Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен өндірістік шығындарды талдау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР МЕН ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СҰРАҚТАРЫ
1.1 Өндірістік шығындардың түсінігі және олардың мәні ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Өндірістік шығындардың сыныптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістері . ... ... ... ... ... ... ... .. 17
2 «КазСтройЦентр 2030» ЖШС ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАРЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ЕСЕБІ
2.1 Кәсіпорынның экономикалық қызметінің жалпы сипаттамасы ... ... ... .. 27
2.2 Кәсіпорынның қолданыстағы есеп саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
2.3 Кәсіпорындағы өндірістік шығындар есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
2.4 Кәсіпорында қолданылатын өнімнің өзіндік құнын есептеудің «стандарт.кост» жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР МЕН ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК
ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУДЫҢ АУДИТІ, ТАЛДАУЫ МЕН
ЕСЕБІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
3.2 Өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнын талдау ... ... ... ... ... . 70
3.3 Өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
есебін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 80
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 84
1 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР МЕН ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СҰРАҚТАРЫ
1.1 Өндірістік шығындардың түсінігі және олардың мәні ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Өндірістік шығындардың сыныптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістері . ... ... ... ... ... ... ... .. 17
2 «КазСтройЦентр 2030» ЖШС ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАРЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ЕСЕБІ
2.1 Кәсіпорынның экономикалық қызметінің жалпы сипаттамасы ... ... ... .. 27
2.2 Кәсіпорынның қолданыстағы есеп саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
2.3 Кәсіпорындағы өндірістік шығындар есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
2.4 Кәсіпорында қолданылатын өнімнің өзіндік құнын есептеудің «стандарт.кост» жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР МЕН ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК
ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУДЫҢ АУДИТІ, ТАЛДАУЫ МЕН
ЕСЕБІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
3.2 Өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнын талдау ... ... ... ... ... . 70
3.3 Өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
есебін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 80
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 84
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның Республикасының салауатты экономикалық өрлеу стратегиясы күшті, тұрақты нарықтық экономиканы қалыптастыру, дамыған 50 елдің қатарына қосылу болып табылады. Бұл стратегияны жүзеге асыру үшін Қазақстан отандық кәсіпорындардың тұрақты экономикалық дамуынсыз, ішкі тексерусіз, сапалы өнім шығарып, қаржылық жағдайды жүйелі түрде жоспарлаусыз, шет ел тәжірибесіз жедел экономикалық өрлеу мен жаңартуға қол жеткізу керек тігін көз алдымызға елестету қиын. Елдің экономикасын басқару құралына аса қажетті әр түрлі кәсіпкерлік саладағы шаруашылық жүргізуші субьектілер қызметін ұйымдастыру, жоспарлау, тексеру жоғары нәтижеге алып келеді. Қазіргі кезде отандық кәсіпорындар мен серіктестіктер үшін өнімнің өзіндік құнын төмендету ¬¬– бұл пайданы жоғарлатудың маңызды қоры болып саналады. Сондықтан, қазіргі кезде отандық бухгалтерлік есептің тәжірибесінде өндірістік шығындардың құрамын нақты анықтау, өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын калькуляциялау басты мәселелердің бірі болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында өндіріс шығындарының есебін жүйелі жүргізу кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің тиімділігін арттырады. Кәсіпорынның алға қойған басты міндеттерін анықтауға өндіріс шығындар есебі келесідей мүмкіндікте береді: жеке өнім түрлерін және өндіріс тиімділігін анықтауға; ішкішаруашылық есепті нақты жүргізуге; өзіндік құнды төмендету қорларын анықтауға; өнімге баға белгілеуге; өндірісте жаңа өнім түрлерін өндіруге немесе сатуға тиімсіз ескірген үлгілерді өндірістен шығаруға шешім қабылдауға; мемлекет көлемінде ұлттық табысты есептеуге; қажет болған жағдайда жаңа техника, технологияны қолдануға негіз болады.
Өнімнің өзіндік құны кәсіпорынның өндірістік қызмет нәтижесінің басты көрсеткіші болып саналады. Берілген көрсеткіш – пайданы басқарудың негізгі құралы болып табылады, ал пайда - коммерциялық кәсіпорын жұмысының басты мақсаты болып табылады. Өзіндік құн құрамын дұрыс есептеу үшін өндірістік шығындарды анықтаудың ролі зор. Нақты өзіндік құнға дұрыс баға бермей, тиімді әрі дұрыс басқару мүмкін емес. Өндірістік шығындарды анықтау - көп салалы процесс, материалдарды сатып алудан – дайын өнімді өткізуге дейінгі барлық шаруашылық қызметтің аспектілерін қамтиды.
Нарықтық экономика жағдайында өндіріс шығындарының есебін жүйелі жүргізу кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің тиімділігін арттырады. Кәсіпорынның алға қойған басты міндеттерін анықтауға өндіріс шығындар есебі келесідей мүмкіндікте береді: жеке өнім түрлерін және өндіріс тиімділігін анықтауға; ішкішаруашылық есепті нақты жүргізуге; өзіндік құнды төмендету қорларын анықтауға; өнімге баға белгілеуге; өндірісте жаңа өнім түрлерін өндіруге немесе сатуға тиімсіз ескірген үлгілерді өндірістен шығаруға шешім қабылдауға; мемлекет көлемінде ұлттық табысты есептеуге; қажет болған жағдайда жаңа техника, технологияны қолдануға негіз болады.
Өнімнің өзіндік құны кәсіпорынның өндірістік қызмет нәтижесінің басты көрсеткіші болып саналады. Берілген көрсеткіш – пайданы басқарудың негізгі құралы болып табылады, ал пайда - коммерциялық кәсіпорын жұмысының басты мақсаты болып табылады. Өзіндік құн құрамын дұрыс есептеу үшін өндірістік шығындарды анықтаудың ролі зор. Нақты өзіндік құнға дұрыс баға бермей, тиімді әрі дұрыс басқару мүмкін емес. Өндірістік шығындарды анықтау - көп салалы процесс, материалдарды сатып алудан – дайын өнімді өткізуге дейінгі барлық шаруашылық қызметтің аспектілерін қамтиды.
1. К. Друри Введение в управленческий и производственный учет: Учеб. пособие для вузов / Пер с англ. Под ред. Н. Дэриашвили. – М.: Аудит, ЮНИТИ, 2001. – 774 б.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтің 2012 жылдың 27 қаңтарындағы халыққа Жолдауы - «Егемен Қазақстан» 28.01.2012 № 41-42 (27114);
3. «Қолжетімді тұрғын үй – 2020» бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 21 маусымдағы № 821 Қаулысы Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің ақпараты – http://adilet.zan.kz/
4. Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 Заңы – Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2007 ж., N 4, 32-құжат
5. Қазіргі экономикалық орысша-қазақша сөздік-анықтамалық – Алматы, 2003. – 364 б.
6. В.Л. Назарова, М.С. Жапбарханова, Д.А. Фурсов, С.Д. Фурсова. Басқару есебі – Алматы, Экономика, 2005. – 298 б.
7. А.К. Ержанов, Ә.К. Айтанаева, Г.Ш. Жұманова, М.С. Баянова, Ә.Е. Иматаева. Басқару есебі – Алматы, Экономика, 2009. – 304 б.
8. В.Л. Назарова. Шаруашылық жүргізуші субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп – Алматы, Экономика, 2005. – 310 б.
9. П.М. Мансуров. Управленческий учет: учебное пособие / Ульяновск : УлГТУ, 2010. – 175 с.
10. И.Г. Кукукина. Управленческий учёт: Методическое пособие. - Иванoвo: МИБИФ, 2001. - 43 с.
11. А.К. Ержанов, Ә.К. Айтанаева, Г.Ш. Жұманова, М.С. Баянова, Ә.Е. Иматаева. Басқару есебі – Алматы, Экономика, 2009. – 304 б.
12. Н.А. Құдайбергенов. Бухгалтерлік есеп принциптері – Алматы, Полиграфкомбинат, 2011. – 384 б.
13. В.К. Радостовец, Т.Ғ. Ғабдуллин, В.В. Радостовец, О.И. Шмидт. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп – Алматы, 2003. – 654 б.
14. «КазСтройЦентр 2030» ЖШС Жарғысы, Алматы, 2011
15. Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 22 сәуірдегі N 220 Заңы – http://adilet.zan.kz/
16. «КазСтройЦентр 2030» ЖШС есеп саясаты
17. Қ.К. Кеулімжаев. Құрылыстағы бухгалтерлік есеп – Алматы, Экономика, 2008 – 160 б.
18. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары. Қазақстан Республикасының Қаржы министрінің 2007 жылғы 23 мамырдағы №185 бұйрығы – Алматы:LEM, 2011.-36 б.
19. Сборник бухгалтерских проводок – Алматы, LEM, 2010
20. К. Друри. Учет затрат методом «стандарт-костинг» – М.: Аудит, ЮНИТИ, 1998. – 273 б.
21. З.Н. Әжібаева, Н.Ә. Байболтаева, Ж.Ғ. Жұмағалиева. Аудит – Каз Медиа Групп, 2006
22. Д.О. Абленов. Аудит негіздері – Алматы, Экономика, 2005. – 219 б.
23. Аудиторлық қызмет туралы Қазақстан Республикасы 1998 жылғы 20 қарашадағы N 304-I Заңы – http://adilet.zan.kz/
24. «КазСтройЦентр 2030» ЖШС 2012-2013 жж. қаржылық жағдайы туралы есебі
25. Г.В. Савицкая. Анализ хозяйственной деятельности предприятия / 5-е издание, переработанное и дополненное – Минск, ООО «Новое знание» 2002. – 688 б.
26. Библиографическое описание: И.В. Новиков Роль анализа затрат на 1 рубль товарной продукции в оптимизации затрат хозяйствующего субъекта / И. В. Новиков // Молодой ученый. — 2012. — №1. Т.1. — С. 135-138.
27. К.Ш. Дүйсенбаев ж.б. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: Оқу құралы / К.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов., Ж.Г. Жұмағалиева – Алматы: Экономика, 2001.- 330 б.
28. Т.П. Карпова. Управленческий учет / Учебник – М.: «ЮНИТИ-ДАНА» 2004. – 351 б.
29. С.Ф. Голов. Управленческий учет – Изд: К.: Либра 2004. – 651 б.
30. В.П. Николаев, О внедрении автоматизированной системы бухгалтерского учета, 2003. – 64 б.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтің 2012 жылдың 27 қаңтарындағы халыққа Жолдауы - «Егемен Қазақстан» 28.01.2012 № 41-42 (27114);
3. «Қолжетімді тұрғын үй – 2020» бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 21 маусымдағы № 821 Қаулысы Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің ақпараты – http://adilet.zan.kz/
4. Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 Заңы – Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2007 ж., N 4, 32-құжат
5. Қазіргі экономикалық орысша-қазақша сөздік-анықтамалық – Алматы, 2003. – 364 б.
6. В.Л. Назарова, М.С. Жапбарханова, Д.А. Фурсов, С.Д. Фурсова. Басқару есебі – Алматы, Экономика, 2005. – 298 б.
7. А.К. Ержанов, Ә.К. Айтанаева, Г.Ш. Жұманова, М.С. Баянова, Ә.Е. Иматаева. Басқару есебі – Алматы, Экономика, 2009. – 304 б.
8. В.Л. Назарова. Шаруашылық жүргізуші субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп – Алматы, Экономика, 2005. – 310 б.
9. П.М. Мансуров. Управленческий учет: учебное пособие / Ульяновск : УлГТУ, 2010. – 175 с.
10. И.Г. Кукукина. Управленческий учёт: Методическое пособие. - Иванoвo: МИБИФ, 2001. - 43 с.
11. А.К. Ержанов, Ә.К. Айтанаева, Г.Ш. Жұманова, М.С. Баянова, Ә.Е. Иматаева. Басқару есебі – Алматы, Экономика, 2009. – 304 б.
12. Н.А. Құдайбергенов. Бухгалтерлік есеп принциптері – Алматы, Полиграфкомбинат, 2011. – 384 б.
13. В.К. Радостовец, Т.Ғ. Ғабдуллин, В.В. Радостовец, О.И. Шмидт. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп – Алматы, 2003. – 654 б.
14. «КазСтройЦентр 2030» ЖШС Жарғысы, Алматы, 2011
15. Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 22 сәуірдегі N 220 Заңы – http://adilet.zan.kz/
16. «КазСтройЦентр 2030» ЖШС есеп саясаты
17. Қ.К. Кеулімжаев. Құрылыстағы бухгалтерлік есеп – Алматы, Экономика, 2008 – 160 б.
18. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары. Қазақстан Республикасының Қаржы министрінің 2007 жылғы 23 мамырдағы №185 бұйрығы – Алматы:LEM, 2011.-36 б.
19. Сборник бухгалтерских проводок – Алматы, LEM, 2010
20. К. Друри. Учет затрат методом «стандарт-костинг» – М.: Аудит, ЮНИТИ, 1998. – 273 б.
21. З.Н. Әжібаева, Н.Ә. Байболтаева, Ж.Ғ. Жұмағалиева. Аудит – Каз Медиа Групп, 2006
22. Д.О. Абленов. Аудит негіздері – Алматы, Экономика, 2005. – 219 б.
23. Аудиторлық қызмет туралы Қазақстан Республикасы 1998 жылғы 20 қарашадағы N 304-I Заңы – http://adilet.zan.kz/
24. «КазСтройЦентр 2030» ЖШС 2012-2013 жж. қаржылық жағдайы туралы есебі
25. Г.В. Савицкая. Анализ хозяйственной деятельности предприятия / 5-е издание, переработанное и дополненное – Минск, ООО «Новое знание» 2002. – 688 б.
26. Библиографическое описание: И.В. Новиков Роль анализа затрат на 1 рубль товарной продукции в оптимизации затрат хозяйствующего субъекта / И. В. Новиков // Молодой ученый. — 2012. — №1. Т.1. — С. 135-138.
27. К.Ш. Дүйсенбаев ж.б. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: Оқу құралы / К.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов., Ж.Г. Жұмағалиева – Алматы: Экономика, 2001.- 330 б.
28. Т.П. Карпова. Управленческий учет / Учебник – М.: «ЮНИТИ-ДАНА» 2004. – 351 б.
29. С.Ф. Голов. Управленческий учет – Изд: К.: Либра 2004. – 651 б.
30. В.П. Николаев, О внедрении автоматизированной системы бухгалтерского учета, 2003. – 64 б.
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университеті
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен өндірістік шығындарды талдау
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В050800 – Есеп және аудит
Астана, 2015
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университеті
Есеп және аудит кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
э.ғ.д., профессор
_________
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен өндірістік шығындарды
талдау
5В050800 – Есеп және аудит мамандығы бойынша
Астана, 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР МЕН ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ СҰРАҚТАРЫ
1.1 Өндірістік шығындардың түсінігі және олардың мәні 7
... ... ... ... ... ... ...
1.2 Өндірістік шығындардың 12
сыныптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістері . 17
... ... ... ... ... ... ... ..
2 КазСтройЦентр 2030 ЖШС ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАРЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ӨНІМНІҢ
ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ЕСЕБІ
2.1 Кәсіпорынның экономикалық қызметінің жалпы 27
сипаттамасы ... ... ... ..
2.2 Кәсіпорынның қолданыстағы есеп саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.3 Кәсіпорындағы өндірістік шығындар 37
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Кәсіпорында қолданылатын өнімнің өзіндік құнын есептеудің 51
стандарт-кост жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
3 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР МЕН ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК
ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУДЫҢ АУДИТІ, ТАЛДАУЫ МЕН
ЕСЕБІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың 57
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнын талдау ... ... ... ... ... . 70
3.3 Өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
есебін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 80
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 82
ҚОСЫМШалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 84
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның Республикасының салауатты
экономикалық өрлеу стратегиясы күшті, тұрақты нарықтық экономиканы
қалыптастыру, дамыған 50 елдің қатарына қосылу болып табылады. Бұл
стратегияны жүзеге асыру үшін Қазақстан отандық кәсіпорындардың
тұрақты экономикалық дамуынсыз, ішкі тексерусіз, сапалы өнім шығарып,
қаржылық жағдайды жүйелі түрде жоспарлаусыз, шет ел тәжірибесіз
жедел экономикалық өрлеу мен жаңартуға қол жеткізу керек тігін көз
алдымызға елестету қиын. Елдің экономикасын басқару құралына аса қажетті
әр түрлі кәсіпкерлік саладағы шаруашылық жүргізуші субьектілер қызметін
ұйымдастыру, жоспарлау, тексеру жоғары нәтижеге алып келеді. Қазіргі
кезде отандық кәсіпорындар мен серіктестіктер үшін өнімнің өзіндік
құнын төмендету – бұл пайданы жоғарлатудың маңызды қоры болып
саналады. Сондықтан, қазіргі кезде отандық бухгалтерлік есептің
тәжірибесінде өндірістік шығындардың құрамын нақты анықтау, өнімнің (жұмыс,
қызмет) өзіндік құнын калькуляциялау басты мәселелердің бірі болып
табылады.
Нарықтық экономика жағдайында өндіріс шығындарының есебін жүйелі
жүргізу кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің тиімділігін
арттырады. Кәсіпорынның алға қойған басты міндеттерін анықтауға өндіріс
шығындар есебі келесідей мүмкіндікте береді: жеке өнім түрлерін және
өндіріс тиімділігін анықтауға; ішкішаруашылық есепті нақты жүргізуге;
өзіндік құнды төмендету қорларын анықтауға; өнімге баға белгілеуге;
өндірісте жаңа өнім түрлерін өндіруге немесе сатуға тиімсіз ескірген
үлгілерді өндірістен шығаруға шешім қабылдауға; мемлекет көлемінде
ұлттық табысты есептеуге; қажет болған жағдайда жаңа техника, технологияны
қолдануға негіз болады.
Өнімнің өзіндік құны кәсіпорынның өндірістік қызмет нәтижесінің басты
көрсеткіші болып саналады. Берілген көрсеткіш – пайданы басқарудың негізгі
құралы болып табылады, ал пайда - коммерциялық кәсіпорын жұмысының басты
мақсаты болып табылады. Өзіндік құн құрамын дұрыс есептеу үшін
өндірістік шығындарды анықтаудың ролі зор. Нақты өзіндік құнға дұрыс
баға бермей, тиімді әрі дұрыс басқару мүмкін емес. Өндірістік
шығындарды анықтау - көп салалы процесс, материалдарды сатып алудан –
дайын өнімді өткізуге дейінгі барлық шаруашылық қызметтің
аспектілерін қамтиды.
Нaрықтық қaтынacтaрдың қaлыптacуы процеcінде өнеркәcіптік өндіріcтердің
cезінетін қиындықтaры шығындaрдың деңгейі мен құрaмын қaйтa қaрaу;
өндіріcті бacқaруғa, өндіріc ұcтaлымын, пaйдaны, мөлшерді, тиімділік
деңгейі бaқылaуын тaлдaуғa aрнaлғaн оны қолдaнуды мaқcaт ететін шығындaрды
топтacтыру; кәcіпорынмен іcке acaтын қызметтің әр aлуaн түрлерін бacқaруды
мaқcaт еткен шығындaрды топтacтыруды қaйтa қaрaу; бухгaлтерлік еcеп
мәліметтері бойыншa өндіріcтік шығындaрды бacқaруғa aрнaлғaн жaңa
тәcілдемелерін дaмыту; ұcтaнымдaрды тaрaту, cонымен қaтaр мүмкін болaтын
көп жaнaмa үлеcтірілетін шығындaрды турa үлеcтірілетін шығындaрғa aуыcтыру
қaжеттіліктерін қажет етеді [1].
Қазіргі уақытта экономиканың құрылыс саласы қазіргі заманда тез дамып
өзгеруде. Құрылыс саласына байланысты Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаев өзінің 2012 жылдың 27 қаңтарында шыққан халыққа арналған
Жолдауында он негізгі бағыт бойынша шаралар кешенін орындау қажеттілігі
туралы сөз айтқан. Олардың бірі – қолжетімді баспана [2]. Президенттің осы
тапсырмасының негізінде Қолжетімді тұрғын үй – 2020 бағдарламасы қызметін
бастады [3].
Жоғарыда аталғандардың барлығы тақырып өзектілігін ашады. Осыған
байланысты негізгі қызмет түрі құрылыс болып табылатын КазСтройЦентр 2030
ЖШС-да өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен өндірістік шығындардың
жүргізілу есебін зерттеуді маңызды және ақпарат көлемі жағынан бай деп
таптым.
Өнімнің өзіндік құны – синтетикалық, кәсіпорын қызметінің барлық
жағын бірлікте және өзара байланыста сипаттайтын жалпылама көрсеткіш болып
табылады. Ол кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық қызметінің сапалы
көрсеткіші. Оның деңгейі мен динамикасы бойынша өндірістің басқару,
жоспарлау, еңбек пен еңбекақының ұйымдастырылуы, техника мен технология
деңгейін анықтауға болады.
Өзіндік құнның мағынасы сонымен қатар оның атқаратын
қызметтерімен де анықталады:
1) Өзіндік құнда өндірістің қоғамдық шығындарының 54 бөлігі
шоғырланады. Сондықтан да өнімнің өзіндік құны арқылы өндіріс
құралдарының жұмсалуы қамтамасыз етіледі.
2) Өзіндік құн көтерме бағаны қалыптастыру базасы болып табылады,
оның есептемей бағақалыптастыру мүмкін болмайды.
3) Өзіндік құн негізінде табыс, жеке бұйымдардың рентабельділігі ,
яғни олардың өндіру мақсаттылығы есептелінеді.
Кәсіпорынның өндіретін әрбір өнімінің толық өзіндік құнын біле
отырып, сатып алушыға осы өнімнің өткізілу бағасын немесе құнын
анықтауға болады.
Зерттеу объектісі КазСтройЦентр 2030 ЖШС болып табылады. Кәсіпорынның
негізгі қызмет түрі – құрылыс, монтаждау, жөндеу жұмыстары мен интерьерлік
дизайн қызметі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - өндірістік шығындар есебі мен өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың есебін толық зерттеу, оларды талдаудың
жүргізілу тәртібі мен оларды жетілдіру жолдары бойынша ұсыныстарды беру.
Жұмыстың мақсатына байланысты дипломдық жұмыстың міндеттері келесідей:
– өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
теориялық жақтарын толық қарастыру;
– КазСтройЦентр 2030 ЖШС-дегі өндірістік шығындар есебін жүргізу
ерекшеліктерін саралау;
– КазСтройЦентр 2030 ЖШС-ның өнімнің өзіндік құнына талдау жүргізу;
– өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
есебін жетілдіру, жақсарту мен дамыту бойынша ұсыныстарды дайындау.
Зерттеу пәні өндіріс шығындары мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың теориялық және тәжірибелік аспектілері, өндіріс
шығындарын бухгалтерлік есепке алу және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың әдістемелері және осы аумақтағы есеп тәжірибесі болып
табылады.
Зерттеудің ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының заңнамалық және
нормативтік актілері, статистикалық жинақтардың материалдары, кәсіпорынның
бухгалтерлік есебі, сонымен қатар кезеңдік басылымдар материалдары құрайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыру
және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау сұрақтары отандық және ТМД елдері
ғалымдарының – Радостовец В.К., Кеулимжаев Қ.К., Тайғашинова К.Т.,
Дюсембаев К.Ш., Ержанов М.С., Байдәулетов М.Б., Назарова В.Л., Жұмағалиева
Ж.Г., И.А.Басманов, Палий, А.Ф.Аксененко, М.Я.Безруких, сондай-ақ шетелдік
ғалымдардың К.Друри, Б.Нидлз, Х.Андерсон, Д.Колдуэлл, Ч.Т.Хорнгрен,
Дж.Фостер, Ж.Р.Кармайкл, А.Аренс, Дж. Лоббек және т.б. монографиялық
еңбектерінде, кезеңдік басылымдарда зерттелген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін, маңыздылығын, зерттеу
пәні мен объектісін, мақсаты мен міндеттерін, зерттеу әдістерін ашады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде тақырыптың теориялық жағы
қарастырылады. Екінші бөлімде КазСтройЦентр 2030 ЖШС өндірістік шығындар
есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қолданылатын әдісі
зерттеледі. Үшінші бөлім өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік
құнын анықтау бойынша аудит пен талдау жүргізу сұрақтары мен олардың есебі
бойынша ұсыныстар дайындауға арналған.
Қорытынды бөлімінде қарастырылатын тақырып бойынша зерттеу нәтижелері
мен дипломдық жұмыстың түйіні беріледі.
1 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР МЕН ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ СҰРАҚТАРЫ
1.1 Өндірістік шығындар түсінігі және олардың мәні
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
туралы заңына сүйенетін болсақ, онда шығыстар дегеніміз – есепті кезең
ішінде активтердің қолдан кетуі немесе азаюы немесе міндеттемелердің пайда
болуы нысанындағы экономикалық пайданың азаюы, олар капиталға қатысушы
тұлғаларға бөлумен байланысты азаюдан өзгеше капиталдың азаюы [4].
Шығындар – шаруашылық әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі құралдары,
мен керек-жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге алынған)
тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың және
баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын активі
ретінде көрсетілетін құн [5]. Бұдан шығатыны, шығындар ұғымы өндіріске
шыққан шығындар деген ұғымнан кеңірек екендігі білінеді, өндіріске шыққан
шығындар - өнімді (жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру барысында
тұтынылатын ресурстар бөлігі.
Көбіне көп экономикалық әдебиеттерде шығыстар мен шығындар түсінігі
ұқсастырылып, теңдестіріліп жүр, алайда бұлардың үлкен айырмашылықтары бар.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкес шығысқа шеккен
залал да, шыққан шығын да кіреді. Қазақстан Республикасындағы 2002 жылдың
29 қазанындағы №542 Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған
тұжырымдамалық негіздерге сәйкес шығыстарға ұйымның және т.б. негізгі
қызмет барысында туындайтын шығыстар кіреді. Активтердің азаюына немесе
сенімді өлшенетін міндеттемелердің ұлғаюына байланысты болашақ экономикалық
пайданың кемуі ұйымның шығыстары деп танылады. Басқаша айтсақ, шығыстарды
ұйымның кіріс алуына байланысты көтерген шығындарының бөлігі деп
түсіндіруге болады [6, 56 б.].
Кәсіпорын қызметінің функцияларына қарай өндірісті басқару жүйесінде
шығындар былайша бөлінеді:
- жабдықтау-дайындау шығындары;
- өндірістік шығындар;
- коммерциялық-өткізу шығындары;
ұйымдастыру-басқару шығындары.
Мұндағы біздің қарастыратын шығын түрі - өндірістік шығындар.
Өндірістік шығындар кез келген субъект шығындарының маңызды бөлігі және
олар өнімнің (қызметтің, жұмыстың) өзіндік құнын құруға негіз болып
саналады. Өндіріс шығындары есебінің басты міндеті - өндірістік қызметті
бақылау мен оны атқару үшін шығындарды басқару.
Өндірістік шығындар төрт элементтен тұрады:
- тікелей материалдық шығындар;
- еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар;
- аударымдар (әлеуметтік салық);
- үстеме шығындар.
Өндірістік қорлар кәсіпорын қоймасындағы материалдар, аяқталмаған
өндіріс, дайын өнім қорларында көрсетіледі. Олар түгенделуге тиісті,
кәсіпорын активінде болады және алдағы есепті кезеңдерде пайда әкелуге
тиісті.
Тікелей материалдық шығындарға дайын өнімнің бөлігі болатын негізгі
материалдар мен шикізат шығындары кіреді және олардың құнын белгілі бір
бұйымға тікелей және үнемді, аса мол шығынсыз жатқызады. Материалдық
шығындардың шамасын өнімнің нақты түрін өндіруге, материал бірлігі бағасына
қолданылуға тиісті, материалдар санына көбейтіп, санауға болмайды.
Еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар қатарына тура, бірден және
үнемді түрде дайын бұйымның белгілі бір түріне жатқызуға болатын, жұмыс
күшін төлейтін барлық шығыстар: өнім дайындаумен тікелей шұғылданатын
жұмысшылардың еңбекақысы кіреді. Алайда, көмекші жұмысшылар, менеджерлер
мен шеберлер, қосалқы қызметкерлер де өндіріспен байланысты. Олардың
еңбекақысы өндірістік шығындар құрамына кіреді, бірақ бұл шығындарды дайын
өнімнің белгілі бір түріне тікелей және үнемді түрде жатқызуға болмайды,
оларды жанама (үстеме) еңбек шығындары деп атайды. Жанама материалдық
шығындар сияқты мұндай шығыстар жалпы өндірістік шығындардың бөлігі ретінде
қарастырылады.
Еңбек шығындарын тікелей және жанама деп бөлу едәуір дәрежеде нақты
жағдайларға байланысты. Егер ұйымда бір өнім шығарылса, онда тек өндірістік
жұмысшылардың еңбекақысы ғана емес, басқару қызметкерлерінің де еңбекақысы
да тікелей шығындар ретінде жіктеледі. Оқу, демалыс, жұмыс тоқтап қалған
кездері қосымша еңбекақы, мерзімнен тыс жұмысқа төлеу сияқты шығындар
әдетте жанама шығындар ретінде жіктеледі. Бұл қызметкерлерге қосымша
төлемдер аударымдарымен бірге еңбекке шығатын тікелей шығындар болып
саналады.
Тікелей материалдық шығындар мен еңбекті өтеу шығындары өзгермелі болып
табылады, олардың шамасы өндіріс көлеміне тура сайма-сай өзгереді.
Үстеме өндірістік (жалпы) шығыстарға барлық жанама шығындар кіреді. Бұл
шығындар өндіріспен байланысты, бірақ тура, тікелей және үнемді дайын
өнімнің нақты түрлеріне жатқызуға болмайды. Сонымен қатар оларды үстеме
өндірістік шығыстарды сайма-сай таңдалған база өнімдерінің түрлері бойынша
бөледі. Бөлудің нақты тәсілдері төменде келтірілген.
Кейбір үстеме өндірістік шығыстар, электр энергиясына, құрал-
аспаптарға, қосалқы материалдарға деген шығындар сияқты өндіріс көлеміне
тура пропорционалды өзгереді және өзгермелі өндірістік шығындар болып
табылады. Кейбір үстеме өндірістік шығыстар тұрақты, мысалы, сақтандыру
жарналары, жал төлемі, жабдықтарға амортизациялық аударымдар, немесе
жартылай өзгермелілер, мәселен, телефон үшін төлем, коммуналдық қызмет.
Басқа шығындарды нақты өнімге тура, тікелей және үнемді жатқызуға
болмайды. Бұлар тікелей емес немесе жанама шығыстар. Оларды таңдалған
әдістерге сай бұйым бойынша таратады. Бөлу тәсілдері төменде қарастырылған.
Өндіріс бойынша шығындар өндірістік қосымша шығыстар ретінде жіктеледі,
оларға шығынның үш түрі кіреді: материалдарға жанама шығындар, еңбекке
жұмсалатын жанама шығындар, басқа өндірістік шығындар. Ғылыми-зерттеу
жұмыстарына арналған шығындар, жаңа өнімдер мен көрсетілетін қызметті жасау
бойынша барлық шығындар, тәжірибелік үлгілерді жасау, жаңа бұйымдарды
сынау, ғылыми зертхананы ұстау шығындарын білдіреді.
Кәсіпорын қызметінің барысында басшылар субъектіге максималды пайда
әкелетіндей жеткілікті ақпарат көлемімен қамтамасыз етілуі керек. Бұнда
шығындардың келесі түрлерінің маңызы жоғары:
1. баламалы (альтернативті) шығындар;
2. дифференциалды шығындар;
3. қайтарымсыз шығындар;
4. инкрементті шығындар;
5. маржиналды шығындар;
6. релевантты шығындар.
Баламалы шығындар – пайдаланылмаған мүмкіндіктердің шығыны. Олар бір
әрекетті таңдау екінші әрекетті пайда болдырмаған кезде қолдан шыққан
пайданы білдіреді. Баламалы шығындар бизнесте шешім қабылдау кезінде
көптеген жағдайларда туындайды. Мысалы, спорттық сөмкелер өндіруші
кәсіпорын чемодан дайындауға тапсырыс алды. Егер кәсіпорын бұл тапсырысты
қабылдаса, спорт тауарларын сататын дүкендердің тұтас жүйесі үшін спорттық
сөмкелердің әдеттегі санын өндіру мүмкіндігі (машиналық және жұмыс уақыты)
болмайды. Бұл тапсырысты қабылдаудың баламалы шығындары – бұл жүзеге
асырыла алмайтын, спорттық сөмкелер өндірісінің пайдалана алмаған пайдасы.
Пайдаланыла алмаған пайда спорттық сөмкелерді сатудан түскен болуы ықтимал
табыс минус оны өндіру бойынша шығындар болып есептелінуі мүмкін.
Дифференциалды шығындар – бұл екі баламалы шешімдерді қараған кезде
шығындарды ажырататын шама. Мысалы, жаңа өндірістік цех құрылысының екі
баламалы орны қарастырылады. Егер А ауданы таңдалса, оны ұстау бойынша
жоспарлы жылдық шығындар 800 мың теңге құрайды, ал В ауданы таңдалса –
600 мың теңге. өндірістік цехты ұстау бойынша дифференциалды шығындар
200 мың теңгені құрайды.
Қайтарымсыз шығындар – бұлар бұрын болған шығындар. Олар болашақ
шығындарға ықпал ете алмайды және ешқандай осы шақтағы немесе болашақтағы
іс-қимылдар оны өзгерте алмайды, мәселен, сатып алынған жабдықтың бастапқы
құны (бағасы) мен материалдық қорларды жасау шығындары. Сондықтан бұл
шығындар болашақта шешім қабылдау кезінде есепке алынбайды. Ғылыми-зерттеу
зертханасы жабдық алды делік. Жыл өтті, жабдықтың кепілді жұмыс мерзімі
өтті, ол сыр ете бастады. Жабдықтың бұзылу себебін талдау бұл түрге
ылғалдылық деңгейі мен температура ауытқуына қатты әсер ететінің көрсетті.
Зертхана жылытылуы нашар және кондиционерлері жоқ ескі үйде орналасқан
делік. Нәтижесінде жабдық үзіліспен жұмыс жасайды, оны жөндеу үшін шоттар
ұлғаюда, қызметкерлер ашулы. Зертхана қызметкерлері жабдықты алып тастауды
талап етеді, бірақ зертхана басшысы бұлай етуден бас тартты, өйткені ол
үшін ақша төленген болатын. Бұл – қайтарымсыз шығынның рөлін бағаламаудың
типтік үлгісі. Жабдық жөніндегі ешқандай болашақ шешімдер бұл құнды қайтара
алмайды. Болашақ шешімдер жөндеу үшін немесе бөлмені кондиционерлерімен
және жылыту жүйесімен жабдықтау үшін шоттар сияқты болашақ шығындарға
қатысты болады.
Маржиналдық шығындар - өнімнің барлық шығарылуына емес, бірлігіне
шаққандағы қосымша шығындар. Маржиналдық шығындар әдетте әртүрлі өндіріс
көлемінде сан қилы болады, өйткені өндіріс процесінің тиімділігіне қарай
өзгереді.
Релевантты шығындар ретінде (яғни маңызды шығындар) тек қарастырылатын
шешімге байланысты шығындар түсініледі, өткен кезеңдердің шығырдары
релевантты болуы мүмкін емес, себебі оларға әсер ете алмаймыз.
Аталған шығын түрлерінен басқа, инкрементті шығындар да болады. Олар
өнімнің қосымша партиясын жасаған жағдайда пайда болады. Егер шешім
қабылдау нәтижесінде тұрақты шығындар өзгерсе, онда олардың ұлғаюын,
басқаша айтсақ, инкрементті шығындар деп қарастырады. Егер өнімнің қосымша
партиясын шығару туралы шешім қабылдау тұрақты шығындарды ұлғайтуға әкеліп
соқтырса, инкременттік шығындар нөлге тең болады.
Сонымен, өндірістік шығындар бұл өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың алғышарты болып табылады және олар тікелей материалдар,
тікелей еңбек пен өндірістік үстеме шығындардан тұрады.
Өндіріс технологиясы және ұйымдастыру ерекшелігі есебімен өндіріс
шығындарын толық табу және өнімнің (жұмыс, қызмет) жеке түрлерінің өзіндік
құндарын дұрыс анықтау үшін шығындар есебінің және калькуляция объектілерін
дұрыс белгілеу қажет.
Шығын есебінің объектілері – шығынның пайда болу орны, шығын орталығы,
жауапкершілік орталығы болуы мүмкін.
Шығынның пайда болу орны – бұл ұйымның құрылымдық бөлімшелері, яғни
бақылау үшін өндіріс шығындарының есебін, өндіріс ресурстары шығындарын
басқаруды және олардың қызметінің нәтижесін анықтауды жоспарлауды,
мөлшерлеуді ұйымдастыру. Өнеркәсіп өндірісінде шығындардың пайда болу
орнына өндірістер, цехтар, учаскілер, бөлімшелер, бригадалар және басқа да
бөлімшелер жатады.
Шығын орталықтары – бұл өндірістікк операциялар мен біртекті
функциялармен, техникалық жабдықтау деңгейімен, еңбектің ұйымдастырылуымен
және шығындардың бағыттылығымен ерекшеленетін бастапқы өндірістік және
қызмет көрсететін бірліктер. Оған мыналарды жатқызуға болады: учаскілер,
бригадалар, азды-көпті біртекті функциялармен жабдықталған топтар,
механикаландыру мен автоматтандырудың бірдей деңгейлері, өндіріс пен
еңбекті ұйымдастыру.
Көптеген шығын орталықтарының құрылуы жабдықтарды ұстау мен
эксплуатациялау шығындарының, өнімдердің жаңа түрлерін дайындауда және оны
өндірісте жүзеге асыруда ақаулардың пайда болуына әкеліп соқтырады. Бұл
орталықтарды тікелей жолмен аналитикалық шоттарға апару – осы орталықтардың
шығындарын барынша дәл анықтауға және өнімдердің өзіндік құнын дұрыс
есептеуге мүмкіндік береді.
Жауапкершілік орталықтары – бұл жоспарлы, нормалы шығындарды бақылауды,
шығындардың мөлшері үшін ұжымдық және жеке жауапкершілікті, өнімнің (жұмыс,
қызмет) өзіндік құнын төмендетуге мүдделілікті қамтамасыз ететін шаруашылық
есеп бөлімшелері және жауапты тұлғалар бойынша өндірістегі шығындарды
топтастыру. Айта кету керек, егер менеджер тек қана бір құрылымдық
бөлімшенің (цех, учаскі) жұмысына басшылық жасайтын болса және оның
жұмысының нәтижесінде жауап беретін болса, онда шығынның пайда болу орны
жауапкершілік орталығын да көрсетеді.
Калькуляциялау объектісі – белгілі бір құнды жұмыс пен көрсетілген
қызмет, өнім, жартылай өнім, әр түрлі дайындық деңгейіндегі кейбір азық-
түлік өнімдерінің түрлері. Калькуляциялау объектілерінің негізгі
номенклатурасын әрбір кәсіпорын өндіріс типін, өнім ассортименті мен
күрделілігін, бөлшектер мен тетіктердің бұйымда бірегейлену деңгейі және
шығынның қай топқа жататындығын сипаттайтын, басқа да белгілерді есепке ала
отырып, жасайды. Көбіне калькуляция объектілерін шығынды көтерушілер деп
атайды.
Шығынды тасушылар калькуляция объектісі болып табылады. Шығарылған
өнімнің түрі мен технологиясына байланысты калькуляция объектісі мыналар
болуы мүмкін: жеке түрлері немесе толық және жартылай дайын болған
өнімдердің кешені, шалафабрикаттар, біртекті мүліктердің түрлері, аттас
мүліктердің сериялары немесе жеке өңделетін мүліктер (тапсырыстар), құрылыс
объектілері, құрылыстың қорытынды кезеңі, жұмыс пен қызметтің түрлері.
Калькуляция объектілерімен қатар калькуляция бірліктерін де белгілеу
қажет. Калькуляциялық бірлік, әдетте, тиісті өнім түрінің техникалық
жағдайына немесе қабылданған стандарттық өлшем бірлігіне және өндірілген
өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі тиіс. Егер де жоспарлау өлшем
бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса, онда калькуляциялық бірлік осы
екі бірліктің бірін ғана пайдаланады. Сонымен, іс жүзінде пайдаланатын
калькуляциялық өлшем бірлігін келесі топтарға біріктіруге болады:
- натуралды бірліктер (дана, метр, килограмм, тонна, литр және т.б.);
- ірілендірілген бірліктер (тігін бұйымының прейскуранттық нөмірі,
белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқкиімі және т.б.);
- өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты-
натуралды бірлік, ондағы пайдалы заттың құрамы әртүрлі тербелісте болуы
мүмкін (мысалға, спирт – 100%, күйдіргіш содасы – 92% натрий);
- құндық бірлік;
- еңбек бірлігі (норма-сағаты);
- орындалған жұмыс бірлігі (ткм, машина-күні, ай-күні);
- пайдалы нәтиженің бірлігі (қуаты, өнімділігі және т.б.) [6,84 б.].
1.2 Өндірістік шығындардың сыныптамасы
Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты. Шығындар – активтердің келуі немесе пайда болған өндіріс
шығындарымен байланысты міндеттердің артуы.
Шешімді қабылдау үшін ақпараттарды жинаған кезде белгілі бір шешім
типтерін қабылдау үшін белгілі бір шығын түрлері маңызды болуы, ал
кейбіреулері үшін сол шығындар ескерілмеуі мүмкін. Шын мәнінде, өндірістік
шығындар көптеген белгілері бойынша жіктелуі мүмкін. ҚЕХС №2 Тауарлы-
материалдық қор есебі стандарттарына сәйкес шығын мыналарға жіктеледі:
1) пайда болу орны бойынша - өндіріс, цех, учаске, құрылымдық бөлімше.
Мұндай жіктеу өндірістік өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін аса қажет;
2) өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша – оның өзіндік құндарын есептеу
үшін керек;
3) шығын түрлері бойынша немесе өнімнің өзіндік құнына көшіру тәсілі
бойынша – экономикалық элемент бойынша және калькуляциялау баптарымен:
а) экономикалық элемент бойынша - өнім өндіру үшін қандай шығын
кеткенін көрсетеді. ҚЕХС №2 сәйкес мына экономикалық элементтер анықталады:
- материалдық шығындар;
- еңбекақы шығындары;
- еңбекақыдан аударылатын аударым;
- негізгі құралдардың амортизациясы (тозуы);
- басқа да шығындар;
ә) калькуляция баптары бойынша - өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік
құнын есептеу үшін пайдаланылады.
ҚЕХС №2 сәйкес оған жататындар:
- материалдар;
- еңбекақы;
- еңбекақыдан аударылатын аударым;
- үстеме шығындар.
Экономикалық элемент және бап бойынша шығынды есепте топтастыру өзара
байланысты, өйткені олар құрамы (элементі) және мақсатты тағайындауы
(калькуляция бабы) бойынша субъектінің бір ғана шығындарын сипаттайтынын
айта кету керек. Бұл ақпарат есебінде шаруашылық жүргізуші субъектінің
тұтас шығынын өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша, калькуляциялау
баптарымен шығынның пайда болу орнына қарай бөлшектеп, элементтік қимада
қалыптастыруға мүмкіндік тудырады, өнімнің өзіндік құнын әлдеқайда дұрыс
есептелуіне және кәсіпорын шығындарына бақылауды күшейтуге жағдай жасайды.
Төмендегі 1-кестеде шығындарды экономикалық элементтер мен калькуляция
баптары бойынша топтастыру туралы мәлімет берілген.
Кесте 1
Экономикалық элементтер бойынша және калькуляция баптары бойынша
шығындарды топтастыру
Экономикалық элементтер Сома Калькуляция баптары Сома
1 2 3 4
1. Материалдық шығындар 78000 1. Материалдар 25200
2. Еңбекақы шығындары 17000 2. Сатып алынатын жартылай 41000
өнімдер, жиынтықтаушы бұйым
және т.б.
3. Аударым 3980 3. Қайтарылатын қалдықтар (2400)
(ұсталым)
4. НҚ амортизациясы (тозуы) 6300 4. Технологиялық мақсатқа 9100
арналған отын және энергия
5. Басқа да шығындар 11720 5. Еңбекақы 10000
Барлығы: 117000 6. Аударым 2340
Өндірістік емес шотқа (3600) 7. Әзірлік және өндірісті 4060
есептеп шығарылады (-) игеру шығындары
(қайтарылған қалдықтар құны,
ақауға кінәліден шығынның
орны толтырылды)
Аяқталмаған өндіріс 600 8. Үстеме шығындар 17500
қалдығының өзгеруі (+) 9. Басқа да шығындар 7200
Барлығы: 114000 Барлығы 114000
Ескерту: [7] әдебиет көзі көмегімен автормен құрастырылған
1-кестеде көрсетілгендей, экономикалық шығындар бойынша шығын (117000)
және калькуляция баптары бойынша шығын (114000) өндірістік емес шотқа
есептен шығару бөлігінде корректив элементі бойынша қорытындыға салғанға
дейін аяқталмаған өндіріс қалдығының өзгеруі сан жағынан бірдей емес.
Шығындардағы айырмашылық, сонымен қатар, ұқсас атауда элемент және
калькуляция бабы бойынша бар. Мысалы, Еңбекақыға кететін шығын
экономикалық элементі бойынша 17000 теңге, ал Еңбекақы калькуляция бабы
бойынша 10000 теңге көрініс тапты. Айырмашылық құрал-сайманды күтумен
шұғылданатын қызметкерлердің еңбекақысына кететін шығындарда, яғни үстеме
шығындарында ескеріледі.
Экономикалық элемент бойынша топтастыру оның құрылымын зерделеу,
өндірістік шығындар сметасын пайдалануын бақылау, жоспарлау және талдау
үшін қолданылады. Бап бойынша топтастыру кәсіпорын шығынының талдамалық
есебін ұйымастыру, калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын бақылау үшін
пайдаланылады. Екі топтастыру бірін-бірі толықтырады және өнімді өндіруге
кететін шығын, есептеу және өзіндік құнды талдау есебін ұтымды жүргізуге
мүмкіндік береді.
Өндіріске арналған шығындар басқа белгілердің қатары бойынша жіктелуі
мүмкін. Төмендегі 2-кестеде шығындардың түрлі белгілер бойынша жіктелуі
жөнінде ақпарат берілген.
Кесте 2
Шығын түрлері
№ рс Жіктеу тобы Шығындар
1 2 3
1. Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл бойынша• негізгі
• үстеме
2. Өнімнің өзіндік құнына салу тәсілі бойынша • тікелей
• жанама
3 Құрамы бойынша (біртектілік) • бір элементті
• кешенді
4. Өндіріс көлеміне қатынасы бойынша • өзгермелі
• тұрақты
5. Пайда болу кезеңі бойынша • ағымдық
• біруақыттық
6. Өндіріс процесіне қатысуы бойынша (басқару • өндірістік
қызметі бойынша) • әкімшілік
• коммерциялық
7. Тиімділігі бойынша • өндірілетін
• өндірілмейтін
8. Бақылау мүмкіндігі бойынша • реттелетін
• реттелмейтін
9. Орташалау деңгейі бойынша • жалпы
• орташа
10. Пайданы генерациялау кезеңіне шығынды • өнімге
рет-ретімен көшіру • кезеңге
Ескерту: бұл кесте В.Л. Назарованың Шаруашылық жүргізуші субъектілеріндегі
бухгалтерлік есеп кітабынан алынды
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты:
шикізат және материалдар, қосалқы материалдар мен басқа шығындар.
Үстеме - өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен тікелей
байланыста пайда болады.
Бір элементті – бір элементтен тұрады (еңбекақы, материалдар,аударым).
Кешенді – бірнеше элементтен тұрады (құрамында қызметкерлердің
еңбекақысы кіретін цех шығындары, аударым, материал, амортизация және басқа
да бір элементті шығындар).
Тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндіретін өндіріспен байланысты және
оның өзіндік құнына тікелей салынуы мүмкін (шикізат, материалдар, аударым).
Жекелеген бөлімшелерге кететін шығын бөлімше шығындары деп аталады
(автомеханиктің еңбекақысы – бұл автосервис бөлімшесінің тікелей шығыны
болып табылады; цехтағы автомобилдердегі сырлауда пайдаланылатын сырдың
құны – сырлау цехының тікелей шығыны болып табылады).
Жанама - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей салынбауы
мүмкін жеке шығын жанама (шартты) бөлінеді. Жекелеген бөлімшелерге
салынбаған шығын жанама деп аталады (жарнамаға жұмсалатын шығын – бұл
бөлімшелерінің жанама шығыны болып табылады).
Шығындар бір бөлімшеде тікелей, екінші бір бөлімшеде жанама болуы
мүмкін (зауыт менеджерінің еңбекақысы – бұл жеке бөлімшелердің жанама
шығыны, тұтас зауыттың тікелей шығыны болып табылады). Шығындардың тікелей
және жанама болып бөлінуі салалық ерекшеліктерге, өндірістің
ұйымдастырылуына, өнімнің өзіндік құнын калкуляциялаудың қабылданған
әдісіне байланысты (көмір өнеркәсібінде, энергия қуатын өндіруде – барлық
шығындар тікелей болып табылады).
Өзгермелі – оның көлемінің өзгеруі өндіріс көлемінің өзгеруіне тікелей
үйлесімді (пропорционалдық) болады (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және бұл кезеңдегі өнім шығарылымын
үйлесімді бөледі. Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке артатын болса, онда
жалпы өзгермелі шығын да 10%-ке өседі.
Тұрақты - өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне тәуелді емес (жылу, өндіріс
ғимаратын жарықтандыру, амортиация, жал, жарнама шығыны және т.б.). Егер
көлем 10%-ке артса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығын өзгеріссіз
қалады, бірақ бір бірлікке ұдайы кеміп отырады.
Ағымдағы – жиі қайталанатын кезеңдік шығын.
Бір жолғы – демалыс төлемі, жөндеу жүргізу және т.б. Ол сметаның
бекітуімен белгіленген тәртіпте және мерзімде өнімнің өзіндік құнына бөлек
қосылады.
Өндірістік - өндіріс процесінің барысында пайда болады.
Коммерциялық - сатумен байланысты
Әкімшілік - басқару процесімен байланысты. Коммерциялық және әкімшілік
шығыстар кезең шығыстарына жатады, ал олар өндірістік калькуляциялауды
есептеудің негізі болып табылады.
Өндірушілік (жоспарланған) – ұтымды технология мен өндірісті
ұйымдастыру арқылы өнімді белгіленген сапада өндіруге кететін шығын.
Өндірушілік емес (жоспарланбаған) – технологияның жетіспеушілігінен
және өндірістің дұрыс ұйымдастырылмауынан болатын салдар, яғни шығын
(жұмыссыз бос тұрып қалудың шығыны, ақау, мерзімнен тыс еңбекақы).
Реттелетін – атқарушы шығын деңгейін реттейтін немесе оған елеулі ықпал
ете алады (өнім өндіруде пайдаланылатын шикізат шығыны, оны цех бақылаушсы
реттейді).
Реттелмейтін – қызметкер оның деңгейіне елеулі ықпал ете алмайтын шығын
(дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім қызметкерлерінің
еңбекақысы бойынша шығынға ықпалын жүргізе алмайды).
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне кететін шығынды білдіреді.
Орташа – есепте бір өнім бірлігіне кететін шығын.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығын.
Кезеңге – кезең шығындары: жалпы және әкімшілік шығындары, тауарды сату
шығындары, сыйақы бойынша шығындар [8].
Өзіндік құнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар былайша
жіктеледі:
- кіретін (входящие) және өтіп кеткен (истекшие);
- тікелей және жанама;
- негізгілер мен қосымшалар;
- өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс (кезең шығыстары).
Төменде берілген 1-суретте кіретін және өтіп кеткен шығындардың есепте
көрсетілуі жайлы мәлімет ұсынылған.
Сурет 1. Кіретін және өтіп кеткен шығындар
Кіретін шығындар – алынған және бар ресурстар, күткендегідей, болашақта
табыс әкелуі тиіс. Олар баланста өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс,
дайын өнім, тауар түрінде актив ретінде көрсетіледі .
Өтіп кеткен шығындар – осы шақта кіріс алу үшін жұмсалған және
болашақта кіріс әкелу мүмкіндігін жоғалтқан ресурстар. Шығындарды кіретін
және өтіп кеткен деп дұрыс бөлу өндірілген өнімнің өзіндік құнын анықтау
үшін, пайда мен зиянды есептегенде, кәсіпорын активтерін бағалағанда
маңызды мәнге ие болады [6,68 б.].
Яғни, кіретін шығындар – бұл болашақта табыс әкелуі мүмкін деп
күтілетін, саны бар, сатып алынған құралдар (ресурстар). Олар баланста
актив ретінде тіркеледі. Егер осы құралдар табыс алу үшін жұмсалған болса
және алдағы уақытта табыс әкелу мүмкіндігінен айырылса, онда олар уақыты
өткен болып есептеледі.
Өнеркәсіп кәсіпорындарында бұл шығын дайын өнімнің немесе аяқталмаған
өндірістің сату кезеңіне дейінгі өзіндік құнын анықтауда есептелінетін өнім
бірлігінің өзіндік құны ретінде түсіндіріледі. Есепті кезеңнің шығындарына
босалқыларды бағалауда есепке алынбайтын шығындар жатады, сондықтан олар
шығын ретінде қарастырылады. Өнімнің өзіндік құны мен есепті кезең
шығындары арасындағы негізгі айырмашылық – бұл олар тіркеуге алынған уақыт
айырмашылығына байланысты. Тек қана өнімнің өзіндік құны қосалқы өнімдердің
бағасына енгізіледі және сатылған тауарлардың өзіндік құнының негізгі
калькуляциясын құрайды, сонымен бірге есепті кезең шығындары осы
калькуляцияның құрамдық бөлігі болып табылмайды [9].
1.3 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әдістері
Белгілі бір орындалған жұмыстар бойынша жұмсалған шығындарды топтастыру
тәсілін және қандай да бір объектінің өзіндік құнын анықтау тәсілін
калькуляциялау деп атаймыз. Кәсіпорынның белгілі бір материалдық объектіні
жасап шығаруға жұмсалған ақша қаражаттарының көлемі - өзіндік құн деп
аталады. Ал оның көлемін есептеу мүмкіндігі өзіндік құнның калькуляциясы
болып табылады.
Калькуляциялау, яғни өнімнің нақты өзіндік құнын анықтау мәліметтері
кәсіпорынды басқаруға, жоспарланған жұмыстардың (нормативті) орындалуына
бақылау жасауға, шаруашылық әрекеттерінің рентабельдігін арттыруға,
резервтерді құру және еңбек шығындарын төмендету жолдарын қарастыруда
кеңінен қолданады [10, 52 б.].
Калькуляция – бухгалтерлік есептің бағалау әдісінің негізі. Өйткені
калькуляция көмегімен алынған мәліметтер кәсіпорындағы объектілерді
бухгалтерлік есепте ақшалай өлшеммен есептеуде, яғни бағасын анықтауда
негізгі дәлел болатын элемент ретінде қолданылады [11,68 б.].
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығын түрлеріне байланысты отандық
экономикалық әдебиетте оның мынадай түрлері дәстүрлі бөлінуде:
- цехтық – тікелей шығындар мен үстеме өндірістік шығыстарды
біріктіреді; өнімді дайындауға шыққан цехтың шығындарын сипаттайды;
- өндірістік – цехтық өзіндік құн мен жалпы шаруашылық шығыстар кіретін
және өнім өндіруге байланысты кәсіпорынның шығындары;
- толық өзіндік құн – коммерциялық және өткізу шығыстарына ұлғайған
өндірістік өзіндік құн. Өндіріспен де, өнім өткізумен де байланысты
кәсіпорынның шығындарын біріктіреді [6,104 б].
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау және өндіріске кеткен шығындарын есептеудің әдісі деп
кәсіпорынның шығынын бақылау үшін өнімнің нақты өзіндік құнын есептеу және
өндіріс шығындары туралы ақпараттарды есепте топтастыру, жинау бойынша
әдістерінің жиынтығын атайды.
Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар ретінде
мыналарды атауға болады:
- өндіріс типі;
- өндірістің күрделілігі;
- шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
- өндіріс циклының ұзақтығы;
- аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі.
Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік құнына бұл факторлардың тигізетін
әсері бірдей емес, сондықтан өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
әртүрлі әдісін қолдануға тура келеді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
әдістемесінде шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты басты роль
атқарады. Әдетте, өнімдер жай және күрделі болып бөлінеді. Жай өнім – бұл
жеке бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан тұрмайды. Жай өнім боып:
көмір, рудалар, мұнай, газ, цемент, тері, ет және т.б. саналады.
Күрделі өнім деп жекелеген бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан
тұратын өнімдерді атайды. Мысалы, машиналар, станоктар, құрал-жабдықтар,
автобустар және т.б. Күрделі өндірісте негізгі өнімнен басқа, дайын өнім
ретінде оның бөлшектері, түйіндері, детальдары да калькуляцияланады. Бұл
соңғылары калькуляциялау әдістемесіне қосымша қиындықтар туғызады.
Калькуляциялау әдістемесін анықтауда өндіріс циклының ұзақтығы басты
роль атқарады. Кейбір салаларда оның ұзақтылығы бірнеше сағат құрса (көмір,
қара металлургия, электростанция, т.б.), ал басқаларында бірнеше күн,
мысалға, тоқыма өнеркәсібінде, химия зауыттарында, тері фабрикасында т.б.,
ал үшіншілерінде ол – бірнеше айларға созылуы мүмкін (кеме құрылысында,
ауыр машина жасау кәсіпорындарында т.б.), ал төртіншісінде – тұтас маусымға
созылуы мүмкін (орман шаруашылығын пайдалану).
Өндірістік циклы ұзақ өнеркәсіп салаларында өзіндік құнын
калькуляциялау әдістемесін жасау бірнеше айға немесе маусымға созылуы
мүмкін және олар бірнеше сағаттар немесе күндер құрайтын сомалармен
салыстырғанда біршама күрделі болып келеді. Оның күрделілігі, ең алдымен,
үлкен аяқталмаған өндірістің шығысты тарату мәселесінің және басқа да
арнайы жағдайларының әсерінен болуы мүмкін.
Өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
келесі әдістері қолданылады:
1. процестік (қарапайым) әдіс;
2. бөлістік әдіс;
3. тапсырыстық әдіс;
4. нормативтік әдіс;
5. директ-костинг жүйесі;
6. стандарт-кост жүйесі.
Жоғары аталған әдістердің әрқайсысына жеке тоқталайық.
Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың процестік
әдісі. Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың қарапайым әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында (су
электр станциялары, кен, көмір, мұнай мен газ өндіретін кәсіпорындар)
пайдаланылады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды (егер де олар
болса, онда оның көлемі шамалы болады) және шалафабрикаттарды өзі өндіреді.
Бұл әдістің мәні бүкіл шығарылған өнімге кеткен шығындарды есептеуден
тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей есептеу жолымен шығарады,
яғни шығын деңгейін өндірістің натуралды көлеміне немесе шартты – натуралды
көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
мен шығынды есептеу әдісінің қарапайым төрт нұсқасы бар.
Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді
шығаруға жұмсалған шығындардың белгіленген баптары бойынша есепке алынады.
Өнімнің бір өлшемінің өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды дайын
өнімнің санына бөлумен айқындалады. Бұл өндірістерде (су электр
станциялары, құм, сазбалшық дайындау) аяқталмаған өндіріс, шалафабрикаттар
және өнімнің құрамдас бөліктері болмайды.
Екінші нұсқаны аяқталмаған өндірісі бар кәсіпорындар қолданады. Бұл
арада дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды бөлудің
қажеттілігі туындайды. Бұл нұсқа 1 текше метр ағаштың өзіндік құнын
калькуляциялау кезінде ағашты дайындау өнеркәсібінде қолданылады.
Аяқталмаған өндірісті, әдетте, инвентарлық әдісін пайдалана отырып,
бағалайды.
Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе
өндіретін: жылу мен электр энергиясын шығарып, мұнай мен газ өндіретін,
балық аулайтын кәсіпорындарда қолданылады. Мұндай жағдайларда шығындар
тұтас алған өндіріс бойынша, яғни қарапайым әдіспен есепке алынады, ал
өнімнің өзіндік құны үйлестірілген әдіспен калькуляцияланады. Мұнай мен газ
өндіру кезіндегі энергетикалық шығындар, амортизация, жер астындағы
скважина жабдықтарын жөндеу, жер қыртысының қайтарымдылығын жақсартуға,
мұнайды диэмульсациялауға, мұнайды айдауға және сақтауға жұмсалатын
шығындар тікелей белгілері бойынша мұнайға, ал газ жинау және тасымалдау
жөніндегі шығындар – газға жатқызылады. Қалған шығындар кәсіпорынның орташа
келісімді бағасы бойынша бағаланады және мұнай мен газдың жалпы табылған
(шығарылған) үлесіне тепе-тең мөлшерде мұнай мен газ арасында бөлінеді.
Қарапайым әдістің төртінші нұсқасын өнімнің өіндік құнын анықтамай-ақ
шығындар есебін бөлістік немесе процестік бойынша жүргізетін кәсіпорындар
пайдаланады. Бұл нұсқаны химия мен құрылыс материалдарын шығаратын
өнеркәсіп қолданады. Бұл арада шығындарды есепке алудың және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым және бөлістік әдістері үйлесімді
пайдаланылады [12].
Өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
бөлістік әдісі. Бұл әдіс кеңінен таралған. Ол технологиялық процестің жеке
сатыларында бастапқы шикізатты қайта өңдеу жолымен өнім алатын барлық
кәсіпорындарда қолданылады.
Калькуляциялау объектісі ретінде бөліс деп аталатын өндіріс кезеңі
болғандықтан, бұл әдіс бөлістік деп аталады. Мұндайда жартылай өнімді
шығарумен аяқталатын технологиялық процестің біткен бөлігі бөлістік деп
түсіндіріледі. Жартылай өнімнің бөлінуі оның өз пайдалану бағыты бойынша,
яғни басқа жаққа өткізілуі мүмкін болған жағдайда жүзеге асырылады.
Бөлістік әдіс мыналарға тән:
- үздіксіз жалғасып отыратын өндіріс процесінде бірнеше кезең бойы
бастапқы шикізатты өңдеу арқылы шығарылатын дайын өнім. Мұндайда
өнімнің бір бөлігі барлық қарастырылған кезеңдерден өтіп, қайта
өңделген түпкілікті (негізгі) өнім ретінде өткізіледі, басқа бөліктері
алғашқы кезеңдердің бір немесе бірнеше кезеңдерінен өтіп, аралық өнім
ретінде өткізілуі мүмкін;
- әртүрлі ассортименттегі өнім өңдеуде (қолданатын бөлістік әдіс);
- технологиялық циклдің ұзаққа созылмауы жағдайында;
- өндірістің барлық процесі үнемі қайталанатын операцияларға бөлінген
жағдайда.
Өндіріске шығатын шығындар есебі мен калькуляциялаудың бөлістік тәсілін
бастапқы шикізатты технологиялық процесс барысында жүйелі өңдеу жолымен
дайын өнім жасап шығаратын жаппай өндіріс кәсіпорындарында қолданылады. Бұл
әдісті бастапқы шикізатты металлургия, химия, мұнай өңдеуші және басқа
салаларда кешенді түрде пайдаланылатын кәсіпорындарда қолданылады. Мысалы,
тоқыма өнеркәсібі орындарында үш бөліс бар: тоқыма, тігін және өңдеу. Бұл
әдіс сондай-ақ өнеркәсіптің сериялық және талассыз, тасқынды өндіріс
салаларында да қолданылады. Мұнда бірдей бұйымдар белгілі бір жүйелілікпен
өндірістің барлық кезеңдерінен өтеді.
Қайта бөлу тәсілінің мәні – шығын есебінің объектісі бойынша бөлінуі,
олардың өндіріс сатыларындағы әр бөлісте (сатыда) әр түрлі өнімді алу
мүмкіндігі көрсетіледі.
Есептің қайта бөлу әдісінің ерекшеліктері мыналар болып табылады:
- жеке тапсырыстарға қатыссыз бөлу бойынша шығындарды жинақтап қорыту
әрбір бөліс өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға мүмкіндік береді;
- шығындарды тапсырыс дайындалған уақытымен емес, күнтізбелік кезең үшін
есептен шығару;
- қарапайымдылық пен арзандық: тапсырыстар есебінің карточкасы жоқ, жеке
тапсырыстар арасында жанама шығыстарды бөлудің қажеттігі жоқ [6,115
б.].
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудың
бөлістік әдісінің екі нұсқасы пайдаланылады: шалафабрикаттық және
шалафабрикатсыз.
Шалафабрикаттық нұсқа әрбір бөлістер бойынша есептік калькуляция
жасайды және оған үстеме шығысын қоса есептейді. Шалафабрикатсыз нұсқасында
бірінші қайта жасауға жұмсалған материалдық және еңбек шығындарына одан
кейінгі қайта жасаулардан туындаған өндеу шығындарын қосып, содан соң
өнімнің өзіндік құны анықталады. Бөлістік әдісі кезінде өндірістегі
шығындарды есепке алу өндіріс есебінің карточкаларында немесе әрбір кайта
жасауға ашылатын ведомостарында жүргізіледі.
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
тапсырыстық әдісі. Бұл әдіс аз сериялы және жеке дара өндірісі бар
кәсіпорындарда, жөндеу және эксперименттік жұмыстарда пайдаланылады. Барлық
тікелей шығындар әрбір (жекелеген) тапсырыстар бойынша белгіленген
номенклатура баптарының кескінінде есепке алынады. Тапсырыс кәсіпорынның
өндірістік бөлімшесінде арнайы бланкілерде ашылады, содан соң ол орындаушы-
цехқа және бухгалтерияға түседі. Әрбір тапсырысқа өзіндік код беріледі,
онда жұмысшыға есептелген жалақы, барлық құжатардағы материалдардың шығысы,
өндіріске кеткен шығын есебін жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады.
Тапсырыстың өзіндік құны оларды әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан
тұрады.
Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсақ:
- барлық шығарылған шығындар туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университеті
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен өндірістік шығындарды талдау
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В050800 – Есеп және аудит
Астана, 2015
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университеті
Есеп және аудит кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
э.ғ.д., профессор
_________
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен өндірістік шығындарды
талдау
5В050800 – Есеп және аудит мамандығы бойынша
Астана, 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР МЕН ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ СҰРАҚТАРЫ
1.1 Өндірістік шығындардың түсінігі және олардың мәні 7
... ... ... ... ... ... ...
1.2 Өндірістік шығындардың 12
сыныптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістері . 17
... ... ... ... ... ... ... ..
2 КазСтройЦентр 2030 ЖШС ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАРЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ӨНІМНІҢ
ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ЕСЕБІ
2.1 Кәсіпорынның экономикалық қызметінің жалпы 27
сипаттамасы ... ... ... ..
2.2 Кәсіпорынның қолданыстағы есеп саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.3 Кәсіпорындағы өндірістік шығындар 37
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Кәсіпорында қолданылатын өнімнің өзіндік құнын есептеудің 51
стандарт-кост жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
3 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР МЕН ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК
ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУДЫҢ АУДИТІ, ТАЛДАУЫ МЕН
ЕСЕБІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың 57
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнын талдау ... ... ... ... ... . 70
3.3 Өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
есебін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 80
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 82
ҚОСЫМШалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 84
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның Республикасының салауатты
экономикалық өрлеу стратегиясы күшті, тұрақты нарықтық экономиканы
қалыптастыру, дамыған 50 елдің қатарына қосылу болып табылады. Бұл
стратегияны жүзеге асыру үшін Қазақстан отандық кәсіпорындардың
тұрақты экономикалық дамуынсыз, ішкі тексерусіз, сапалы өнім шығарып,
қаржылық жағдайды жүйелі түрде жоспарлаусыз, шет ел тәжірибесіз
жедел экономикалық өрлеу мен жаңартуға қол жеткізу керек тігін көз
алдымызға елестету қиын. Елдің экономикасын басқару құралына аса қажетті
әр түрлі кәсіпкерлік саладағы шаруашылық жүргізуші субьектілер қызметін
ұйымдастыру, жоспарлау, тексеру жоғары нәтижеге алып келеді. Қазіргі
кезде отандық кәсіпорындар мен серіктестіктер үшін өнімнің өзіндік
құнын төмендету – бұл пайданы жоғарлатудың маңызды қоры болып
саналады. Сондықтан, қазіргі кезде отандық бухгалтерлік есептің
тәжірибесінде өндірістік шығындардың құрамын нақты анықтау, өнімнің (жұмыс,
қызмет) өзіндік құнын калькуляциялау басты мәселелердің бірі болып
табылады.
Нарықтық экономика жағдайында өндіріс шығындарының есебін жүйелі
жүргізу кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің тиімділігін
арттырады. Кәсіпорынның алға қойған басты міндеттерін анықтауға өндіріс
шығындар есебі келесідей мүмкіндікте береді: жеке өнім түрлерін және
өндіріс тиімділігін анықтауға; ішкішаруашылық есепті нақты жүргізуге;
өзіндік құнды төмендету қорларын анықтауға; өнімге баға белгілеуге;
өндірісте жаңа өнім түрлерін өндіруге немесе сатуға тиімсіз ескірген
үлгілерді өндірістен шығаруға шешім қабылдауға; мемлекет көлемінде
ұлттық табысты есептеуге; қажет болған жағдайда жаңа техника, технологияны
қолдануға негіз болады.
Өнімнің өзіндік құны кәсіпорынның өндірістік қызмет нәтижесінің басты
көрсеткіші болып саналады. Берілген көрсеткіш – пайданы басқарудың негізгі
құралы болып табылады, ал пайда - коммерциялық кәсіпорын жұмысының басты
мақсаты болып табылады. Өзіндік құн құрамын дұрыс есептеу үшін
өндірістік шығындарды анықтаудың ролі зор. Нақты өзіндік құнға дұрыс
баға бермей, тиімді әрі дұрыс басқару мүмкін емес. Өндірістік
шығындарды анықтау - көп салалы процесс, материалдарды сатып алудан –
дайын өнімді өткізуге дейінгі барлық шаруашылық қызметтің
аспектілерін қамтиды.
Нaрықтық қaтынacтaрдың қaлыптacуы процеcінде өнеркәcіптік өндіріcтердің
cезінетін қиындықтaры шығындaрдың деңгейі мен құрaмын қaйтa қaрaу;
өндіріcті бacқaруғa, өндіріc ұcтaлымын, пaйдaны, мөлшерді, тиімділік
деңгейі бaқылaуын тaлдaуғa aрнaлғaн оны қолдaнуды мaқcaт ететін шығындaрды
топтacтыру; кәcіпорынмен іcке acaтын қызметтің әр aлуaн түрлерін бacқaруды
мaқcaт еткен шығындaрды топтacтыруды қaйтa қaрaу; бухгaлтерлік еcеп
мәліметтері бойыншa өндіріcтік шығындaрды бacқaруғa aрнaлғaн жaңa
тәcілдемелерін дaмыту; ұcтaнымдaрды тaрaту, cонымен қaтaр мүмкін болaтын
көп жaнaмa үлеcтірілетін шығындaрды турa үлеcтірілетін шығындaрғa aуыcтыру
қaжеттіліктерін қажет етеді [1].
Қазіргі уақытта экономиканың құрылыс саласы қазіргі заманда тез дамып
өзгеруде. Құрылыс саласына байланысты Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаев өзінің 2012 жылдың 27 қаңтарында шыққан халыққа арналған
Жолдауында он негізгі бағыт бойынша шаралар кешенін орындау қажеттілігі
туралы сөз айтқан. Олардың бірі – қолжетімді баспана [2]. Президенттің осы
тапсырмасының негізінде Қолжетімді тұрғын үй – 2020 бағдарламасы қызметін
бастады [3].
Жоғарыда аталғандардың барлығы тақырып өзектілігін ашады. Осыған
байланысты негізгі қызмет түрі құрылыс болып табылатын КазСтройЦентр 2030
ЖШС-да өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен өндірістік шығындардың
жүргізілу есебін зерттеуді маңызды және ақпарат көлемі жағынан бай деп
таптым.
Өнімнің өзіндік құны – синтетикалық, кәсіпорын қызметінің барлық
жағын бірлікте және өзара байланыста сипаттайтын жалпылама көрсеткіш болып
табылады. Ол кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық қызметінің сапалы
көрсеткіші. Оның деңгейі мен динамикасы бойынша өндірістің басқару,
жоспарлау, еңбек пен еңбекақының ұйымдастырылуы, техника мен технология
деңгейін анықтауға болады.
Өзіндік құнның мағынасы сонымен қатар оның атқаратын
қызметтерімен де анықталады:
1) Өзіндік құнда өндірістің қоғамдық шығындарының 54 бөлігі
шоғырланады. Сондықтан да өнімнің өзіндік құны арқылы өндіріс
құралдарының жұмсалуы қамтамасыз етіледі.
2) Өзіндік құн көтерме бағаны қалыптастыру базасы болып табылады,
оның есептемей бағақалыптастыру мүмкін болмайды.
3) Өзіндік құн негізінде табыс, жеке бұйымдардың рентабельділігі ,
яғни олардың өндіру мақсаттылығы есептелінеді.
Кәсіпорынның өндіретін әрбір өнімінің толық өзіндік құнын біле
отырып, сатып алушыға осы өнімнің өткізілу бағасын немесе құнын
анықтауға болады.
Зерттеу объектісі КазСтройЦентр 2030 ЖШС болып табылады. Кәсіпорынның
негізгі қызмет түрі – құрылыс, монтаждау, жөндеу жұмыстары мен интерьерлік
дизайн қызметі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - өндірістік шығындар есебі мен өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың есебін толық зерттеу, оларды талдаудың
жүргізілу тәртібі мен оларды жетілдіру жолдары бойынша ұсыныстарды беру.
Жұмыстың мақсатына байланысты дипломдық жұмыстың міндеттері келесідей:
– өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
теориялық жақтарын толық қарастыру;
– КазСтройЦентр 2030 ЖШС-дегі өндірістік шығындар есебін жүргізу
ерекшеліктерін саралау;
– КазСтройЦентр 2030 ЖШС-ның өнімнің өзіндік құнына талдау жүргізу;
– өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
есебін жетілдіру, жақсарту мен дамыту бойынша ұсыныстарды дайындау.
Зерттеу пәні өндіріс шығындары мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың теориялық және тәжірибелік аспектілері, өндіріс
шығындарын бухгалтерлік есепке алу және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың әдістемелері және осы аумақтағы есеп тәжірибесі болып
табылады.
Зерттеудің ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының заңнамалық және
нормативтік актілері, статистикалық жинақтардың материалдары, кәсіпорынның
бухгалтерлік есебі, сонымен қатар кезеңдік басылымдар материалдары құрайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыру
және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау сұрақтары отандық және ТМД елдері
ғалымдарының – Радостовец В.К., Кеулимжаев Қ.К., Тайғашинова К.Т.,
Дюсембаев К.Ш., Ержанов М.С., Байдәулетов М.Б., Назарова В.Л., Жұмағалиева
Ж.Г., И.А.Басманов, Палий, А.Ф.Аксененко, М.Я.Безруких, сондай-ақ шетелдік
ғалымдардың К.Друри, Б.Нидлз, Х.Андерсон, Д.Колдуэлл, Ч.Т.Хорнгрен,
Дж.Фостер, Ж.Р.Кармайкл, А.Аренс, Дж. Лоббек және т.б. монографиялық
еңбектерінде, кезеңдік басылымдарда зерттелген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін, маңыздылығын, зерттеу
пәні мен объектісін, мақсаты мен міндеттерін, зерттеу әдістерін ашады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде тақырыптың теориялық жағы
қарастырылады. Екінші бөлімде КазСтройЦентр 2030 ЖШС өндірістік шығындар
есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қолданылатын әдісі
зерттеледі. Үшінші бөлім өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік
құнын анықтау бойынша аудит пен талдау жүргізу сұрақтары мен олардың есебі
бойынша ұсыныстар дайындауға арналған.
Қорытынды бөлімінде қарастырылатын тақырып бойынша зерттеу нәтижелері
мен дипломдық жұмыстың түйіні беріледі.
1 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР МЕН ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ СҰРАҚТАРЫ
1.1 Өндірістік шығындар түсінігі және олардың мәні
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
туралы заңына сүйенетін болсақ, онда шығыстар дегеніміз – есепті кезең
ішінде активтердің қолдан кетуі немесе азаюы немесе міндеттемелердің пайда
болуы нысанындағы экономикалық пайданың азаюы, олар капиталға қатысушы
тұлғаларға бөлумен байланысты азаюдан өзгеше капиталдың азаюы [4].
Шығындар – шаруашылық әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі құралдары,
мен керек-жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге алынған)
тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың және
баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын активі
ретінде көрсетілетін құн [5]. Бұдан шығатыны, шығындар ұғымы өндіріске
шыққан шығындар деген ұғымнан кеңірек екендігі білінеді, өндіріске шыққан
шығындар - өнімді (жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру барысында
тұтынылатын ресурстар бөлігі.
Көбіне көп экономикалық әдебиеттерде шығыстар мен шығындар түсінігі
ұқсастырылып, теңдестіріліп жүр, алайда бұлардың үлкен айырмашылықтары бар.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкес шығысқа шеккен
залал да, шыққан шығын да кіреді. Қазақстан Республикасындағы 2002 жылдың
29 қазанындағы №542 Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған
тұжырымдамалық негіздерге сәйкес шығыстарға ұйымның және т.б. негізгі
қызмет барысында туындайтын шығыстар кіреді. Активтердің азаюына немесе
сенімді өлшенетін міндеттемелердің ұлғаюына байланысты болашақ экономикалық
пайданың кемуі ұйымның шығыстары деп танылады. Басқаша айтсақ, шығыстарды
ұйымның кіріс алуына байланысты көтерген шығындарының бөлігі деп
түсіндіруге болады [6, 56 б.].
Кәсіпорын қызметінің функцияларына қарай өндірісті басқару жүйесінде
шығындар былайша бөлінеді:
- жабдықтау-дайындау шығындары;
- өндірістік шығындар;
- коммерциялық-өткізу шығындары;
ұйымдастыру-басқару шығындары.
Мұндағы біздің қарастыратын шығын түрі - өндірістік шығындар.
Өндірістік шығындар кез келген субъект шығындарының маңызды бөлігі және
олар өнімнің (қызметтің, жұмыстың) өзіндік құнын құруға негіз болып
саналады. Өндіріс шығындары есебінің басты міндеті - өндірістік қызметті
бақылау мен оны атқару үшін шығындарды басқару.
Өндірістік шығындар төрт элементтен тұрады:
- тікелей материалдық шығындар;
- еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар;
- аударымдар (әлеуметтік салық);
- үстеме шығындар.
Өндірістік қорлар кәсіпорын қоймасындағы материалдар, аяқталмаған
өндіріс, дайын өнім қорларында көрсетіледі. Олар түгенделуге тиісті,
кәсіпорын активінде болады және алдағы есепті кезеңдерде пайда әкелуге
тиісті.
Тікелей материалдық шығындарға дайын өнімнің бөлігі болатын негізгі
материалдар мен шикізат шығындары кіреді және олардың құнын белгілі бір
бұйымға тікелей және үнемді, аса мол шығынсыз жатқызады. Материалдық
шығындардың шамасын өнімнің нақты түрін өндіруге, материал бірлігі бағасына
қолданылуға тиісті, материалдар санына көбейтіп, санауға болмайды.
Еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар қатарына тура, бірден және
үнемді түрде дайын бұйымның белгілі бір түріне жатқызуға болатын, жұмыс
күшін төлейтін барлық шығыстар: өнім дайындаумен тікелей шұғылданатын
жұмысшылардың еңбекақысы кіреді. Алайда, көмекші жұмысшылар, менеджерлер
мен шеберлер, қосалқы қызметкерлер де өндіріспен байланысты. Олардың
еңбекақысы өндірістік шығындар құрамына кіреді, бірақ бұл шығындарды дайын
өнімнің белгілі бір түріне тікелей және үнемді түрде жатқызуға болмайды,
оларды жанама (үстеме) еңбек шығындары деп атайды. Жанама материалдық
шығындар сияқты мұндай шығыстар жалпы өндірістік шығындардың бөлігі ретінде
қарастырылады.
Еңбек шығындарын тікелей және жанама деп бөлу едәуір дәрежеде нақты
жағдайларға байланысты. Егер ұйымда бір өнім шығарылса, онда тек өндірістік
жұмысшылардың еңбекақысы ғана емес, басқару қызметкерлерінің де еңбекақысы
да тікелей шығындар ретінде жіктеледі. Оқу, демалыс, жұмыс тоқтап қалған
кездері қосымша еңбекақы, мерзімнен тыс жұмысқа төлеу сияқты шығындар
әдетте жанама шығындар ретінде жіктеледі. Бұл қызметкерлерге қосымша
төлемдер аударымдарымен бірге еңбекке шығатын тікелей шығындар болып
саналады.
Тікелей материалдық шығындар мен еңбекті өтеу шығындары өзгермелі болып
табылады, олардың шамасы өндіріс көлеміне тура сайма-сай өзгереді.
Үстеме өндірістік (жалпы) шығыстарға барлық жанама шығындар кіреді. Бұл
шығындар өндіріспен байланысты, бірақ тура, тікелей және үнемді дайын
өнімнің нақты түрлеріне жатқызуға болмайды. Сонымен қатар оларды үстеме
өндірістік шығыстарды сайма-сай таңдалған база өнімдерінің түрлері бойынша
бөледі. Бөлудің нақты тәсілдері төменде келтірілген.
Кейбір үстеме өндірістік шығыстар, электр энергиясына, құрал-
аспаптарға, қосалқы материалдарға деген шығындар сияқты өндіріс көлеміне
тура пропорционалды өзгереді және өзгермелі өндірістік шығындар болып
табылады. Кейбір үстеме өндірістік шығыстар тұрақты, мысалы, сақтандыру
жарналары, жал төлемі, жабдықтарға амортизациялық аударымдар, немесе
жартылай өзгермелілер, мәселен, телефон үшін төлем, коммуналдық қызмет.
Басқа шығындарды нақты өнімге тура, тікелей және үнемді жатқызуға
болмайды. Бұлар тікелей емес немесе жанама шығыстар. Оларды таңдалған
әдістерге сай бұйым бойынша таратады. Бөлу тәсілдері төменде қарастырылған.
Өндіріс бойынша шығындар өндірістік қосымша шығыстар ретінде жіктеледі,
оларға шығынның үш түрі кіреді: материалдарға жанама шығындар, еңбекке
жұмсалатын жанама шығындар, басқа өндірістік шығындар. Ғылыми-зерттеу
жұмыстарына арналған шығындар, жаңа өнімдер мен көрсетілетін қызметті жасау
бойынша барлық шығындар, тәжірибелік үлгілерді жасау, жаңа бұйымдарды
сынау, ғылыми зертхананы ұстау шығындарын білдіреді.
Кәсіпорын қызметінің барысында басшылар субъектіге максималды пайда
әкелетіндей жеткілікті ақпарат көлемімен қамтамасыз етілуі керек. Бұнда
шығындардың келесі түрлерінің маңызы жоғары:
1. баламалы (альтернативті) шығындар;
2. дифференциалды шығындар;
3. қайтарымсыз шығындар;
4. инкрементті шығындар;
5. маржиналды шығындар;
6. релевантты шығындар.
Баламалы шығындар – пайдаланылмаған мүмкіндіктердің шығыны. Олар бір
әрекетті таңдау екінші әрекетті пайда болдырмаған кезде қолдан шыққан
пайданы білдіреді. Баламалы шығындар бизнесте шешім қабылдау кезінде
көптеген жағдайларда туындайды. Мысалы, спорттық сөмкелер өндіруші
кәсіпорын чемодан дайындауға тапсырыс алды. Егер кәсіпорын бұл тапсырысты
қабылдаса, спорт тауарларын сататын дүкендердің тұтас жүйесі үшін спорттық
сөмкелердің әдеттегі санын өндіру мүмкіндігі (машиналық және жұмыс уақыты)
болмайды. Бұл тапсырысты қабылдаудың баламалы шығындары – бұл жүзеге
асырыла алмайтын, спорттық сөмкелер өндірісінің пайдалана алмаған пайдасы.
Пайдаланыла алмаған пайда спорттық сөмкелерді сатудан түскен болуы ықтимал
табыс минус оны өндіру бойынша шығындар болып есептелінуі мүмкін.
Дифференциалды шығындар – бұл екі баламалы шешімдерді қараған кезде
шығындарды ажырататын шама. Мысалы, жаңа өндірістік цех құрылысының екі
баламалы орны қарастырылады. Егер А ауданы таңдалса, оны ұстау бойынша
жоспарлы жылдық шығындар 800 мың теңге құрайды, ал В ауданы таңдалса –
600 мың теңге. өндірістік цехты ұстау бойынша дифференциалды шығындар
200 мың теңгені құрайды.
Қайтарымсыз шығындар – бұлар бұрын болған шығындар. Олар болашақ
шығындарға ықпал ете алмайды және ешқандай осы шақтағы немесе болашақтағы
іс-қимылдар оны өзгерте алмайды, мәселен, сатып алынған жабдықтың бастапқы
құны (бағасы) мен материалдық қорларды жасау шығындары. Сондықтан бұл
шығындар болашақта шешім қабылдау кезінде есепке алынбайды. Ғылыми-зерттеу
зертханасы жабдық алды делік. Жыл өтті, жабдықтың кепілді жұмыс мерзімі
өтті, ол сыр ете бастады. Жабдықтың бұзылу себебін талдау бұл түрге
ылғалдылық деңгейі мен температура ауытқуына қатты әсер ететінің көрсетті.
Зертхана жылытылуы нашар және кондиционерлері жоқ ескі үйде орналасқан
делік. Нәтижесінде жабдық үзіліспен жұмыс жасайды, оны жөндеу үшін шоттар
ұлғаюда, қызметкерлер ашулы. Зертхана қызметкерлері жабдықты алып тастауды
талап етеді, бірақ зертхана басшысы бұлай етуден бас тартты, өйткені ол
үшін ақша төленген болатын. Бұл – қайтарымсыз шығынның рөлін бағаламаудың
типтік үлгісі. Жабдық жөніндегі ешқандай болашақ шешімдер бұл құнды қайтара
алмайды. Болашақ шешімдер жөндеу үшін немесе бөлмені кондиционерлерімен
және жылыту жүйесімен жабдықтау үшін шоттар сияқты болашақ шығындарға
қатысты болады.
Маржиналдық шығындар - өнімнің барлық шығарылуына емес, бірлігіне
шаққандағы қосымша шығындар. Маржиналдық шығындар әдетте әртүрлі өндіріс
көлемінде сан қилы болады, өйткені өндіріс процесінің тиімділігіне қарай
өзгереді.
Релевантты шығындар ретінде (яғни маңызды шығындар) тек қарастырылатын
шешімге байланысты шығындар түсініледі, өткен кезеңдердің шығырдары
релевантты болуы мүмкін емес, себебі оларға әсер ете алмаймыз.
Аталған шығын түрлерінен басқа, инкрементті шығындар да болады. Олар
өнімнің қосымша партиясын жасаған жағдайда пайда болады. Егер шешім
қабылдау нәтижесінде тұрақты шығындар өзгерсе, онда олардың ұлғаюын,
басқаша айтсақ, инкрементті шығындар деп қарастырады. Егер өнімнің қосымша
партиясын шығару туралы шешім қабылдау тұрақты шығындарды ұлғайтуға әкеліп
соқтырса, инкременттік шығындар нөлге тең болады.
Сонымен, өндірістік шығындар бұл өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың алғышарты болып табылады және олар тікелей материалдар,
тікелей еңбек пен өндірістік үстеме шығындардан тұрады.
Өндіріс технологиясы және ұйымдастыру ерекшелігі есебімен өндіріс
шығындарын толық табу және өнімнің (жұмыс, қызмет) жеке түрлерінің өзіндік
құндарын дұрыс анықтау үшін шығындар есебінің және калькуляция объектілерін
дұрыс белгілеу қажет.
Шығын есебінің объектілері – шығынның пайда болу орны, шығын орталығы,
жауапкершілік орталығы болуы мүмкін.
Шығынның пайда болу орны – бұл ұйымның құрылымдық бөлімшелері, яғни
бақылау үшін өндіріс шығындарының есебін, өндіріс ресурстары шығындарын
басқаруды және олардың қызметінің нәтижесін анықтауды жоспарлауды,
мөлшерлеуді ұйымдастыру. Өнеркәсіп өндірісінде шығындардың пайда болу
орнына өндірістер, цехтар, учаскілер, бөлімшелер, бригадалар және басқа да
бөлімшелер жатады.
Шығын орталықтары – бұл өндірістікк операциялар мен біртекті
функциялармен, техникалық жабдықтау деңгейімен, еңбектің ұйымдастырылуымен
және шығындардың бағыттылығымен ерекшеленетін бастапқы өндірістік және
қызмет көрсететін бірліктер. Оған мыналарды жатқызуға болады: учаскілер,
бригадалар, азды-көпті біртекті функциялармен жабдықталған топтар,
механикаландыру мен автоматтандырудың бірдей деңгейлері, өндіріс пен
еңбекті ұйымдастыру.
Көптеген шығын орталықтарының құрылуы жабдықтарды ұстау мен
эксплуатациялау шығындарының, өнімдердің жаңа түрлерін дайындауда және оны
өндірісте жүзеге асыруда ақаулардың пайда болуына әкеліп соқтырады. Бұл
орталықтарды тікелей жолмен аналитикалық шоттарға апару – осы орталықтардың
шығындарын барынша дәл анықтауға және өнімдердің өзіндік құнын дұрыс
есептеуге мүмкіндік береді.
Жауапкершілік орталықтары – бұл жоспарлы, нормалы шығындарды бақылауды,
шығындардың мөлшері үшін ұжымдық және жеке жауапкершілікті, өнімнің (жұмыс,
қызмет) өзіндік құнын төмендетуге мүдделілікті қамтамасыз ететін шаруашылық
есеп бөлімшелері және жауапты тұлғалар бойынша өндірістегі шығындарды
топтастыру. Айта кету керек, егер менеджер тек қана бір құрылымдық
бөлімшенің (цех, учаскі) жұмысына басшылық жасайтын болса және оның
жұмысының нәтижесінде жауап беретін болса, онда шығынның пайда болу орны
жауапкершілік орталығын да көрсетеді.
Калькуляциялау объектісі – белгілі бір құнды жұмыс пен көрсетілген
қызмет, өнім, жартылай өнім, әр түрлі дайындық деңгейіндегі кейбір азық-
түлік өнімдерінің түрлері. Калькуляциялау объектілерінің негізгі
номенклатурасын әрбір кәсіпорын өндіріс типін, өнім ассортименті мен
күрделілігін, бөлшектер мен тетіктердің бұйымда бірегейлену деңгейі және
шығынның қай топқа жататындығын сипаттайтын, басқа да белгілерді есепке ала
отырып, жасайды. Көбіне калькуляция объектілерін шығынды көтерушілер деп
атайды.
Шығынды тасушылар калькуляция объектісі болып табылады. Шығарылған
өнімнің түрі мен технологиясына байланысты калькуляция объектісі мыналар
болуы мүмкін: жеке түрлері немесе толық және жартылай дайын болған
өнімдердің кешені, шалафабрикаттар, біртекті мүліктердің түрлері, аттас
мүліктердің сериялары немесе жеке өңделетін мүліктер (тапсырыстар), құрылыс
объектілері, құрылыстың қорытынды кезеңі, жұмыс пен қызметтің түрлері.
Калькуляция объектілерімен қатар калькуляция бірліктерін де белгілеу
қажет. Калькуляциялық бірлік, әдетте, тиісті өнім түрінің техникалық
жағдайына немесе қабылданған стандарттық өлшем бірлігіне және өндірілген
өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі тиіс. Егер де жоспарлау өлшем
бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса, онда калькуляциялық бірлік осы
екі бірліктің бірін ғана пайдаланады. Сонымен, іс жүзінде пайдаланатын
калькуляциялық өлшем бірлігін келесі топтарға біріктіруге болады:
- натуралды бірліктер (дана, метр, килограмм, тонна, литр және т.б.);
- ірілендірілген бірліктер (тігін бұйымының прейскуранттық нөмірі,
белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқкиімі және т.б.);
- өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты-
натуралды бірлік, ондағы пайдалы заттың құрамы әртүрлі тербелісте болуы
мүмкін (мысалға, спирт – 100%, күйдіргіш содасы – 92% натрий);
- құндық бірлік;
- еңбек бірлігі (норма-сағаты);
- орындалған жұмыс бірлігі (ткм, машина-күні, ай-күні);
- пайдалы нәтиженің бірлігі (қуаты, өнімділігі және т.б.) [6,84 б.].
1.2 Өндірістік шығындардың сыныптамасы
Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты. Шығындар – активтердің келуі немесе пайда болған өндіріс
шығындарымен байланысты міндеттердің артуы.
Шешімді қабылдау үшін ақпараттарды жинаған кезде белгілі бір шешім
типтерін қабылдау үшін белгілі бір шығын түрлері маңызды болуы, ал
кейбіреулері үшін сол шығындар ескерілмеуі мүмкін. Шын мәнінде, өндірістік
шығындар көптеген белгілері бойынша жіктелуі мүмкін. ҚЕХС №2 Тауарлы-
материалдық қор есебі стандарттарына сәйкес шығын мыналарға жіктеледі:
1) пайда болу орны бойынша - өндіріс, цех, учаске, құрылымдық бөлімше.
Мұндай жіктеу өндірістік өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін аса қажет;
2) өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша – оның өзіндік құндарын есептеу
үшін керек;
3) шығын түрлері бойынша немесе өнімнің өзіндік құнына көшіру тәсілі
бойынша – экономикалық элемент бойынша және калькуляциялау баптарымен:
а) экономикалық элемент бойынша - өнім өндіру үшін қандай шығын
кеткенін көрсетеді. ҚЕХС №2 сәйкес мына экономикалық элементтер анықталады:
- материалдық шығындар;
- еңбекақы шығындары;
- еңбекақыдан аударылатын аударым;
- негізгі құралдардың амортизациясы (тозуы);
- басқа да шығындар;
ә) калькуляция баптары бойынша - өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік
құнын есептеу үшін пайдаланылады.
ҚЕХС №2 сәйкес оған жататындар:
- материалдар;
- еңбекақы;
- еңбекақыдан аударылатын аударым;
- үстеме шығындар.
Экономикалық элемент және бап бойынша шығынды есепте топтастыру өзара
байланысты, өйткені олар құрамы (элементі) және мақсатты тағайындауы
(калькуляция бабы) бойынша субъектінің бір ғана шығындарын сипаттайтынын
айта кету керек. Бұл ақпарат есебінде шаруашылық жүргізуші субъектінің
тұтас шығынын өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша, калькуляциялау
баптарымен шығынның пайда болу орнына қарай бөлшектеп, элементтік қимада
қалыптастыруға мүмкіндік тудырады, өнімнің өзіндік құнын әлдеқайда дұрыс
есептелуіне және кәсіпорын шығындарына бақылауды күшейтуге жағдай жасайды.
Төмендегі 1-кестеде шығындарды экономикалық элементтер мен калькуляция
баптары бойынша топтастыру туралы мәлімет берілген.
Кесте 1
Экономикалық элементтер бойынша және калькуляция баптары бойынша
шығындарды топтастыру
Экономикалық элементтер Сома Калькуляция баптары Сома
1 2 3 4
1. Материалдық шығындар 78000 1. Материалдар 25200
2. Еңбекақы шығындары 17000 2. Сатып алынатын жартылай 41000
өнімдер, жиынтықтаушы бұйым
және т.б.
3. Аударым 3980 3. Қайтарылатын қалдықтар (2400)
(ұсталым)
4. НҚ амортизациясы (тозуы) 6300 4. Технологиялық мақсатқа 9100
арналған отын және энергия
5. Басқа да шығындар 11720 5. Еңбекақы 10000
Барлығы: 117000 6. Аударым 2340
Өндірістік емес шотқа (3600) 7. Әзірлік және өндірісті 4060
есептеп шығарылады (-) игеру шығындары
(қайтарылған қалдықтар құны,
ақауға кінәліден шығынның
орны толтырылды)
Аяқталмаған өндіріс 600 8. Үстеме шығындар 17500
қалдығының өзгеруі (+) 9. Басқа да шығындар 7200
Барлығы: 114000 Барлығы 114000
Ескерту: [7] әдебиет көзі көмегімен автормен құрастырылған
1-кестеде көрсетілгендей, экономикалық шығындар бойынша шығын (117000)
және калькуляция баптары бойынша шығын (114000) өндірістік емес шотқа
есептен шығару бөлігінде корректив элементі бойынша қорытындыға салғанға
дейін аяқталмаған өндіріс қалдығының өзгеруі сан жағынан бірдей емес.
Шығындардағы айырмашылық, сонымен қатар, ұқсас атауда элемент және
калькуляция бабы бойынша бар. Мысалы, Еңбекақыға кететін шығын
экономикалық элементі бойынша 17000 теңге, ал Еңбекақы калькуляция бабы
бойынша 10000 теңге көрініс тапты. Айырмашылық құрал-сайманды күтумен
шұғылданатын қызметкерлердің еңбекақысына кететін шығындарда, яғни үстеме
шығындарында ескеріледі.
Экономикалық элемент бойынша топтастыру оның құрылымын зерделеу,
өндірістік шығындар сметасын пайдалануын бақылау, жоспарлау және талдау
үшін қолданылады. Бап бойынша топтастыру кәсіпорын шығынының талдамалық
есебін ұйымастыру, калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын бақылау үшін
пайдаланылады. Екі топтастыру бірін-бірі толықтырады және өнімді өндіруге
кететін шығын, есептеу және өзіндік құнды талдау есебін ұтымды жүргізуге
мүмкіндік береді.
Өндіріске арналған шығындар басқа белгілердің қатары бойынша жіктелуі
мүмкін. Төмендегі 2-кестеде шығындардың түрлі белгілер бойынша жіктелуі
жөнінде ақпарат берілген.
Кесте 2
Шығын түрлері
№ рс Жіктеу тобы Шығындар
1 2 3
1. Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл бойынша• негізгі
• үстеме
2. Өнімнің өзіндік құнына салу тәсілі бойынша • тікелей
• жанама
3 Құрамы бойынша (біртектілік) • бір элементті
• кешенді
4. Өндіріс көлеміне қатынасы бойынша • өзгермелі
• тұрақты
5. Пайда болу кезеңі бойынша • ағымдық
• біруақыттық
6. Өндіріс процесіне қатысуы бойынша (басқару • өндірістік
қызметі бойынша) • әкімшілік
• коммерциялық
7. Тиімділігі бойынша • өндірілетін
• өндірілмейтін
8. Бақылау мүмкіндігі бойынша • реттелетін
• реттелмейтін
9. Орташалау деңгейі бойынша • жалпы
• орташа
10. Пайданы генерациялау кезеңіне шығынды • өнімге
рет-ретімен көшіру • кезеңге
Ескерту: бұл кесте В.Л. Назарованың Шаруашылық жүргізуші субъектілеріндегі
бухгалтерлік есеп кітабынан алынды
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты:
шикізат және материалдар, қосалқы материалдар мен басқа шығындар.
Үстеме - өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен тікелей
байланыста пайда болады.
Бір элементті – бір элементтен тұрады (еңбекақы, материалдар,аударым).
Кешенді – бірнеше элементтен тұрады (құрамында қызметкерлердің
еңбекақысы кіретін цех шығындары, аударым, материал, амортизация және басқа
да бір элементті шығындар).
Тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндіретін өндіріспен байланысты және
оның өзіндік құнына тікелей салынуы мүмкін (шикізат, материалдар, аударым).
Жекелеген бөлімшелерге кететін шығын бөлімше шығындары деп аталады
(автомеханиктің еңбекақысы – бұл автосервис бөлімшесінің тікелей шығыны
болып табылады; цехтағы автомобилдердегі сырлауда пайдаланылатын сырдың
құны – сырлау цехының тікелей шығыны болып табылады).
Жанама - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей салынбауы
мүмкін жеке шығын жанама (шартты) бөлінеді. Жекелеген бөлімшелерге
салынбаған шығын жанама деп аталады (жарнамаға жұмсалатын шығын – бұл
бөлімшелерінің жанама шығыны болып табылады).
Шығындар бір бөлімшеде тікелей, екінші бір бөлімшеде жанама болуы
мүмкін (зауыт менеджерінің еңбекақысы – бұл жеке бөлімшелердің жанама
шығыны, тұтас зауыттың тікелей шығыны болып табылады). Шығындардың тікелей
және жанама болып бөлінуі салалық ерекшеліктерге, өндірістің
ұйымдастырылуына, өнімнің өзіндік құнын калкуляциялаудың қабылданған
әдісіне байланысты (көмір өнеркәсібінде, энергия қуатын өндіруде – барлық
шығындар тікелей болып табылады).
Өзгермелі – оның көлемінің өзгеруі өндіріс көлемінің өзгеруіне тікелей
үйлесімді (пропорционалдық) болады (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және бұл кезеңдегі өнім шығарылымын
үйлесімді бөледі. Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке артатын болса, онда
жалпы өзгермелі шығын да 10%-ке өседі.
Тұрақты - өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне тәуелді емес (жылу, өндіріс
ғимаратын жарықтандыру, амортиация, жал, жарнама шығыны және т.б.). Егер
көлем 10%-ке артса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығын өзгеріссіз
қалады, бірақ бір бірлікке ұдайы кеміп отырады.
Ағымдағы – жиі қайталанатын кезеңдік шығын.
Бір жолғы – демалыс төлемі, жөндеу жүргізу және т.б. Ол сметаның
бекітуімен белгіленген тәртіпте және мерзімде өнімнің өзіндік құнына бөлек
қосылады.
Өндірістік - өндіріс процесінің барысында пайда болады.
Коммерциялық - сатумен байланысты
Әкімшілік - басқару процесімен байланысты. Коммерциялық және әкімшілік
шығыстар кезең шығыстарына жатады, ал олар өндірістік калькуляциялауды
есептеудің негізі болып табылады.
Өндірушілік (жоспарланған) – ұтымды технология мен өндірісті
ұйымдастыру арқылы өнімді белгіленген сапада өндіруге кететін шығын.
Өндірушілік емес (жоспарланбаған) – технологияның жетіспеушілігінен
және өндірістің дұрыс ұйымдастырылмауынан болатын салдар, яғни шығын
(жұмыссыз бос тұрып қалудың шығыны, ақау, мерзімнен тыс еңбекақы).
Реттелетін – атқарушы шығын деңгейін реттейтін немесе оған елеулі ықпал
ете алады (өнім өндіруде пайдаланылатын шикізат шығыны, оны цех бақылаушсы
реттейді).
Реттелмейтін – қызметкер оның деңгейіне елеулі ықпал ете алмайтын шығын
(дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім қызметкерлерінің
еңбекақысы бойынша шығынға ықпалын жүргізе алмайды).
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне кететін шығынды білдіреді.
Орташа – есепте бір өнім бірлігіне кететін шығын.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығын.
Кезеңге – кезең шығындары: жалпы және әкімшілік шығындары, тауарды сату
шығындары, сыйақы бойынша шығындар [8].
Өзіндік құнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар былайша
жіктеледі:
- кіретін (входящие) және өтіп кеткен (истекшие);
- тікелей және жанама;
- негізгілер мен қосымшалар;
- өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс (кезең шығыстары).
Төменде берілген 1-суретте кіретін және өтіп кеткен шығындардың есепте
көрсетілуі жайлы мәлімет ұсынылған.
Сурет 1. Кіретін және өтіп кеткен шығындар
Кіретін шығындар – алынған және бар ресурстар, күткендегідей, болашақта
табыс әкелуі тиіс. Олар баланста өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс,
дайын өнім, тауар түрінде актив ретінде көрсетіледі .
Өтіп кеткен шығындар – осы шақта кіріс алу үшін жұмсалған және
болашақта кіріс әкелу мүмкіндігін жоғалтқан ресурстар. Шығындарды кіретін
және өтіп кеткен деп дұрыс бөлу өндірілген өнімнің өзіндік құнын анықтау
үшін, пайда мен зиянды есептегенде, кәсіпорын активтерін бағалағанда
маңызды мәнге ие болады [6,68 б.].
Яғни, кіретін шығындар – бұл болашақта табыс әкелуі мүмкін деп
күтілетін, саны бар, сатып алынған құралдар (ресурстар). Олар баланста
актив ретінде тіркеледі. Егер осы құралдар табыс алу үшін жұмсалған болса
және алдағы уақытта табыс әкелу мүмкіндігінен айырылса, онда олар уақыты
өткен болып есептеледі.
Өнеркәсіп кәсіпорындарында бұл шығын дайын өнімнің немесе аяқталмаған
өндірістің сату кезеңіне дейінгі өзіндік құнын анықтауда есептелінетін өнім
бірлігінің өзіндік құны ретінде түсіндіріледі. Есепті кезеңнің шығындарына
босалқыларды бағалауда есепке алынбайтын шығындар жатады, сондықтан олар
шығын ретінде қарастырылады. Өнімнің өзіндік құны мен есепті кезең
шығындары арасындағы негізгі айырмашылық – бұл олар тіркеуге алынған уақыт
айырмашылығына байланысты. Тек қана өнімнің өзіндік құны қосалқы өнімдердің
бағасына енгізіледі және сатылған тауарлардың өзіндік құнының негізгі
калькуляциясын құрайды, сонымен бірге есепті кезең шығындары осы
калькуляцияның құрамдық бөлігі болып табылмайды [9].
1.3 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әдістері
Белгілі бір орындалған жұмыстар бойынша жұмсалған шығындарды топтастыру
тәсілін және қандай да бір объектінің өзіндік құнын анықтау тәсілін
калькуляциялау деп атаймыз. Кәсіпорынның белгілі бір материалдық объектіні
жасап шығаруға жұмсалған ақша қаражаттарының көлемі - өзіндік құн деп
аталады. Ал оның көлемін есептеу мүмкіндігі өзіндік құнның калькуляциясы
болып табылады.
Калькуляциялау, яғни өнімнің нақты өзіндік құнын анықтау мәліметтері
кәсіпорынды басқаруға, жоспарланған жұмыстардың (нормативті) орындалуына
бақылау жасауға, шаруашылық әрекеттерінің рентабельдігін арттыруға,
резервтерді құру және еңбек шығындарын төмендету жолдарын қарастыруда
кеңінен қолданады [10, 52 б.].
Калькуляция – бухгалтерлік есептің бағалау әдісінің негізі. Өйткені
калькуляция көмегімен алынған мәліметтер кәсіпорындағы объектілерді
бухгалтерлік есепте ақшалай өлшеммен есептеуде, яғни бағасын анықтауда
негізгі дәлел болатын элемент ретінде қолданылады [11,68 б.].
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығын түрлеріне байланысты отандық
экономикалық әдебиетте оның мынадай түрлері дәстүрлі бөлінуде:
- цехтық – тікелей шығындар мен үстеме өндірістік шығыстарды
біріктіреді; өнімді дайындауға шыққан цехтың шығындарын сипаттайды;
- өндірістік – цехтық өзіндік құн мен жалпы шаруашылық шығыстар кіретін
және өнім өндіруге байланысты кәсіпорынның шығындары;
- толық өзіндік құн – коммерциялық және өткізу шығыстарына ұлғайған
өндірістік өзіндік құн. Өндіріспен де, өнім өткізумен де байланысты
кәсіпорынның шығындарын біріктіреді [6,104 б].
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау және өндіріске кеткен шығындарын есептеудің әдісі деп
кәсіпорынның шығынын бақылау үшін өнімнің нақты өзіндік құнын есептеу және
өндіріс шығындары туралы ақпараттарды есепте топтастыру, жинау бойынша
әдістерінің жиынтығын атайды.
Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар ретінде
мыналарды атауға болады:
- өндіріс типі;
- өндірістің күрделілігі;
- шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
- өндіріс циклының ұзақтығы;
- аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі.
Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік құнына бұл факторлардың тигізетін
әсері бірдей емес, сондықтан өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
әртүрлі әдісін қолдануға тура келеді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
әдістемесінде шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты басты роль
атқарады. Әдетте, өнімдер жай және күрделі болып бөлінеді. Жай өнім – бұл
жеке бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан тұрмайды. Жай өнім боып:
көмір, рудалар, мұнай, газ, цемент, тері, ет және т.б. саналады.
Күрделі өнім деп жекелеген бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан
тұратын өнімдерді атайды. Мысалы, машиналар, станоктар, құрал-жабдықтар,
автобустар және т.б. Күрделі өндірісте негізгі өнімнен басқа, дайын өнім
ретінде оның бөлшектері, түйіндері, детальдары да калькуляцияланады. Бұл
соңғылары калькуляциялау әдістемесіне қосымша қиындықтар туғызады.
Калькуляциялау әдістемесін анықтауда өндіріс циклының ұзақтығы басты
роль атқарады. Кейбір салаларда оның ұзақтылығы бірнеше сағат құрса (көмір,
қара металлургия, электростанция, т.б.), ал басқаларында бірнеше күн,
мысалға, тоқыма өнеркәсібінде, химия зауыттарында, тері фабрикасында т.б.,
ал үшіншілерінде ол – бірнеше айларға созылуы мүмкін (кеме құрылысында,
ауыр машина жасау кәсіпорындарында т.б.), ал төртіншісінде – тұтас маусымға
созылуы мүмкін (орман шаруашылығын пайдалану).
Өндірістік циклы ұзақ өнеркәсіп салаларында өзіндік құнын
калькуляциялау әдістемесін жасау бірнеше айға немесе маусымға созылуы
мүмкін және олар бірнеше сағаттар немесе күндер құрайтын сомалармен
салыстырғанда біршама күрделі болып келеді. Оның күрделілігі, ең алдымен,
үлкен аяқталмаған өндірістің шығысты тарату мәселесінің және басқа да
арнайы жағдайларының әсерінен болуы мүмкін.
Өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
келесі әдістері қолданылады:
1. процестік (қарапайым) әдіс;
2. бөлістік әдіс;
3. тапсырыстық әдіс;
4. нормативтік әдіс;
5. директ-костинг жүйесі;
6. стандарт-кост жүйесі.
Жоғары аталған әдістердің әрқайсысына жеке тоқталайық.
Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың процестік
әдісі. Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың қарапайым әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында (су
электр станциялары, кен, көмір, мұнай мен газ өндіретін кәсіпорындар)
пайдаланылады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды (егер де олар
болса, онда оның көлемі шамалы болады) және шалафабрикаттарды өзі өндіреді.
Бұл әдістің мәні бүкіл шығарылған өнімге кеткен шығындарды есептеуден
тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей есептеу жолымен шығарады,
яғни шығын деңгейін өндірістің натуралды көлеміне немесе шартты – натуралды
көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
мен шығынды есептеу әдісінің қарапайым төрт нұсқасы бар.
Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді
шығаруға жұмсалған шығындардың белгіленген баптары бойынша есепке алынады.
Өнімнің бір өлшемінің өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды дайын
өнімнің санына бөлумен айқындалады. Бұл өндірістерде (су электр
станциялары, құм, сазбалшық дайындау) аяқталмаған өндіріс, шалафабрикаттар
және өнімнің құрамдас бөліктері болмайды.
Екінші нұсқаны аяқталмаған өндірісі бар кәсіпорындар қолданады. Бұл
арада дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды бөлудің
қажеттілігі туындайды. Бұл нұсқа 1 текше метр ағаштың өзіндік құнын
калькуляциялау кезінде ағашты дайындау өнеркәсібінде қолданылады.
Аяқталмаған өндірісті, әдетте, инвентарлық әдісін пайдалана отырып,
бағалайды.
Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе
өндіретін: жылу мен электр энергиясын шығарып, мұнай мен газ өндіретін,
балық аулайтын кәсіпорындарда қолданылады. Мұндай жағдайларда шығындар
тұтас алған өндіріс бойынша, яғни қарапайым әдіспен есепке алынады, ал
өнімнің өзіндік құны үйлестірілген әдіспен калькуляцияланады. Мұнай мен газ
өндіру кезіндегі энергетикалық шығындар, амортизация, жер астындағы
скважина жабдықтарын жөндеу, жер қыртысының қайтарымдылығын жақсартуға,
мұнайды диэмульсациялауға, мұнайды айдауға және сақтауға жұмсалатын
шығындар тікелей белгілері бойынша мұнайға, ал газ жинау және тасымалдау
жөніндегі шығындар – газға жатқызылады. Қалған шығындар кәсіпорынның орташа
келісімді бағасы бойынша бағаланады және мұнай мен газдың жалпы табылған
(шығарылған) үлесіне тепе-тең мөлшерде мұнай мен газ арасында бөлінеді.
Қарапайым әдістің төртінші нұсқасын өнімнің өіндік құнын анықтамай-ақ
шығындар есебін бөлістік немесе процестік бойынша жүргізетін кәсіпорындар
пайдаланады. Бұл нұсқаны химия мен құрылыс материалдарын шығаратын
өнеркәсіп қолданады. Бұл арада шығындарды есепке алудың және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым және бөлістік әдістері үйлесімді
пайдаланылады [12].
Өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
бөлістік әдісі. Бұл әдіс кеңінен таралған. Ол технологиялық процестің жеке
сатыларында бастапқы шикізатты қайта өңдеу жолымен өнім алатын барлық
кәсіпорындарда қолданылады.
Калькуляциялау объектісі ретінде бөліс деп аталатын өндіріс кезеңі
болғандықтан, бұл әдіс бөлістік деп аталады. Мұндайда жартылай өнімді
шығарумен аяқталатын технологиялық процестің біткен бөлігі бөлістік деп
түсіндіріледі. Жартылай өнімнің бөлінуі оның өз пайдалану бағыты бойынша,
яғни басқа жаққа өткізілуі мүмкін болған жағдайда жүзеге асырылады.
Бөлістік әдіс мыналарға тән:
- үздіксіз жалғасып отыратын өндіріс процесінде бірнеше кезең бойы
бастапқы шикізатты өңдеу арқылы шығарылатын дайын өнім. Мұндайда
өнімнің бір бөлігі барлық қарастырылған кезеңдерден өтіп, қайта
өңделген түпкілікті (негізгі) өнім ретінде өткізіледі, басқа бөліктері
алғашқы кезеңдердің бір немесе бірнеше кезеңдерінен өтіп, аралық өнім
ретінде өткізілуі мүмкін;
- әртүрлі ассортименттегі өнім өңдеуде (қолданатын бөлістік әдіс);
- технологиялық циклдің ұзаққа созылмауы жағдайында;
- өндірістің барлық процесі үнемі қайталанатын операцияларға бөлінген
жағдайда.
Өндіріске шығатын шығындар есебі мен калькуляциялаудың бөлістік тәсілін
бастапқы шикізатты технологиялық процесс барысында жүйелі өңдеу жолымен
дайын өнім жасап шығаратын жаппай өндіріс кәсіпорындарында қолданылады. Бұл
әдісті бастапқы шикізатты металлургия, химия, мұнай өңдеуші және басқа
салаларда кешенді түрде пайдаланылатын кәсіпорындарда қолданылады. Мысалы,
тоқыма өнеркәсібі орындарында үш бөліс бар: тоқыма, тігін және өңдеу. Бұл
әдіс сондай-ақ өнеркәсіптің сериялық және талассыз, тасқынды өндіріс
салаларында да қолданылады. Мұнда бірдей бұйымдар белгілі бір жүйелілікпен
өндірістің барлық кезеңдерінен өтеді.
Қайта бөлу тәсілінің мәні – шығын есебінің объектісі бойынша бөлінуі,
олардың өндіріс сатыларындағы әр бөлісте (сатыда) әр түрлі өнімді алу
мүмкіндігі көрсетіледі.
Есептің қайта бөлу әдісінің ерекшеліктері мыналар болып табылады:
- жеке тапсырыстарға қатыссыз бөлу бойынша шығындарды жинақтап қорыту
әрбір бөліс өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға мүмкіндік береді;
- шығындарды тапсырыс дайындалған уақытымен емес, күнтізбелік кезең үшін
есептен шығару;
- қарапайымдылық пен арзандық: тапсырыстар есебінің карточкасы жоқ, жеке
тапсырыстар арасында жанама шығыстарды бөлудің қажеттігі жоқ [6,115
б.].
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудың
бөлістік әдісінің екі нұсқасы пайдаланылады: шалафабрикаттық және
шалафабрикатсыз.
Шалафабрикаттық нұсқа әрбір бөлістер бойынша есептік калькуляция
жасайды және оған үстеме шығысын қоса есептейді. Шалафабрикатсыз нұсқасында
бірінші қайта жасауға жұмсалған материалдық және еңбек шығындарына одан
кейінгі қайта жасаулардан туындаған өндеу шығындарын қосып, содан соң
өнімнің өзіндік құны анықталады. Бөлістік әдісі кезінде өндірістегі
шығындарды есепке алу өндіріс есебінің карточкаларында немесе әрбір кайта
жасауға ашылатын ведомостарында жүргізіледі.
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
тапсырыстық әдісі. Бұл әдіс аз сериялы және жеке дара өндірісі бар
кәсіпорындарда, жөндеу және эксперименттік жұмыстарда пайдаланылады. Барлық
тікелей шығындар әрбір (жекелеген) тапсырыстар бойынша белгіленген
номенклатура баптарының кескінінде есепке алынады. Тапсырыс кәсіпорынның
өндірістік бөлімшесінде арнайы бланкілерде ашылады, содан соң ол орындаушы-
цехқа және бухгалтерияға түседі. Әрбір тапсырысқа өзіндік код беріледі,
онда жұмысшыға есептелген жалақы, барлық құжатардағы материалдардың шығысы,
өндіріске кеткен шығын есебін жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады.
Тапсырыстың өзіндік құны оларды әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан
тұрады.
Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсақ:
- барлық шығарылған шығындар туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz