезінде сенімділік, беріктілік, тезқозғалғыштық, уақыт мерзімдік және т.б. берілген сипаттамалар жүзеге асуы мүмкін.
Басқарушылық инновация сферасындағы техникалық әсерлерге, мысалы, шығындардың пайда болу орындарына байланысты олардың дәл есептеулерін көтеру, құжат айналым уақыттарын қысқарту және т.б. жатқызуға болады. Тікелей техникалық әсерлерді объективті бағалау зерттеушілердің, инженерлердің, технологтардың және инновацияның объектісі бойынша басқа мамандардың көмегі арқылы алынуы мүмкін.
Тікелей әсерлермен қатар тікелей емес әсерлер болады. Тіпті егер инновация жоспарланған техникалық әсерлерге жетпесе, жаңа өнім, қызмет, әдістер мен амалдарды меңгеру аймағында оқытулық әсерлер пайда болады. Сонымен қатар, бөлек ноу-хау және артықшылықтарды тіркеуді патенттеу жүзеге асуы мүмкін, сонымен бірге техникадағы әлсіз орындарды, технологияларды, кәсіпорын ұйымдарын білу қарастырылады.
Экономикалық әсерлер. Шешім қабылдау сатысында инновацияның экономикалық тиімділігін бағалау есептемелерін және инновацияның жүзеге асудағы коммерцияның бастапқы фазасында бағаланатын экономикалық әсерлерден айырып білу керек. Біріншілері ─ инновацияның ең қолайлы баламаларын таңдауда қолданылады, екіншілері ─ кәсіпорын қызметтерінің нақты жағдайларын қоса алғанда, таңдалған баламаларды жүзеге асырудағы нәтижелерді бағалау үшін қолданылады.
Экономикалық әсерлерді техникалық әсерлер сияқты тікелей және тікелей емес деп бөлуге болады. Тікелей әсерлерге пайда өсімін, айналыстың жоғарлауын, нарық өсімін, шығындардың төмендеуін және т.б. жатқызуға болады. Қарастырылған экономикалық әсерлер түрлерін белгілі уақыт аралығында және де өнім бірлігінде де өлшеуге болады. Өлшеу әдісін таңдау инновацияның түріне байланысты.
Тікелей емес экономикалық әсерлер ең алдымен бәсеке аймағында көрініс табады: бәсекелестердегі сату көлемінің төмендеуі, бәсекелестердегі шығындардың жоғарлауы және т.б.
Басқа әсерлер. Жүйелік және индивидуалды аймақтағы әсерлерді бағалай және тани білу керек. Инноваторлардың сәттілігінің индивидуалды аспектілерінде маңызды орынды жариялауда қабылдау, беделді премия алу және т.б. алады. Қазіргі кезде жаңа өнімдерді және технологияларды жасау саласында қоршаған ортаға зиянды әсер етудің төмендеуі инновацияның сәттілік көрсеткіші болып табылады.
Инновацияның жүзеге асырудың әлеуметтік нәтижелері ретінде жаңа жұмыс орындарын жасауды, жұмыс жағдайын жақсартуды, жаңа басқару әдістерін енгізу арқылы ұжым арасында адамдық қатынастарды жасауды айтуға болады.
Инновация табысты ма немесе табысты емес пе? деген қорытындының дұрыстығы табыс көрсеткішінің қандай уақытта өлшенгендігіне байланысты. Мысалы, инновациялық процестің жүзеге асырылуындағы тікелей экономикалық әсерлер өлшенетін болса, онда өнімді шығарғаннан кейін өлшеуді жүргізу керек. Бұл жерде жыл ішінде белгілі бір сату көлеміне жеткеннен кейін өлшеуді бір жылдан, екі жылдан кейін жүргізу керек.
Инновациялық әсерлерді өлшеу мен бағалауда маңызды орынды бағалау субъектісін таңдау алады. Оның сайма-сайлығы, толықтылығы, аспектілері, әділдік деңгейін бағалауды кім жүргізгеніне байланысты. Инновацияның табыстылығын бағалау субъектілерінің түрлері 6-суретте көрсетілген.
Бағалау субъектілері
Құрылымдандырылған бағалау жүйелерін иемденбейтіндер
Жақтас тұлғалар
Кәсіпорын қызметкерлері
Топтар
Индивидуумдар
Сыртқы топ консультанттар
Ішкі топ мамандары
Құрылымдандырылған бағалау жүйелерін иемденетіндер
Экономистер, финансистер
Инженерлер технологтар
Генералистер
Мамандар
Сурет 6 - Инновацияның табыстылығын бағалау субъектілерінің түрлері [17]
Инновацияны жүзеге асыру кезінде пайда болатын нәтижелер әр түрлі деңгейлер мен бағыттарда өлшенуі мүмкін. Жалпы екі негізгі деңгейді қарастыруға болады: микро және макродеңгейде. Микродеңгейде, яғни кәсіпорын деңгейінде, бөлек инновациялық жоба бағаланады, бұл жаңа өнім жасауды, енгізуді немесе қызмет көрсетуді, технологияларды, жоспарлау жүйелерін, есептеуді және т.б. қарастырады. Бір кәсіпорын деңгейінде жүзеге асатын кешенді жобалар сериялары бағаланатын болса, онда макродеңгейлік бағалауды айтуға болады. Бұл жерде, саладағы лидердер болып табылатын ірі кәсіпорындар туралы айтылған. Макродеңгейге әр түрлі саладағы кәсіпорындар мен кооперация шеңберінде іске асатын инновациялық жобалардың кешендерін жүзеге асыру нәтижелері жатады. Салалық немесе халықшаруашылық бағытындағы инновациялардың іске асуы кезінде пайда болатын әсерлер макродеңгейде бағалануы және өлшенуі керек.
Инновация әсерлерін өлшеу концепциясы инновациялық процестің барлық кезеңдерін реттілік түрде қамтуына негізделген. Осы концепцияға сай өлшеуді процесс алып жүреді, ал нәтижелер басқарушылық шешім қабылдау үшін қолданылады. Кезеңнің аты, аралық нәтижелердің түрлері, сандық өлшеуіш, бағалау субъектілері 3-кестеде көрсетілген.
Кесте 3 - Инновациялық процестің кезеңдері бойынша бағалау және өлшеу [17]:
Кезеңнің аты.
Аралық нәтижелердің түрі
Нәтижелердің сандық өлшеуі
Бағалау субъектісі (сатыны бағалаушы)
Өнім(қызмет) идеясы
Бірнеше өңделген идея мен ұсынысты сипаттайтын хаттама
Идеялар саны, альтернативалар
Техника бойынша эксперттер
Зерттеулер, өңдеулер
Конструкциялар, прототиптер, экспериментальды қондырғылар
Өндірістіліктің өсімі, жылдық өнімнің шығуы, ресурс шығындарының төмендеуі, техниканы дамыту
Техника бойынша эксперттер
Жаңалық ашу
Патенттер, публикация, премия
Аталған нәтижелердің саны
Ғылыми қызметкерлер
Инвестициялар, шығару, маркетинг
Нарықтық өнімдер, жүзеге асырылатын технологиялар
Техникалы-экономикалық жақсарулардың толық сипаттамасы
Маркетинг бойынша менеджерлер, инженерлер
Инновацияларды нарыққа немесе өндіріске шығару
Айналым, шығындарды экономдау, пайда
Ақша құралдарының абсолютті сомасы, индекстер, уақыт бойынша салыстыру көлемі, бағалы қағаздар курсының өсімі
Маркетинг, өндіріс бөлімдері, тексерушілер, сала бойынша эксперттер, банкирлер
Ағымдық сауда немесе қолдану
Нарық, шығын, пайдалар үлесінің өзгеруі
Сонымен, инновация және инновациялық қызмет барынша жас ұғымдар болғанымен, олар туралы кең көлемді теориялар жазылған. Әлемдік экономиканың даму барысында инновациялық теория көптеген ғалымдармен жан-жақты қарастырылған.
1.2 Нарықтық экономика жағдайындағы инновацияны басқару теориясы
Инновациялық қызмет дегеніміз бүкіл инновациялық процесс барысында атқарылатын қызметтер. Инновациялық қызметтiң мазмұны. Инновациялық қызметке мынадай қызмет түрлерi жатады:
1) қоғамды басқару саласына жаңа идеялар мен ғылыми бiлiмдердi енгiзу;
2) экономикалық айналымда iске асырылатын жаңа немесе жетiлдiрiлген өнiмдi (жұмысты, көрсетiлетiн қызметтi), жаңа немесе жетiлдiрiлген технологиялық процестi жасауға бағытталған ғылыми-зерттеу, жобалау, iзденiс, тәжiрибе-конструкторлық және технологиялық жұмыстарды орындау мен оларға қызмет көрсету;
3) инновациялық тауарларды (жұмыстарды, көрсетiлетiн қызметтердi) өткiзу рыногын ұйымдастыру;
4) өндiрiстi технологиялық қайта жарақтандыруды және дайындауды жүзеге асыру;
5) жаңа технологиялық процестердi, тауарларды (жұмыстарды, көрсетiлетiн қызметтердi) сертификаттау мен стандарттау мақсатында сынақтар өткiзу;
6) бастапқы кезеңде инновациялық жоба өтемдiлiгiнiң нормативтiк мерзiмiне жеткенге дейiн жаңа немесе жетiлдiрiлген өнiм (жұмыс, көрсетiлетiн қызмет) өндiру және (немесе) жаңа немесе жетiлдiрiлген технологияны қолдану;
7) инновациялық инфрақұрылымды құру мен дамыту;
8) инновациялық қызмет нәтижелерiн насихаттау және тарату;
9) игеру және iске асыру мақсатында интеллектуалдық меншiк объектiлерiне (оның iшiнде ашылмаған ғылыми, ғылыми-техникалық және технологиялық ақпаратқа) құқықтарды қорғау, беру және иемдену;
10) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес инновациялар жасауға бағытталған өзге де қызмет түрлерi жатады.
Инновациялық қызмет дегеніміз бүкіл инновациялық процесс барысында атқарылатын, экономикалық саланың кез-келген бағытында ғылыми-техникалық зерттеулердің нәтижелерін, жаңа технология мен жаңа өнімді өндіріске енгізуге арналған қызмет түрі.
Субъектілері:
1. Инновацияларды жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар;
2. Инновациялық қызметті жүзеге асыратын арнайы субъектілер-технопарктер, технополистер, венчурлық қорлар, инновациялық қорлар;
3. Инновациялық қызметті реттейтін мемлекеттік органдар;
4. Өндірушілер мен тұтынушылардың құқығын қорғайтын қоғамдық ұйымдар.
Объектілері:
1. Инновциялық жобалар мен бағдарламалар;
2. Интеллектуалды еңбектің нәтижесі;
3. Инновациялық қорлар, өнім, технологиялар.
Тәжірибе жүзінде инновациялық үрдістерді ұйымдастыру, жоспарлау, бақылаудың көптеген әдістері бар. Олардың көбісі иновациялық менеджмент, стратегиялық менеджмент, жобаларды басқару, менеджменттің жалпы теориясы сияқты пәндер мен ғылымдардың негізінде қалыптасқан. Жоғарыда айтылғандай жаңа өнімнің нарыққа тиімді енуі мен пайдалы болуы инновациялық үрдістердің тиімді ұйымдастырылуы негізінде болады.
Осы инновациялық процессті ұйымдастырудың тәжірибе жүзінде бірнеше түрі бар олар:
oo сатылы әдіс (оны немесе дәстүрлі, классикалық, тізбекті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz