ХХ ғасырдың 60 – 80-жылдарындағы әдеби процесті зерделеу
ХХ ғасырдың 70 - жылдарынан қазақ прозасының дамуына өз үлесін қосқан қаламгерлер қатарында ерекше орыны бар жазушының бірі – Берік Шаханұлы. Ол 1941жылы 5 қарашада Жамбыл облысы, Сарысу ауданының Жайылма ауылында дүниген келген. 1959 жылы орта мектепті бітірген соң, екі жыл шопан болып жұмыс істеген. ҚазМУ-дің филология факультетінің журналистика бөлімін бітірген. 1966-1970 ж.ж. Жамбыл облыстық «Еңбек туы» газетінде әдеби қызметкер, 1970-1973 ж.ж. «Лениншіл жас» газетінде әдеби қызметкер, 1973-1989 ж.ж. «Жазушы» баспасында редактор, аға редактор, 1989-1991ж.ж. «Жұлдыз» журналында әдеби қызметкер болып істеген. 1991жылдан Қазақстан Жазушылар Одағында аға референт болып қызмет атқарады. 1996 жылы Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі болып сайланды. 2002 жылы Қазақстан Жазушылар Одағы басқармасы төрағасының орынбасары. 1991 жылы «Жазушы» баспасынан жарық көрген « Құса» атты повесі мен әңгімелер жинағы үшін Қазақстан Жазушылар одағының Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығына ие болған (1992). Әзербайжан жазушысы Анардың «Ақ жағалау» атты повесі мен әңгімелер жинағын, Владимир Сангидің «Қайырлы маусым» романы мен бір топ әңгімелерін қазақ тіліне аударып бастырған.
Республиканың Құрмет Алтын кітабына есімі жазылған. «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 10 жыл» мерекелік медалімен, «Еңбектегі ерлігі үшін», медалімен марапатталды. Сарысу ауданы, Жайылма ауылының құрметті азаматы деген атқа ие болды.
Республиканың Құрмет Алтын кітабына есімі жазылған. «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 10 жыл» мерекелік медалімен, «Еңбектегі ерлігі үшін», медалімен марапатталды. Сарысу ауданы, Жайылма ауылының құрметті азаматы деген атқа ие болды.
1. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі,1998. – 384б.
2. Б. Шаханұлы. Қоңыр жон. – Алматы: Жазушы, 2006 – 413б.
3. Ж. Дәдебаев. Шымырлап бойға жайылған. – Алматы: Жазушы, 1988 – 254б.
4. З. Қабдолов. Жебе.Әдеби толғаныстар мен талдаулар. – Алматы: Жазушы, 1977 – 378б.
5. Уақыт және қаламгер. Әдеби сын. – Алматы: Жазушы, 1978 – 245б.
6. Қ. Алпысбаев. Қазақ әдебиетіндегі тарихи шығарма: таным және көркемдік. – Алматы: Таймас баспа үйі, 2008 – 420 б.
7. Ә. Кекілбаев. Бір шөкім бұлт.// Повесть және әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1965 – 130б.
8. Д. Исабеков. Таңдамалы жинағы ІІ том. – Алматы: Жазушы, 1993 –477б.
9. С. Әшімбаев . Парасатқа құштарлық// Әдеби сын мақалалар, портреттер. - Алматы: 1985 – 249б.
10. Б. Майтанов. Қаһарманның рухани әлемі. – Алматы: Жазушы, 1987 – 232 б.
11. Ғ. Мүсірепов. Кездеспей кеткен бір бейне. // Повесть және әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1987 – 249б.
12. Ж. Түменбаев. Ауыл шетіндегі үй. – Алматы: Қазақстан баспасы, 2009 – 315б.
13. Б.Майтанов. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі. – Алматы: Ғылым, 1982 – 148б.
14. Б. Шаханұлы. Ақ иірім. Әңгімелер мен повесть. – Алматы: Жалын, 1979 – 147б.
15. Қазақстан жазушылары ХХ ғасыр. – Алматы: Ана тілі, 2007 – 367б.
16. Қазақ әдебиетінің тарихы, 8 – т. Қазақпарат, Алматы – 2004 ж – 520 б.
17. Қазақ әдебиеті. Энциклопедия – Алматы: Қазақстан даму институты, 1999 – 645б.
18. Қ. Әбдезұлы .Т.Әлімқұлов шығармашылығы және 60 – 80 жылдардағы қазақ прозасы. Монография.// – Алматы: Ғылым, 2001 – 270б.
19. Қазақ тілі мен әдебиеті журналы. Қазақ повестеріндегі ырғақ. 2006 , 14 – қараша.
20. Қазақ әдебиеті газеті. Ақын – жазушыны біріктіретін ұлттың, халықтың мүддесі. 2010, 10 – қыркүйек.
21. Ж. Дәдебаев. Қазіргі қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті баспасы, 2002 – 290б.
22. М.Хасенов. Қазақ повестері. – Алматы: Жазушы, 1989 – 303б.
23. Қ.Алпысбаев. Көркем шығарманы талдау жолдары. – Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1995 – 227б.
24. Б. Кенжебаев. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Мектеп. 1976 – 258б.
2. Б. Шаханұлы. Қоңыр жон. – Алматы: Жазушы, 2006 – 413б.
3. Ж. Дәдебаев. Шымырлап бойға жайылған. – Алматы: Жазушы, 1988 – 254б.
4. З. Қабдолов. Жебе.Әдеби толғаныстар мен талдаулар. – Алматы: Жазушы, 1977 – 378б.
5. Уақыт және қаламгер. Әдеби сын. – Алматы: Жазушы, 1978 – 245б.
6. Қ. Алпысбаев. Қазақ әдебиетіндегі тарихи шығарма: таным және көркемдік. – Алматы: Таймас баспа үйі, 2008 – 420 б.
7. Ә. Кекілбаев. Бір шөкім бұлт.// Повесть және әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1965 – 130б.
8. Д. Исабеков. Таңдамалы жинағы ІІ том. – Алматы: Жазушы, 1993 –477б.
9. С. Әшімбаев . Парасатқа құштарлық// Әдеби сын мақалалар, портреттер. - Алматы: 1985 – 249б.
10. Б. Майтанов. Қаһарманның рухани әлемі. – Алматы: Жазушы, 1987 – 232 б.
11. Ғ. Мүсірепов. Кездеспей кеткен бір бейне. // Повесть және әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1987 – 249б.
12. Ж. Түменбаев. Ауыл шетіндегі үй. – Алматы: Қазақстан баспасы, 2009 – 315б.
13. Б.Майтанов. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі. – Алматы: Ғылым, 1982 – 148б.
14. Б. Шаханұлы. Ақ иірім. Әңгімелер мен повесть. – Алматы: Жалын, 1979 – 147б.
15. Қазақстан жазушылары ХХ ғасыр. – Алматы: Ана тілі, 2007 – 367б.
16. Қазақ әдебиетінің тарихы, 8 – т. Қазақпарат, Алматы – 2004 ж – 520 б.
17. Қазақ әдебиеті. Энциклопедия – Алматы: Қазақстан даму институты, 1999 – 645б.
18. Қ. Әбдезұлы .Т.Әлімқұлов шығармашылығы және 60 – 80 жылдардағы қазақ прозасы. Монография.// – Алматы: Ғылым, 2001 – 270б.
19. Қазақ тілі мен әдебиеті журналы. Қазақ повестеріндегі ырғақ. 2006 , 14 – қараша.
20. Қазақ әдебиеті газеті. Ақын – жазушыны біріктіретін ұлттың, халықтың мүддесі. 2010, 10 – қыркүйек.
21. Ж. Дәдебаев. Қазіргі қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті баспасы, 2002 – 290б.
22. М.Хасенов. Қазақ повестері. – Алматы: Жазушы, 1989 – 303б.
23. Қ.Алпысбаев. Көркем шығарманы талдау жолдары. – Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1995 – 227б.
24. Б. Кенжебаев. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Мектеп. 1976 – 258б.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: ХХ ғасырдың 70 - жылдарынан қазақ прозасының дамуына өз үлесін қосқан қаламгерлер қатарында ерекше орыны бар жазушының бірі - Берік Шаханұлы. Ол 1941жылы 5 қарашада Жамбыл облысы, Сарысу ауданының Жайылма ауылында дүниген келген. 1959 жылы орта мектепті бітірген соң, екі жыл шопан болып жұмыс істеген. ҚазМУ-дің филология факультетінің журналистика бөлімін бітірген. 1966-1970 ж.ж. Жамбыл облыстық Еңбек туы газетінде әдеби қызметкер, 1970-1973 ж.ж. Лениншіл жас газетінде әдеби қызметкер, 1973-1989 ж.ж. Жазушы баспасында редактор, аға редактор, 1989-1991ж.ж. Жұлдыз журналында әдеби қызметкер болып істеген. 1991жылдан Қазақстан Жазушылар Одағында аға референт болып қызмет атқарады. 1996 жылы Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі болып сайланды. 2002 жылы Қазақстан Жазушылар Одағы басқармасы төрағасының орынбасары. 1991 жылы Жазушы баспасынан жарық көрген Құса атты повесі мен әңгімелер жинағы үшін Қазақстан Жазушылар одағының Халықаралық Алаш әдеби сыйлығына ие болған (1992). Әзербайжан жазушысы Анардың Ақ жағалау атты повесі мен әңгімелер жинағын, Владимир Сангидің Қайырлы маусым романы мен бір топ әңгімелерін қазақ тіліне аударып бастырған.
Республиканың Құрмет Алтын кітабына есімі жазылған. Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 10 жыл мерекелік медалімен, Еңбектегі ерлігі үшін, медалімен марапатталды. Сарысу ауданы, Жайылма ауылының құрметті азаматы деген атқа ие болды.
Жазушының шығармалары: Ғашықтың тілі (1973ж) әңгімелер жинағы, Ақ иірім (1979ж) әңгімелер мен повестер жинағы, Қаратаудың самалы ( 1984ж) әңгімелер мен повестер жинағы, Көрген түстей дүние (1998ж) таңдамалы әңгімелер жинағы, Поезда кездескен қыз (2005ж) әңгімелер жинағы, Қоңыр жон (2006 ж) әңгімелер мен повестер секілді топтамалары жарық көрген.
Дипломдық жұмыста көрнекті қаламгердің жазушылық шеберлігі мен көркем туындыларында замана мәселелерін көркемдеудегі суреткерлік болмысы, шығармаларындағы кейіпкердің ішкі жан иірімдерін бейнелеу жолдары кеңінен ашылып, автордың өзіне ғана тән қолтаңбасы сараланады, сонымен бірге жазушының суреткерлік болмысына тән стильдік ерекшелік кеңінен қарастырылады.
Тақырыптың өзектілігі: ХХ ғасырдың 60 - 80-жылдарындағы әдеби процесті зерделеу - күрделі де көп қырлы құбылыс. ХХ ғасыр аяғындағы әдебиет, оның ішінде 60 - 80-жылдар прозасының хал-ахуалы туралы пікір айту, әрине, іштей қайшылықтарға толы. Осы кезде әдебиет аулына келген, өндірте жазған, туындыларымен қоғамға серпіліс әкелген жазушылар шығармашылығына баса назар аудару қажет. Б.Шаханұлы шығармаларының тақырыбы, стилі, образдар құрылымы, композициясы туралы бағалы пікірлер айтылғанымен, прозалық туындыларының көркемдік ерекшелігі жүйелі түрде зерттеу өзегіне алынып, ғылыми мақсатта қарастырылмады. Жазушының туындыларын психологиялық тұрғыдан бағалау, шығармаларындағы кейіпкердің ішкі жан иірімдерін бейнелеу тәсілдерін, оның ішінде қазақ халқының ұлттық менталитетіне тән өзгешелікті ашып көрсету біздің бұл зерттеу жұмысымыздың міндеті болып белгіленді.
Жалпы бұл дипломдық зерттеу қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, белгілі қаламгер, Алаш сыйлығының иегері - Б.Шаханұлы шығармаларының өзіндік қолтаңбасын айқындап, шығармаларындағы көркем бейненің жасалу жолдарын, ұлттық характердің сомдалуын, кейіпкердің ішкі жан-сезімінің берілуін, жазушының әдебиеттегі өзіндік соқпағын, ізденісін кешенді түрде арнайы зерттеудің аса өзекті мәселе екенін сезінуге байланысты жазылды. Соған орай қаламгер повестерінің көркемдік ерекшеліктері,тарихи оқиғалардың, ауыл көріністерінің берілуі жаңашыл таным тұрғысынан пайымдалды. Өз кезегінде бұл да жұмыстың өзектілігін айқындайды. Осы арқылы 60 - 80-жылдар әдебиетінің жалпы қазақ әдебиетінің даму барысына тигізген ықпалы анықталып, көркемдік сапасы сараланды.
Зерттеудің мақсат - міндеттері: Қазіргі қазақ әдебиеті тарихында көрнекті орны бар жазушы Б.Шаханұлы повестерінің ерекшелігін айқындау, қаламгердің шеберлік қырларын, оның шығармашылық лабораториясын зерттеу, шығармаларындағы кейіпкердің ішкі психологиялық иірімдерінің қөріну формаларын зерделеу - бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы көкейкесті мәселелердің бірі. Сондықтан да осы зерттеу жұмысы жазушының шығармашылық даралығын, оның көркемдік тәсілдерді қолдануындағы ерекшеліктер мен заңдылықтарды саралап, туындыларындағы мазмұндық бірлік пен түрлі ерекшеліктер үйлесімін, көркем прозадағы кейіпкердің ішкі жан сезімін беру тәсілдерін дамытуға қосқан үлесін, оның шығармаларындағы ұлттық психологиялық ерекшеліктердің көріну түрлерін, жазушы қаламынан кейіпкерлердің мінез-құлықтарын бейнелеу өзгешелігін және қазақ әдебиетіндегі тарихи оқиғаларды, ауыл көріністерін суреттеуге қосқан үлесін, жалпы қазақ прозасына қаламгер әкелген әдеби жаңалықтарды айқындауға бағытталған. Сонымен қаламгер шығармашылығына талдау жұмысы барысында төмендегі мақсаттар мен міндеттерді орындау көзделді:
- Б.Шаханов туындыларындағы әлеуметтік мәселелердің көркем тартыс және образ болмысы арқылы көрініс табу ерекшеліктерін ашу;
- Б.Шаханұлы повестеріндегі кейіпкерлердің ішкі жан иірімдерінің бейнелену тәсілдерін анықтау;
- Суреткер қаламына тән психологиялық тәсілдерді анықтау, оның қазақ әдебиетінің дамуына тигізген әсерін бағамдау;
- Қаламгер шығармашылығындағы тарихи оқиғалардың көркемдік шешімін анықтау.
Жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздері: Берік Шаханұлының повестеріне арналған нақты зерттеу еңбектері жоқ.Тек кейбір кітаптар мен мерзімді басылым материалдарында азды - көпті кездеседі. Атап айтсақ, ХХ ғасыр жазушылары туралы жинақтар мен кітаптар, Ж.Дәдебаев, Қ. Алпысбаев, Б.Шаханұлы, т.б.еңбектері мен мақалаларына сүйендік.
Жұмыстың дерек көздері: Жұмыс барысында Қазақстан Ұлттық кітапханасының библиографиялық картотекалармен Қазақ тілі мен әдебиеті, Қазақ әдебиеті секілді мерзімді басылым материалдары мен Б.Майтанов, Қ.Алпысбаев, З.Қабдолов, Т.Әлімқұлов, Ж.Дәдебаев және тағы басқа ғалымдардың ой - тұжырымдары басшылыққа алынып, зерттеу тақырыбымыздың мақсатына орай пайдаланылды. Сонымен бірге Б.Шаханұлының Ақ иірім, Қоңыр жон еңбектері алынды.
Жұмыстың теориялық, практикалық маңызы: Б.Шаханұлы повестері, оның көркемдік ерекшелігін зерттеу бойынша арнайы курстар мен семинар жүргізуде, психология, оның көркем шығармада көріну әдіс - тәсілдері жөнінде дәрістер оқуда, сондай-ақ оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар жазуда пайдалануға болады. Сонымен бірге дидактикалық, тәрбиелік бағыттағы да мақсаттарға да қолдануға болады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері: Жұмыстың тақырыбы мен мазмұнына өзек болған мәселелерге байланысты жинақталған материалдарды іріктеуде салыстырмалы-әдіс, баяндау, салыстыру, қажетті мәліметтерді саралау, ұғымдарды жинақтау, пікірлерді қорыту, ғылыми тұрғыда талдау басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1. Берік Шаханұлының повестері және замана шындығы
1.1 Қаламгер повестеріндегі тарихи шындық және көркемдік шешім. 1920 жылдардан бастап көркем әдебиетіміздің басқа жанрлары секілді қазақ повестері де ерекше қарқынмен дамыды.
Бұрын қазақ кітаптары мен газет - журналдары біздің елімізде полиграфия өндірісі кенже дамығандықтан, Қазан, Орынбор, Петербург, Троицк секілді бізден шеткері жатқан қалаларда басылатын болса, енді өндірістің бұл түрі Қазақстанның өзінде де қарқын ала бастады.
Егер өзіміздің зерттеушілік нысанасы етіп алып отырған қазақ прозасының повесть жанрының дамуына зер салатын болсақ, 1920-30 жылдары жергілікті баспасөз беттерінде Абдолла Асылбековтың Біздің де күніміз туды (1922ж), С.Сейфуллиннің Айша (1922 ж), Жер қазғандар (1928 ж), Б.Майлиннің Раушан коммунист (1923 ж), Он бес үй (1931 ж), Қырманда (1934 ж), Берен (1935ж), Ж.Аймауытовтың Күнікейдің жазығы (1923 ж), М.Әуезовтың Қараш - Қараш оқиғасы (1927 ж), Қилы заман (1928 ж), Көксерек (1929 ж), Ғ. Мүсіреповтың Тулаған толқында (1927 ж), Көк үйдегі көршілер (1929 ж) т.б. секілді повестері жарық көрді.
Уақыт пен заман ХХ ғасырдың екінші жартысында, әсіресе оның соңғы ширегінде дүниежүзілік әдебиетте прозаның повесть жанрын алға шығарып, оған осы дәуірдің ең көкейкесті рухани, адамгершілік мәселелерін образдар тілімен қозғауды міндет етіп жүктеді. Бұл процестен қазақ прозасы да тыс қалған жоқ. Профессионалдық бастауын халқымыздың майталман көркемсөз шеберлері Б. Майлиннің Шұғаның белгісі, Он бес үй, М. Әуезовтың Көксерек, Қараш - Қараш, Қилы заман секілді осы жанрдың аса шұрайлы туындыларынан алатын қазіргі қазақ повестері 1970 - 2000 жылдары көтерген тақырыптары мен идеялары жөнінен бұрынғыдан да ауқымдана түскені былай тұрсын, көркемдік политрасын дүниежүзінің ең озық әдебиет үлгілерінің дәрежесіне дейін өсірді. Осылайша біздің ұлттық рухани айналымымызға С.Мұратбековтің Жусан иісі, Басында Үшқараның, Ә. Кекілбаевтың Ханшадария хикаясы, Шыңырау, М.Мағауиннің Тазының өлімі, Қара қыз, Ақиқат, Әке, Д. Исабековтың Пері мен періште, Дермене, О. Бөкеевтің Қар қызы, Қайдасың, қасқа құлыным, Б. Нұржекеевтің Кінәлі махаббат, Т. Нұрмағанбетовтың Қош бол, ата, Түкпірдегі ауыл, Ж. Түменбаевтың Ауыл шетіндегі үй, Б. Шаханұлының Құса, Алтын кездік, Қоңыр жон т.б. секілді тамаша повестері келіп енді. Осындай 70-жылдары жарық көрген қазақ повестерінің айтулы ұсталары көркемсөз өнерімізде Ж.Аймауытов, Б.Майлин, М. Әуезов салып берген дәстүрлерді дамыта отырып, өз заманының шынайы көркемдік панорамасын жасап шықты.
1970-1991-жылдардағы қазақ қауымы басынан өткерген қоғамдық экономикалық формацияны 1917-жылдың қазан айынан бері күні кешегі 1980-жылдардың аяғына дейін Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы деп аталатын мемлекетке - жүздем астам ұлыстар мен ұлттардың алып конгломерантына - үстемдік құрған ресми коммунистік идеология кемелденген социализм дәуірі деп аталды. Рас, нақ осы жылдар халқымыз үшін жеміссіз болған жоқ, өмір көшін болашаққа жалғап, үздіксіз жетілдіру барысында басынан талай зобалаңдар мен тарихи-әлеуметтік катаклизмдерді кешірген, ақын тілімен айтқанда, мың өліп, мың тірілген туған халқымыздың Уһ деп демін алып, белін жазған мамыражай тұсы осы ХХ ғасырдың екінші жартысы болатын. ХVІІІ ғасырдың екінші жартысынан әйгілі Қазан революциясына дейін орыс имперализмінің отаршыл саясатының талай қитұрқылығынан діңкесі құрып, сілелеп, экономикалық-саяси тұрғыдан да, рухани жағынан да әбден жүдеп жеткен қазақ жұрты енді большевиктік езгіге душар болды.
1917-1920 - жылдардағы азамат соғысы, 1932-1933-жылдардағы голощекиндік асыра сілтеудің нәтижесінде пайда болған жаппай ашаршылық, енді одан босай бергенде тағы да бір бүйірден тап келген алапат 1941-1945-жылғы Ұлы Отан соғысы бұл халықтың санын екі есеге азайтып, генетикалық қорын қатты әлсіретіп кеткен еді. Бірақ уақыт емші 1950-жылдардан кейін қазақтың басына түскен сонша ауыр соққыларды ұмыттырып, оның бойындағы тән жарасын да, жан жарасын да бірте-бірте қарақотырланып жаза бастады. Ең бастысы, елге бейбітшілік пен молшылық келді. Сондай-ақ онан бері қарай жағдайымыз одан әрі жақсарып, 1991 жылы тәуелсіздікке қол жеткіздік, өз егемендігімізді еншіледік.
Осындай қиын қыстауды басынан кешірген қазақ халқының тұрмысы, жағдайы қазақ әдебиетінде дүниеге келген туындыларға арқау болды. Әсіресе, Ұлы Отан соғысы мен ашаршылық басты орын алды. Әдебиеттің барлық жанрында оның ішінде повесть жанрында ерекше мәнге ие бола бастады. Бұл тақырыптарды қозғамаған жазушы кемде- кем десем артық айтқандығымыз емес. Осындай өсу кезеңдерінде жарыққа шыққан қазақ повестерінің авторлары - Тәкен Әлімқұлов, Әбіш Кекілбаев, Мұхтар Мағауин, Дулат Исабеков, Төлен Әбдіков, Тынымбай Нұрмағанбетов, Бексұлтан Нұржекеев, Берік Шаханұлы т.б. болды.
Осы жазушылардың ішінде қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар, повесть жанрына қалам тербеп жүрген жазушыларымыздың бірі - Берік Шаханұлы.
Берік Шаханұлы қай туындысында болмасын оқиғаның желісін аша білген, терең ой мен сараптай білген жазушы. Жазушының кез келген туындысы өз оқырманына үлкен ой сала отырып, елітіп, баурап әкетеді.
Берік Шаханұлы шығармашылығының дені әңгімелерге арналады. Дегенмен повестерінің де маңыздылығы зор.
Осы шығармаларының ішінен жазушының повестеріне ерекше тоқталып, талдап өтсем ол төмендегідей.
Жазушының шығармасын талдамас бұрын повесть жанрына тоқталып , повесть дегеніміз не, қандай жанр түрі, осы сұрақ төңірегінде жауап іздеген жөн секілді.
Повесть (орыс. баяндау) - оқиғаны баяндап айтуға негізделген қара сөзбен жазылған, көлемді шығарма, эпикалық жанрдың орташа түрі. Көлемі жағынан повесті ұзақтау келіп, кішігірім романға жақындаса да, ол композициялық құрылысының жинақылығы, оқиға желісінің біркелкі өрістеп, байсалды түрде баяндалатынымен ерекшеленеді. Повесть-орыстың көне дәуірінен келе жатқан төл сөзі. Бұл әуелде өмірде болған әр алуан ірі оқиғаларды жылнама, шежіре беттеріне тізіп, жазып қою, баяндау дәстүрінен туған. Былайша айтқанда повесть орыстың ауыз әдебиетіндегі слово, сказание деген халықтық шығармалар түрімен төркіндес.[1.269б]
Осы повесть жанрында қалам тербеп жүрген Берік Шаханұлының айрықша көркемдігімен ерекшеленетін бірнеше повесі бар. Әрқайсысы өзіндік идеясымен, образдылығымен, тың оқиғаларымен, тақырыптық өзгешелігімен ерекшеленеді.
Біз талдағалы отырған Берік Шаханұлының шығармалары бүгінгі заман шындығын, яғни өзі өмір сүрген кезеңнің көрінісін, өз замандастарының тыныс тіршілігін арқау еткен. Оның ішінде кеңес дәуірінің шындығын, әсіресе 30-шы жылдар аумағында өткен тарихи, әлеуметтік - саяси оқиғаларды сөз ететін, суреттейтін тұстары көзге түседі. Бір ерекшелігі жазушы қай кезеңнің оқиғаларын арқау етпесін, алдымен адам тағдырына соғады, оның тыныс тіршілігін, өмірдегі күрес - тартысын, әлеуметтік ортадағы әрекетін, қоғамдағы алар орнын тереңнен аршып танытуды мақсат етеді.
Жазушы адам мен қоғам, адам мен орта қатынасын әрдайым басты назарда ұстайды. Әрқилы тағдыр иелері өздерінің арман - мұңымен, қасірет - қайғысымен, қуаныш - ренішімен бой көрсетіп жатады. Осы қатардағы қарапайым жандардың қоңыр тіршілігінің өзінен заман шындығын, уақыт бедерін танып, таразылау қаламгерлік мақсатқа толық бағындырылған. Кәдуілгі күн көріс қамымен тіршілік кешіп, еңбек етіп жүрген қатардағы көптің бірін бейнелеудің өзі жазушы шығармаларында қоғамдық, әлеуметтік мәнге ие.
Б. Шаханұлы кеңестік өмір кезеңін арқау ететін повестерінде өз оқырманын жалықтырмайды. Айтар ойын, бейнелегісі келген өмір құбылыстарын тартымды оқиғалар арнасында тартымды тілмен шынайы қоғам шындығын алдыңа жайып салып отырады.
Аталмыш туындыларында бой көтеретін кейіпкерлер қала тұрғыны болсын немесе ауыл адамдары болсын олардың алдымен тағдыр соқпағы, тіршілік әрекеті, пендешілік қарбаласы қатар танылып, бір сөзбен айтқанда адам тағдыры, күнделікті өмір суреті алдыңғы қатарға шығады. Мінез ерекшелігін әр кейіпкердің бойына шақтап мүсіндеу мақсатында жазушы ізденістері мен өзіндік көркемдік әдіс - тәсілдері көзге түсіп отырады. Сондай - ақ, Б.Шаханұлының шығармашылығының ең алдымен өмір шындығынан нәр алып, көгеріп көктейтіні айқын аңғарылады. Әуелі ол оқырманын осынысымен сендіреді. Ал оқырманды сендіре, иландыра білу жазушы үшін ең басты мәселе, өйткені адам сенген, иланған нәрсеге ғана тебіренеді, сол арқылы көркем шығармадан эстетикалық ләззат алады. Бұл өте маңызды нәрсе, өйткені айналып келгенде әдеби туынды тек осы мақсат үшін, яғни өз оқырманын тебірентіп, сол арқылы оның жан дүниесін ізгілендіру мақсатында қызмет етеді.
ХХ ғасырдың 60-жылдарында ұлттық әдебиетімізде ауыл өмірі мен тұрмысының өз алдына дербес көркемдік әлемге, жетекші, көркемдік, тарихи- мәдени жағдайға айналуының әлеуметтік, эстетикалық негіздері бар. Осы уақытта халық өмірінің терең қатпарларына, ұлт тарихы мен тағдырына, мәдениетіне деген көзқарас әрқилы өзгеріске ұшырағаны, әлеуметтік мәні күшейе түскені көпшілікке мәлім. Қазақы ауыл психологиясының қала тіршілігі мен мәдениетіне кірігуі мен бейімделуінің күрделі жағдайда жүріп жатқандығын жіті бақылап отырған авторлар бұл құбылыстың идеялық, адамгершілік негіздерін ашуға, жетістік кемшіліктерін, болашағын бағамдауға күш салды.
Сонымен бірге ауыл өмірін суреттеудің негізгі себебі, ауыл - туған халқымыздың әдет - ғұрпының, өмір сүру салты мен ұлттық психологиясының, ана тілі мен халықтық төл философиясының бастауы алтын бесігі, осы қадір - қасиеттердің бәрін қаймағын бұзбай ғасырлардан ғасырларға сақтап келген алып рухани қоймасы секілді. Сондықтан қазақ жазушылары ауыл өміріне тән ситуациялардан әрбір детальды ерекше ыждағаттылықпен зерттеді.
Тақырыптың жаңа қырын, кейіпкердің тосын сырын, адамгершіліктің соны құбылыстарын көрсетуге деген ұмтылыс авторлық ұстанымға да әр қилы әсер етті. Осындай қоғамда болып жатқан өзгерістерді,тарихи оқиғалардың орын алуын, ауыл тынысының өзгеруін Б.Шаханұлы да өз шығармашылығынан тысқары қалдырмай,өзінше пайымдап, өз шығармасына арқау етті.
Жоғарыда айтқандай, жазушы повестерінде көбіне көп тарихи оқиғалар мен ауыл өмірі суреттеледі. Яғни біз жазушы повестерінен азамат соғысы, ашаршылық кезіндегі, жаңа үкімет орнау тұсындағы, Ұлы Отан соғыс кезіндегі ауыл көрінісін осы жазушы туындыларынан көреміз. Жазушы шығармасының бірден бір ерекшелігі осында жатқан секілді.Олай дейтін себебіміз, ауыл жайлы жазбаған жазушы жоқ, әрқайсысы ауыл өмірін әрқырынан алып суреттейді. Ал, Б.Шаханұлы ауыл тынысын беруде, бейнелеуде, өз ұғымындағы ауыл кейпін, көрінісін суреттеуге тырысады. Сондықтан болар барлық повестері ауыл өмірімен, тарихпен астасып жатыр. Мәселен, Құса повесін алайық. Бұл повестте Мойынқұмның бауырында өткен оқиға баяндалады. Повестің негізгі арқауы елді жайлаған жоқшылық, алауыздық. Негізгі кейіпкер Серәлінің басынан өткен оқиғасы. Повесть кәріліктің құрсауына түсіп,кәрілік ең соңғы көш екенін түсінген Серәлінің бейкүнә, сәби секілді отырысынан басталып, оқиға онан әрі осы үлкен кісінің басынан өткерген жағдайымен сипатталады.
Жазушы бұл туындысында соғыс пен ашаршылық кезіндегі оқиғаны, халықтың қарбаласын, жеңіске деген ұмтылысын шынайы да әсерлі суреттеген. Жақсы менен жаманның аражігін айырып көрсетеді. Сондай-ақ, халықтың соғыс зардабына қарамастан ел үшін, ел азаматтары үшін жан аямай, тынымсыз тірлігін, ата-ананың баласына деген әйелдің жарына деген, баланың әкесіне деген, ер азаматтың туған жерге, сүйген жарға, ата-анаға, бауыр еті баласына деген сағынышы әдемі жеткізілген.
Соғыстың лаңы, зіл-батпан ауырлығы, қазасы мен азасы жасқа да, қартқа да, әйелге де, еркекке де ортақ еді. Осы барша жанның басына қатар түскен ауыртпалықты повестегі азаматтар бірдей көтереді. Жас едім, әйел едім деп немесе қарт едім, жарадар едім деп сырғақсыған, ауыртпалықтан аулақтап, жүгін жеңілдеткісі келген, жеңілдік іздеген адам болмайды. Мұндай ауыртпалықтан қашып, жеңілдің астымен , ауырдың үстімен жүрген тек ғана Жылымбек болатын бұл шығармада. Қалған халық үшін соғыстың ауыртпалығы ортақ болды. Повестің өн бойы тек осындай өмірдің келбетін көрсетуден ғана тұрмайды. Оқиғаның басты желісі Серәлінің өмірі. Серәлі тумысынан әділ жан. Атасы би болған, әділдігімен ел алдында беделі жоғары болған кісі. Атасының тәрбиесін көргендіктен болар Серәлі де әділдікті ту етіп ұстайды. Осы әділдік, атасының беделі кейін өзіне жабысқан дерт болатыны оның үш ұйықтаса түсіне кірмеген болатын. Аумалы-төкпелі заман болғанда осының барлығы кейіпкер алдынан шығады. Ақтар мен қызылдар арасындағы жанжал, жаңа үкіметтің орнар тұсында алған ірі оқиға Серәлі үшін оңайға соқпады. Себебі араларынан шығып білім алып, ел ісіне араласқан інісі Бабыр жау қолынан қаза табады. Онан соң кәмпескелеу басталғанда Серәлінің отбасы бидің тұқымы деп кәмпескеге ілінеді.Орташа шаруамен айналысып отырғанына қарамастан алдындағы малын үкімет тартып алады. Бидің ұрпағы деген ат соңынан қалмайды. Оларды үкіметке қарсы адамдар деп жұмыстан шеткерілетіп қана қоймай, ауыл арасынанда алшақ ұстайды. Үлкен ағасы Бекті осындай қиянат пен налаға төзе алмай екі-үш інісін алып басқа жаққа қоныс аударып кетеді. Серәлі туған топырақты қимай елде қалады. Осындай арпалыста жүрген уақытта бір бүйірден соғыс келіп кіреді. Жанында қалған жалғыз інісін соғысқа аттандырады, сол кеткеннен қайтып оралмайды інісі. Осылайша тағдырдың тауқыметін бір кісідей көтереді. Бірақ бұлардың ешқайсысына мойымай жеңуге ұмтылады. Өз мақсатына жетеді. Ал осы қиындықтардың басынан өткеруіне бірден бір себепкер ауыл адамы Жылымбек болатын. Ол қара ниетті, арам пиғылды, бір бойына жететін сатқындығы бар жан еді. Жылымбек шаруашылық ісіне араласқан уақытында жоғарыдағыларға ... Ой, бұлар атақты Бектібай бидің тұқымдары ғой. Шонжардың ұрпағы. Бұлар жаңа үкіметке тілектес болмайды. Бізге жау бұлар деп халыққа бөлінген астықтан, жұрт жасап жатқан жұмыстан Серәліні шеткерілетеді. Қандай жағымсыз істер болса соның барлығында да Серәләнің алдынан Жылымбек шығып отырады. Бірақ осындай жағымсыз іс-әрекетінен Жылымбек жақсы болмайды. Халықтың наласын, қарғысын арқалаған ол шалыққа ұрынып, көрінген жерге, кейде өз киіміне өзі от қоятын ауруға душар болады. Жазушы осы Жылымбек пен Серәлінің арасындағы қайшылықты көзқарастарды өткір тілмен шынайы етіп, өз оқырманына әсерлі етіп суреттеп көрсетеді. Осы оқиғалардың барлығы дерлік бір ауылда өтіп жатқан оқиға. Яғни жазушы ауыл өмірін тарих таразысымен өлшеп бейнелі етіп жазады. Сонымен бірге қаламгер зұлымдықтың, қара күштің әділет алдында түптің түбінде бәрібір жеңілетінін жеріне жеткізе дәлелдеп береді повесте.
Повесть соңы жазушының болған оқиғаларды, Жылымбектің өлімін, Серәлінің күйін таразылаумен былайша қорытындыланады: Дүние шіркін әу бастан алма кезек, тірі пенде әсте қиындығын да, қызығында көре бермек. Адамзат баласы қайырын бер деп тілегенде өмірдің қорытындысын, нәтижесін жақсы ете көр дейді екен ғой. Сонда бастан өткен бар сан - сапалақ ауыртпалық бір күнгідей болмай қалатын тәрізді - ау! Пенденің өткенге салауат, барға қанағат айтып шүкіршілік етіп шыға келетіні де сонан болар. Серәлі де қартайған шағында шүкірлігін аузынан тастаған жан емес. Және де шын пейілімен айтып отырар еді. Осынау ауыл, осынау жұрағаттарының өсіп - өнген, тұрмысты, дәулетті мына болмысына дән риза, тілеуқор ниетпен көңіл - жай қалпын танытар еді...
Бірақ, қиянат шіркін, ұмытылмайды екен - ау. Адам санасына сіңісіп қалған үрейдің сызы өшпейді екен ғой. Жамандық антұрғанның жаны не деген сірі бәле еді...[2.82б]
Бір қарағанда ауыл өмірінен көтерілген қарапайым қатардағы мәселелер өрби келе, адамдар тағдырын тоқсан тараулы тіршілік қазанында тоқайластырады.
Қаламгер түптің - түбінде осы арқылы сан қилы тағдыр иелерін, олардың жан дүниесін, ой - пиғылын, адамгершілік қасиеттерін алдымызға жайып салады. Таңдауды, бағасын беруді, ақ - қарасын ажыратуды оқырманның өзіне тастайды. Адалы кім, арамзаң қайсы, көзбояушылық пен асыра сілтеушінің ара - жігі қай жерде, жанаярың мен жымысқының жолы қалай тоқайласады, алдағандар мен алданғандардың шоғыры қай тұста, жинақтап келгенде осындай тарам - тарам пендешілік тіршіліктің мың қатпарлы шындығы шым - шымдап ашылады. Әсіресе, шығарманың өне бойынан жазушының адамдарды имандылыққа, иманжүзділікке, тәубеге шақыратын идеясы, ой - толғамдары терең көрінеді. Адамды адам ретінде аман алып қалатын бір - ақ құдіретті күш - иман екендігін айтады.
Осы тұрғыдан келгенде бұл шығарманың тақырыбы мен идеясы бүгінгі күн үдесіне төтеп беріп, қазіргі заман сұранысына жауап бере алады.
Ауыл өмірін тарихпен астастыра жазған екінші повесі Алтын кездік деп аталады. Бұл повестеде ауыл өмірі бейнеленген. Повесть Құса повесінің жалғасы іспеттес. Себебі алдыңғы шығармадағы кейіпкерлер бұл повестеде кездеседі. Кейіпкерлердің іс-әрекеті, яғни Құса повесіндегі оқиға желісі осы шығармада жалғасын тапқандай. Повестің басты кейіпкері Бекбосын. Серәлі екеуінің өміріне балта шапқан, өмірлерінің шырқын бұзған ол тағы да Жылымбек. Бұлар екі шығармаға да ортақ кейіпкерлер болып табылады. Повесть тоғыз бөлімге бөлінеді. Әр бөлімге тақырып қойылған. Тақырып оқиға желісіне байланысты алынған. Повестің сюжетіне қысқаша тоқталсам, шығармада ең алдымен Бекбосынның Сырғашқа деген сезімі, Жылымбектің жымысқы әрекеті беріледі. Оқиға сезім мен өшпенділіктен өрбиді. Өшпенділіктің өрбуінің негізгі себепкері - Жылымбек. Өйткені соғыс зардабынан құтылып, жеңіске жетеміз деп халық қарбаласып жатқанда Жылымбек қорғансыз жандарға қорлық көрсетумен айналысады.Ол жандардың қатарында Бекбосынның анасы мен сүйген қызы Сырғаш та бар еді. Жылымбек ел ісіне араласу арқылы елге тізесін батырып, кесір-кесапатын көрсетеді. Оған қарсы шыққан Бекбосын елден кетуге бел байлайды. Елден кету Бекбосын үшін жаңа өмірдің басталуына себеп болды. Қалаға барып,інісімен табысып,өз бақытын табады.
Қандай шығарма болсада жағымсыз-жағымды кейіпкер болатыны белгілі. Сол жағымсыз кейіпкер бұл туындыда Жылымбек. Ол Бекбосынның ата жауы іспетті. Өйткені әкесі Біржанның бір түнде жоғалып кетуі, анасының құсалықпен өлуі Жылымбектің кесірінен болатын. Қаламгер бұл туындысында кейіпкерлер бойындағы құмдай сырғыған құбылмалы мінездердің: арсыздықтың, имансыздықтың, беделқұмарлықтың, мансапқорлықтың, екіжүзділіктің, сатқындықтың сан түрлі жолдарын сараптап өткізе отырып, оқырман жүрегіне шынайы түрде жеткізе білді. Повесттің осындай адам бойындағы адамгершілік қасиеттерді сөз етуінің тағылымдық, тәлімдік мәні бар. Себебі осындай жандардың өзімізбен қоян - қолтық, төс қағыстыра, қатар өмір сүріп, ойнап күліп, тамағы тоқ, көйлегі көк тіршілік кешіп жатқандығына кінәлі тек өзіміз деген идея бой көтереді. Адам бойындағы жақсы қасиеттер мен жаман қасиеттердің қайсысының үстем түсетіндігі алдымен өз қолымызда екендігі туралы ой тастайды. Жазушының жазайын дегені де, айтайын дегені де осыған саяды.
Бұл повесте де ашаршылық пен соғыс сөз болады. Екі шығарманың ұқсастығы оқиға кейіпкер басынан өткен жағдайларды баяндау арқылы беріледі. Ең бастысы повестерде басты кейіпкерлердің өз мұраттарына жетуі. Бұл жазушының барлық повестерінде орын алатын жайт. Яғни кейіпкердің бақытты ғұмыр кешуі. Мәселен, Құса повесінің негізгі қаһарманы Серәлі өз отбасының бақытты күн кешуі үшін, өз елінің, балаларының болашағы үшін тынымсыз еңбектене отырып, өмірдің қар мен жауынына қарсы тұра білді. Қаншама қиындықты басынан өткере отырып жарқын күндерге қол жеткізеді. Елінің сыйлы азаматы болады. Ал Алтын кездік повестін алсақ, Бекбосын да тағдыр тауқыметін тартып,бірінші әкеден, одан қалды шешеден айырылады. Соғыстың ауыр күндерінде майдан ортасында болады. Басына түскен жағдайдың қиындығына қарамастан алға ұмтылып, отбасын құрып,өмірден өз еншісін алып мақсатына жетеді.
Бұл повестері арқылы жазушы талпынған, қиындықтарға шыдамылықпен төзе білген адам ғана өз арманына жететіндігін көрсеткісі келеді. Идеясы өмірде жамандық пен жақсылықтың, әділдік пен әділетсіздіктің қатар жүретінін, бір жаманның да жақсысы болатынын айтқысы келгендей.
Жазушы кейіпкерлерінің образын осындай түрлі тұрмыстық, әлеуметтік арнада, қоғамдық және жеке өмір жағдайында қатар алып ашып отыруға күш салады.
Бұл аталмыш екі шығармада кейіпкерлер бейнесі жақсы ашылады. Жазушы өзінің айтар ойын оқырмандарына жеткізе білді. Повесте заман шындығы ең алдымен ондағы адамдар, олардың істеп жүрген істері, құлқы мен мінездері, дүниелік көзқарастары арқылы танылады. Повестті оқырманға ой салатындай қызғылықты, шебер жазылған дүние деп айтуға болады.
Б.Шаханұлының бұл шығармасында адамгершілік мәселелері әр сипатта, әр бағытта көтеріледі. Яғни қоғамдық өмірдің әр саласында өтіп жатқан қоғамдық өзгеріс, жаңалықтар, осыған байланысты туындап жататын адамдар арасындағы қақтығыстар, күрес - тартыстар сыры енді нақты кейіпкерлер тағдыры арқылы көріне бастады. Кейіпкер тағдырын тереңдеп бейнелеу, сол арқылы қоғамдық, әлеуметтік өмір шындығына бойлау жазушы шығармашылығына тән ортақ сипат.
Жазушы шығармасының әсерлі болуы ең алдымен кейіпкер бейнесіне байланысты. Өйткені кейіпкері арқылы ғана жазушы көпшілікке айтқысы келген өзінің айтар ойын, қоғамдағы келеңсіз жайттарды, әлеуметтік мәселелерді жеткізе алады. Сол себептен де кез келген шығармада кейіпкер ролінің маңызы зор. Олай болса, алдымен кейіпкер дегеніміз кім осыған тоқталып өткен дұрыс секілді.
Кейіпкер - көркем шығармаға жан бітіретін, бүкіл шығарма арқауын бір арнада өрбітуге негіз болатын басты көркемдік тұлға. Әдебиет адамның көркем бейнесін жасағанда, жазушы оның кескін-тұлғасын, іс-әрекетін сол ортаның, дәуірдің ерекшелігін танытатын типтік сипаттармен қатар өзінің жеке басына ғана тән ерекшеліктерді де анық байқалатындай етіп суреттейді.[1.174б]
Осы тұста Берік Шаханұлының баса айтатын тағы бір ерекшелігі қаламгер кейіпкерлерінің қайсарлығы. Олай деп айтуға себеп жазушы кейіпкерлері бұл дүниеде қандай сергелдеңге ұшыраса да, өмірден түңілмейді, тіршіліктен үміт үзбейді. Алға қарай жүруге талпынып, қиындықтарға төзімділікпен қарайды. Бұған тағы бір дәлел Қоңыр жон повестіндегі Рыс пен Зеркүл бейнесі.
Б. Шаханұлы бұл повесінде 20 - 30 жылдар оқиғаларын арқау еткен. Қазақ прозасында осы кезең шындығына арналған бірнеше повестер мен романдар жарық көрді.
Қаламгерлер шығармаларының барлығында дерлік негізінен сол кезеңдерде қазақ ауылының басынан өткен ауыр тұрмыс - тіршілік, жаңа қоғамдық жүйе, жаңа заман алып келген әлеуметтік өзгерістер көбірек суреттеледі. Осы уақытта туған шығармалардың басым көпшілігі кеңес заманы тұсында жазылғандықтан жазушыларымыз, әрине, таптық күрес, бай мен кедей арасындағы таптық тартыс мәселелерін де айналып өте алмағаны анық. Себебі, қазақ даласына ғасыр басындағы Қазан төңкерісінен кейін дендеп ене бастаған жаңа әлеуметтік, қоғамдық - саяси жүйенің сахара жұртына әсер ықпалын, екпіндеп, қаулап өзгере бастаған өмір арналарын шынайы бейнелеп беру мақсаты тұрды. Әсіресе, осынау аударылып түскен астаң - кестең дүниенің, қоғамдық - саяси жүйенің қарапайым ауыл адамдарының тағдырына, тұрмыс - тіршілігіне әкелген өзгерісін терең суреттеу қаламгерлер үшін маңыздырақ болды.
Суреткер өз шығармасында не жайлы, қандай өмір шындығы жайлы ой толғағанда да, басты шындықты адам образы арқылы ғана ашып береді, тек сол арқылы ғана бейнелеп отырған дәуір тынысын таныта алады. Өйткені, көркем шығармаға өзек болатын өмір де, ол өмірдің шындығы да адамдікі, адам өмірінің шындығы [3.156б] Осы тұрғыдан келсек, адамдар тағдыры арқылы танылатын кезең шындығы Б.Шаханұлы шығармасында да әрқилы, қалың оқиғалар арнасында көрініс табады. Нақтырақ айтсақ, қаламгер тарихтың бір белесінде ел басынан өткен ең бір ауыр кезеңнің шындығына терең бойлаған. Ол қазақ халқының тағдырына мәңгі жазылмайтын жара, таусылмайтын трагедия алып келген отызыншы жылдар шындығы. Ашаршылық, жоқшылық, тұрмыс тауқыметі, осының барлығы жиылып келіп ауыл адамдарының онсыз да ұсқыны кетіп, қиюы қашып тұрған тіршілігін ауырлатқан үстіне ауырлата түскендігі повесте нақти оқиғалар арнасында бейнеленген. Мәселен, Қоңыр жон повесіндегі Рыс пен Ақмәлике арасында болған мына бір диалогқа назар аударсақ.
− Рыс, мына отынды шешші, - деді иегімен қасындағы буманы меңзеп. - Адам баласы басына түссе айуанға айналып кете ме қайтеді? Осы буманың арасында бір бейкүнә мақұлық бар. Өліп қалмаса соны босатып, қоя берші.
Өлсем жөніммен өлейін. Оныменен енді қыр аспаспын...
Жазу осы екен ғой, келіп тұрған ажалдан қайда қашып құтылмақпын. Осыным енді не далбаса. Бірақ көргеніңді ешкімге айта көрме. Мен табалайтын кісің емес едім ғой.
Ақмәлике осылай деп кемсеңдеп, күйзелген күйде теңселіп, құлаққа жайсыз, жағымсыз үнмен ыңыранды келіп. Осынау азалы үннен тұла бойы тітіренген Рыс басқа істер лажы құрып жалма - жан ошақ басындағы отынға жабысты. Байлауын шешіп буманы жаймалап - жаймалап жібергенде ішіне отын арасына қоса буылған, тостағандай домалап жатқан жалғыз кірпі шықты. Оны көрген сәтте тіксініп қалғанымен сыр бермеді. Қазір қу жанның далбасасымен кірпікшешен, тасбақа, қолға түскен тышқан басқа жәндікті де қорек ете бастаған кейбір мүскіндердің бары таңсық емес еді.
Рыс, - деді абысыны, қарлығыңқы бәсең дауысынан торығу,
жасқаншақтық анық сезіле. - Жиіркеніп, табалай көрме. Мұнан бұрын әдет қылып, кәсіп еткен нәрсем емес.
Аштық шыдатпай, жүрегім тартып, көзім қарауытып, бара жатқан соң әлдекімдердің өстіп те күнелтіп жүргеннін ойлап мен неменеме паңсыймын, көрейінші деп таңертең алып келіп едім. Дәтім барып, қолым жүрмей қойды. Сонан ол райдан қайтып: ең құрымаса адал өлімін бұйыртсыншы деп жатқан қалпым осы. Енді онан басқа күтетін де, тілейтін де ешнәрсе қалмады білем. Өз күйімді өзім пайымдаймын. Тек сенен өтінішім - кәлима қайырып, бетімді топыраққа жасыра гөр.
Рыс ештеңе де жұбату, не жарайдыны айта алмады.
О, есіл Ақмәлике - ай, - деді ішінен күйіне. [2.189б] Осы бір үзіндіні оқығанда үлкен бір сезім шырмауында қаласың. Адам бойында Ақмәликеге деген аяушылық та, заманға деген нала да туады. Осындай зауалға лағынет айтасың. Адамның аштыққа шыдамай, негеде болса баратынын жазушы шынайылықпен суреттеп, өз оқырманына жеткізе білген.
Асыра сілтеу саясаты түптің - түбінде адам өміріне азаптан басқа ешнәрсе алып келмегендігін ашық, суреттей отырып, қаламгер шым - шымдап біраз тарихи шындықтың бетін ашады.
Б.Шаханұлының барлық повестері ауыр қиындықтардан тұрады, кейіпкерлері жақсылыққа оңай қол жеткізбейді. Бүкіл қиын қыстауды басынан кешіре отырып, тағдырдың тауқыметін тартып барып жақсы күндерді өткереді.. Қоңыр жон повесінде Рыс пен Зеркүл осындай тауқыметтерді басынан кешіреді. Әуелі кәмпескелеу кезінде ірі байлар деп атасы Өкен мен күйеуі Дәулет жер аударылады.Онан соң Зеркүл екі баласын жер қойнына тапсырады.Үлкен бір отбасында Рыс,Зеркүл және Рыстан туған Мәлік қалады. Үшеуі бір-біріне серік болып, арқау болып отырған жандарға тосыннан тағы бір қайғылы оқиға тап болады. Қалаға сіңілсін іздеп барған Рыс көз алдында қасына ертіп барған баласы Мәліктен көз жазып қалады. Жүрегі қарыс айырылған ана баласын іздеп, табалмай, сол жолда қаншама қиындықтарды басынан өткереді. Адамдардың арсыздығын да, мейірімсіздігін де, жылылығын да көреді. Баласынан тірідей айырылған Рыс құсалықпен ауылына қайтып келеді. Ауылына келген соң баласын не өлдіге қиып, ағыл-тегіл жылап жоқтап өксігін баса алмай, не тірі деп берік сеніп, үмітін ілгерілете алмай, шерменде күй кешеді. Ана жүрегі баласын іздеп қанша сыздаса да, мұңға бой алдырмай, өмір ағысына ілесіп тіршілік қамы мен күнелтеді. Дәм-тұздары таусылмағаннан кейін Рыс пен Зеркүл тіршілік жасап, жұмыс жасайды. Осылай жүргенде Зеркүлге Сәлім деген жігіт кездесіп отбасын құрады. Араларында бала болып, өлгендері қайта тірілгендей болады. Зеркүл баласын Рыстың қойнына салып, үлкен апаңа бар деп әуелі Рысқа жіберіп, Рыстың жабырқау көңілін жұбатқандай болады. Мұндай мамыражай күндердің бірінде алапат соғыс келіп, Сәлім майдан шебіне кетеді. Бұл кезде Зеркүл жарым майданға кетті деп қайғырмай, жарының, ел азаматтарының амандығы үшін шаруашылық қатарында жұмыста болып, Рыс екеуі бір-біріне қолқабыс жасап, жеңіс күндерін бірге қарсы алады. Сәліммен аман қауышады. Бірақ ана жоғалған баласымен қайта қауыша алмайды.
Автор осындай трагедиялық жағдай арқылы кейіпкердің ішкі болмыс - бітімін айқындаған. Трагедиялық ахуал түрі оқырманға қатты әсер ететіні белгілі. Әрі авторлық позицияны жеткізуде жазушы трагедиялық жағдайды орынды пайдаланған. Сонымен бірге суреткер бұл шығармасында халқымыздың басынан өткен тауқыметтерді, қасіреттерді, келеңсіз құбылыстарды негізгі жағдайға айналдырып, характер арқылы беріп отыр.
Бұл повестен біз Зеркүл мен Рыстың бір-біріне деген сыйластығын көреміз. Жазушы бәйбіше мен тоқалдың арасындағы күндестікті, бет-жыртысуды көрсетпейді. Керсінше татулықты, бауырмашылдықты әсерлі етіп суреттейді. Зеркүл ешқашан да Рыстың алдынан кесе өтпейді. Қандай жағдай болса да әуелі Рыстың ақылын алып барып, әрі қарай істі атқаратын. Ал Рыс болса, керек жерінде ақылын айтып, жөнін сілтеп, өзінің сіңілісіндей қарайтын. Рыс пен Зеркүлдің сыйластығы үлгі боларлықтай жағдай. Бәйбіше мен тоқалдың арасындағы сыйластық,бір - біріне деген ілтипаттылық, кішіпейілділік қазақ әдебиетінде бұрын соңды көрсетілмеген бейне болып табылады.
Автор шығармада іш пыстыратын жағдайға аяқ баспайды. Оқиғаны шектен тыс созалаңдатпайды. Ол қазақ өміріне сыйымды, шындықты шарлағанда адамды зеріктіретін баяндауларға ұрынбайды. Табиғат көрінісі, ауыл, адам бейнелері, мінез, іс-әрекет, күнделікті тұрмыс детальдары көбіне жанр табиғатына сай ықшамдылықпен жүйеленеді.
Повестің көркемдік құрылысы да әсем, оқиға дамуы оқырманын үздіксіз тартып, еліктіріп, қашан біткенше тыныштық алғызбай ұстап отырады.
Ал жазушының Қаратаудың самалы деген повесінде Айша атты әйел кісінің ауыр өмір жолы көрсетіледі. Айшаның жалғыз баласы ер жетіп, бір жаңа қалаға бастық болады. Үй-ішін көшіріп әкелуге келеді. Баласының бастық болып баратын жерінің жайын ести отырып, Айша кемпір сол жерде өткен өзінің жастық өмірі жайлы ойға шомады: әке мен шешенің ортасында бұлғақтап өскен жалғыз қыз. Үйлері таудың бөктерінде. Әкесі шаруашылықтың малын бағады. Жалғыз үй. Айша қызды әлдебіреу зорлап кетеді. Кейін тау қойнауында жалғыз үй отырған бұлардың қорасына екі ұры түседі. Әкесі үйде жоқ. Айша мен шешесі ұрылардың соңынан айқай салып қуады. Айша мылтық атады. Ұрының біреуі мылтық оғынан жазым болады. Сол өлген адам Айшаны зорлап кеткен адам болып шығады. Өзі меңгеруші болып істейтін қоймадағы заттардың орны жоқ болып шыққан соң, қашып жүріп ұрлық жасаған, ақыры қыз атқан мылтық оғынан өлім тапқан бұл адам жол жиегінде жерленеді. Айшаның мына бастық баласы сол жазатайым өліп кеткен ұрының баласы, содан туған.
Баласымен бірге жұмыс жасайтын қаласына келе жатып Айша жол үстіндегі жалғыз моланың басына кідіріс жасайды. Қасында баласы. Өткен өмірінің естен кетпес бір белгісімен ұшырасып, қанша толқығанымен, Айша бұл сырын баласына ашпайды, аша алмайды. Әрі қарай жол жүріп кетеді.Бұл шығармада сырдың ашылмай, жабулы қазан жабулы қалуы туралы жазушы Б.Шаханұлы былай дейді: Пайдасы жоқ шындықтың ашылмағаны жөн.Себебі бұл повестегі шындық ашылғанымен пайда бермейді. Ержеткен бала үшін ауыр соққы болады. Пайдасынан зияны көп болады деп есептейді. Шынында да, сырдың ашылмағаны повестің тартымдылығын арттыра түскендей. Бұл жазушының повесть жазудағы көркемдік шешімі, ерекшелігі деп білеміз.
Бұл повесте алып-жұлып тұрған шым-шытырық, шытырман я ала бөтен үлкен азаматтық ірі проблема, оқиға жоқ. Бар ерекшелік - Айшаның өз баласының әкесін өзі жазым етіп алғандығы.
Айшаның басынан өткен оқиғалар, оның жанындағы ой мен сезімдер ағыны, күйініштер мен күйіктері - қазақ әдебиетінде бұрын болмаған оқиғалар, бұрын суреттелмеген, көрсетілмеген жай-күйлер. Ойы мен сезімінің, өмірбаянының осындай ерекше сипаты Айша образын даралай түсіп,оған соны, бөлекше қасиеттер дарытқан. Автор адам жанындағы кейбір сырлар мен қиын шындықтарды жаңа бір қырынан, жаңа оқиға негізінде ашады. Алайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: ХХ ғасырдың 70 - жылдарынан қазақ прозасының дамуына өз үлесін қосқан қаламгерлер қатарында ерекше орыны бар жазушының бірі - Берік Шаханұлы. Ол 1941жылы 5 қарашада Жамбыл облысы, Сарысу ауданының Жайылма ауылында дүниген келген. 1959 жылы орта мектепті бітірген соң, екі жыл шопан болып жұмыс істеген. ҚазМУ-дің филология факультетінің журналистика бөлімін бітірген. 1966-1970 ж.ж. Жамбыл облыстық Еңбек туы газетінде әдеби қызметкер, 1970-1973 ж.ж. Лениншіл жас газетінде әдеби қызметкер, 1973-1989 ж.ж. Жазушы баспасында редактор, аға редактор, 1989-1991ж.ж. Жұлдыз журналында әдеби қызметкер болып істеген. 1991жылдан Қазақстан Жазушылар Одағында аға референт болып қызмет атқарады. 1996 жылы Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі болып сайланды. 2002 жылы Қазақстан Жазушылар Одағы басқармасы төрағасының орынбасары. 1991 жылы Жазушы баспасынан жарық көрген Құса атты повесі мен әңгімелер жинағы үшін Қазақстан Жазушылар одағының Халықаралық Алаш әдеби сыйлығына ие болған (1992). Әзербайжан жазушысы Анардың Ақ жағалау атты повесі мен әңгімелер жинағын, Владимир Сангидің Қайырлы маусым романы мен бір топ әңгімелерін қазақ тіліне аударып бастырған.
Республиканың Құрмет Алтын кітабына есімі жазылған. Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 10 жыл мерекелік медалімен, Еңбектегі ерлігі үшін, медалімен марапатталды. Сарысу ауданы, Жайылма ауылының құрметті азаматы деген атқа ие болды.
Жазушының шығармалары: Ғашықтың тілі (1973ж) әңгімелер жинағы, Ақ иірім (1979ж) әңгімелер мен повестер жинағы, Қаратаудың самалы ( 1984ж) әңгімелер мен повестер жинағы, Көрген түстей дүние (1998ж) таңдамалы әңгімелер жинағы, Поезда кездескен қыз (2005ж) әңгімелер жинағы, Қоңыр жон (2006 ж) әңгімелер мен повестер секілді топтамалары жарық көрген.
Дипломдық жұмыста көрнекті қаламгердің жазушылық шеберлігі мен көркем туындыларында замана мәселелерін көркемдеудегі суреткерлік болмысы, шығармаларындағы кейіпкердің ішкі жан иірімдерін бейнелеу жолдары кеңінен ашылып, автордың өзіне ғана тән қолтаңбасы сараланады, сонымен бірге жазушының суреткерлік болмысына тән стильдік ерекшелік кеңінен қарастырылады.
Тақырыптың өзектілігі: ХХ ғасырдың 60 - 80-жылдарындағы әдеби процесті зерделеу - күрделі де көп қырлы құбылыс. ХХ ғасыр аяғындағы әдебиет, оның ішінде 60 - 80-жылдар прозасының хал-ахуалы туралы пікір айту, әрине, іштей қайшылықтарға толы. Осы кезде әдебиет аулына келген, өндірте жазған, туындыларымен қоғамға серпіліс әкелген жазушылар шығармашылығына баса назар аудару қажет. Б.Шаханұлы шығармаларының тақырыбы, стилі, образдар құрылымы, композициясы туралы бағалы пікірлер айтылғанымен, прозалық туындыларының көркемдік ерекшелігі жүйелі түрде зерттеу өзегіне алынып, ғылыми мақсатта қарастырылмады. Жазушының туындыларын психологиялық тұрғыдан бағалау, шығармаларындағы кейіпкердің ішкі жан иірімдерін бейнелеу тәсілдерін, оның ішінде қазақ халқының ұлттық менталитетіне тән өзгешелікті ашып көрсету біздің бұл зерттеу жұмысымыздың міндеті болып белгіленді.
Жалпы бұл дипломдық зерттеу қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, белгілі қаламгер, Алаш сыйлығының иегері - Б.Шаханұлы шығармаларының өзіндік қолтаңбасын айқындап, шығармаларындағы көркем бейненің жасалу жолдарын, ұлттық характердің сомдалуын, кейіпкердің ішкі жан-сезімінің берілуін, жазушының әдебиеттегі өзіндік соқпағын, ізденісін кешенді түрде арнайы зерттеудің аса өзекті мәселе екенін сезінуге байланысты жазылды. Соған орай қаламгер повестерінің көркемдік ерекшеліктері,тарихи оқиғалардың, ауыл көріністерінің берілуі жаңашыл таным тұрғысынан пайымдалды. Өз кезегінде бұл да жұмыстың өзектілігін айқындайды. Осы арқылы 60 - 80-жылдар әдебиетінің жалпы қазақ әдебиетінің даму барысына тигізген ықпалы анықталып, көркемдік сапасы сараланды.
Зерттеудің мақсат - міндеттері: Қазіргі қазақ әдебиеті тарихында көрнекті орны бар жазушы Б.Шаханұлы повестерінің ерекшелігін айқындау, қаламгердің шеберлік қырларын, оның шығармашылық лабораториясын зерттеу, шығармаларындағы кейіпкердің ішкі психологиялық иірімдерінің қөріну формаларын зерделеу - бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы көкейкесті мәселелердің бірі. Сондықтан да осы зерттеу жұмысы жазушының шығармашылық даралығын, оның көркемдік тәсілдерді қолдануындағы ерекшеліктер мен заңдылықтарды саралап, туындыларындағы мазмұндық бірлік пен түрлі ерекшеліктер үйлесімін, көркем прозадағы кейіпкердің ішкі жан сезімін беру тәсілдерін дамытуға қосқан үлесін, оның шығармаларындағы ұлттық психологиялық ерекшеліктердің көріну түрлерін, жазушы қаламынан кейіпкерлердің мінез-құлықтарын бейнелеу өзгешелігін және қазақ әдебиетіндегі тарихи оқиғаларды, ауыл көріністерін суреттеуге қосқан үлесін, жалпы қазақ прозасына қаламгер әкелген әдеби жаңалықтарды айқындауға бағытталған. Сонымен қаламгер шығармашылығына талдау жұмысы барысында төмендегі мақсаттар мен міндеттерді орындау көзделді:
- Б.Шаханов туындыларындағы әлеуметтік мәселелердің көркем тартыс және образ болмысы арқылы көрініс табу ерекшеліктерін ашу;
- Б.Шаханұлы повестеріндегі кейіпкерлердің ішкі жан иірімдерінің бейнелену тәсілдерін анықтау;
- Суреткер қаламына тән психологиялық тәсілдерді анықтау, оның қазақ әдебиетінің дамуына тигізген әсерін бағамдау;
- Қаламгер шығармашылығындағы тарихи оқиғалардың көркемдік шешімін анықтау.
Жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздері: Берік Шаханұлының повестеріне арналған нақты зерттеу еңбектері жоқ.Тек кейбір кітаптар мен мерзімді басылым материалдарында азды - көпті кездеседі. Атап айтсақ, ХХ ғасыр жазушылары туралы жинақтар мен кітаптар, Ж.Дәдебаев, Қ. Алпысбаев, Б.Шаханұлы, т.б.еңбектері мен мақалаларына сүйендік.
Жұмыстың дерек көздері: Жұмыс барысында Қазақстан Ұлттық кітапханасының библиографиялық картотекалармен Қазақ тілі мен әдебиеті, Қазақ әдебиеті секілді мерзімді басылым материалдары мен Б.Майтанов, Қ.Алпысбаев, З.Қабдолов, Т.Әлімқұлов, Ж.Дәдебаев және тағы басқа ғалымдардың ой - тұжырымдары басшылыққа алынып, зерттеу тақырыбымыздың мақсатына орай пайдаланылды. Сонымен бірге Б.Шаханұлының Ақ иірім, Қоңыр жон еңбектері алынды.
Жұмыстың теориялық, практикалық маңызы: Б.Шаханұлы повестері, оның көркемдік ерекшелігін зерттеу бойынша арнайы курстар мен семинар жүргізуде, психология, оның көркем шығармада көріну әдіс - тәсілдері жөнінде дәрістер оқуда, сондай-ақ оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар жазуда пайдалануға болады. Сонымен бірге дидактикалық, тәрбиелік бағыттағы да мақсаттарға да қолдануға болады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері: Жұмыстың тақырыбы мен мазмұнына өзек болған мәселелерге байланысты жинақталған материалдарды іріктеуде салыстырмалы-әдіс, баяндау, салыстыру, қажетті мәліметтерді саралау, ұғымдарды жинақтау, пікірлерді қорыту, ғылыми тұрғыда талдау басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1. Берік Шаханұлының повестері және замана шындығы
1.1 Қаламгер повестеріндегі тарихи шындық және көркемдік шешім. 1920 жылдардан бастап көркем әдебиетіміздің басқа жанрлары секілді қазақ повестері де ерекше қарқынмен дамыды.
Бұрын қазақ кітаптары мен газет - журналдары біздің елімізде полиграфия өндірісі кенже дамығандықтан, Қазан, Орынбор, Петербург, Троицк секілді бізден шеткері жатқан қалаларда басылатын болса, енді өндірістің бұл түрі Қазақстанның өзінде де қарқын ала бастады.
Егер өзіміздің зерттеушілік нысанасы етіп алып отырған қазақ прозасының повесть жанрының дамуына зер салатын болсақ, 1920-30 жылдары жергілікті баспасөз беттерінде Абдолла Асылбековтың Біздің де күніміз туды (1922ж), С.Сейфуллиннің Айша (1922 ж), Жер қазғандар (1928 ж), Б.Майлиннің Раушан коммунист (1923 ж), Он бес үй (1931 ж), Қырманда (1934 ж), Берен (1935ж), Ж.Аймауытовтың Күнікейдің жазығы (1923 ж), М.Әуезовтың Қараш - Қараш оқиғасы (1927 ж), Қилы заман (1928 ж), Көксерек (1929 ж), Ғ. Мүсіреповтың Тулаған толқында (1927 ж), Көк үйдегі көршілер (1929 ж) т.б. секілді повестері жарық көрді.
Уақыт пен заман ХХ ғасырдың екінші жартысында, әсіресе оның соңғы ширегінде дүниежүзілік әдебиетте прозаның повесть жанрын алға шығарып, оған осы дәуірдің ең көкейкесті рухани, адамгершілік мәселелерін образдар тілімен қозғауды міндет етіп жүктеді. Бұл процестен қазақ прозасы да тыс қалған жоқ. Профессионалдық бастауын халқымыздың майталман көркемсөз шеберлері Б. Майлиннің Шұғаның белгісі, Он бес үй, М. Әуезовтың Көксерек, Қараш - Қараш, Қилы заман секілді осы жанрдың аса шұрайлы туындыларынан алатын қазіргі қазақ повестері 1970 - 2000 жылдары көтерген тақырыптары мен идеялары жөнінен бұрынғыдан да ауқымдана түскені былай тұрсын, көркемдік политрасын дүниежүзінің ең озық әдебиет үлгілерінің дәрежесіне дейін өсірді. Осылайша біздің ұлттық рухани айналымымызға С.Мұратбековтің Жусан иісі, Басында Үшқараның, Ә. Кекілбаевтың Ханшадария хикаясы, Шыңырау, М.Мағауиннің Тазының өлімі, Қара қыз, Ақиқат, Әке, Д. Исабековтың Пері мен періште, Дермене, О. Бөкеевтің Қар қызы, Қайдасың, қасқа құлыным, Б. Нұржекеевтің Кінәлі махаббат, Т. Нұрмағанбетовтың Қош бол, ата, Түкпірдегі ауыл, Ж. Түменбаевтың Ауыл шетіндегі үй, Б. Шаханұлының Құса, Алтын кездік, Қоңыр жон т.б. секілді тамаша повестері келіп енді. Осындай 70-жылдары жарық көрген қазақ повестерінің айтулы ұсталары көркемсөз өнерімізде Ж.Аймауытов, Б.Майлин, М. Әуезов салып берген дәстүрлерді дамыта отырып, өз заманының шынайы көркемдік панорамасын жасап шықты.
1970-1991-жылдардағы қазақ қауымы басынан өткерген қоғамдық экономикалық формацияны 1917-жылдың қазан айынан бері күні кешегі 1980-жылдардың аяғына дейін Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы деп аталатын мемлекетке - жүздем астам ұлыстар мен ұлттардың алып конгломерантына - үстемдік құрған ресми коммунистік идеология кемелденген социализм дәуірі деп аталды. Рас, нақ осы жылдар халқымыз үшін жеміссіз болған жоқ, өмір көшін болашаққа жалғап, үздіксіз жетілдіру барысында басынан талай зобалаңдар мен тарихи-әлеуметтік катаклизмдерді кешірген, ақын тілімен айтқанда, мың өліп, мың тірілген туған халқымыздың Уһ деп демін алып, белін жазған мамыражай тұсы осы ХХ ғасырдың екінші жартысы болатын. ХVІІІ ғасырдың екінші жартысынан әйгілі Қазан революциясына дейін орыс имперализмінің отаршыл саясатының талай қитұрқылығынан діңкесі құрып, сілелеп, экономикалық-саяси тұрғыдан да, рухани жағынан да әбден жүдеп жеткен қазақ жұрты енді большевиктік езгіге душар болды.
1917-1920 - жылдардағы азамат соғысы, 1932-1933-жылдардағы голощекиндік асыра сілтеудің нәтижесінде пайда болған жаппай ашаршылық, енді одан босай бергенде тағы да бір бүйірден тап келген алапат 1941-1945-жылғы Ұлы Отан соғысы бұл халықтың санын екі есеге азайтып, генетикалық қорын қатты әлсіретіп кеткен еді. Бірақ уақыт емші 1950-жылдардан кейін қазақтың басына түскен сонша ауыр соққыларды ұмыттырып, оның бойындағы тән жарасын да, жан жарасын да бірте-бірте қарақотырланып жаза бастады. Ең бастысы, елге бейбітшілік пен молшылық келді. Сондай-ақ онан бері қарай жағдайымыз одан әрі жақсарып, 1991 жылы тәуелсіздікке қол жеткіздік, өз егемендігімізді еншіледік.
Осындай қиын қыстауды басынан кешірген қазақ халқының тұрмысы, жағдайы қазақ әдебиетінде дүниеге келген туындыларға арқау болды. Әсіресе, Ұлы Отан соғысы мен ашаршылық басты орын алды. Әдебиеттің барлық жанрында оның ішінде повесть жанрында ерекше мәнге ие бола бастады. Бұл тақырыптарды қозғамаған жазушы кемде- кем десем артық айтқандығымыз емес. Осындай өсу кезеңдерінде жарыққа шыққан қазақ повестерінің авторлары - Тәкен Әлімқұлов, Әбіш Кекілбаев, Мұхтар Мағауин, Дулат Исабеков, Төлен Әбдіков, Тынымбай Нұрмағанбетов, Бексұлтан Нұржекеев, Берік Шаханұлы т.б. болды.
Осы жазушылардың ішінде қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар, повесть жанрына қалам тербеп жүрген жазушыларымыздың бірі - Берік Шаханұлы.
Берік Шаханұлы қай туындысында болмасын оқиғаның желісін аша білген, терең ой мен сараптай білген жазушы. Жазушының кез келген туындысы өз оқырманына үлкен ой сала отырып, елітіп, баурап әкетеді.
Берік Шаханұлы шығармашылығының дені әңгімелерге арналады. Дегенмен повестерінің де маңыздылығы зор.
Осы шығармаларының ішінен жазушының повестеріне ерекше тоқталып, талдап өтсем ол төмендегідей.
Жазушының шығармасын талдамас бұрын повесть жанрына тоқталып , повесть дегеніміз не, қандай жанр түрі, осы сұрақ төңірегінде жауап іздеген жөн секілді.
Повесть (орыс. баяндау) - оқиғаны баяндап айтуға негізделген қара сөзбен жазылған, көлемді шығарма, эпикалық жанрдың орташа түрі. Көлемі жағынан повесті ұзақтау келіп, кішігірім романға жақындаса да, ол композициялық құрылысының жинақылығы, оқиға желісінің біркелкі өрістеп, байсалды түрде баяндалатынымен ерекшеленеді. Повесть-орыстың көне дәуірінен келе жатқан төл сөзі. Бұл әуелде өмірде болған әр алуан ірі оқиғаларды жылнама, шежіре беттеріне тізіп, жазып қою, баяндау дәстүрінен туған. Былайша айтқанда повесть орыстың ауыз әдебиетіндегі слово, сказание деген халықтық шығармалар түрімен төркіндес.[1.269б]
Осы повесть жанрында қалам тербеп жүрген Берік Шаханұлының айрықша көркемдігімен ерекшеленетін бірнеше повесі бар. Әрқайсысы өзіндік идеясымен, образдылығымен, тың оқиғаларымен, тақырыптық өзгешелігімен ерекшеленеді.
Біз талдағалы отырған Берік Шаханұлының шығармалары бүгінгі заман шындығын, яғни өзі өмір сүрген кезеңнің көрінісін, өз замандастарының тыныс тіршілігін арқау еткен. Оның ішінде кеңес дәуірінің шындығын, әсіресе 30-шы жылдар аумағында өткен тарихи, әлеуметтік - саяси оқиғаларды сөз ететін, суреттейтін тұстары көзге түседі. Бір ерекшелігі жазушы қай кезеңнің оқиғаларын арқау етпесін, алдымен адам тағдырына соғады, оның тыныс тіршілігін, өмірдегі күрес - тартысын, әлеуметтік ортадағы әрекетін, қоғамдағы алар орнын тереңнен аршып танытуды мақсат етеді.
Жазушы адам мен қоғам, адам мен орта қатынасын әрдайым басты назарда ұстайды. Әрқилы тағдыр иелері өздерінің арман - мұңымен, қасірет - қайғысымен, қуаныш - ренішімен бой көрсетіп жатады. Осы қатардағы қарапайым жандардың қоңыр тіршілігінің өзінен заман шындығын, уақыт бедерін танып, таразылау қаламгерлік мақсатқа толық бағындырылған. Кәдуілгі күн көріс қамымен тіршілік кешіп, еңбек етіп жүрген қатардағы көптің бірін бейнелеудің өзі жазушы шығармаларында қоғамдық, әлеуметтік мәнге ие.
Б. Шаханұлы кеңестік өмір кезеңін арқау ететін повестерінде өз оқырманын жалықтырмайды. Айтар ойын, бейнелегісі келген өмір құбылыстарын тартымды оқиғалар арнасында тартымды тілмен шынайы қоғам шындығын алдыңа жайып салып отырады.
Аталмыш туындыларында бой көтеретін кейіпкерлер қала тұрғыны болсын немесе ауыл адамдары болсын олардың алдымен тағдыр соқпағы, тіршілік әрекеті, пендешілік қарбаласы қатар танылып, бір сөзбен айтқанда адам тағдыры, күнделікті өмір суреті алдыңғы қатарға шығады. Мінез ерекшелігін әр кейіпкердің бойына шақтап мүсіндеу мақсатында жазушы ізденістері мен өзіндік көркемдік әдіс - тәсілдері көзге түсіп отырады. Сондай - ақ, Б.Шаханұлының шығармашылығының ең алдымен өмір шындығынан нәр алып, көгеріп көктейтіні айқын аңғарылады. Әуелі ол оқырманын осынысымен сендіреді. Ал оқырманды сендіре, иландыра білу жазушы үшін ең басты мәселе, өйткені адам сенген, иланған нәрсеге ғана тебіренеді, сол арқылы көркем шығармадан эстетикалық ләззат алады. Бұл өте маңызды нәрсе, өйткені айналып келгенде әдеби туынды тек осы мақсат үшін, яғни өз оқырманын тебірентіп, сол арқылы оның жан дүниесін ізгілендіру мақсатында қызмет етеді.
ХХ ғасырдың 60-жылдарында ұлттық әдебиетімізде ауыл өмірі мен тұрмысының өз алдына дербес көркемдік әлемге, жетекші, көркемдік, тарихи- мәдени жағдайға айналуының әлеуметтік, эстетикалық негіздері бар. Осы уақытта халық өмірінің терең қатпарларына, ұлт тарихы мен тағдырына, мәдениетіне деген көзқарас әрқилы өзгеріске ұшырағаны, әлеуметтік мәні күшейе түскені көпшілікке мәлім. Қазақы ауыл психологиясының қала тіршілігі мен мәдениетіне кірігуі мен бейімделуінің күрделі жағдайда жүріп жатқандығын жіті бақылап отырған авторлар бұл құбылыстың идеялық, адамгершілік негіздерін ашуға, жетістік кемшіліктерін, болашағын бағамдауға күш салды.
Сонымен бірге ауыл өмірін суреттеудің негізгі себебі, ауыл - туған халқымыздың әдет - ғұрпының, өмір сүру салты мен ұлттық психологиясының, ана тілі мен халықтық төл философиясының бастауы алтын бесігі, осы қадір - қасиеттердің бәрін қаймағын бұзбай ғасырлардан ғасырларға сақтап келген алып рухани қоймасы секілді. Сондықтан қазақ жазушылары ауыл өміріне тән ситуациялардан әрбір детальды ерекше ыждағаттылықпен зерттеді.
Тақырыптың жаңа қырын, кейіпкердің тосын сырын, адамгершіліктің соны құбылыстарын көрсетуге деген ұмтылыс авторлық ұстанымға да әр қилы әсер етті. Осындай қоғамда болып жатқан өзгерістерді,тарихи оқиғалардың орын алуын, ауыл тынысының өзгеруін Б.Шаханұлы да өз шығармашылығынан тысқары қалдырмай,өзінше пайымдап, өз шығармасына арқау етті.
Жоғарыда айтқандай, жазушы повестерінде көбіне көп тарихи оқиғалар мен ауыл өмірі суреттеледі. Яғни біз жазушы повестерінен азамат соғысы, ашаршылық кезіндегі, жаңа үкімет орнау тұсындағы, Ұлы Отан соғыс кезіндегі ауыл көрінісін осы жазушы туындыларынан көреміз. Жазушы шығармасының бірден бір ерекшелігі осында жатқан секілді.Олай дейтін себебіміз, ауыл жайлы жазбаған жазушы жоқ, әрқайсысы ауыл өмірін әрқырынан алып суреттейді. Ал, Б.Шаханұлы ауыл тынысын беруде, бейнелеуде, өз ұғымындағы ауыл кейпін, көрінісін суреттеуге тырысады. Сондықтан болар барлық повестері ауыл өмірімен, тарихпен астасып жатыр. Мәселен, Құса повесін алайық. Бұл повестте Мойынқұмның бауырында өткен оқиға баяндалады. Повестің негізгі арқауы елді жайлаған жоқшылық, алауыздық. Негізгі кейіпкер Серәлінің басынан өткен оқиғасы. Повесть кәріліктің құрсауына түсіп,кәрілік ең соңғы көш екенін түсінген Серәлінің бейкүнә, сәби секілді отырысынан басталып, оқиға онан әрі осы үлкен кісінің басынан өткерген жағдайымен сипатталады.
Жазушы бұл туындысында соғыс пен ашаршылық кезіндегі оқиғаны, халықтың қарбаласын, жеңіске деген ұмтылысын шынайы да әсерлі суреттеген. Жақсы менен жаманның аражігін айырып көрсетеді. Сондай-ақ, халықтың соғыс зардабына қарамастан ел үшін, ел азаматтары үшін жан аямай, тынымсыз тірлігін, ата-ананың баласына деген әйелдің жарына деген, баланың әкесіне деген, ер азаматтың туған жерге, сүйген жарға, ата-анаға, бауыр еті баласына деген сағынышы әдемі жеткізілген.
Соғыстың лаңы, зіл-батпан ауырлығы, қазасы мен азасы жасқа да, қартқа да, әйелге де, еркекке де ортақ еді. Осы барша жанның басына қатар түскен ауыртпалықты повестегі азаматтар бірдей көтереді. Жас едім, әйел едім деп немесе қарт едім, жарадар едім деп сырғақсыған, ауыртпалықтан аулақтап, жүгін жеңілдеткісі келген, жеңілдік іздеген адам болмайды. Мұндай ауыртпалықтан қашып, жеңілдің астымен , ауырдың үстімен жүрген тек ғана Жылымбек болатын бұл шығармада. Қалған халық үшін соғыстың ауыртпалығы ортақ болды. Повестің өн бойы тек осындай өмірдің келбетін көрсетуден ғана тұрмайды. Оқиғаның басты желісі Серәлінің өмірі. Серәлі тумысынан әділ жан. Атасы би болған, әділдігімен ел алдында беделі жоғары болған кісі. Атасының тәрбиесін көргендіктен болар Серәлі де әділдікті ту етіп ұстайды. Осы әділдік, атасының беделі кейін өзіне жабысқан дерт болатыны оның үш ұйықтаса түсіне кірмеген болатын. Аумалы-төкпелі заман болғанда осының барлығы кейіпкер алдынан шығады. Ақтар мен қызылдар арасындағы жанжал, жаңа үкіметтің орнар тұсында алған ірі оқиға Серәлі үшін оңайға соқпады. Себебі араларынан шығып білім алып, ел ісіне араласқан інісі Бабыр жау қолынан қаза табады. Онан соң кәмпескелеу басталғанда Серәлінің отбасы бидің тұқымы деп кәмпескеге ілінеді.Орташа шаруамен айналысып отырғанына қарамастан алдындағы малын үкімет тартып алады. Бидің ұрпағы деген ат соңынан қалмайды. Оларды үкіметке қарсы адамдар деп жұмыстан шеткерілетіп қана қоймай, ауыл арасынанда алшақ ұстайды. Үлкен ағасы Бекті осындай қиянат пен налаға төзе алмай екі-үш інісін алып басқа жаққа қоныс аударып кетеді. Серәлі туған топырақты қимай елде қалады. Осындай арпалыста жүрген уақытта бір бүйірден соғыс келіп кіреді. Жанында қалған жалғыз інісін соғысқа аттандырады, сол кеткеннен қайтып оралмайды інісі. Осылайша тағдырдың тауқыметін бір кісідей көтереді. Бірақ бұлардың ешқайсысына мойымай жеңуге ұмтылады. Өз мақсатына жетеді. Ал осы қиындықтардың басынан өткеруіне бірден бір себепкер ауыл адамы Жылымбек болатын. Ол қара ниетті, арам пиғылды, бір бойына жететін сатқындығы бар жан еді. Жылымбек шаруашылық ісіне араласқан уақытында жоғарыдағыларға ... Ой, бұлар атақты Бектібай бидің тұқымдары ғой. Шонжардың ұрпағы. Бұлар жаңа үкіметке тілектес болмайды. Бізге жау бұлар деп халыққа бөлінген астықтан, жұрт жасап жатқан жұмыстан Серәліні шеткерілетеді. Қандай жағымсыз істер болса соның барлығында да Серәләнің алдынан Жылымбек шығып отырады. Бірақ осындай жағымсыз іс-әрекетінен Жылымбек жақсы болмайды. Халықтың наласын, қарғысын арқалаған ол шалыққа ұрынып, көрінген жерге, кейде өз киіміне өзі от қоятын ауруға душар болады. Жазушы осы Жылымбек пен Серәлінің арасындағы қайшылықты көзқарастарды өткір тілмен шынайы етіп, өз оқырманына әсерлі етіп суреттеп көрсетеді. Осы оқиғалардың барлығы дерлік бір ауылда өтіп жатқан оқиға. Яғни жазушы ауыл өмірін тарих таразысымен өлшеп бейнелі етіп жазады. Сонымен бірге қаламгер зұлымдықтың, қара күштің әділет алдында түптің түбінде бәрібір жеңілетінін жеріне жеткізе дәлелдеп береді повесте.
Повесть соңы жазушының болған оқиғаларды, Жылымбектің өлімін, Серәлінің күйін таразылаумен былайша қорытындыланады: Дүние шіркін әу бастан алма кезек, тірі пенде әсте қиындығын да, қызығында көре бермек. Адамзат баласы қайырын бер деп тілегенде өмірдің қорытындысын, нәтижесін жақсы ете көр дейді екен ғой. Сонда бастан өткен бар сан - сапалақ ауыртпалық бір күнгідей болмай қалатын тәрізді - ау! Пенденің өткенге салауат, барға қанағат айтып шүкіршілік етіп шыға келетіні де сонан болар. Серәлі де қартайған шағында шүкірлігін аузынан тастаған жан емес. Және де шын пейілімен айтып отырар еді. Осынау ауыл, осынау жұрағаттарының өсіп - өнген, тұрмысты, дәулетті мына болмысына дән риза, тілеуқор ниетпен көңіл - жай қалпын танытар еді...
Бірақ, қиянат шіркін, ұмытылмайды екен - ау. Адам санасына сіңісіп қалған үрейдің сызы өшпейді екен ғой. Жамандық антұрғанның жаны не деген сірі бәле еді...[2.82б]
Бір қарағанда ауыл өмірінен көтерілген қарапайым қатардағы мәселелер өрби келе, адамдар тағдырын тоқсан тараулы тіршілік қазанында тоқайластырады.
Қаламгер түптің - түбінде осы арқылы сан қилы тағдыр иелерін, олардың жан дүниесін, ой - пиғылын, адамгершілік қасиеттерін алдымызға жайып салады. Таңдауды, бағасын беруді, ақ - қарасын ажыратуды оқырманның өзіне тастайды. Адалы кім, арамзаң қайсы, көзбояушылық пен асыра сілтеушінің ара - жігі қай жерде, жанаярың мен жымысқының жолы қалай тоқайласады, алдағандар мен алданғандардың шоғыры қай тұста, жинақтап келгенде осындай тарам - тарам пендешілік тіршіліктің мың қатпарлы шындығы шым - шымдап ашылады. Әсіресе, шығарманың өне бойынан жазушының адамдарды имандылыққа, иманжүзділікке, тәубеге шақыратын идеясы, ой - толғамдары терең көрінеді. Адамды адам ретінде аман алып қалатын бір - ақ құдіретті күш - иман екендігін айтады.
Осы тұрғыдан келгенде бұл шығарманың тақырыбы мен идеясы бүгінгі күн үдесіне төтеп беріп, қазіргі заман сұранысына жауап бере алады.
Ауыл өмірін тарихпен астастыра жазған екінші повесі Алтын кездік деп аталады. Бұл повестеде ауыл өмірі бейнеленген. Повесть Құса повесінің жалғасы іспеттес. Себебі алдыңғы шығармадағы кейіпкерлер бұл повестеде кездеседі. Кейіпкерлердің іс-әрекеті, яғни Құса повесіндегі оқиға желісі осы шығармада жалғасын тапқандай. Повестің басты кейіпкері Бекбосын. Серәлі екеуінің өміріне балта шапқан, өмірлерінің шырқын бұзған ол тағы да Жылымбек. Бұлар екі шығармаға да ортақ кейіпкерлер болып табылады. Повесть тоғыз бөлімге бөлінеді. Әр бөлімге тақырып қойылған. Тақырып оқиға желісіне байланысты алынған. Повестің сюжетіне қысқаша тоқталсам, шығармада ең алдымен Бекбосынның Сырғашқа деген сезімі, Жылымбектің жымысқы әрекеті беріледі. Оқиға сезім мен өшпенділіктен өрбиді. Өшпенділіктің өрбуінің негізгі себепкері - Жылымбек. Өйткені соғыс зардабынан құтылып, жеңіске жетеміз деп халық қарбаласып жатқанда Жылымбек қорғансыз жандарға қорлық көрсетумен айналысады.Ол жандардың қатарында Бекбосынның анасы мен сүйген қызы Сырғаш та бар еді. Жылымбек ел ісіне араласу арқылы елге тізесін батырып, кесір-кесапатын көрсетеді. Оған қарсы шыққан Бекбосын елден кетуге бел байлайды. Елден кету Бекбосын үшін жаңа өмірдің басталуына себеп болды. Қалаға барып,інісімен табысып,өз бақытын табады.
Қандай шығарма болсада жағымсыз-жағымды кейіпкер болатыны белгілі. Сол жағымсыз кейіпкер бұл туындыда Жылымбек. Ол Бекбосынның ата жауы іспетті. Өйткені әкесі Біржанның бір түнде жоғалып кетуі, анасының құсалықпен өлуі Жылымбектің кесірінен болатын. Қаламгер бұл туындысында кейіпкерлер бойындағы құмдай сырғыған құбылмалы мінездердің: арсыздықтың, имансыздықтың, беделқұмарлықтың, мансапқорлықтың, екіжүзділіктің, сатқындықтың сан түрлі жолдарын сараптап өткізе отырып, оқырман жүрегіне шынайы түрде жеткізе білді. Повесттің осындай адам бойындағы адамгершілік қасиеттерді сөз етуінің тағылымдық, тәлімдік мәні бар. Себебі осындай жандардың өзімізбен қоян - қолтық, төс қағыстыра, қатар өмір сүріп, ойнап күліп, тамағы тоқ, көйлегі көк тіршілік кешіп жатқандығына кінәлі тек өзіміз деген идея бой көтереді. Адам бойындағы жақсы қасиеттер мен жаман қасиеттердің қайсысының үстем түсетіндігі алдымен өз қолымызда екендігі туралы ой тастайды. Жазушының жазайын дегені де, айтайын дегені де осыған саяды.
Бұл повесте де ашаршылық пен соғыс сөз болады. Екі шығарманың ұқсастығы оқиға кейіпкер басынан өткен жағдайларды баяндау арқылы беріледі. Ең бастысы повестерде басты кейіпкерлердің өз мұраттарына жетуі. Бұл жазушының барлық повестерінде орын алатын жайт. Яғни кейіпкердің бақытты ғұмыр кешуі. Мәселен, Құса повесінің негізгі қаһарманы Серәлі өз отбасының бақытты күн кешуі үшін, өз елінің, балаларының болашағы үшін тынымсыз еңбектене отырып, өмірдің қар мен жауынына қарсы тұра білді. Қаншама қиындықты басынан өткере отырып жарқын күндерге қол жеткізеді. Елінің сыйлы азаматы болады. Ал Алтын кездік повестін алсақ, Бекбосын да тағдыр тауқыметін тартып,бірінші әкеден, одан қалды шешеден айырылады. Соғыстың ауыр күндерінде майдан ортасында болады. Басына түскен жағдайдың қиындығына қарамастан алға ұмтылып, отбасын құрып,өмірден өз еншісін алып мақсатына жетеді.
Бұл повестері арқылы жазушы талпынған, қиындықтарға шыдамылықпен төзе білген адам ғана өз арманына жететіндігін көрсеткісі келеді. Идеясы өмірде жамандық пен жақсылықтың, әділдік пен әділетсіздіктің қатар жүретінін, бір жаманның да жақсысы болатынын айтқысы келгендей.
Жазушы кейіпкерлерінің образын осындай түрлі тұрмыстық, әлеуметтік арнада, қоғамдық және жеке өмір жағдайында қатар алып ашып отыруға күш салады.
Бұл аталмыш екі шығармада кейіпкерлер бейнесі жақсы ашылады. Жазушы өзінің айтар ойын оқырмандарына жеткізе білді. Повесте заман шындығы ең алдымен ондағы адамдар, олардың істеп жүрген істері, құлқы мен мінездері, дүниелік көзқарастары арқылы танылады. Повестті оқырманға ой салатындай қызғылықты, шебер жазылған дүние деп айтуға болады.
Б.Шаханұлының бұл шығармасында адамгершілік мәселелері әр сипатта, әр бағытта көтеріледі. Яғни қоғамдық өмірдің әр саласында өтіп жатқан қоғамдық өзгеріс, жаңалықтар, осыған байланысты туындап жататын адамдар арасындағы қақтығыстар, күрес - тартыстар сыры енді нақты кейіпкерлер тағдыры арқылы көріне бастады. Кейіпкер тағдырын тереңдеп бейнелеу, сол арқылы қоғамдық, әлеуметтік өмір шындығына бойлау жазушы шығармашылығына тән ортақ сипат.
Жазушы шығармасының әсерлі болуы ең алдымен кейіпкер бейнесіне байланысты. Өйткені кейіпкері арқылы ғана жазушы көпшілікке айтқысы келген өзінің айтар ойын, қоғамдағы келеңсіз жайттарды, әлеуметтік мәселелерді жеткізе алады. Сол себептен де кез келген шығармада кейіпкер ролінің маңызы зор. Олай болса, алдымен кейіпкер дегеніміз кім осыған тоқталып өткен дұрыс секілді.
Кейіпкер - көркем шығармаға жан бітіретін, бүкіл шығарма арқауын бір арнада өрбітуге негіз болатын басты көркемдік тұлға. Әдебиет адамның көркем бейнесін жасағанда, жазушы оның кескін-тұлғасын, іс-әрекетін сол ортаның, дәуірдің ерекшелігін танытатын типтік сипаттармен қатар өзінің жеке басына ғана тән ерекшеліктерді де анық байқалатындай етіп суреттейді.[1.174б]
Осы тұста Берік Шаханұлының баса айтатын тағы бір ерекшелігі қаламгер кейіпкерлерінің қайсарлығы. Олай деп айтуға себеп жазушы кейіпкерлері бұл дүниеде қандай сергелдеңге ұшыраса да, өмірден түңілмейді, тіршіліктен үміт үзбейді. Алға қарай жүруге талпынып, қиындықтарға төзімділікпен қарайды. Бұған тағы бір дәлел Қоңыр жон повестіндегі Рыс пен Зеркүл бейнесі.
Б. Шаханұлы бұл повесінде 20 - 30 жылдар оқиғаларын арқау еткен. Қазақ прозасында осы кезең шындығына арналған бірнеше повестер мен романдар жарық көрді.
Қаламгерлер шығармаларының барлығында дерлік негізінен сол кезеңдерде қазақ ауылының басынан өткен ауыр тұрмыс - тіршілік, жаңа қоғамдық жүйе, жаңа заман алып келген әлеуметтік өзгерістер көбірек суреттеледі. Осы уақытта туған шығармалардың басым көпшілігі кеңес заманы тұсында жазылғандықтан жазушыларымыз, әрине, таптық күрес, бай мен кедей арасындағы таптық тартыс мәселелерін де айналып өте алмағаны анық. Себебі, қазақ даласына ғасыр басындағы Қазан төңкерісінен кейін дендеп ене бастаған жаңа әлеуметтік, қоғамдық - саяси жүйенің сахара жұртына әсер ықпалын, екпіндеп, қаулап өзгере бастаған өмір арналарын шынайы бейнелеп беру мақсаты тұрды. Әсіресе, осынау аударылып түскен астаң - кестең дүниенің, қоғамдық - саяси жүйенің қарапайым ауыл адамдарының тағдырына, тұрмыс - тіршілігіне әкелген өзгерісін терең суреттеу қаламгерлер үшін маңыздырақ болды.
Суреткер өз шығармасында не жайлы, қандай өмір шындығы жайлы ой толғағанда да, басты шындықты адам образы арқылы ғана ашып береді, тек сол арқылы ғана бейнелеп отырған дәуір тынысын таныта алады. Өйткені, көркем шығармаға өзек болатын өмір де, ол өмірдің шындығы да адамдікі, адам өмірінің шындығы [3.156б] Осы тұрғыдан келсек, адамдар тағдыры арқылы танылатын кезең шындығы Б.Шаханұлы шығармасында да әрқилы, қалың оқиғалар арнасында көрініс табады. Нақтырақ айтсақ, қаламгер тарихтың бір белесінде ел басынан өткен ең бір ауыр кезеңнің шындығына терең бойлаған. Ол қазақ халқының тағдырына мәңгі жазылмайтын жара, таусылмайтын трагедия алып келген отызыншы жылдар шындығы. Ашаршылық, жоқшылық, тұрмыс тауқыметі, осының барлығы жиылып келіп ауыл адамдарының онсыз да ұсқыны кетіп, қиюы қашып тұрған тіршілігін ауырлатқан үстіне ауырлата түскендігі повесте нақти оқиғалар арнасында бейнеленген. Мәселен, Қоңыр жон повесіндегі Рыс пен Ақмәлике арасында болған мына бір диалогқа назар аударсақ.
− Рыс, мына отынды шешші, - деді иегімен қасындағы буманы меңзеп. - Адам баласы басына түссе айуанға айналып кете ме қайтеді? Осы буманың арасында бір бейкүнә мақұлық бар. Өліп қалмаса соны босатып, қоя берші.
Өлсем жөніммен өлейін. Оныменен енді қыр аспаспын...
Жазу осы екен ғой, келіп тұрған ажалдан қайда қашып құтылмақпын. Осыным енді не далбаса. Бірақ көргеніңді ешкімге айта көрме. Мен табалайтын кісің емес едім ғой.
Ақмәлике осылай деп кемсеңдеп, күйзелген күйде теңселіп, құлаққа жайсыз, жағымсыз үнмен ыңыранды келіп. Осынау азалы үннен тұла бойы тітіренген Рыс басқа істер лажы құрып жалма - жан ошақ басындағы отынға жабысты. Байлауын шешіп буманы жаймалап - жаймалап жібергенде ішіне отын арасына қоса буылған, тостағандай домалап жатқан жалғыз кірпі шықты. Оны көрген сәтте тіксініп қалғанымен сыр бермеді. Қазір қу жанның далбасасымен кірпікшешен, тасбақа, қолға түскен тышқан басқа жәндікті де қорек ете бастаған кейбір мүскіндердің бары таңсық емес еді.
Рыс, - деді абысыны, қарлығыңқы бәсең дауысынан торығу,
жасқаншақтық анық сезіле. - Жиіркеніп, табалай көрме. Мұнан бұрын әдет қылып, кәсіп еткен нәрсем емес.
Аштық шыдатпай, жүрегім тартып, көзім қарауытып, бара жатқан соң әлдекімдердің өстіп те күнелтіп жүргеннін ойлап мен неменеме паңсыймын, көрейінші деп таңертең алып келіп едім. Дәтім барып, қолым жүрмей қойды. Сонан ол райдан қайтып: ең құрымаса адал өлімін бұйыртсыншы деп жатқан қалпым осы. Енді онан басқа күтетін де, тілейтін де ешнәрсе қалмады білем. Өз күйімді өзім пайымдаймын. Тек сенен өтінішім - кәлима қайырып, бетімді топыраққа жасыра гөр.
Рыс ештеңе де жұбату, не жарайдыны айта алмады.
О, есіл Ақмәлике - ай, - деді ішінен күйіне. [2.189б] Осы бір үзіндіні оқығанда үлкен бір сезім шырмауында қаласың. Адам бойында Ақмәликеге деген аяушылық та, заманға деген нала да туады. Осындай зауалға лағынет айтасың. Адамның аштыққа шыдамай, негеде болса баратынын жазушы шынайылықпен суреттеп, өз оқырманына жеткізе білген.
Асыра сілтеу саясаты түптің - түбінде адам өміріне азаптан басқа ешнәрсе алып келмегендігін ашық, суреттей отырып, қаламгер шым - шымдап біраз тарихи шындықтың бетін ашады.
Б.Шаханұлының барлық повестері ауыр қиындықтардан тұрады, кейіпкерлері жақсылыққа оңай қол жеткізбейді. Бүкіл қиын қыстауды басынан кешіре отырып, тағдырдың тауқыметін тартып барып жақсы күндерді өткереді.. Қоңыр жон повесінде Рыс пен Зеркүл осындай тауқыметтерді басынан кешіреді. Әуелі кәмпескелеу кезінде ірі байлар деп атасы Өкен мен күйеуі Дәулет жер аударылады.Онан соң Зеркүл екі баласын жер қойнына тапсырады.Үлкен бір отбасында Рыс,Зеркүл және Рыстан туған Мәлік қалады. Үшеуі бір-біріне серік болып, арқау болып отырған жандарға тосыннан тағы бір қайғылы оқиға тап болады. Қалаға сіңілсін іздеп барған Рыс көз алдында қасына ертіп барған баласы Мәліктен көз жазып қалады. Жүрегі қарыс айырылған ана баласын іздеп, табалмай, сол жолда қаншама қиындықтарды басынан өткереді. Адамдардың арсыздығын да, мейірімсіздігін де, жылылығын да көреді. Баласынан тірідей айырылған Рыс құсалықпен ауылына қайтып келеді. Ауылына келген соң баласын не өлдіге қиып, ағыл-тегіл жылап жоқтап өксігін баса алмай, не тірі деп берік сеніп, үмітін ілгерілете алмай, шерменде күй кешеді. Ана жүрегі баласын іздеп қанша сыздаса да, мұңға бой алдырмай, өмір ағысына ілесіп тіршілік қамы мен күнелтеді. Дәм-тұздары таусылмағаннан кейін Рыс пен Зеркүл тіршілік жасап, жұмыс жасайды. Осылай жүргенде Зеркүлге Сәлім деген жігіт кездесіп отбасын құрады. Араларында бала болып, өлгендері қайта тірілгендей болады. Зеркүл баласын Рыстың қойнына салып, үлкен апаңа бар деп әуелі Рысқа жіберіп, Рыстың жабырқау көңілін жұбатқандай болады. Мұндай мамыражай күндердің бірінде алапат соғыс келіп, Сәлім майдан шебіне кетеді. Бұл кезде Зеркүл жарым майданға кетті деп қайғырмай, жарының, ел азаматтарының амандығы үшін шаруашылық қатарында жұмыста болып, Рыс екеуі бір-біріне қолқабыс жасап, жеңіс күндерін бірге қарсы алады. Сәліммен аман қауышады. Бірақ ана жоғалған баласымен қайта қауыша алмайды.
Автор осындай трагедиялық жағдай арқылы кейіпкердің ішкі болмыс - бітімін айқындаған. Трагедиялық ахуал түрі оқырманға қатты әсер ететіні белгілі. Әрі авторлық позицияны жеткізуде жазушы трагедиялық жағдайды орынды пайдаланған. Сонымен бірге суреткер бұл шығармасында халқымыздың басынан өткен тауқыметтерді, қасіреттерді, келеңсіз құбылыстарды негізгі жағдайға айналдырып, характер арқылы беріп отыр.
Бұл повестен біз Зеркүл мен Рыстың бір-біріне деген сыйластығын көреміз. Жазушы бәйбіше мен тоқалдың арасындағы күндестікті, бет-жыртысуды көрсетпейді. Керсінше татулықты, бауырмашылдықты әсерлі етіп суреттейді. Зеркүл ешқашан да Рыстың алдынан кесе өтпейді. Қандай жағдай болса да әуелі Рыстың ақылын алып барып, әрі қарай істі атқаратын. Ал Рыс болса, керек жерінде ақылын айтып, жөнін сілтеп, өзінің сіңілісіндей қарайтын. Рыс пен Зеркүлдің сыйластығы үлгі боларлықтай жағдай. Бәйбіше мен тоқалдың арасындағы сыйластық,бір - біріне деген ілтипаттылық, кішіпейілділік қазақ әдебиетінде бұрын соңды көрсетілмеген бейне болып табылады.
Автор шығармада іш пыстыратын жағдайға аяқ баспайды. Оқиғаны шектен тыс созалаңдатпайды. Ол қазақ өміріне сыйымды, шындықты шарлағанда адамды зеріктіретін баяндауларға ұрынбайды. Табиғат көрінісі, ауыл, адам бейнелері, мінез, іс-әрекет, күнделікті тұрмыс детальдары көбіне жанр табиғатына сай ықшамдылықпен жүйеленеді.
Повестің көркемдік құрылысы да әсем, оқиға дамуы оқырманын үздіксіз тартып, еліктіріп, қашан біткенше тыныштық алғызбай ұстап отырады.
Ал жазушының Қаратаудың самалы деген повесінде Айша атты әйел кісінің ауыр өмір жолы көрсетіледі. Айшаның жалғыз баласы ер жетіп, бір жаңа қалаға бастық болады. Үй-ішін көшіріп әкелуге келеді. Баласының бастық болып баратын жерінің жайын ести отырып, Айша кемпір сол жерде өткен өзінің жастық өмірі жайлы ойға шомады: әке мен шешенің ортасында бұлғақтап өскен жалғыз қыз. Үйлері таудың бөктерінде. Әкесі шаруашылықтың малын бағады. Жалғыз үй. Айша қызды әлдебіреу зорлап кетеді. Кейін тау қойнауында жалғыз үй отырған бұлардың қорасына екі ұры түседі. Әкесі үйде жоқ. Айша мен шешесі ұрылардың соңынан айқай салып қуады. Айша мылтық атады. Ұрының біреуі мылтық оғынан жазым болады. Сол өлген адам Айшаны зорлап кеткен адам болып шығады. Өзі меңгеруші болып істейтін қоймадағы заттардың орны жоқ болып шыққан соң, қашып жүріп ұрлық жасаған, ақыры қыз атқан мылтық оғынан өлім тапқан бұл адам жол жиегінде жерленеді. Айшаның мына бастық баласы сол жазатайым өліп кеткен ұрының баласы, содан туған.
Баласымен бірге жұмыс жасайтын қаласына келе жатып Айша жол үстіндегі жалғыз моланың басына кідіріс жасайды. Қасында баласы. Өткен өмірінің естен кетпес бір белгісімен ұшырасып, қанша толқығанымен, Айша бұл сырын баласына ашпайды, аша алмайды. Әрі қарай жол жүріп кетеді.Бұл шығармада сырдың ашылмай, жабулы қазан жабулы қалуы туралы жазушы Б.Шаханұлы былай дейді: Пайдасы жоқ шындықтың ашылмағаны жөн.Себебі бұл повестегі шындық ашылғанымен пайда бермейді. Ержеткен бала үшін ауыр соққы болады. Пайдасынан зияны көп болады деп есептейді. Шынында да, сырдың ашылмағаны повестің тартымдылығын арттыра түскендей. Бұл жазушының повесть жазудағы көркемдік шешімі, ерекшелігі деп білеміз.
Бұл повесте алып-жұлып тұрған шым-шытырық, шытырман я ала бөтен үлкен азаматтық ірі проблема, оқиға жоқ. Бар ерекшелік - Айшаның өз баласының әкесін өзі жазым етіп алғандығы.
Айшаның басынан өткен оқиғалар, оның жанындағы ой мен сезімдер ағыны, күйініштер мен күйіктері - қазақ әдебиетінде бұрын болмаған оқиғалар, бұрын суреттелмеген, көрсетілмеген жай-күйлер. Ойы мен сезімінің, өмірбаянының осындай ерекше сипаты Айша образын даралай түсіп,оған соны, бөлекше қасиеттер дарытқан. Автор адам жанындағы кейбір сырлар мен қиын шындықтарды жаңа бір қырынан, жаңа оқиға негізінде ашады. Алайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz