Кәсіпорынның негізгі құралдарын пайдаланудың теориялық негіздері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі құралдарды тиімді пайдаланудың мәні, құрылымы мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Негізгі құралдарды пайдалану көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Негізгі құралдарды тиімді пайдалануға әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ..16
2 «ЖАРКЕНТ АУДАНДЫҚ ЭЛЕКТРЖҮЙЕСІ» АҚ.НЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1. «Жаркент аудандық электржүйесі» АҚ.ның экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2. «Жаркент аудандық электр жүйесі» АҚ.ның қаржы.экономикалық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Кәсіпорында негізгі құралдарды тиімді пайдалануын талдау ... ... ... ... ... ..36
3 КӘСІПОРЫНДА НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Кәсіпорында негізгі құралдарды ұтымды пайдалану іс.шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.2 “Жаркент аудандық электр жүйесі” АҚ.ның негізгі құралдарды жаңарту тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
1 КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі құралдарды тиімді пайдаланудың мәні, құрылымы мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Негізгі құралдарды пайдалану көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Негізгі құралдарды тиімді пайдалануға әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ..16
2 «ЖАРКЕНТ АУДАНДЫҚ ЭЛЕКТРЖҮЙЕСІ» АҚ.НЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1. «Жаркент аудандық электржүйесі» АҚ.ның экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2. «Жаркент аудандық электр жүйесі» АҚ.ның қаржы.экономикалық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Кәсіпорында негізгі құралдарды тиімді пайдалануын талдау ... ... ... ... ... ..36
3 КӘСІПОРЫНДА НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Кәсіпорында негізгі құралдарды ұтымды пайдалану іс.шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.2 “Жаркент аудандық электр жүйесі” АҚ.ның негізгі құралдарды жаңарту тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Нарықтық қатынастарға өтумен байланысты әр бір қоғам даму жолдарын таңдау алдында тұрады. Нарықтық экономикада шынайы экономикалық процестердің қиындығы, олардың қайшылығы және біртекті еместігі қоғамның прогрессивті тенденциялардың дамуына жауап беретін экономикалық саясаттың бағыттарын таңдау үшін айтарлықтай қиындықтар туғызады.
Қазіргі экономика – бұл бір-біріне қайшы келетін топтар қатынасы: нарықтық қатынастар жүйесі және барлық экономиканың саналы реттелуі.
Бұл мәселелерді шешу үшін кәсіпорынды тек қана техникалық потенциалмен қамтамасыз етіп қоймай сонымен қатар оларды пайдаланудың тиімділігін көтеру қажет.
Өнім өндірісі және қызмет көрсету процессінде келесі экономикалық ресурстардың түрлері пайдаланылады: табиғи ресурстар (жер, сулы және тоғайлы, жер қойнауы); еңбек ресурстары (адамдар және олардың қызмет көрсету және тауарларды шығару мүмкіндігі); өндіріс қорлары (өндірістік ғимараттар, құрылыстар, станоктар, тасымал құралдары, материалдар, шикізат, энергия, запас бөлшектер және т.б.), адамдардың кәсіпкерлік қабілеттілігі.
Өндірістің заттанған құралдары кәсіпорын құралдары деп аталады. Құралдар өндіріс құралы ретінде өнімді шығаруға қатысатын, бірақ өндіріс процесінде олардың функциясы бойынша ажыратылатын еңбек құралдары және еңбек заттары болып бөлінеді.
Қазіргі экономика – бұл бір-біріне қайшы келетін топтар қатынасы: нарықтық қатынастар жүйесі және барлық экономиканың саналы реттелуі.
Бұл мәселелерді шешу үшін кәсіпорынды тек қана техникалық потенциалмен қамтамасыз етіп қоймай сонымен қатар оларды пайдаланудың тиімділігін көтеру қажет.
Өнім өндірісі және қызмет көрсету процессінде келесі экономикалық ресурстардың түрлері пайдаланылады: табиғи ресурстар (жер, сулы және тоғайлы, жер қойнауы); еңбек ресурстары (адамдар және олардың қызмет көрсету және тауарларды шығару мүмкіндігі); өндіріс қорлары (өндірістік ғимараттар, құрылыстар, станоктар, тасымал құралдары, материалдар, шикізат, энергия, запас бөлшектер және т.б.), адамдардың кәсіпкерлік қабілеттілігі.
Өндірістің заттанған құралдары кәсіпорын құралдары деп аталады. Құралдар өндіріс құралы ретінде өнімді шығаруға қатысатын, бірақ өндіріс процесінде олардың функциясы бойынша ажыратылатын еңбек құралдары және еңбек заттары болып бөлінеді.
1. «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақсатанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» ҚР-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан 2010жыл.
2. Қазақстан Республикасының 2007-2015 жылдарға арналған индустриялды-инновациялық даму стратегиясы // 2007жыл,17 мамыр
3. Сергеев .Экономика педпиятия.:Учеб – М,2007
4. Кәсіпорын экономикасы. Под. ред. В.М. Семенова, - М., 1998 ж.
5. Құрылыс экономикасы. Под. ред. И.С. Степанова, - М., 1998 ж.
6. «Жаркент аудандық электржүйесі» АҚ-ның мәліметтері бойынша.
6. Экономика предприятия. В.Я. Горфинкеля В.А. Швандара. Москва 2004
7. Экономика учебная.А.П. Казанов.Москва 1999 г.
8. Экономика предприятия С.Т. Купешова
9. Снитко Х.Ф. Өнеркәсіптік кәсіпорында негізгі құралдар есебі, конспект шолуы. – Минск: Экаунт, 1993 ж.
10. Ашимбаев Т. Қазақстанның нарық жолындағы экономикасы, Қазақстан, 1994 ж.
11. Шмолен Г. Кәсіпорын экономикасының негіздері және проблемалары – М., 1996 ж.
12. Окаев О., Дюкова Е.М. Нарық жағдайындағы өнеркәсіптік кәсіпорын экономикасы. Алматы, 1994 ж.
13. Хамзин С.К. Құрылыс өндірісінің экономикасы. Алматы:«Баспа», 2006 ж.
14. Бухгалтерлік есептің Қазақстандық үлгілері және оларға методикаалық ұсыныстар. Бөлім 1. Журнал. Алматы: «Бико», 2006 ж.
15. Статистикалық есептеме, форма 11 «Кәсіпорын негізгі құралдарының қозғалысы және бар болуы» 2004-2005 ж.ж
16. Кәсіпорынның жылдық жиынтық табысының декларациясы, форма 100.
17. Кәсіпорынның 2009 жылғы негізгі құралдар амортизациясының журналы.
18. Экономика предприятия В.Я. Хрипач Г.З. Сума. Экономпресс 1999 г.
19. Экономика предприятия. Н.В. Минеева.
20. Нарықтық экономика негіздері. Б. Жүнісов.У. Байжомартов.Ү. Мамбетов А-ты 1999 ж.
21. Жалпы экономикалық теория.Ө.Қ. Шеденов.Б.А.Жүнісов.
22. Шоқаманов А.Н. ҚР негізгі құрал-жабдықтар мен материалдық емес активтер. 1999-2008жыл: Статистикалық жинақ – Алматы,2008
23. Абдуллина А.Ш. Управление эффективном исползованием основных фондов в условиях формиравания рыночного отношениях.:автореферат - Алматы, 1993
24. Булатова А.С., Экономика.- Экономист,2008
25. Бергольц С.Б. Экономический анализ хозяйственной деятельности на современном этапе развития. - М.: Финансы и статистика, 1994
26. Воронина Е.В. Формированияя эффективной структуры құралдара корпораций нефтегазового комплекса.: Афтореферат - Тюмень, 2008
27. Волков И.М. Экономика предприятия: Учебное для вузов.-М:ЮНИТИ, 1999
28. Горфинкель В.Я., Купряков Е.М. Экономика предприятия: Учебное для вузов.-М:ЮНИТИ, 1999
29. Гиляровский Экономический анализ: Учебник - М: Проспект,2008г
30. Горфинкель В.Я., Экономика фирмы- М:ЮНИТИ,2008г
31. Дюйсенбаев К.Ш. Анализ хозяйственной деятельности педпреятия: Учебное пособие.- Алматы: Экономика, 1998.-с.184
32. Ержанова М.С., Ержанова С.М. Учетная политика на Казахстанском предприятии.(практический аспект). – Алматы: Издателской дом «БИКО»,2008.-54с
33. Зайцев Н.К. Экономика промышленного педприятия: Учебное пособие. – М.: Проспект,2008
34. Каволев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. – М: Проспект,2008
35. Кенжегузина М.Б. Экономика Казахстана в условиях глоболизации: механизм модернизации функционорования. - Алматы, 2009
36. Мельник М.В. Экономический анализ финансово-хозяйственной деятельности.- М:ЮНИТИ,2008г
37. Макарьева В.И. Анализ финансово-хозяйственной деятельности организаций. – М. 2008г
38. Пельиха А. С. Экономика предприятия и отрасли промышленности, - М.:Феникс 2007
39. Прыкина Л.Н. Экономический анализ педприятия: Учебник – М.:ЮНИТИ,2009
40. Протасов В.Ф. Анализ деятельности предприятия(фирмы): пройзводства, экономика, финансы, инвестиция, маркетинг.- М:2008г
41. Ростов П.Р., Экономика педприятия и отрасли промышленности.: Учеб.пособие -М:, 2005г
42. Ротштейн. Фонд развития: функция, образование, исползования. – Экономика,1989
43. Савицкая Г.В. Экономический анализ.-М:ИНФРА-М, 2008
44. Оспанов М.Т., Мухамбетов Т.И. Инностранной құралдар и инвестиция. - Алматы: Факсинформ, 1997.-с.293
45. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа.: Учебник – М: ИНФРА,2005
46. Чалдаева Л.А. Экономика педприятия: курс в схемах,-М:2007г
47. Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің үкімі 21.10.1994 ж. 48. Цай Т.Н. Құрылыс өндірісін ұйымдастыру М.1999 ж Радостовец
49. К. Бухгалтерлік есеп, Алматы: Бико 1998 ж
2. Қазақстан Республикасының 2007-2015 жылдарға арналған индустриялды-инновациялық даму стратегиясы // 2007жыл,17 мамыр
3. Сергеев .Экономика педпиятия.:Учеб – М,2007
4. Кәсіпорын экономикасы. Под. ред. В.М. Семенова, - М., 1998 ж.
5. Құрылыс экономикасы. Под. ред. И.С. Степанова, - М., 1998 ж.
6. «Жаркент аудандық электржүйесі» АҚ-ның мәліметтері бойынша.
6. Экономика предприятия. В.Я. Горфинкеля В.А. Швандара. Москва 2004
7. Экономика учебная.А.П. Казанов.Москва 1999 г.
8. Экономика предприятия С.Т. Купешова
9. Снитко Х.Ф. Өнеркәсіптік кәсіпорында негізгі құралдар есебі, конспект шолуы. – Минск: Экаунт, 1993 ж.
10. Ашимбаев Т. Қазақстанның нарық жолындағы экономикасы, Қазақстан, 1994 ж.
11. Шмолен Г. Кәсіпорын экономикасының негіздері және проблемалары – М., 1996 ж.
12. Окаев О., Дюкова Е.М. Нарық жағдайындағы өнеркәсіптік кәсіпорын экономикасы. Алматы, 1994 ж.
13. Хамзин С.К. Құрылыс өндірісінің экономикасы. Алматы:«Баспа», 2006 ж.
14. Бухгалтерлік есептің Қазақстандық үлгілері және оларға методикаалық ұсыныстар. Бөлім 1. Журнал. Алматы: «Бико», 2006 ж.
15. Статистикалық есептеме, форма 11 «Кәсіпорын негізгі құралдарының қозғалысы және бар болуы» 2004-2005 ж.ж
16. Кәсіпорынның жылдық жиынтық табысының декларациясы, форма 100.
17. Кәсіпорынның 2009 жылғы негізгі құралдар амортизациясының журналы.
18. Экономика предприятия В.Я. Хрипач Г.З. Сума. Экономпресс 1999 г.
19. Экономика предприятия. Н.В. Минеева.
20. Нарықтық экономика негіздері. Б. Жүнісов.У. Байжомартов.Ү. Мамбетов А-ты 1999 ж.
21. Жалпы экономикалық теория.Ө.Қ. Шеденов.Б.А.Жүнісов.
22. Шоқаманов А.Н. ҚР негізгі құрал-жабдықтар мен материалдық емес активтер. 1999-2008жыл: Статистикалық жинақ – Алматы,2008
23. Абдуллина А.Ш. Управление эффективном исползованием основных фондов в условиях формиравания рыночного отношениях.:автореферат - Алматы, 1993
24. Булатова А.С., Экономика.- Экономист,2008
25. Бергольц С.Б. Экономический анализ хозяйственной деятельности на современном этапе развития. - М.: Финансы и статистика, 1994
26. Воронина Е.В. Формированияя эффективной структуры құралдара корпораций нефтегазового комплекса.: Афтореферат - Тюмень, 2008
27. Волков И.М. Экономика предприятия: Учебное для вузов.-М:ЮНИТИ, 1999
28. Горфинкель В.Я., Купряков Е.М. Экономика предприятия: Учебное для вузов.-М:ЮНИТИ, 1999
29. Гиляровский Экономический анализ: Учебник - М: Проспект,2008г
30. Горфинкель В.Я., Экономика фирмы- М:ЮНИТИ,2008г
31. Дюйсенбаев К.Ш. Анализ хозяйственной деятельности педпреятия: Учебное пособие.- Алматы: Экономика, 1998.-с.184
32. Ержанова М.С., Ержанова С.М. Учетная политика на Казахстанском предприятии.(практический аспект). – Алматы: Издателской дом «БИКО»,2008.-54с
33. Зайцев Н.К. Экономика промышленного педприятия: Учебное пособие. – М.: Проспект,2008
34. Каволев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. – М: Проспект,2008
35. Кенжегузина М.Б. Экономика Казахстана в условиях глоболизации: механизм модернизации функционорования. - Алматы, 2009
36. Мельник М.В. Экономический анализ финансово-хозяйственной деятельности.- М:ЮНИТИ,2008г
37. Макарьева В.И. Анализ финансово-хозяйственной деятельности организаций. – М. 2008г
38. Пельиха А. С. Экономика предприятия и отрасли промышленности, - М.:Феникс 2007
39. Прыкина Л.Н. Экономический анализ педприятия: Учебник – М.:ЮНИТИ,2009
40. Протасов В.Ф. Анализ деятельности предприятия(фирмы): пройзводства, экономика, финансы, инвестиция, маркетинг.- М:2008г
41. Ростов П.Р., Экономика педприятия и отрасли промышленности.: Учеб.пособие -М:, 2005г
42. Ротштейн. Фонд развития: функция, образование, исползования. – Экономика,1989
43. Савицкая Г.В. Экономический анализ.-М:ИНФРА-М, 2008
44. Оспанов М.Т., Мухамбетов Т.И. Инностранной құралдар и инвестиция. - Алматы: Факсинформ, 1997.-с.293
45. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа.: Учебник – М: ИНФРА,2005
46. Чалдаева Л.А. Экономика педприятия: курс в схемах,-М:2007г
47. Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің үкімі 21.10.1994 ж. 48. Цай Т.Н. Құрылыс өндірісін ұйымдастыру М.1999 ж Радостовец
49. К. Бухгалтерлік есеп, Алматы: Бико 1998 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі құралдарды тиімді пайдаланудың мәні, құрылымы мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Негізгі құралдарды пайдалану көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Негізгі құралдарды тиімді пайдалануға әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ..16
2 ЖАРКЕНТ АУДАНДЫҚ ЭЛЕКТРЖҮЙЕСІ АҚ-НЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
0.1. Жаркент аудандық электржүйесі АҚ-ның экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
0.2. Жаркент аудандық электр жүйесі АҚ-ның қаржы-экономикалық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
0.3 Кәсіпорында негізгі құралдарды тиімді пайдалануын талдау ... ... ... ... ... ..36
3 КӘСІПОРЫНДА НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Кәсіпорында негізгі құралдарды ұтымды пайдалану іс-шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
0.2 "Жаркент аудандық электр жүйесі" АҚ-ның негізгі құралдарды жаңарту тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Кіріспе
Нарықтық қатынастарға өтумен байланысты әр бір қоғам даму жолдарын таңдау алдында тұрады. Нарықтық экономикада шынайы экономикалық процестердің қиындығы, олардың қайшылығы және біртекті еместігі қоғамның прогрессивті тенденциялардың дамуына жауап беретін экономикалық саясаттың бағыттарын таңдау үшін айтарлықтай қиындықтар туғызады.
Қазіргі экономика - бұл бір-біріне қайшы келетін топтар қатынасы: нарықтық қатынастар жүйесі және барлық экономиканың саналы реттелуі.
Бұл мәселелерді шешу үшін кәсіпорынды тек қана техникалық потенциалмен қамтамасыз етіп қоймай сонымен қатар оларды пайдаланудың тиімділігін көтеру қажет.
Өнім өндірісі және қызмет көрсету процессінде келесі экономикалық ресурстардың түрлері пайдаланылады: табиғи ресурстар (жер, сулы және тоғайлы, жер қойнауы); еңбек ресурстары (адамдар және олардың қызмет көрсету және тауарларды шығару мүмкіндігі); өндіріс қорлары (өндірістік ғимараттар, құрылыстар, станоктар, тасымал құралдары, материалдар, шикізат, энергия, запас бөлшектер және т.б.), адамдардың кәсіпкерлік қабілеттілігі.
Өндірістің заттанған құралдары кәсіпорын құралдары деп аталады. Құралдар өндіріс құралы ретінде өнімді шығаруға қатысатын, бірақ өндіріс процесінде олардың функциясы бойынша ажыратылатын еңбек құралдары және еңбек заттары болып бөлінеді.
Еңбек құралдары негізгі өндірістік қорлардың заттай мағынасын құрайды, яғни негізгі құралдарды, ал еңбек заттары айналым құралдарын құрайды.
Негізгі құралдар өндіріс сферасында қызмет етеді және республиканың ұлттық байлығының басты бөлігін құрайды. Олар республиканың, кәсіпорынның техникалық потенциалын анықтайды, олардың құрамының сапалығынан және жағдайынан өндірістің өсу қарқынымен өсуі байланысты. Республика экономикасының басты орнықтырушысы - өнеркәсіпті тұрақтандыру тенденциясының қалыптасуы. Өнеркәсіпте жеделдете кері холдингтеу және технологиялық өзара байланысты және бәсекелік қабілеті бар өнеркәсіптік топтар құруға кірісу керек. Мұнсыз дүниежүзілік рынокта бізде болашақ жоқ. Өнеркәсіпті басқарудың қазіргі баспалдақты құрылымдары мен жүйесі нарық талабына сай келмейді. Сондықтан да оны өндірістің өнімділігін, тиімділігін қамтамасыз етуге тұтынушылардың, өнім берушілердің, өнер тапқыштардың және тағы басқалардың әр алуан талаптарын қанағаттандыратындай етіп қайта құру қажет.
Нарықтық жағдайда кәсіпорын меншік формасына байланыссыз өзінің меншілігінің, амортизациясының, пайдасының, кредиттерінің есебінен құрал-жабдықтарды алады, цехтер салады. Өндіріс тиімді болу үшін, ол негізгі өндірістік қорларды құруға және сатып алуға жұмсалған қаражаттар бекерге жоғалтылмауы үшін негізгі құралдар толық және тиімді пайдалануы қажет. Кәсіпорын негізгі құралдарын қалай пайдалануына қарай олардың пайдасы байланысты болады, демек кәсіпорынның ары қарай дамуы да осыған байланысты.
Пайдалану анализі және негізгі құралдар есебінің мәселесіне келесі Ресей экономист ғалымдардың И.С. Степанова, Л.А. Виногоров, Г.В. Снитко және тағы басқа жұмыстары, Қазақстанның О.Окаев, Т. Ашимбаев , С.К. Хамзин және тағы басқа экономист ғалымдардың жұмыстары арналған, олардың еңбектері осы жұмыста тақырыпты ашу үшін пайдаланған. Осы ғалымдармен негізгі құралдардың есебі және анализі облысында теориялық және методологиялық сұрақтарға айтарлықтай еңбектерін енгізген.
Еліміздің Президенті ел басы Н.Ә. Назарбаевтың 2010 жылғы жолдауында "Қазақстанның индустриалды-инновациялық стратегиясында" атап көрсетілгендей Қазақстанның болашақта экономикасын мықты дамыту жоспарлары жасалуда, ал бұл жоспарлар нақты істерсіз жылжуы мүмкін емес.
Қазақстан қарапайым технологияларды қолданатын ел қатарынан шығып, дамыған прогрессивті технология қолданатын елге айналуы үшін экономикалық қуатын арттыруы керек. Осы және көптеген басқа реттеуге келетін факторларды қолдану (сыртқы байланыстарда белгілі мемлекеттерге ерекше назар аудару , құрылымдық саясат, интеграциялық процестерді күшейту арқылы сыртқы күштерге қосылу) экономиканы тұрақтандыруға, Қазақстанның дамуына және өркендеуіне жеткілікті шарт болуы мүмкін 1, 2.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы кәсіпорынның негізгі құралдар түсінігі,негізгі құралдарды тиімді пайдалануды жетілдіру бойынша ұсыныстар келтірілді.
Жазылып отырған жұмыстың мақсаты - жалпы кәсіпорынның нарық жағдайында негізгі құралдардарды пайдалану тиімділігін талдау жүргізу және алдағы уақытта жоғарылату. Зерттеу объектісі - "Жаркент аудандық электржүйесі" АҚ-ның мысалында тиімділігін жоғарлату болып табылады. Яғни, оның келешекте экономикалық нәтижелігін дамытып, арттыруға негізделген әдістер, шаралар анықталады. Дипломдық жұмыстың міндеті - пайдаланылған негізгі құралдардың талдауын жасап, кеткен қателерді анықтап оның тиімділігін арттыру жолдарын анықтау, жөндеу шаруашылығының тиімділігін есептеу.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында: негізгі құралдардың жіктелімі, құрамы және құрылымы зерттеледі. Қазіргі жағдайға негізгі құралдардың мағынасы және мақсаттары келтірілген. Негізгі құралдардың амортизациясы оның біртіндеп қалпына келу процесі ретінде зерттеледі. Кәсіпорынның негізгі құралдарының әр түрлі бағалануы қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауы талдау жасауда және дипломдық жұмысты жазуда база ретінде пайдаланылатын Жаркент аудандық электржүйесі АҚ негізгі құралдарын талдауға арналған. Талданып отырған кәсіпорын қызметін толықтай көрсету үшін екінші тараудың бірінші бөлігінде оның экономикалық жағдайын сипаттайтын барлық технико-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізіледі. Кәсіпорынның екі жылдық мәліметтерін пайдаланып олардың абсолютті өзгеруін, көрсеткіштердің өсу темпін, оларды тиімді пайдалануды және т.б. анықтауға болады. Кәсіпорынның дамуына байланысты болатын оның техникалық мүмкіншілігін тереңірек зерттеу үшін, олардың пайдалануындағы әлсіз жақтарын шығару үшін, негізгі құралдардың қозғалысына, техникалық жағдайына талдау жүргізіледі. Негізгі құралдардың тиімді пайдалану көрсеткіштерінің талдауы, олардың ішінде бізде негізгі құралдардың қорқайтарым және қор сыйымдылық көрсеткіштері бар.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында кәсіпорынның негізгі құралдарын тиімді пайдаланудың негізгі жолдары және бағыттары келтірілген. Оларды пайдаланудың талдауын және есебін жүргізуді жетілдіру. Кәсіпорынның негізгі құралдарының активті бөлігін құрайтын және оларды тиімді пайдалануды арттыру кәсіпорынның экономикалық жағдайын жақсартуға және оның дамуына алып келетін талданатын кәсіпорын үшін құрылыс техникасын дамыту мүмкіншіліктері және сатылары қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізгі болып кәсіпорында негізгі құралдардың есебі және талдау сұрақтарын қамтитын мөлшерлік, заңдылық, арнаулы, кезеңдік әдебиеттер табылады.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі құралдарды тиімді пайдаланудың мәні, құрылымы мен мазмұны
Кәсіпорынның негізгі белгісі - оның меншігінде, шаруа жүргізуінде немесе жедел басқаруында жекешеленген мүлкінің бар болуы. Ол кәсіпорынның қызмет етуінің материалды-техникалық мүмкіндігін, оның экономикалық сенімділігін және дербестігін қамтамасыз етеді. Белгілі бір мүліксіз ірі, кіші кәсіпорындар немесе жеке кәсіпкерлер өзінің қызметін жүзеге асыра алмайды.
Негізгі құралдар - бұл өзінің құнын бөлшектеп жоғалтатын және ұзақ кезең бойы натуралды қалпын өзгертпей сақтайтын материалды заттар құндылықтар.
Негізгі құралдардың кеңейтілген қайта өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты олар өндірістік және өндірістік емес негізгі құралдар болып бөлінеді.
Өндірістің әрбір процесі негізгі құралдарының қатысуымен жүзеге асырылады, олар келесідей болып бөлінеді:
1. Еңбек заттары (материалдар, жанармай,салярка т.б );
2. Еңбек құралдары (станоктар, машиналар,столбтар,сым темірлер,счетчик,электр шамдар т.б).
Еңбек құралдарын басқару нәтижесінде адам еңбек затына тікелей әсер етеді және өндіріс үрдісіндесінде еңбек өнімін шығарады.
Еңбек үрдісінде ресурстарға және оларды тұтыну қатынасынан көпшілігінде шығарылатын өнім көлемі, олардың сапалылығы, жұмысшының оның жанұясының пайдасы және өмір сүру деңгейі, ал ақырғысында ел халқының терең экономикалық дағдарысын анықтайтын бірден-бір себеп болып адам өмірінде бағаның көтерілуі ресурстардың тиімсіз пайдалануы табылады.
Ресурстар болып жоғарыда айтылғандай мемлекет оның әкімшілік орталықтары, кәсіпорындар, қоғамдық ұйымдар, мекемелер, жанұя, жай адам иемденетін өндіріс құралдары, барлық мүмкін байлық қорлары, құндылықтар табылады. Ресурстар материалдық, адамдық, қаржылық және табиғи болып бөлінеді. Осы жұмыста олардың ішінен біріншісі қарастырылған.
Негізгі құралдар - бұл еңбек құралдарына заттай айналған өндірістік қорлардың бөлігі, ұзақ кезең бойы өзінің натуралды формасын сақтайды, өнімге өз құнын бөлектеп ауыстырады және тек қана бірнеше өндірістік циклдарды жүргізгеннен кейін өтеледі.
Ресурстарды негізгі және айналымға бөлудің негізіне өндірісте жүргізетін, және өз құнын шығарылатын өнімге, қызметке ауыстырудың әр түрлі сипатына әр мәнді принцип қойылған. Негізгі құралдар өзінің әлеуметтік мәніне қарай меншік объектісі болып табылады және тұтынушылық құн, пайдалы заттар, сонымен қатар еңбекте тұрып қалған құн секілді натуралды түрде көрінеді.
Элекртжүйе кәсіпорындарының негізгі құралдарына келесілер жатады: жылжымайтын мүлік (жер бөлімшелері, ғимараттар, құрылыстар және т.б. жылжуы мүмкін емес жермен байланысты объектілер), көлік құралдары, құрал-жабдықтар, өндірістік және шаруашылық инвентарь, арнайы инструменттер және басқа да құрал-жабдықтар.
Элекртжүйе кәсіпорындарының негізгі құралдары олардың материалды-техникалық базасының негізін құрайды, олардың өсімі және жетілуі өнімнің сапасын көтеруінің және бәсеке қабілеттілігінің негізгі шарты болып табылады.
Негізгі құралдарды көптеген өндірістік циклдар ішінде пайдаланады, олар біртіндеп тозады, қасиетін және қалпын сақтап өзінің құнын жаңа шыққан өнімге ауыстырады.
Негізгі құралдарға қарағанда айналым қорлары бір өндірістік процеске қатысады және өзінің құнын шыққан өнімге толықтай ауыстырады .
Материалды активтер сатып алыну мақсатына байланысты негізгі құралдар есебінде, құрамында, тауарлы-материалдық қорларда немесе қаржылық инвестицияларда көрінеді, ал қайта сату мақсатымен сатып алынған болса - тауарлы материалдық қор құрамында; ұзақ уақыт бойы қаржы салу мақсатымен сатып алынған болса қаржылық инвестиция болып көрінеді.
Негізгі құралдар өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты төмендегілерге бөлінеді:
- өндірістік - бұл өндіріс процесіне тікелей қатысатын немесе оған жағдай жасайтын негізгі құралдар. Оның құрамына өндірістік ғимараттар және құрылыстар, машиналар және құрал-жабдықтар, өлшейтін және бақылайтын құралдар және жабдықтар, лабораториялық құралдар, көлік құралдары, инструменттер, көпжылдық отырғызулар. Негізгі өндірістік қорларды пайдалануды сипаттайтын экономикалық жалпылығын көрсеткіш болып қорқайтарым табылады, ол натуралды немесе ақша өлшеміндегі негізгі құралдардың бірлігіне өнім өндірісін сипаттайды;
- өндірістік емес - тұтынуға белгіленген негізгі құралдар. Олар өндіріс процесіне қатыспайды, кәсіпорын жұмысшыларының мәдени-тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін арналған.
Тәнділігі бойынша негізгі құралдар келесідей бөлінеді:
- меншікті - ол субъектке тиесілі және оның балансында болатын негізгі құралдар;
- арендаға алынған - ол басқа бір субъекттен аренда шартымен белгіленген бір мерзімге алынған негізгі құралдар. Ағымды аренда кезеңде оны аренда берушінің балансында болады, ал арендаға алушы шотында 001 Жалға берілген негізгі құралдар көрсетіледі. Арендаға берілген негізгі құралдар қатарына ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі құралдар жатады, егер арендаға алушы келісім шартта белгіленген сатып алу құнын аренда уақыты біткеннен кейін немесе бітпей тұрып өткізсе, онда ол аренда алушының меншігіне өтеді. Оларды сәйкесінше 121, 122, 123, 124, 125 субшоттарда Ұзақ мерзімді жалға берілетін негізгі құралдар есептейді.
- қозғалыстағы - өндірісте және шаруашылық қызметте пайдаланылатын негізгі құралдар;
- тоқтап тұрған - уақытша пайдаланылмайтын негізгі құралдар;
- құралдар қоры - қозғалыстағы негізгі құралдарды жөндеуде, аварияда немесе жойылып кеткенде ауыстыруға арналып қойылған негізгі құралдар.
Заттай құрамына байланысты негізгі құралдар:
- мүлікті - заттай құрамы бар объектілер (ғимараттар, құрылыстар, машиналар, құрал-жабдықтар);
- мүліксіз - заттай формасы жоқ шығындар (жер учаскілерін жоспарлау, жалға алынған негізгі құралдарға құралдардық шығындар және т.б.).
Өндірілген өнім және көрсетілген қызмет қай экономика саласына және қызмет түріне жатса, соған қатысқан негізгі құралдар сол экономика саласына және қызмет түріне жатады.
негізгі құралдар
Материалды емес
материалды
Жер
Ғимараттар
Құрылыстар
Таратқыш құрылғылар
Машина және құрал-жабдықтар
Тасымалдау құралдары
Көп жылдық отырғызулар
Станоктар
Сым темірлер
Счетчиктер
Трансформаторлар
Инвентарь
Геологиялық барлау жұмыстары, компьютерлі-программалық қамтамасыз ету.
Ғылымға сыйымды технологиялар.
1 сурет- Кәсіпорынның негізгі құралдары
Негізгі құралдар жасайтын функциясына және мақсатты белгілеуіне байланысты келесі түрлерге бөлінеді:
1. Жер - субъекттің меншік құқығымен сатып алынған жер көлемі және құны. Жерге деген меншік құқығы Жер учаскесіне меншік құқық актісі мен бекітілуі тиіс. Инвентарлы болып жер бөлімшесіне меншік құқығы актісі берілген әрбір жер саналады.
2. Ғимараттар - еңбекке жағдай жасау, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, баспана және материалды құндылықтарды сақтауға арналған архитектурлы-құрылыстық объектілер. Инвентарлы объект болып әрбір бөлек тұрған ғимарат саналады.
3. Құрылыстар - еңбек затын өзгертпейтін қызметтерді орындау жолымен ө процесін жүзеге асыру үшін арналған инженерлі объектілер.
Мүкаммалар (инвентарь) болып әрбір бөлек тұрған құрылыс саналады.
4. Өткізгіш құрылғылар - электро, жылу және механикалық энергияны тасымалдауға арналған құрылғылар (электроөткізу линиялары, жылу желісі, құбырлар).
5. Машиналар және құрал-жабдықтар. Мүкаммалар объектісі болып әрбір машина саналады, егер ол басқа бір объектінің бөлігі болмаса, өзінің құрамына кіретіндер құралдар, қоршаулар, фундамент негізгі құралдардың бұл тобы 5-ке бөлінеді:
- күш машиналары және құрал-жабдықтар - жылу және электржүйе машиналары, генераторлар; әр түрлі энергияны механикалық энергияға айналдырылатын машина-двигательдері (тракторлар және өзі жүретін шассилер,кран-машиналар).
- күш машиналары және құрал-жабдықтар - еңбек өнімін шығару процесінде еңбек затына механикалық, теориялық және химиялық әсер етуге арналған машиналар, аппараттар және құрал-жабдықтар (токарлы станоктар, насостар, электромоторлары, эксковаторлар, грейдерлер).
- өлшегіш және реттеуіш құралдар, жабдықтар және лабораториялық құралдар - бұл процессті реттеу және өлшеу үшін арналған құрал-жабдықтар (дизаторлар, амперметрлер, электрөлшегіштер, монометрлер).
- есептеуіш техника - бұл процестерді автоматтандыруға және жылдамдатуға арналған машиналар, құрал-жабдықтар (компьютерлер және т.б. есептеуіш құралдар).
- басқа да машиналар және құрал-жабдықтар - машиналар, аппараттар және басқа да құрал-жабдықтар (электр станцияларының құралдары).
6. Көлік құралдары - адамдарды және электр құралдарды тасуға арналған жүру құралдары (машина түрлері). Инвентарлы объектісі болып барлық оған қатысты құрал және жабдықтармен бірге бөлек объектілер табылады.
7. Аспаптар (құралдар) - бұл механикаландырылған және механикаландырылмаған қол еңбек құралдары немесе металдарды, ағаштарды және т.б. өңдеуге арналған машинаға бекітілген жабдықтар (кесетін, соғатын,қазатын, жұқартатын еңбек құралдары - электро дрельдер, электро вибраторлар және т.б.). Инвентарлы объектісі болып тек қана басқа инвентарлық объектінің құрамына кірмейтін құралдар жатады.
8. Өндірістік жабдықтар және құралдар - өндірістік операцияларды жасауға немесе жеңілдетуге арналған құралдар - жұмыс столы, шкафтар, және т.б.
10. Көпжылдық отырғызулар - жасанды, көпжылдық оптырғызулар (электростанция бекеттері,столбылар,трансформаторла р және т.б.).
Нарықтық экономикаға өту жағдайында бухгалтерлік есептің мақсаты негізгі құралдардың қозғалысын, шығуын, түсімін дұрыс және уақытылы қадағалау; пайдалану жерлерінде олардың бар болуын және сақталуын бақылау; негізгі құралдардың тозуын уақытылы және дәл есептеу, сонымен қатар оның есепте дұрыс айқындалуы; жөндеуге кеткен шығындарды анықтау және осы мақсатқа бөлінген қаржыларды тиімді пайдалануды басқару; тиімді пайдалануды басқару, машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлік құралдарының және басқа да объектілердің жұмысының тиімділігін көтеру үшін қорларды табу, сонымен қатар өнім шығаруын көтеру үшін өндірістік алаңдарды қолдану; негізгі құралдардың пайдаланбайтын, артық объектілерін шығару; кәіспорын басшысын есептеу техника құралдары базасында есептеп шығару жұмыстарын автоматтандыру жолымен негізгі құралдардың жағдайы туралы қажетті ақпаратпен жедел қамтамасыз ету 6.
Негізгі құралдар қандай да болмасын өндірістің маңызды факторы болып табылады. Олардың жағдайы және тиімді пайдаланылуы кәсіпорынның шаурашылық қызметінің ақырғы нәтижесінде тікелей әсерін тигізеді.
Нарықтық экономикаға өту шарттары еңбек коллективін өндірістің барлық материалды-құндық факторларын соның ішінде негізгі құралдарды тиімді пайдалануды көтеру қорларын тұрақты іздеуге ниеттейді. Бұл қорларды мұқият экономикалық талдау жүргізудің арқасында тауып және іс жүзінде қолдануға болады.
Негізгі құралдардың жағдайы және оларды пайдалану - талдамалық жұмыстың негізгі бір аспектісі болып табылады, себебі дәл осылар әр бір өндірісті тиімді пайдаланудың негізгі факторы - ғылыми-техникалық прогрестің материалды айналуы болып табылады.
Кәсіпорынның негізгі құралдарын және өндірістік қуаттылықтарын толық және тиімді пайдалану оның баруына әсерін тигізеді: оның еңбек өнімділігінің өсуіне, қорқайтарымның, өнім шығарудың көбеюіне, оның өзіндік құнының төмендеуіне, құралдар салымдарын үнемдеуге.
Негізгі құралдарды тиімді пайдалануды және жағдайын талдау мақсаты болып: кәсіпорынның және оның құрылымдық бөлімшілерінің негізгі құралдармен қамтамасыз етілуін анықтау, оларға деген қажеттілігін анықтау, олардың өсу жоспарының орындалуын, жаңаруын және шығуын анықтау, негізгі құралдардың техникалық жағдайын әсіресе активті бөлігін зерттеу, негізгі құралдардың пайдалану дәрежесін және оған әсер еткен факторларды анықтау, құрал-жабдықтар бекетінің толықтай қолданылуын және комплекттігін анықтау, қорқайтарым өсімінің резервтерін шығару, негізгі құралдарды тиімді пайдалану есебінен өнім көлемін және пайданы көтеру.
Негізгі құралдар пайдалануына байланысты қозғалыстағы, қордағы және тоқтатылғандар болып, тиістілігі бойынша - жеке меншіктегі және жалға берілгендер болып бөлінеді.
Қозғалыстағы - пайдаланудағы негізгі құралдар (жұмыстағы, жөндеудегі немесе тоқтаудағылар).
Қордағы негізгі құралдарға қорда тұрған құрал-жабдықтар және көлік құралдары (складтағы резервте тұрғандар), қолданудан шыққан негізгі құралдарды ауыстыруға арналған.
Тоқтатылған негізгі құралдар кәсіпорынның немесе бөлек цехтардың уақытша қолданысын тоқтатуын белгіленген тәртіппен құжатты хатталғандар.
Жеке меншіктегі сол кәсіпорынға тиесілі негізгі құралдар. Жалға алынған басқа бір кәсіпорыннан (ұйымдардан) уақытша пайдалануға алынған негізгі құралдар.
Негізгі құралдар қандай да болмасын өндірістің маңызды факторы болып табылады. Олардың жағдайы және тиімді пайдаланылуы кәсіпорынның қызметінің ақырғы нәтижесіне тікелей әсерін тигізеді.
2 сурет - Негізгі құралдардың бір жұмыс кезіндегі пайдаланудағы үлесі
Негізгі құралдар кәсіпорында 100 пайызды үлеспен алғанда әр келкі қолданылады. Мысалға, жоғарыдағы суретте бір көшеге электржүйесін орнатуда керекті негізгі құралдар көрсетілген.6.
Негізгі қор бұл нақты өзгертілмеген үлгіде өзінің материалды заттай бағалау құнында, ағымдық ұзақ кезеңін жиі жоғалтады. Олар кәсіпорындарда ұзақ мерзімде пайдаланып өздерінің бағасын өндірген өнімге аударады. Негізгі құралдар қозғалыстық ұлттық байлықтың негізгі бөлімі болып келеді және қай елдің экономикасында болмасын анықтаушы рөлінде ойнайды. Негізгі құралды тиімді немесе дұрыс пайдалану елдің экономикасын көтерілуіне негізгі жағдайда болып келеді.
Қазіргі нарық жағдайында ұдайы өндіріс тұсында жүріп жатқан саясат аса маңызды мәнге ие, өйткені негізгі құралдардың сапалық және сандық жағдайына жауап береді.
Бұл саясат тек макро деңгейде ғана емес, сонымен қатар микро деңгейде де қолданылу керек. Ұдайы өндіріс саясатының негізгі мақсаты - макро деңгейде шаруашылық субьектілерге ұдайы өндіріс, жаңа техникамен мүліктену, реконструкциялар, өндірісті техникалық қайтақаруландыру, ұдайы өндірістің жай және кеңейтілген түрлеріне қолайлы жағдай жасау. Бұл міндеттердің барлығы да амортизациялық, салықтық, инвестициялық саясаттармен жүзеге асырылады.
Негізгі құралдардың ұдайы өндірісі - жаңа құралдарды мүліктену, реконструкциялар, техникалық қайтақаруландыру, модернизация және құралдарды жөндеулер жолымен оларды үздіксіз жаңарту үрдісі.
Ұдайы өндірістің екі нысаны бар:
- жай ұдайы өндіріс, негізгі құралдардың тозу шығындары амортизацияның есебімен сәйкестенгенеді;
- кеңетілген ұдайы өндіріс, негізгі құралдардың тозу шығындары амортизация есебінің сомасынан жоғары болған кезде.
Негізгі құралдардың ұдайы өндірісінің басты мақсаты - кәсіпорында негізгі құралдарды сапалық және сандық жағдайын қамтамасыз ету, сонымен қатар оларды жұмысқа қабілетті жағдайда ұстау. Негізгі қорлардың ұдайы өндірісі үрдісінде келесі міндеттер шешіледі:
- әр түрлі жағдайларға байланысты істеп шыққан негізгі құралдарды қалпына келтіру;
- өндірістің көлемін ұлғайту мақсатында негізгі қорларды көбейту;
- негізгі қорлардың түрлі технологиялық, жастық құрылымдарын жетілдіру немесе өндірістің техникалық жағдайын көтеру.
Негізгі құралдардың ұдайы өндіріс үрдісі түрлі көздер арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Кәсіпорындарда негізгі құралдардың өндірісі үшін негізгі құралдар келесі арналар бойынша келуі мүмкін:
oo кәсіпорынның жарғылық құралдары ретінде;
oo құралдарды салымдар нәтижесінде;
oo міндетсіз беру нәтижесінде;
oo жалдау ретінде.
Негізгі құралдардың ұдайы өндірісі сандық жағынан жыл бойы негізгі құралдардың балансында толық бастапқы құны бойынша мына формуламен көрінеді:
Фк = Фн + Фв - Фл (1)
Мұндағы, Фк - негізгі құралдардың жыл соңындағы құны;
Фн - негізгі құралдардың жыл басындағы құны;
Фв - негізгі құралдардың жыл бойына қозғалстағы негізгі құралдардың құны;
Фл - негізгі құралдардың жыл бойына жою құны 3.
Модернизация (жаңғырту) - бұл жаңа құрал-жабдықтардың қатарына дейін негізгі құралдарды жақсарту және моральды тозуды азайту мақсатында техникалық жетілдіру болып табылады. Жаңарту дәрежесіне байланысты модернизация бөлікті және кешенді (түбірлі қайтажасау) деп екіге бөледі. Әдісі мен шартына байланысты модернизацияны типтік және мақсаттық деп бөледі.
Типтік модернизация - бұл сериялық құрылыста топтық біртипті өзгерістер;
Мақсаттық модернизация - нақты өндірістің қажеттілігіне байланысты жетілдіру.
Модернизацияның шарты үнемдеу немесе қосымша түсімдердің өткізілуі мына формуламен анықтауға болады:
С = П = (C1 - C2) V2 , (2)
мұндағы, С - өнімнің өзіндік құнын азайту;
П - қосымша түсім;
С1,С2-өткізілген модернизациядан кейінгі және алдыңғы өнімнің 1 данасына кеткен өзіндік құны;
V2 - модернизациядан кейінгі өнімнің шығару көлемі.
СМ СССР-ң 22 қазан 1990 ж. № 1072 қаулысымен СССР-ң халық шаруашылығының негізгі құралдарын толық қалпына келтіретін амортизациялық төлемдердің бірдей нормаларын еңгізді. Олар 1 қаңтардың 1991 ж барлық кәсіпорындар басқару және иелік нысандарына қарамай өнімнің өзіндік құнына негізгі құрал жөндеу шығындарын өтеуге міндетті болды.
Әрбір кәсіпорын жөндеуге кеткен шығындарының бірқалыптылығын сақтау үшін жөндеу қорын (резервтік) құруға құқылы.
Өндірістік емес негізгі құралдар жөндеу және қалпында ұстау шығындары кәсіпорынның таза түсімінен, яғни салықтан кейінгі түсім арқылы жүзеге асырылады 6.
Негізгі өндірістік қорларға кеткен жөндеу шығындары оның табиғи тозу дәрежесіне, жөндеу жұмыстарын сапалы жүргізу деңгейіне, машиналар мен құрал-жабдықтармен қызмет ететін персоналдардың біліктілігіне айтарлықтай байланысты болады. Сондытан да әрбір кәсіпорындарда құрал-жабдықтардың шамадан тыс табиғи және моральдық тозулар болдырмауға тырысу керек. Егер кәсіпорында негізгі құралдардың активті бөлігінде тозу біршама болған жағдайларда (40 %-тен жоғары), мұнда құрал-жабдықтарды жұмысқа қабілетті жағдай ұстау үшін қуатты жөндеу бөлімшелерін жасау қажет. Бұл жағдайда жөндеушілер саны бүкіл жұмысшылар санының 60 пайызын құрауы мүмкін. Көптеген жағдайларда бұл кәсіпорындарда жөндеу шығындары айтарлықтай көп және олар шығындарды азайту жолдары көп, олардың негізгілерін қарастырайық.
Біріншіден, кәсіпорында жоспарлы көрсетуші жөндеулер (ЖКЖ) уақытылы және сапалы өтуі керек, яғни бұл аварияларды кемітіп, жабдықтардың тоқтауларын, құралдарды және орта жөндеулерді азайтуға көмектеседі.
Екіншіден, құралдарды жөндеуге кіріспес бұрын экономикалық жоспарда мұқият талдау жасап, құралдарды жөндеу жасау немесе жаңа техника сатып алу тиімділігін анықтау керек.
Негізінен 2-шісі күрделі жөндеулерді жүргізу экономикалық жағынан тиімді.
Көп жағдайда күрделі жөндеу моральді тозуды жоймайды, сондықтан да күрделі жөндеумен бірге модернизацияны бірге өткізу экономикалық мақсатта дұрыс саналады. Дегенмен, мұнда да санау жүргізіп, күрделі жөндеу модернизациямен бірге немесе жаңа техникамен мүліктену тиімділігін алдымен тапқан жөн.
Үшінші жағдайда кәсіпорынға тікелей қатысты бөлшектерді, әсіресе өткір дефицит кезінде қалпына келтіру.
Тозған бөлшектерді қалпына келтіру мүмкіндік береді:
- уақытылы жөндеу жұмыстарын жүргізу және кейбір қор бөліктерінің дифицитін жою;
- жөндеу шығындарын азайту, өйткені бөлшектерді қалпына келтіру, ережеге сәйкес жаңа техниканы мүліктену немесе қайта жасалған бөліктерден әлдеқайда тиімді;
- кәсіпорынға жеткізілетін қор бөлшектерінің тасымалдау шығындарын азайту.
Тозған бөлшектерді қалпына келтіру экономикалық көзқарас жақтан пайдалы, егер:
жаңа бөлшектер салыстырымында
(Св + Ен Кв) Y = ( Ц + Зтр) (3)
Жаңа бөлшектерді өзіңнің қаражатымен жасаған салыстырымында
(Св + Ен Кв) Y = ( Cизг + Eн Kизг) (4)
Мұндағы,
Св - бөлшектерді қалпына келтіру өзіндік құны;
Ен - күрделі салымдардың тиімді мөлшерлік коэффициенті;
Кв - тозған бөлшекті қалпына келтіру үшін арнайы құралдармен мүліктенуге жұмсалған күрделі салымдар.
Ү - жаңа бөлшекпен қалпына келтірілген бөлшектердің арасындағы қызмет ету мерзімін есептейтін коэффициенті;
Зтр - бөлшектерді жасап шығарушыдан кәсіпорынға жеткізу тасымалдау шығындары;
Сизг - өзіндік күштермен жаңа бөлшектерді жасап шығаруға кеткен өзіндік құн;
Кизг - тозған бөлшектерді қалпына келтіру үшін қажетті құралдармен мүліктенуге жұмсалған күрделі салымдар.
Тәжірибе көрсеткендей орта және әсіресе ірі кәсіпорындарда тозған бөлшектерді қалпына келтіру экономикалық тиімді болып саналады. Жөндеу шығындарын азайтудың басқа да жолдары көп. Бірақ, минималды шығындар өз қорларының активті активін уақытылы жаңартып отыратын, моральді және табиғи тозудың шамадан тыс болдырмай, амортизацияның жедел түрін пайдаланатын, кәсіпорындар жөндеу шығындарын көп есе азайта алады 19.
Негізгі құралдың жөнделуі:
Кәсіпорында негізгі құралдарды қолдану үрдісінде үнемі тозып отырады. Оларды жұмысқа қабілетті жағдайда ұстау үшін жөндеу жүргізіп отыру қажет. Жөндеудің үш түрі ажыратылады: қалпына келтіруші, ағымды, құралдарды жөндеу.
Қалпына келтіруші жөндеуі - бұл әртүрлі жағдайларға байланысты болатын жөндеудің ерекше түрі: стихихиялық аппараттар (суалу, өрт, жер- сілкінісі), әскери бұзушылық , негізгі құралдардың ұзақ тұрып қалу жағдайларына байланысты сияқты. Қалпына келтіру жөндеулері мемлекеттің арнайы қаржысына жасалады.
Ағымды жөндеу - бұл кіші жөндеу және негізінен негізгі құралдар қызмет ету барысында жасалады. Тәжірибе бойынша көп уақыт алмайды. Кіші жөндеуде кейбір бөлшектер және тораптар ауыстырылады, анықталған кіші жөндеулер орындалады.
Құралдарды жөндеу - бұл негізгі құралдардың негізгі жөндеуін жүргізеді. Кәсіпорынды жөндеуде көлік толық бөлшектенеді, тозған барлық тораптар мен бөлшектер ауыстырылады. Құралдарды жөндеуден кейін көліктің техникалық параметрлері бастапқыға жақындау керек 7.
1.2 Негізгі құралдарды пайдалану көрсеткіштері
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құрадцар өндірістік және ендтрістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс қуралдарына өндіріс процессіне тікелей катысатын объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек құралдарына (көлік, құрал-жабдық, құрал-саймандар т.б.) әсер ету жүзеге асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды (ғимараттар, құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші -- қор кайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шақкандағы өндірілетін заттай немесе акшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі қүрал-жабдықтар -- тұтынуға арналған құрал-жабдыктар. Олар үжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, түрғын-үй коммуналдык шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтеуге арналған.
Иелігіне қарай негізгі қүралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді.
Меншікті дегеніміз -- субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы 001-ші "Жалға алынған негізгі құралдар" баланстан тыс шотында есептейді. Жалға алу мерзімі аяқталған соң немесе ол аякталмай тұрып, жалға алушы келісілген бағамен сатып алуына болады. Оларды 121-ші "Жер", 122-ші "Үйлер мен ғимараттар", 123 "Меншікжәне құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар", 124-ші "Көлік құралдары", 125-ші "Басқа да негізгі құралдар" шоттарының тиісті аралық шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді. Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар -- бұл жұмысы тоқтатылған немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықгарды жоспарлы түрде олардың қор бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған объектілер есептеледі.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге болатындар (үйлер, ғимараттар,көліктер, жабдықтар) жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер,ғимараттардан басқа қүрделі каржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын қызметтеріне қарай мынаңдай түрлерге бөлінеді: жер; үйлер; ғимаратгар; өткізгіш тетіктер,көліктер және құрал-жабдыктар (соның ішінде автоматты көліктер және құрал-жабдық); күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы көліктер және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа құрал-жабдық; көлік құралдары, құрал-сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар және басқа да негізгі құралдар.
Келтірілген негізгі құраддардың әрқайсысының құрамына енетіндер:
жер - субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен кұны. Жерге меншік кұқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып саналады;
үйлер - халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге ағдай жасауға және материаддық құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметті-құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғылар) - электр, жылу немесе механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар, құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
көліктер мен жабдықтар - күш беретін көліктер және жабдықтар; жұмысшы көліктер және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялык жабдықтар; әрбір көлік, егер ол басқа мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды, соған тиісті заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті болып саналады. Негізгі құралдардын бұл тобы бес топтан турады;
көлік қуралдары - адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс құралдары. Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құрадцары мен заттарын коса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал-сайман - қол еңбегінің механикаландырылған немесе механикаландырылмаған құралдары немесе метадцарды және т.б. өңцеу үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын,жалғайтын және тығыздайтын еңбек құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар -- өндірістік операцияларды орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті қорғауға көмеістесетін жабдыктар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да затгар. Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар затгарда мүліктік объекті бола алады;
Негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы, ағымды, баланстық, сату, жою, тозу және қалдық құндары болады.
1.3 Негізгі құралдардың тиімді пайдалануға әсер етін факторлар
Өндірістік негізгі қордың құрылымы қоғам арасында салынатын қаражат салмағының айырмашылығын көрсетеді. Яғни актив бөлігінде негізінен өндірістің айнымалы қаржыларының жұмсалуы көзделеді. Сондай-ақ өндіріске қызмет ететін шешуші бөлімнің және өндірісте сипатталуға мүмкін болатын кәсіпорын шығарған бұйым, сонымен қатар құрал-саймандар яғни өнімді өндіруге қатысатын негізгі құралдар жатады. Негізгі қордың актив бөлігінің өсуі өндірісте еңбек өнімінің артуына өндірістің тиімді дамуына әсер етеді. Пассив бөлігіне ғимараттар, транспорттар, беріліс қондырғылар жатады. Олар өндіріс процесінде бірнеше рет қатысып өндірістің актив бөлігінің тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз етеді.
Жоғарғы көрсеткішті қор қайтарымынан шығарылған басқа да өнім шарты, өндірістік негізгі қор айналымының үлес құнына тең. Сондықтан кәсіпорынның ақшалай жинағын көбейту, өзіндік құнды төмендету, өндіріс шартын өсіру, негізгі қор құрылымын жақсартуды қарау. Негізгі қор есеп және жоспарын ақшалай немесе заттай үлгіде жүргізеді. Негізгі құралдар бағасы амортизациялық есеп көлемі, тозу деңгейі үшін қажет.
Негізгі қор бағасының олардың өндіріс процесіне қатысуына байланысты бірнеше түрі бар. Олар:
1. Бастапқы құн
2. Қалдық құн
3. Қалпына келтіру құны
- Негізгі өндірістік қорлардың бастапқы құны-бұл қорларды жасақтауға
немесе сатып алуға шығындалған сома. Ол амортизация нормасын, амортизациялық есеп көлемін, кәсіпорын активінің пайдасы мен рентабельділігін, олардың пайдалану көрсеткішін анықтау үшін қолданылады.
- Негізгі құралдарды пайдалану процесінде олар тозып, біртіндеп бастапқы
құнын жояды. Олардың шын өлшемінен тозған құнын алып тастау керек. Міне, осы негізгі қордың қалдық құны болып табылады, яғни қалдық құн - негізгі қордың бастапқы құны мен тозу сомасының айырмашылығы болып табылады.
- Негізгі қордың қалпына келтіру құны - ісжүзіндегі еңбек құралдарының сол периодтағы бағадағы құны. Бұл қазіргі кездегі негізгі қорды өндіруге шығындалған сома, ол қорларды қайта бағалау кезінде қойылады. Негізгі қордың қалпына келтіру құнын бағалау шешімі тез өсіп, кәсіпорындардың қаржылық-экономикалық көрсеткішін төмендетеді. Сондықтан кәсіпорын үшін, қаржылық көрсеткішінің төмендетілген бағасын амортизация коэффициенті қабылдайды.
Негізгі кәсіпорынның айналымы мына сатылардан тұрады:
1. Негізгі құралдардың тозуы: табиғи және моралдық тозу.
а) табиғи және моралдық тозуы, яғни еңбек құралының тұтыну бағасын жойған кез.
Табиғи тозу мына жағдайда болады:
- Дайын өнімнің құнымен қалпына келтіретін еңбек құралының пайдалану процестері
- Еңбек құралдарының іске пайдаланылмай тұруына құралдардың құны
жойылады.
Негізгі қордың бірдей элементтері табиғи тозу теңсіздігінен шығарылған. Толық және ішінара тозудың негізгі қордағы айырмашылығы: толық тозу - үшін қорға жаңадан тарату немесе айырбастау (негізгі қордағы құралдардық құрылыстың тозуын ағымдық ауыстыру), ішінара тозу - жолдық ремонттарды өтеу.
Табиғи тозу өндірістік қызмет мерзімін процентпен белгілейді, яғни мына формуламен анықталады: (Иф)
Иф=TфTн*100 (5)
Мұндағы Tф-өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл
Tн-нормативті қызмет мерзімі, жыл.
Кездейсоқ, нақты қызмет мерзімін салыстыру мөлшері немесе оның алдын-алу, табиғи тозу пайызы мына формуламен анықталады:
Иф=ТфТф+Тв*100 (6)
Мұндағы: Тф- өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл
Тв-өндірістік негізгі қордың қызмет мерзімінің мүмкіндігі, жол экспортын санау, жыл.
б) моралдық тозу көнеруден туады. Негізгі қаржы конструкциясы өнімділігі, тиімділігі, үнемділігі бойынша анықталады. Негізгі өндірістік қордың құнсыздануы.
Моралдық тозу көлемін бағалау:
1. негізгі құралдарды толық және алғашқы құны = еңбек құралын оны
пайдалану бағасы бойынша сатып алу.
2. Негізгі құралдарды қалдық құны - толық құны - амортизация
3. Негізгі құралдарды қалыпқа келтіретін құны - іс жүзіндегі еңбек
құралдарының сол периодтағы, бағадағы құны
Моралдық тозудың алғашқы үлгісінде (ИМ1) бастапқы құнды қалпына келтіру, негізгі қордың салыстырмалы бағасы мен немесе пайызбен анықталады. Оның формуласы мынадай болады:
ИМ1=Пн - Пс Пн * 100 (7)
Мұндағы Пс және Пн - өндірістегі жаңа және моралды көнеру машиналарының сәйкестігі.
Табиғи және моралдық тозу есебінде қорды қалпына келтіру құны, қызмет мерзімі алмастырылған және амортизация нормасы мен суммасын анықтау көзделген.
Келесі топ көрсеткіштері негізгі қордың актив бөлігін пайдалану деңгейін және өндірістік қуатты, сонымен қатар оларды пайдалануды жақсарту мүмкіншіліктерінің жасырын резервтерін сипаттайды. Оларға негізгі құралдарды интенсивті, экстенсивті, және интегралды пайдалану коэффициенті кіреді 49.
Экстенсивті пайдалану коэффициенті (Кэ), НӨҚ актив бөлігін пайдалану деңгейін сипаттайды. Ол құрал-жабдықтардың істелген уақыттың қордың календарлық уақытына қатынасы (Тк):
Кэ =Тф фреж (8)
Құрал-жабдықтарды экстенсивті пайдалану коэффициентінің мәні бірлікке жақындауы тиіс
Интенсивті пайдалану коэффициенті (Ки)- бұл көрсеткіш маштналар мен жабдықтардың пайдалану деңгейін мінездейді:
Ки = Пф Пв (9)
Мұндағы, Пф - машиналар мен жабдықтардың нақты өндірісі;
Пв - машиналар мен жабдықтардың өндірістік мүмкіншілігі.
Интегралды коэффициент (Кинт) - бұл көрсеткіш маштналар мен жабдықтардың уақыт және қуаттылығы бойынша пайдалану деңгейін мінездейді:
(Кинт) = Кэ * Ки (10)
Негізгі құралдардың амортизациясы.
Амортизация термині тікелей мағынада негізгі құралдардың өлімі жоқтығын, олардың тозуды толтыру, қалыптасу мүмкіндіктерін білдіреді.
Амортизация процесі негізгі құралдардың қызмет ету уақыты ішінде өзінің құнын бөлектеп шығарылатын өнімге ауыстыруын және тұтынылған негізгі құралдарды өтеу үшін осы құнның келесі пайдалануын айтамыз.
Негізгі құралдардың ауыстырылған өнім құрамындағы құны өндіріс сферасынан кетіп айналу сферасына түседі.
Өнімді шығарғаннан кейін сәйкесінше негізгі қор құнына ауыстырылған ақша бөлігі амортизациялық қорға тұседі, онда толық мөлшерге дейін негізінде бастапқы құнына сәйкес жиналады (тозған негізгі құралдарды шегергенде). Бұл амортизациялық қор (жиналған ақша сомасы) тозған негізгі құралдар орнына жаңа негізгі құралдардың заттық элементтерін сатып алуға пайдаланылады, яғни негізгі құралдардың қайта қалыптасуы жүреді.
Амортизацияның негізгі функциялары - қайта өндірісті қамтамасыз ету, негізгі құралдардың есебі және қайта қалыптасуы.
Одан басқа анықталған деңгейде негізгі құралдарды толық пайдалануын қарастырып ынталандырушы қызметті де орындайды: құрал-жабдықтың қызмет ету мезгілі қанша ұзақ болса, сонша көп өнім шығарылады және сонша тез негізгі құралдардың құны ауыстырылады.
Шаруашылық практикада амортизацияны есептеу үшін амортизациялық аударымдар қолданылады, яғни аударылған құнның ақшалай көрінісі.
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстың, қызмет көрсетулердің өзіндік құнын құрайтын негізгі бір элементтері болып табылады. Амортизациялық аударымдардың сомасын көтеру немесе төмендету өндірісте шығындардың, қосылған жылдық табыстың мөлшерінің бұзылуына, сәйкесінше салық салуда қайшылықтарға алып келеді.
Амортизацияның объективті негізі болып өндірістік үрдісте және бағаның қалыптасуында еңбек құралдарының қатысу ерекшеліктері табылады. Осыдан негізгі құралдардың жұмыс уақытының ұзақтығы олардың құны бір өндірістік циклда өнімге түгел емес бөлшектен ауыстырылады, олардың табиғи және моральдық тозу шамасына байланысты. Амортизация өнім құнының бір бөлігі есебінде бірнеше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі құралдарды тиімді пайдаланудың мәні, құрылымы мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Негізгі құралдарды пайдалану көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Негізгі құралдарды тиімді пайдалануға әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ..16
2 ЖАРКЕНТ АУДАНДЫҚ ЭЛЕКТРЖҮЙЕСІ АҚ-НЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
0.1. Жаркент аудандық электржүйесі АҚ-ның экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
0.2. Жаркент аудандық электр жүйесі АҚ-ның қаржы-экономикалық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
0.3 Кәсіпорында негізгі құралдарды тиімді пайдалануын талдау ... ... ... ... ... ..36
3 КӘСІПОРЫНДА НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Кәсіпорында негізгі құралдарды ұтымды пайдалану іс-шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
0.2 "Жаркент аудандық электр жүйесі" АҚ-ның негізгі құралдарды жаңарту тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Кіріспе
Нарықтық қатынастарға өтумен байланысты әр бір қоғам даму жолдарын таңдау алдында тұрады. Нарықтық экономикада шынайы экономикалық процестердің қиындығы, олардың қайшылығы және біртекті еместігі қоғамның прогрессивті тенденциялардың дамуына жауап беретін экономикалық саясаттың бағыттарын таңдау үшін айтарлықтай қиындықтар туғызады.
Қазіргі экономика - бұл бір-біріне қайшы келетін топтар қатынасы: нарықтық қатынастар жүйесі және барлық экономиканың саналы реттелуі.
Бұл мәселелерді шешу үшін кәсіпорынды тек қана техникалық потенциалмен қамтамасыз етіп қоймай сонымен қатар оларды пайдаланудың тиімділігін көтеру қажет.
Өнім өндірісі және қызмет көрсету процессінде келесі экономикалық ресурстардың түрлері пайдаланылады: табиғи ресурстар (жер, сулы және тоғайлы, жер қойнауы); еңбек ресурстары (адамдар және олардың қызмет көрсету және тауарларды шығару мүмкіндігі); өндіріс қорлары (өндірістік ғимараттар, құрылыстар, станоктар, тасымал құралдары, материалдар, шикізат, энергия, запас бөлшектер және т.б.), адамдардың кәсіпкерлік қабілеттілігі.
Өндірістің заттанған құралдары кәсіпорын құралдары деп аталады. Құралдар өндіріс құралы ретінде өнімді шығаруға қатысатын, бірақ өндіріс процесінде олардың функциясы бойынша ажыратылатын еңбек құралдары және еңбек заттары болып бөлінеді.
Еңбек құралдары негізгі өндірістік қорлардың заттай мағынасын құрайды, яғни негізгі құралдарды, ал еңбек заттары айналым құралдарын құрайды.
Негізгі құралдар өндіріс сферасында қызмет етеді және республиканың ұлттық байлығының басты бөлігін құрайды. Олар республиканың, кәсіпорынның техникалық потенциалын анықтайды, олардың құрамының сапалығынан және жағдайынан өндірістің өсу қарқынымен өсуі байланысты. Республика экономикасының басты орнықтырушысы - өнеркәсіпті тұрақтандыру тенденциясының қалыптасуы. Өнеркәсіпте жеделдете кері холдингтеу және технологиялық өзара байланысты және бәсекелік қабілеті бар өнеркәсіптік топтар құруға кірісу керек. Мұнсыз дүниежүзілік рынокта бізде болашақ жоқ. Өнеркәсіпті басқарудың қазіргі баспалдақты құрылымдары мен жүйесі нарық талабына сай келмейді. Сондықтан да оны өндірістің өнімділігін, тиімділігін қамтамасыз етуге тұтынушылардың, өнім берушілердің, өнер тапқыштардың және тағы басқалардың әр алуан талаптарын қанағаттандыратындай етіп қайта құру қажет.
Нарықтық жағдайда кәсіпорын меншік формасына байланыссыз өзінің меншілігінің, амортизациясының, пайдасының, кредиттерінің есебінен құрал-жабдықтарды алады, цехтер салады. Өндіріс тиімді болу үшін, ол негізгі өндірістік қорларды құруға және сатып алуға жұмсалған қаражаттар бекерге жоғалтылмауы үшін негізгі құралдар толық және тиімді пайдалануы қажет. Кәсіпорын негізгі құралдарын қалай пайдалануына қарай олардың пайдасы байланысты болады, демек кәсіпорынның ары қарай дамуы да осыған байланысты.
Пайдалану анализі және негізгі құралдар есебінің мәселесіне келесі Ресей экономист ғалымдардың И.С. Степанова, Л.А. Виногоров, Г.В. Снитко және тағы басқа жұмыстары, Қазақстанның О.Окаев, Т. Ашимбаев , С.К. Хамзин және тағы басқа экономист ғалымдардың жұмыстары арналған, олардың еңбектері осы жұмыста тақырыпты ашу үшін пайдаланған. Осы ғалымдармен негізгі құралдардың есебі және анализі облысында теориялық және методологиялық сұрақтарға айтарлықтай еңбектерін енгізген.
Еліміздің Президенті ел басы Н.Ә. Назарбаевтың 2010 жылғы жолдауында "Қазақстанның индустриалды-инновациялық стратегиясында" атап көрсетілгендей Қазақстанның болашақта экономикасын мықты дамыту жоспарлары жасалуда, ал бұл жоспарлар нақты істерсіз жылжуы мүмкін емес.
Қазақстан қарапайым технологияларды қолданатын ел қатарынан шығып, дамыған прогрессивті технология қолданатын елге айналуы үшін экономикалық қуатын арттыруы керек. Осы және көптеген басқа реттеуге келетін факторларды қолдану (сыртқы байланыстарда белгілі мемлекеттерге ерекше назар аудару , құрылымдық саясат, интеграциялық процестерді күшейту арқылы сыртқы күштерге қосылу) экономиканы тұрақтандыруға, Қазақстанның дамуына және өркендеуіне жеткілікті шарт болуы мүмкін 1, 2.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы кәсіпорынның негізгі құралдар түсінігі,негізгі құралдарды тиімді пайдалануды жетілдіру бойынша ұсыныстар келтірілді.
Жазылып отырған жұмыстың мақсаты - жалпы кәсіпорынның нарық жағдайында негізгі құралдардарды пайдалану тиімділігін талдау жүргізу және алдағы уақытта жоғарылату. Зерттеу объектісі - "Жаркент аудандық электржүйесі" АҚ-ның мысалында тиімділігін жоғарлату болып табылады. Яғни, оның келешекте экономикалық нәтижелігін дамытып, арттыруға негізделген әдістер, шаралар анықталады. Дипломдық жұмыстың міндеті - пайдаланылған негізгі құралдардың талдауын жасап, кеткен қателерді анықтап оның тиімділігін арттыру жолдарын анықтау, жөндеу шаруашылығының тиімділігін есептеу.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында: негізгі құралдардың жіктелімі, құрамы және құрылымы зерттеледі. Қазіргі жағдайға негізгі құралдардың мағынасы және мақсаттары келтірілген. Негізгі құралдардың амортизациясы оның біртіндеп қалпына келу процесі ретінде зерттеледі. Кәсіпорынның негізгі құралдарының әр түрлі бағалануы қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауы талдау жасауда және дипломдық жұмысты жазуда база ретінде пайдаланылатын Жаркент аудандық электржүйесі АҚ негізгі құралдарын талдауға арналған. Талданып отырған кәсіпорын қызметін толықтай көрсету үшін екінші тараудың бірінші бөлігінде оның экономикалық жағдайын сипаттайтын барлық технико-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізіледі. Кәсіпорынның екі жылдық мәліметтерін пайдаланып олардың абсолютті өзгеруін, көрсеткіштердің өсу темпін, оларды тиімді пайдалануды және т.б. анықтауға болады. Кәсіпорынның дамуына байланысты болатын оның техникалық мүмкіншілігін тереңірек зерттеу үшін, олардың пайдалануындағы әлсіз жақтарын шығару үшін, негізгі құралдардың қозғалысына, техникалық жағдайына талдау жүргізіледі. Негізгі құралдардың тиімді пайдалану көрсеткіштерінің талдауы, олардың ішінде бізде негізгі құралдардың қорқайтарым және қор сыйымдылық көрсеткіштері бар.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында кәсіпорынның негізгі құралдарын тиімді пайдаланудың негізгі жолдары және бағыттары келтірілген. Оларды пайдаланудың талдауын және есебін жүргізуді жетілдіру. Кәсіпорынның негізгі құралдарының активті бөлігін құрайтын және оларды тиімді пайдалануды арттыру кәсіпорынның экономикалық жағдайын жақсартуға және оның дамуына алып келетін талданатын кәсіпорын үшін құрылыс техникасын дамыту мүмкіншіліктері және сатылары қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізгі болып кәсіпорында негізгі құралдардың есебі және талдау сұрақтарын қамтитын мөлшерлік, заңдылық, арнаулы, кезеңдік әдебиеттер табылады.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі құралдарды тиімді пайдаланудың мәні, құрылымы мен мазмұны
Кәсіпорынның негізгі белгісі - оның меншігінде, шаруа жүргізуінде немесе жедел басқаруында жекешеленген мүлкінің бар болуы. Ол кәсіпорынның қызмет етуінің материалды-техникалық мүмкіндігін, оның экономикалық сенімділігін және дербестігін қамтамасыз етеді. Белгілі бір мүліксіз ірі, кіші кәсіпорындар немесе жеке кәсіпкерлер өзінің қызметін жүзеге асыра алмайды.
Негізгі құралдар - бұл өзінің құнын бөлшектеп жоғалтатын және ұзақ кезең бойы натуралды қалпын өзгертпей сақтайтын материалды заттар құндылықтар.
Негізгі құралдардың кеңейтілген қайта өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты олар өндірістік және өндірістік емес негізгі құралдар болып бөлінеді.
Өндірістің әрбір процесі негізгі құралдарының қатысуымен жүзеге асырылады, олар келесідей болып бөлінеді:
1. Еңбек заттары (материалдар, жанармай,салярка т.б );
2. Еңбек құралдары (станоктар, машиналар,столбтар,сым темірлер,счетчик,электр шамдар т.б).
Еңбек құралдарын басқару нәтижесінде адам еңбек затына тікелей әсер етеді және өндіріс үрдісіндесінде еңбек өнімін шығарады.
Еңбек үрдісінде ресурстарға және оларды тұтыну қатынасынан көпшілігінде шығарылатын өнім көлемі, олардың сапалылығы, жұмысшының оның жанұясының пайдасы және өмір сүру деңгейі, ал ақырғысында ел халқының терең экономикалық дағдарысын анықтайтын бірден-бір себеп болып адам өмірінде бағаның көтерілуі ресурстардың тиімсіз пайдалануы табылады.
Ресурстар болып жоғарыда айтылғандай мемлекет оның әкімшілік орталықтары, кәсіпорындар, қоғамдық ұйымдар, мекемелер, жанұя, жай адам иемденетін өндіріс құралдары, барлық мүмкін байлық қорлары, құндылықтар табылады. Ресурстар материалдық, адамдық, қаржылық және табиғи болып бөлінеді. Осы жұмыста олардың ішінен біріншісі қарастырылған.
Негізгі құралдар - бұл еңбек құралдарына заттай айналған өндірістік қорлардың бөлігі, ұзақ кезең бойы өзінің натуралды формасын сақтайды, өнімге өз құнын бөлектеп ауыстырады және тек қана бірнеше өндірістік циклдарды жүргізгеннен кейін өтеледі.
Ресурстарды негізгі және айналымға бөлудің негізіне өндірісте жүргізетін, және өз құнын шығарылатын өнімге, қызметке ауыстырудың әр түрлі сипатына әр мәнді принцип қойылған. Негізгі құралдар өзінің әлеуметтік мәніне қарай меншік объектісі болып табылады және тұтынушылық құн, пайдалы заттар, сонымен қатар еңбекте тұрып қалған құн секілді натуралды түрде көрінеді.
Элекртжүйе кәсіпорындарының негізгі құралдарына келесілер жатады: жылжымайтын мүлік (жер бөлімшелері, ғимараттар, құрылыстар және т.б. жылжуы мүмкін емес жермен байланысты объектілер), көлік құралдары, құрал-жабдықтар, өндірістік және шаруашылық инвентарь, арнайы инструменттер және басқа да құрал-жабдықтар.
Элекртжүйе кәсіпорындарының негізгі құралдары олардың материалды-техникалық базасының негізін құрайды, олардың өсімі және жетілуі өнімнің сапасын көтеруінің және бәсеке қабілеттілігінің негізгі шарты болып табылады.
Негізгі құралдарды көптеген өндірістік циклдар ішінде пайдаланады, олар біртіндеп тозады, қасиетін және қалпын сақтап өзінің құнын жаңа шыққан өнімге ауыстырады.
Негізгі құралдарға қарағанда айналым қорлары бір өндірістік процеске қатысады және өзінің құнын шыққан өнімге толықтай ауыстырады .
Материалды активтер сатып алыну мақсатына байланысты негізгі құралдар есебінде, құрамында, тауарлы-материалдық қорларда немесе қаржылық инвестицияларда көрінеді, ал қайта сату мақсатымен сатып алынған болса - тауарлы материалдық қор құрамында; ұзақ уақыт бойы қаржы салу мақсатымен сатып алынған болса қаржылық инвестиция болып көрінеді.
Негізгі құралдар өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты төмендегілерге бөлінеді:
- өндірістік - бұл өндіріс процесіне тікелей қатысатын немесе оған жағдай жасайтын негізгі құралдар. Оның құрамына өндірістік ғимараттар және құрылыстар, машиналар және құрал-жабдықтар, өлшейтін және бақылайтын құралдар және жабдықтар, лабораториялық құралдар, көлік құралдары, инструменттер, көпжылдық отырғызулар. Негізгі өндірістік қорларды пайдалануды сипаттайтын экономикалық жалпылығын көрсеткіш болып қорқайтарым табылады, ол натуралды немесе ақша өлшеміндегі негізгі құралдардың бірлігіне өнім өндірісін сипаттайды;
- өндірістік емес - тұтынуға белгіленген негізгі құралдар. Олар өндіріс процесіне қатыспайды, кәсіпорын жұмысшыларының мәдени-тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін арналған.
Тәнділігі бойынша негізгі құралдар келесідей бөлінеді:
- меншікті - ол субъектке тиесілі және оның балансында болатын негізгі құралдар;
- арендаға алынған - ол басқа бір субъекттен аренда шартымен белгіленген бір мерзімге алынған негізгі құралдар. Ағымды аренда кезеңде оны аренда берушінің балансында болады, ал арендаға алушы шотында 001 Жалға берілген негізгі құралдар көрсетіледі. Арендаға берілген негізгі құралдар қатарына ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі құралдар жатады, егер арендаға алушы келісім шартта белгіленген сатып алу құнын аренда уақыты біткеннен кейін немесе бітпей тұрып өткізсе, онда ол аренда алушының меншігіне өтеді. Оларды сәйкесінше 121, 122, 123, 124, 125 субшоттарда Ұзақ мерзімді жалға берілетін негізгі құралдар есептейді.
- қозғалыстағы - өндірісте және шаруашылық қызметте пайдаланылатын негізгі құралдар;
- тоқтап тұрған - уақытша пайдаланылмайтын негізгі құралдар;
- құралдар қоры - қозғалыстағы негізгі құралдарды жөндеуде, аварияда немесе жойылып кеткенде ауыстыруға арналып қойылған негізгі құралдар.
Заттай құрамына байланысты негізгі құралдар:
- мүлікті - заттай құрамы бар объектілер (ғимараттар, құрылыстар, машиналар, құрал-жабдықтар);
- мүліксіз - заттай формасы жоқ шығындар (жер учаскілерін жоспарлау, жалға алынған негізгі құралдарға құралдардық шығындар және т.б.).
Өндірілген өнім және көрсетілген қызмет қай экономика саласына және қызмет түріне жатса, соған қатысқан негізгі құралдар сол экономика саласына және қызмет түріне жатады.
негізгі құралдар
Материалды емес
материалды
Жер
Ғимараттар
Құрылыстар
Таратқыш құрылғылар
Машина және құрал-жабдықтар
Тасымалдау құралдары
Көп жылдық отырғызулар
Станоктар
Сым темірлер
Счетчиктер
Трансформаторлар
Инвентарь
Геологиялық барлау жұмыстары, компьютерлі-программалық қамтамасыз ету.
Ғылымға сыйымды технологиялар.
1 сурет- Кәсіпорынның негізгі құралдары
Негізгі құралдар жасайтын функциясына және мақсатты белгілеуіне байланысты келесі түрлерге бөлінеді:
1. Жер - субъекттің меншік құқығымен сатып алынған жер көлемі және құны. Жерге деген меншік құқығы Жер учаскесіне меншік құқық актісі мен бекітілуі тиіс. Инвентарлы болып жер бөлімшесіне меншік құқығы актісі берілген әрбір жер саналады.
2. Ғимараттар - еңбекке жағдай жасау, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, баспана және материалды құндылықтарды сақтауға арналған архитектурлы-құрылыстық объектілер. Инвентарлы объект болып әрбір бөлек тұрған ғимарат саналады.
3. Құрылыстар - еңбек затын өзгертпейтін қызметтерді орындау жолымен ө процесін жүзеге асыру үшін арналған инженерлі объектілер.
Мүкаммалар (инвентарь) болып әрбір бөлек тұрған құрылыс саналады.
4. Өткізгіш құрылғылар - электро, жылу және механикалық энергияны тасымалдауға арналған құрылғылар (электроөткізу линиялары, жылу желісі, құбырлар).
5. Машиналар және құрал-жабдықтар. Мүкаммалар объектісі болып әрбір машина саналады, егер ол басқа бір объектінің бөлігі болмаса, өзінің құрамына кіретіндер құралдар, қоршаулар, фундамент негізгі құралдардың бұл тобы 5-ке бөлінеді:
- күш машиналары және құрал-жабдықтар - жылу және электржүйе машиналары, генераторлар; әр түрлі энергияны механикалық энергияға айналдырылатын машина-двигательдері (тракторлар және өзі жүретін шассилер,кран-машиналар).
- күш машиналары және құрал-жабдықтар - еңбек өнімін шығару процесінде еңбек затына механикалық, теориялық және химиялық әсер етуге арналған машиналар, аппараттар және құрал-жабдықтар (токарлы станоктар, насостар, электромоторлары, эксковаторлар, грейдерлер).
- өлшегіш және реттеуіш құралдар, жабдықтар және лабораториялық құралдар - бұл процессті реттеу және өлшеу үшін арналған құрал-жабдықтар (дизаторлар, амперметрлер, электрөлшегіштер, монометрлер).
- есептеуіш техника - бұл процестерді автоматтандыруға және жылдамдатуға арналған машиналар, құрал-жабдықтар (компьютерлер және т.б. есептеуіш құралдар).
- басқа да машиналар және құрал-жабдықтар - машиналар, аппараттар және басқа да құрал-жабдықтар (электр станцияларының құралдары).
6. Көлік құралдары - адамдарды және электр құралдарды тасуға арналған жүру құралдары (машина түрлері). Инвентарлы объектісі болып барлық оған қатысты құрал және жабдықтармен бірге бөлек объектілер табылады.
7. Аспаптар (құралдар) - бұл механикаландырылған және механикаландырылмаған қол еңбек құралдары немесе металдарды, ағаштарды және т.б. өңдеуге арналған машинаға бекітілген жабдықтар (кесетін, соғатын,қазатын, жұқартатын еңбек құралдары - электро дрельдер, электро вибраторлар және т.б.). Инвентарлы объектісі болып тек қана басқа инвентарлық объектінің құрамына кірмейтін құралдар жатады.
8. Өндірістік жабдықтар және құралдар - өндірістік операцияларды жасауға немесе жеңілдетуге арналған құралдар - жұмыс столы, шкафтар, және т.б.
10. Көпжылдық отырғызулар - жасанды, көпжылдық оптырғызулар (электростанция бекеттері,столбылар,трансформаторла р және т.б.).
Нарықтық экономикаға өту жағдайында бухгалтерлік есептің мақсаты негізгі құралдардың қозғалысын, шығуын, түсімін дұрыс және уақытылы қадағалау; пайдалану жерлерінде олардың бар болуын және сақталуын бақылау; негізгі құралдардың тозуын уақытылы және дәл есептеу, сонымен қатар оның есепте дұрыс айқындалуы; жөндеуге кеткен шығындарды анықтау және осы мақсатқа бөлінген қаржыларды тиімді пайдалануды басқару; тиімді пайдалануды басқару, машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлік құралдарының және басқа да объектілердің жұмысының тиімділігін көтеру үшін қорларды табу, сонымен қатар өнім шығаруын көтеру үшін өндірістік алаңдарды қолдану; негізгі құралдардың пайдаланбайтын, артық объектілерін шығару; кәіспорын басшысын есептеу техника құралдары базасында есептеп шығару жұмыстарын автоматтандыру жолымен негізгі құралдардың жағдайы туралы қажетті ақпаратпен жедел қамтамасыз ету 6.
Негізгі құралдар қандай да болмасын өндірістің маңызды факторы болып табылады. Олардың жағдайы және тиімді пайдаланылуы кәсіпорынның шаурашылық қызметінің ақырғы нәтижесінде тікелей әсерін тигізеді.
Нарықтық экономикаға өту шарттары еңбек коллективін өндірістің барлық материалды-құндық факторларын соның ішінде негізгі құралдарды тиімді пайдалануды көтеру қорларын тұрақты іздеуге ниеттейді. Бұл қорларды мұқият экономикалық талдау жүргізудің арқасында тауып және іс жүзінде қолдануға болады.
Негізгі құралдардың жағдайы және оларды пайдалану - талдамалық жұмыстың негізгі бір аспектісі болып табылады, себебі дәл осылар әр бір өндірісті тиімді пайдаланудың негізгі факторы - ғылыми-техникалық прогрестің материалды айналуы болып табылады.
Кәсіпорынның негізгі құралдарын және өндірістік қуаттылықтарын толық және тиімді пайдалану оның баруына әсерін тигізеді: оның еңбек өнімділігінің өсуіне, қорқайтарымның, өнім шығарудың көбеюіне, оның өзіндік құнының төмендеуіне, құралдар салымдарын үнемдеуге.
Негізгі құралдарды тиімді пайдалануды және жағдайын талдау мақсаты болып: кәсіпорынның және оның құрылымдық бөлімшілерінің негізгі құралдармен қамтамасыз етілуін анықтау, оларға деген қажеттілігін анықтау, олардың өсу жоспарының орындалуын, жаңаруын және шығуын анықтау, негізгі құралдардың техникалық жағдайын әсіресе активті бөлігін зерттеу, негізгі құралдардың пайдалану дәрежесін және оған әсер еткен факторларды анықтау, құрал-жабдықтар бекетінің толықтай қолданылуын және комплекттігін анықтау, қорқайтарым өсімінің резервтерін шығару, негізгі құралдарды тиімді пайдалану есебінен өнім көлемін және пайданы көтеру.
Негізгі құралдар пайдалануына байланысты қозғалыстағы, қордағы және тоқтатылғандар болып, тиістілігі бойынша - жеке меншіктегі және жалға берілгендер болып бөлінеді.
Қозғалыстағы - пайдаланудағы негізгі құралдар (жұмыстағы, жөндеудегі немесе тоқтаудағылар).
Қордағы негізгі құралдарға қорда тұрған құрал-жабдықтар және көлік құралдары (складтағы резервте тұрғандар), қолданудан шыққан негізгі құралдарды ауыстыруға арналған.
Тоқтатылған негізгі құралдар кәсіпорынның немесе бөлек цехтардың уақытша қолданысын тоқтатуын белгіленген тәртіппен құжатты хатталғандар.
Жеке меншіктегі сол кәсіпорынға тиесілі негізгі құралдар. Жалға алынған басқа бір кәсіпорыннан (ұйымдардан) уақытша пайдалануға алынған негізгі құралдар.
Негізгі құралдар қандай да болмасын өндірістің маңызды факторы болып табылады. Олардың жағдайы және тиімді пайдаланылуы кәсіпорынның қызметінің ақырғы нәтижесіне тікелей әсерін тигізеді.
2 сурет - Негізгі құралдардың бір жұмыс кезіндегі пайдаланудағы үлесі
Негізгі құралдар кәсіпорында 100 пайызды үлеспен алғанда әр келкі қолданылады. Мысалға, жоғарыдағы суретте бір көшеге электржүйесін орнатуда керекті негізгі құралдар көрсетілген.6.
Негізгі қор бұл нақты өзгертілмеген үлгіде өзінің материалды заттай бағалау құнында, ағымдық ұзақ кезеңін жиі жоғалтады. Олар кәсіпорындарда ұзақ мерзімде пайдаланып өздерінің бағасын өндірген өнімге аударады. Негізгі құралдар қозғалыстық ұлттық байлықтың негізгі бөлімі болып келеді және қай елдің экономикасында болмасын анықтаушы рөлінде ойнайды. Негізгі құралды тиімді немесе дұрыс пайдалану елдің экономикасын көтерілуіне негізгі жағдайда болып келеді.
Қазіргі нарық жағдайында ұдайы өндіріс тұсында жүріп жатқан саясат аса маңызды мәнге ие, өйткені негізгі құралдардың сапалық және сандық жағдайына жауап береді.
Бұл саясат тек макро деңгейде ғана емес, сонымен қатар микро деңгейде де қолданылу керек. Ұдайы өндіріс саясатының негізгі мақсаты - макро деңгейде шаруашылық субьектілерге ұдайы өндіріс, жаңа техникамен мүліктену, реконструкциялар, өндірісті техникалық қайтақаруландыру, ұдайы өндірістің жай және кеңейтілген түрлеріне қолайлы жағдай жасау. Бұл міндеттердің барлығы да амортизациялық, салықтық, инвестициялық саясаттармен жүзеге асырылады.
Негізгі құралдардың ұдайы өндірісі - жаңа құралдарды мүліктену, реконструкциялар, техникалық қайтақаруландыру, модернизация және құралдарды жөндеулер жолымен оларды үздіксіз жаңарту үрдісі.
Ұдайы өндірістің екі нысаны бар:
- жай ұдайы өндіріс, негізгі құралдардың тозу шығындары амортизацияның есебімен сәйкестенгенеді;
- кеңетілген ұдайы өндіріс, негізгі құралдардың тозу шығындары амортизация есебінің сомасынан жоғары болған кезде.
Негізгі құралдардың ұдайы өндірісінің басты мақсаты - кәсіпорында негізгі құралдарды сапалық және сандық жағдайын қамтамасыз ету, сонымен қатар оларды жұмысқа қабілетті жағдайда ұстау. Негізгі қорлардың ұдайы өндірісі үрдісінде келесі міндеттер шешіледі:
- әр түрлі жағдайларға байланысты істеп шыққан негізгі құралдарды қалпына келтіру;
- өндірістің көлемін ұлғайту мақсатында негізгі қорларды көбейту;
- негізгі қорлардың түрлі технологиялық, жастық құрылымдарын жетілдіру немесе өндірістің техникалық жағдайын көтеру.
Негізгі құралдардың ұдайы өндіріс үрдісі түрлі көздер арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Кәсіпорындарда негізгі құралдардың өндірісі үшін негізгі құралдар келесі арналар бойынша келуі мүмкін:
oo кәсіпорынның жарғылық құралдары ретінде;
oo құралдарды салымдар нәтижесінде;
oo міндетсіз беру нәтижесінде;
oo жалдау ретінде.
Негізгі құралдардың ұдайы өндірісі сандық жағынан жыл бойы негізгі құралдардың балансында толық бастапқы құны бойынша мына формуламен көрінеді:
Фк = Фн + Фв - Фл (1)
Мұндағы, Фк - негізгі құралдардың жыл соңындағы құны;
Фн - негізгі құралдардың жыл басындағы құны;
Фв - негізгі құралдардың жыл бойына қозғалстағы негізгі құралдардың құны;
Фл - негізгі құралдардың жыл бойына жою құны 3.
Модернизация (жаңғырту) - бұл жаңа құрал-жабдықтардың қатарына дейін негізгі құралдарды жақсарту және моральды тозуды азайту мақсатында техникалық жетілдіру болып табылады. Жаңарту дәрежесіне байланысты модернизация бөлікті және кешенді (түбірлі қайтажасау) деп екіге бөледі. Әдісі мен шартына байланысты модернизацияны типтік және мақсаттық деп бөледі.
Типтік модернизация - бұл сериялық құрылыста топтық біртипті өзгерістер;
Мақсаттық модернизация - нақты өндірістің қажеттілігіне байланысты жетілдіру.
Модернизацияның шарты үнемдеу немесе қосымша түсімдердің өткізілуі мына формуламен анықтауға болады:
С = П = (C1 - C2) V2 , (2)
мұндағы, С - өнімнің өзіндік құнын азайту;
П - қосымша түсім;
С1,С2-өткізілген модернизациядан кейінгі және алдыңғы өнімнің 1 данасына кеткен өзіндік құны;
V2 - модернизациядан кейінгі өнімнің шығару көлемі.
СМ СССР-ң 22 қазан 1990 ж. № 1072 қаулысымен СССР-ң халық шаруашылығының негізгі құралдарын толық қалпына келтіретін амортизациялық төлемдердің бірдей нормаларын еңгізді. Олар 1 қаңтардың 1991 ж барлық кәсіпорындар басқару және иелік нысандарына қарамай өнімнің өзіндік құнына негізгі құрал жөндеу шығындарын өтеуге міндетті болды.
Әрбір кәсіпорын жөндеуге кеткен шығындарының бірқалыптылығын сақтау үшін жөндеу қорын (резервтік) құруға құқылы.
Өндірістік емес негізгі құралдар жөндеу және қалпында ұстау шығындары кәсіпорынның таза түсімінен, яғни салықтан кейінгі түсім арқылы жүзеге асырылады 6.
Негізгі өндірістік қорларға кеткен жөндеу шығындары оның табиғи тозу дәрежесіне, жөндеу жұмыстарын сапалы жүргізу деңгейіне, машиналар мен құрал-жабдықтармен қызмет ететін персоналдардың біліктілігіне айтарлықтай байланысты болады. Сондытан да әрбір кәсіпорындарда құрал-жабдықтардың шамадан тыс табиғи және моральдық тозулар болдырмауға тырысу керек. Егер кәсіпорында негізгі құралдардың активті бөлігінде тозу біршама болған жағдайларда (40 %-тен жоғары), мұнда құрал-жабдықтарды жұмысқа қабілетті жағдай ұстау үшін қуатты жөндеу бөлімшелерін жасау қажет. Бұл жағдайда жөндеушілер саны бүкіл жұмысшылар санының 60 пайызын құрауы мүмкін. Көптеген жағдайларда бұл кәсіпорындарда жөндеу шығындары айтарлықтай көп және олар шығындарды азайту жолдары көп, олардың негізгілерін қарастырайық.
Біріншіден, кәсіпорында жоспарлы көрсетуші жөндеулер (ЖКЖ) уақытылы және сапалы өтуі керек, яғни бұл аварияларды кемітіп, жабдықтардың тоқтауларын, құралдарды және орта жөндеулерді азайтуға көмектеседі.
Екіншіден, құралдарды жөндеуге кіріспес бұрын экономикалық жоспарда мұқият талдау жасап, құралдарды жөндеу жасау немесе жаңа техника сатып алу тиімділігін анықтау керек.
Негізінен 2-шісі күрделі жөндеулерді жүргізу экономикалық жағынан тиімді.
Көп жағдайда күрделі жөндеу моральді тозуды жоймайды, сондықтан да күрделі жөндеумен бірге модернизацияны бірге өткізу экономикалық мақсатта дұрыс саналады. Дегенмен, мұнда да санау жүргізіп, күрделі жөндеу модернизациямен бірге немесе жаңа техникамен мүліктену тиімділігін алдымен тапқан жөн.
Үшінші жағдайда кәсіпорынға тікелей қатысты бөлшектерді, әсіресе өткір дефицит кезінде қалпына келтіру.
Тозған бөлшектерді қалпына келтіру мүмкіндік береді:
- уақытылы жөндеу жұмыстарын жүргізу және кейбір қор бөліктерінің дифицитін жою;
- жөндеу шығындарын азайту, өйткені бөлшектерді қалпына келтіру, ережеге сәйкес жаңа техниканы мүліктену немесе қайта жасалған бөліктерден әлдеқайда тиімді;
- кәсіпорынға жеткізілетін қор бөлшектерінің тасымалдау шығындарын азайту.
Тозған бөлшектерді қалпына келтіру экономикалық көзқарас жақтан пайдалы, егер:
жаңа бөлшектер салыстырымында
(Св + Ен Кв) Y = ( Ц + Зтр) (3)
Жаңа бөлшектерді өзіңнің қаражатымен жасаған салыстырымында
(Св + Ен Кв) Y = ( Cизг + Eн Kизг) (4)
Мұндағы,
Св - бөлшектерді қалпына келтіру өзіндік құны;
Ен - күрделі салымдардың тиімді мөлшерлік коэффициенті;
Кв - тозған бөлшекті қалпына келтіру үшін арнайы құралдармен мүліктенуге жұмсалған күрделі салымдар.
Ү - жаңа бөлшекпен қалпына келтірілген бөлшектердің арасындағы қызмет ету мерзімін есептейтін коэффициенті;
Зтр - бөлшектерді жасап шығарушыдан кәсіпорынға жеткізу тасымалдау шығындары;
Сизг - өзіндік күштермен жаңа бөлшектерді жасап шығаруға кеткен өзіндік құн;
Кизг - тозған бөлшектерді қалпына келтіру үшін қажетті құралдармен мүліктенуге жұмсалған күрделі салымдар.
Тәжірибе көрсеткендей орта және әсіресе ірі кәсіпорындарда тозған бөлшектерді қалпына келтіру экономикалық тиімді болып саналады. Жөндеу шығындарын азайтудың басқа да жолдары көп. Бірақ, минималды шығындар өз қорларының активті активін уақытылы жаңартып отыратын, моральді және табиғи тозудың шамадан тыс болдырмай, амортизацияның жедел түрін пайдаланатын, кәсіпорындар жөндеу шығындарын көп есе азайта алады 19.
Негізгі құралдың жөнделуі:
Кәсіпорында негізгі құралдарды қолдану үрдісінде үнемі тозып отырады. Оларды жұмысқа қабілетті жағдайда ұстау үшін жөндеу жүргізіп отыру қажет. Жөндеудің үш түрі ажыратылады: қалпына келтіруші, ағымды, құралдарды жөндеу.
Қалпына келтіруші жөндеуі - бұл әртүрлі жағдайларға байланысты болатын жөндеудің ерекше түрі: стихихиялық аппараттар (суалу, өрт, жер- сілкінісі), әскери бұзушылық , негізгі құралдардың ұзақ тұрып қалу жағдайларына байланысты сияқты. Қалпына келтіру жөндеулері мемлекеттің арнайы қаржысына жасалады.
Ағымды жөндеу - бұл кіші жөндеу және негізінен негізгі құралдар қызмет ету барысында жасалады. Тәжірибе бойынша көп уақыт алмайды. Кіші жөндеуде кейбір бөлшектер және тораптар ауыстырылады, анықталған кіші жөндеулер орындалады.
Құралдарды жөндеу - бұл негізгі құралдардың негізгі жөндеуін жүргізеді. Кәсіпорынды жөндеуде көлік толық бөлшектенеді, тозған барлық тораптар мен бөлшектер ауыстырылады. Құралдарды жөндеуден кейін көліктің техникалық параметрлері бастапқыға жақындау керек 7.
1.2 Негізгі құралдарды пайдалану көрсеткіштері
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құрадцар өндірістік және ендтрістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс қуралдарына өндіріс процессіне тікелей катысатын объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек құралдарына (көлік, құрал-жабдық, құрал-саймандар т.б.) әсер ету жүзеге асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды (ғимараттар, құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші -- қор кайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шақкандағы өндірілетін заттай немесе акшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі қүрал-жабдықтар -- тұтынуға арналған құрал-жабдыктар. Олар үжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, түрғын-үй коммуналдык шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтеуге арналған.
Иелігіне қарай негізгі қүралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді.
Меншікті дегеніміз -- субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы 001-ші "Жалға алынған негізгі құралдар" баланстан тыс шотында есептейді. Жалға алу мерзімі аяқталған соң немесе ол аякталмай тұрып, жалға алушы келісілген бағамен сатып алуына болады. Оларды 121-ші "Жер", 122-ші "Үйлер мен ғимараттар", 123 "Меншікжәне құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар", 124-ші "Көлік құралдары", 125-ші "Басқа да негізгі құралдар" шоттарының тиісті аралық шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді. Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар -- бұл жұмысы тоқтатылған немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықгарды жоспарлы түрде олардың қор бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған объектілер есептеледі.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге болатындар (үйлер, ғимараттар,көліктер, жабдықтар) жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер,ғимараттардан басқа қүрделі каржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын қызметтеріне қарай мынаңдай түрлерге бөлінеді: жер; үйлер; ғимаратгар; өткізгіш тетіктер,көліктер және құрал-жабдыктар (соның ішінде автоматты көліктер және құрал-жабдық); күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы көліктер және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа құрал-жабдық; көлік құралдары, құрал-сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар және басқа да негізгі құралдар.
Келтірілген негізгі құраддардың әрқайсысының құрамына енетіндер:
жер - субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен кұны. Жерге меншік кұқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып саналады;
үйлер - халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге ағдай жасауға және материаддық құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметті-құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғылар) - электр, жылу немесе механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар, құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
көліктер мен жабдықтар - күш беретін көліктер және жабдықтар; жұмысшы көліктер және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялык жабдықтар; әрбір көлік, егер ол басқа мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды, соған тиісті заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті болып саналады. Негізгі құралдардын бұл тобы бес топтан турады;
көлік қуралдары - адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс құралдары. Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құрадцары мен заттарын коса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал-сайман - қол еңбегінің механикаландырылған немесе механикаландырылмаған құралдары немесе метадцарды және т.б. өңцеу үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын,жалғайтын және тығыздайтын еңбек құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар -- өндірістік операцияларды орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті қорғауға көмеістесетін жабдыктар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да затгар. Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар затгарда мүліктік объекті бола алады;
Негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы, ағымды, баланстық, сату, жою, тозу және қалдық құндары болады.
1.3 Негізгі құралдардың тиімді пайдалануға әсер етін факторлар
Өндірістік негізгі қордың құрылымы қоғам арасында салынатын қаражат салмағының айырмашылығын көрсетеді. Яғни актив бөлігінде негізінен өндірістің айнымалы қаржыларының жұмсалуы көзделеді. Сондай-ақ өндіріске қызмет ететін шешуші бөлімнің және өндірісте сипатталуға мүмкін болатын кәсіпорын шығарған бұйым, сонымен қатар құрал-саймандар яғни өнімді өндіруге қатысатын негізгі құралдар жатады. Негізгі қордың актив бөлігінің өсуі өндірісте еңбек өнімінің артуына өндірістің тиімді дамуына әсер етеді. Пассив бөлігіне ғимараттар, транспорттар, беріліс қондырғылар жатады. Олар өндіріс процесінде бірнеше рет қатысып өндірістің актив бөлігінің тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз етеді.
Жоғарғы көрсеткішті қор қайтарымынан шығарылған басқа да өнім шарты, өндірістік негізгі қор айналымының үлес құнына тең. Сондықтан кәсіпорынның ақшалай жинағын көбейту, өзіндік құнды төмендету, өндіріс шартын өсіру, негізгі қор құрылымын жақсартуды қарау. Негізгі қор есеп және жоспарын ақшалай немесе заттай үлгіде жүргізеді. Негізгі құралдар бағасы амортизациялық есеп көлемі, тозу деңгейі үшін қажет.
Негізгі қор бағасының олардың өндіріс процесіне қатысуына байланысты бірнеше түрі бар. Олар:
1. Бастапқы құн
2. Қалдық құн
3. Қалпына келтіру құны
- Негізгі өндірістік қорлардың бастапқы құны-бұл қорларды жасақтауға
немесе сатып алуға шығындалған сома. Ол амортизация нормасын, амортизациялық есеп көлемін, кәсіпорын активінің пайдасы мен рентабельділігін, олардың пайдалану көрсеткішін анықтау үшін қолданылады.
- Негізгі құралдарды пайдалану процесінде олар тозып, біртіндеп бастапқы
құнын жояды. Олардың шын өлшемінен тозған құнын алып тастау керек. Міне, осы негізгі қордың қалдық құны болып табылады, яғни қалдық құн - негізгі қордың бастапқы құны мен тозу сомасының айырмашылығы болып табылады.
- Негізгі қордың қалпына келтіру құны - ісжүзіндегі еңбек құралдарының сол периодтағы бағадағы құны. Бұл қазіргі кездегі негізгі қорды өндіруге шығындалған сома, ол қорларды қайта бағалау кезінде қойылады. Негізгі қордың қалпына келтіру құнын бағалау шешімі тез өсіп, кәсіпорындардың қаржылық-экономикалық көрсеткішін төмендетеді. Сондықтан кәсіпорын үшін, қаржылық көрсеткішінің төмендетілген бағасын амортизация коэффициенті қабылдайды.
Негізгі кәсіпорынның айналымы мына сатылардан тұрады:
1. Негізгі құралдардың тозуы: табиғи және моралдық тозу.
а) табиғи және моралдық тозуы, яғни еңбек құралының тұтыну бағасын жойған кез.
Табиғи тозу мына жағдайда болады:
- Дайын өнімнің құнымен қалпына келтіретін еңбек құралының пайдалану процестері
- Еңбек құралдарының іске пайдаланылмай тұруына құралдардың құны
жойылады.
Негізгі қордың бірдей элементтері табиғи тозу теңсіздігінен шығарылған. Толық және ішінара тозудың негізгі қордағы айырмашылығы: толық тозу - үшін қорға жаңадан тарату немесе айырбастау (негізгі қордағы құралдардық құрылыстың тозуын ағымдық ауыстыру), ішінара тозу - жолдық ремонттарды өтеу.
Табиғи тозу өндірістік қызмет мерзімін процентпен белгілейді, яғни мына формуламен анықталады: (Иф)
Иф=TфTн*100 (5)
Мұндағы Tф-өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл
Tн-нормативті қызмет мерзімі, жыл.
Кездейсоқ, нақты қызмет мерзімін салыстыру мөлшері немесе оның алдын-алу, табиғи тозу пайызы мына формуламен анықталады:
Иф=ТфТф+Тв*100 (6)
Мұндағы: Тф- өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл
Тв-өндірістік негізгі қордың қызмет мерзімінің мүмкіндігі, жол экспортын санау, жыл.
б) моралдық тозу көнеруден туады. Негізгі қаржы конструкциясы өнімділігі, тиімділігі, үнемділігі бойынша анықталады. Негізгі өндірістік қордың құнсыздануы.
Моралдық тозу көлемін бағалау:
1. негізгі құралдарды толық және алғашқы құны = еңбек құралын оны
пайдалану бағасы бойынша сатып алу.
2. Негізгі құралдарды қалдық құны - толық құны - амортизация
3. Негізгі құралдарды қалыпқа келтіретін құны - іс жүзіндегі еңбек
құралдарының сол периодтағы, бағадағы құны
Моралдық тозудың алғашқы үлгісінде (ИМ1) бастапқы құнды қалпына келтіру, негізгі қордың салыстырмалы бағасы мен немесе пайызбен анықталады. Оның формуласы мынадай болады:
ИМ1=Пн - Пс Пн * 100 (7)
Мұндағы Пс және Пн - өндірістегі жаңа және моралды көнеру машиналарының сәйкестігі.
Табиғи және моралдық тозу есебінде қорды қалпына келтіру құны, қызмет мерзімі алмастырылған және амортизация нормасы мен суммасын анықтау көзделген.
Келесі топ көрсеткіштері негізгі қордың актив бөлігін пайдалану деңгейін және өндірістік қуатты, сонымен қатар оларды пайдалануды жақсарту мүмкіншіліктерінің жасырын резервтерін сипаттайды. Оларға негізгі құралдарды интенсивті, экстенсивті, және интегралды пайдалану коэффициенті кіреді 49.
Экстенсивті пайдалану коэффициенті (Кэ), НӨҚ актив бөлігін пайдалану деңгейін сипаттайды. Ол құрал-жабдықтардың істелген уақыттың қордың календарлық уақытына қатынасы (Тк):
Кэ =Тф фреж (8)
Құрал-жабдықтарды экстенсивті пайдалану коэффициентінің мәні бірлікке жақындауы тиіс
Интенсивті пайдалану коэффициенті (Ки)- бұл көрсеткіш маштналар мен жабдықтардың пайдалану деңгейін мінездейді:
Ки = Пф Пв (9)
Мұндағы, Пф - машиналар мен жабдықтардың нақты өндірісі;
Пв - машиналар мен жабдықтардың өндірістік мүмкіншілігі.
Интегралды коэффициент (Кинт) - бұл көрсеткіш маштналар мен жабдықтардың уақыт және қуаттылығы бойынша пайдалану деңгейін мінездейді:
(Кинт) = Кэ * Ки (10)
Негізгі құралдардың амортизациясы.
Амортизация термині тікелей мағынада негізгі құралдардың өлімі жоқтығын, олардың тозуды толтыру, қалыптасу мүмкіндіктерін білдіреді.
Амортизация процесі негізгі құралдардың қызмет ету уақыты ішінде өзінің құнын бөлектеп шығарылатын өнімге ауыстыруын және тұтынылған негізгі құралдарды өтеу үшін осы құнның келесі пайдалануын айтамыз.
Негізгі құралдардың ауыстырылған өнім құрамындағы құны өндіріс сферасынан кетіп айналу сферасына түседі.
Өнімді шығарғаннан кейін сәйкесінше негізгі қор құнына ауыстырылған ақша бөлігі амортизациялық қорға тұседі, онда толық мөлшерге дейін негізінде бастапқы құнына сәйкес жиналады (тозған негізгі құралдарды шегергенде). Бұл амортизациялық қор (жиналған ақша сомасы) тозған негізгі құралдар орнына жаңа негізгі құралдардың заттық элементтерін сатып алуға пайдаланылады, яғни негізгі құралдардың қайта қалыптасуы жүреді.
Амортизацияның негізгі функциялары - қайта өндірісті қамтамасыз ету, негізгі құралдардың есебі және қайта қалыптасуы.
Одан басқа анықталған деңгейде негізгі құралдарды толық пайдалануын қарастырып ынталандырушы қызметті де орындайды: құрал-жабдықтың қызмет ету мезгілі қанша ұзақ болса, сонша көп өнім шығарылады және сонша тез негізгі құралдардың құны ауыстырылады.
Шаруашылық практикада амортизацияны есептеу үшін амортизациялық аударымдар қолданылады, яғни аударылған құнның ақшалай көрінісі.
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстың, қызмет көрсетулердің өзіндік құнын құрайтын негізгі бір элементтері болып табылады. Амортизациялық аударымдардың сомасын көтеру немесе төмендету өндірісте шығындардың, қосылған жылдық табыстың мөлшерінің бұзылуына, сәйкесінше салық салуда қайшылықтарға алып келеді.
Амортизацияның объективті негізі болып өндірістік үрдісте және бағаның қалыптасуында еңбек құралдарының қатысу ерекшеліктері табылады. Осыдан негізгі құралдардың жұмыс уақытының ұзақтығы олардың құны бір өндірістік циклда өнімге түгел емес бөлшектен ауыстырылады, олардың табиғи және моральдық тозу шамасына байланысты. Амортизация өнім құнының бір бөлігі есебінде бірнеше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz