Өзін-өзі тану пәні сабақтарында театр қойылымдары арқылы оқушылардың әртістік шеберлігін қалыптастырудың теориялық негіздері
Орта буын сынып оқушыларына әртістік шеберлікті - қалыптастыруға мүмкіндік беретін білім, бейімділік пен дағдылар жүйесі.Оқушылардың әртістік шеберлігін жетілдіруда мынадай мәселелер шешімін табуы тиіс:
- білім деңгейінде педагогикалық әртістік шеберлікті актер дайындаудағы маңызды сапа ретінде жүйелі зерттеулердің жүргізілуі;
Оқушылардың тұлғасын дамытуда және оны жүзеге асырудағы мәнін талдай отырып, біліктілікті арттыру жүйесінде жан -жақты қарастыру;
- Оқушылардың шығармашылық бағыттылығын дамыту; мүмкіндіктерін ашу;
- пәнді жүйелі тереңдетіп оқыту, өзіндік жұмыстар мен сабақ кестесіне шығармашылық күндерді ендіру;
- Мектепте Оқушылардың жеке қызығушылықтарына, қабілеттеріне, оған базалық оқу жоспарын жүзеге асыруға белсенді араласуға себеп болатын мүмкіндіктеріне сәйкес білім қызметтерін ұсыну.
Бұлардың барлығы өте маңызды және бүгінгі қоғам талабына сай болашақ маманның жан-жақты даярлығына, жеке тұлғасының қалыптасуына, оқыту үдерісін жетілдіруде және педагогикалық үдерістің жүйелі сипатын біртұтас шығармашылық құбылыс ретінде дамытуға мүмкіндік беретіні сөзсіз. Әсіресе, студенттің даралық мүмкіндіктерінің барынша ашылуына және дамуына, онда жеке кәсіби педагогикалық әртістік шеберлік ерекшеліктерінің танылуына себеп болатын шығармашылық қызметке кәсіби даярлау жолдарына ерекше назар аудару қажет.
- білім деңгейінде педагогикалық әртістік шеберлікті актер дайындаудағы маңызды сапа ретінде жүйелі зерттеулердің жүргізілуі;
Оқушылардың тұлғасын дамытуда және оны жүзеге асырудағы мәнін талдай отырып, біліктілікті арттыру жүйесінде жан -жақты қарастыру;
- Оқушылардың шығармашылық бағыттылығын дамыту; мүмкіндіктерін ашу;
- пәнді жүйелі тереңдетіп оқыту, өзіндік жұмыстар мен сабақ кестесіне шығармашылық күндерді ендіру;
- Мектепте Оқушылардың жеке қызығушылықтарына, қабілеттеріне, оған базалық оқу жоспарын жүзеге асыруға белсенді араласуға себеп болатын мүмкіндіктеріне сәйкес білім қызметтерін ұсыну.
Бұлардың барлығы өте маңызды және бүгінгі қоғам талабына сай болашақ маманның жан-жақты даярлығына, жеке тұлғасының қалыптасуына, оқыту үдерісін жетілдіруде және педагогикалық үдерістің жүйелі сипатын біртұтас шығармашылық құбылыс ретінде дамытуға мүмкіндік беретіні сөзсіз. Әсіресе, студенттің даралық мүмкіндіктерінің барынша ашылуына және дамуына, онда жеке кәсіби педагогикалық әртістік шеберлік ерекшеліктерінің танылуына себеп болатын шығармашылық қызметке кәсіби даярлау жолдарына ерекше назар аудару қажет.
1 Битяева М.Р. Культура самосовершенствования преподавателя. – М., 1994.
2 Введение в педагогическую культуру /Под ред. Е.В. Бондаревской. – Ростов н/Д., 1995.
3 Гребнев В.С. Культура педагогического общения. – М., 1990.
4 Десяева Н.Д., Лебедева Т.А., Ассуирова Л.В. Культура речи педагога. – М., 2003.
5 Журавлев В.И. Основы педагогической конфликтности. – М., 1995.
6 Занина Л.В., Меньшикова Н.П. Основы педагогического мастерства. – Ростов н/Д., 2003.
7 Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое творчество. – М., 1990
8 Кан-Калик В.А. Грамматика общения. – М., 1995.
9 Коджаспирова Т.М. Культура профессионального самообразования педагога. – М., 1994.
10 Кукушин В.С. Введение в педагогическую деятельность. – Ростов н/Д., 2002.
11 Маркова А.К. Психология труда учителя. – М., 1993
12 Мижериков В.А., Ермоленко М.Н. Введение в педагогическую профессию. – М., 1999.
13 Тұрғынбаев Б.А. Шығармашылық қабілет және дамыта оқыту. Алматы, 1990.
14 Шаймерденова К. Педагогикалық қабілет оның қалыптасуы жайлы кейбір мәселелер. А., ЦИЦУ, 1983.
15 Андреев В.И. Педагогика творческого саморазвития. Инновационный курс. – Казань, 1997.
16 Бенин В.Л. Педагогическая культура: социологический анализ. – Уфа, 1997.
17 Львова Ю.Л. Творческая лаборатория учителя. – М., 1989.
18 Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое творчество. - М., 1990
19 Майѓаранова Ш Мектеп оќушыларын рухани дамыту мєселелері.. Алматы: «Ѓылым» ѓылыми баспа орталыѓы. –Алматы, 2002.
20 39 Мењжанова А Тєлім-тєрбие ж±мысын ±йымдастыру.- Алматы , 1998.
21 Андреев В.И. Педагогика творческого саморазвития. Инновационный курс. – Казань, 1997.
22 Кузьмина Н.В., Реан А.А. Профессионализм педагогической деятельности. - Спб., 1993
23 Станкин М.И. Профессиональные способности педагога: Акмеология воспитания и обучения. - М., 1998
24 Все начинается с учителя /Под ред. З.И.Равкина, Сост. К.А.Иванов. - М., 1983
25 Бондаревская Е.В., Белоусова Т.В. Введение в педагогическую культуру. – Ростов-на-Дону. 1995.
26 Бенин В.Л. Педагогическая культура: социологический анализ. – Уфа, 1997.
27 Ахметова Г.К. ¦стаздардыњ µзектi мєселесi. – Алматы: Ѓылым, 1998. – 152 б.
28 Львова Ю.Л. Творческая лаборатория учителя. – М., 1989.
2 Введение в педагогическую культуру /Под ред. Е.В. Бондаревской. – Ростов н/Д., 1995.
3 Гребнев В.С. Культура педагогического общения. – М., 1990.
4 Десяева Н.Д., Лебедева Т.А., Ассуирова Л.В. Культура речи педагога. – М., 2003.
5 Журавлев В.И. Основы педагогической конфликтности. – М., 1995.
6 Занина Л.В., Меньшикова Н.П. Основы педагогического мастерства. – Ростов н/Д., 2003.
7 Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое творчество. – М., 1990
8 Кан-Калик В.А. Грамматика общения. – М., 1995.
9 Коджаспирова Т.М. Культура профессионального самообразования педагога. – М., 1994.
10 Кукушин В.С. Введение в педагогическую деятельность. – Ростов н/Д., 2002.
11 Маркова А.К. Психология труда учителя. – М., 1993
12 Мижериков В.А., Ермоленко М.Н. Введение в педагогическую профессию. – М., 1999.
13 Тұрғынбаев Б.А. Шығармашылық қабілет және дамыта оқыту. Алматы, 1990.
14 Шаймерденова К. Педагогикалық қабілет оның қалыптасуы жайлы кейбір мәселелер. А., ЦИЦУ, 1983.
15 Андреев В.И. Педагогика творческого саморазвития. Инновационный курс. – Казань, 1997.
16 Бенин В.Л. Педагогическая культура: социологический анализ. – Уфа, 1997.
17 Львова Ю.Л. Творческая лаборатория учителя. – М., 1989.
18 Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое творчество. - М., 1990
19 Майѓаранова Ш Мектеп оќушыларын рухани дамыту мєселелері.. Алматы: «Ѓылым» ѓылыми баспа орталыѓы. –Алматы, 2002.
20 39 Мењжанова А Тєлім-тєрбие ж±мысын ±йымдастыру.- Алматы , 1998.
21 Андреев В.И. Педагогика творческого саморазвития. Инновационный курс. – Казань, 1997.
22 Кузьмина Н.В., Реан А.А. Профессионализм педагогической деятельности. - Спб., 1993
23 Станкин М.И. Профессиональные способности педагога: Акмеология воспитания и обучения. - М., 1998
24 Все начинается с учителя /Под ред. З.И.Равкина, Сост. К.А.Иванов. - М., 1983
25 Бондаревская Е.В., Белоусова Т.В. Введение в педагогическую культуру. – Ростов-на-Дону. 1995.
26 Бенин В.Л. Педагогическая культура: социологический анализ. – Уфа, 1997.
27 Ахметова Г.К. ¦стаздардыњ µзектi мєселесi. – Алматы: Ѓылым, 1998. – 152 б.
28 Львова Ю.Л. Творческая лаборатория учителя. – М., 1989.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Орта буын сынып оқушыларына әртістік шеберлікті - қалыптастыруға мүмкіндік беретін білім, бейімділік пен дағдылар жүйесі.Оқушылардың әртістік шеберлігін жетілдіруда мынадай мәселелер шешімін табуы тиіс:
- білім деңгейінде педагогикалық әртістік шеберлікті актер дайындаудағы маңызды сапа ретінде жүйелі зерттеулердің жүргізілуі;
Оқушылардың тұлғасын дамытуда және оны жүзеге асырудағы мәнін талдай отырып, біліктілікті арттыру жүйесінде жан -жақты қарастыру;
- Оқушылардың шығармашылық бағыттылығын дамыту; мүмкіндіктерін ашу;
- пәнді жүйелі тереңдетіп оқыту, өзіндік жұмыстар мен сабақ кестесіне шығармашылық күндерді ендіру;
- Мектепте Оқушылардың жеке қызығушылықтарына, қабілеттеріне, оған базалық оқу жоспарын жүзеге асыруға белсенді араласуға себеп болатын мүмкіндіктеріне сәйкес білім қызметтерін ұсыну.
Бұлардың барлығы өте маңызды және бүгінгі қоғам талабына сай болашақ маманның жан-жақты даярлығына, жеке тұлғасының қалыптасуына, оқыту үдерісін жетілдіруде және педагогикалық үдерістің жүйелі сипатын біртұтас шығармашылық құбылыс ретінде дамытуға мүмкіндік беретіні сөзсіз. Әсіресе, студенттің даралық мүмкіндіктерінің барынша ашылуына және дамуына, онда жеке кәсіби педагогикалық әртістік шеберлік ерекшеліктерінің танылуына себеп болатын шығармашылық қызметке кәсіби даярлау жолдарына ерекше назар аудару қажет.
Осы бағытта ғана актерлер қоғамдағы өзінің орнын нығайтып, мотивациялық-құнды рухани қарым-қатынасты білім мазмұнын қалыптастырып, ұрпақ тәжірибесіне сапалы бағдар бере алатын болады.
Орта буын сынып оқушыларына педагогикалық шығармашылық пен әртістік шеберлікке өзін-өзі тәрбиелеуін (оқытушының бағыттауымен) болашақ актердің теориялық және практикалық даярлығымен үйлесімді сабақтастырғанда ғана нәтижелі болады. Өзін-өзі және іс-әрекетін ұйымдастыруда студенттер өз тұлғасын, сапалық кұрылымын тани отырып, өзінің келеңсіз және жағымды жақтарын аныктап, кәсіби маңызды ерекшеліктерді, сапаларды дамытуға бағытталады.
Болашақ актердің даярлық жүйесінде кәсіби әртістік шеберлігін қалыптастыру педагогикалық және психологиялық курстардың, педагогикалық шығармашылыққа арналған арнайы тақырыптардың енуі; өзінде шығармашылық бастауды дамытуға бағытталған тапсырмалар мен жаттығулар жүйесін жасау; педагогикалық қызмет ерекшеліктерін міндетті түрде ескеретін жақын пәндерді біріктіруде жүзеге асады [1]. ЖОО оқу үдерісі кезінде болашақ актерлерді кәсіби қалыптастыру, педагогикалық әртістік шеберлікті дамыту жағдайы әрқашан қызығушылық тудыратын өзекті мәселе. Осы мәселе жөнінде Л.И.Божовичтің [2] тұлғаның ішкі бағдары түсінігін пайдалана отырып, адамның ішкі рухани дамуын көп жағдайда тұлғаның кәсіби маман ретінде дамуымен байланыстырады.
Педагогикалық шеберлік - тұлғаны жан-жақты дамыту мен жетілдіруге, оның көзқарасын, қабілеттерін, әлеуметтік мәнді әрекеттерге қажеттіліктерін қалыптастыруға бағытталған барлық іс-әрекет түрін ұйымдастыру біліктілігі. Қазіргі замандағы педагогикалық білім беру тұжырымдамасы тұлғаның шығармашылық қабілеттерін дамыту, кәсіби шеберлігін дамыту басты міндет. Осы орада педагогикалық шеберлік мәселесін шетелдік В.С.Гребнев, Л.В Занина, Н.П. Меншикова, В.А Кан-Калик, Н.Д Никандаров, Н.А. Морева зерттесе, педагогикалық артистизмді Ю.П. Азаров, Ш.А. Амонашвили, О.С. Булатова, Ж.В. Ваганова, Г.А. Гарипова, В.И. Загвязинский, В.А. Кан-Калик, Е.П. Ильин, А.С. Макаренко, С.Д. Якушева және т.б. ғалымдар қарастырған. Педагогикалық шеберлік М.А Құдайқұлов, Г.К Ахметова, Е.Б Дайрабаев. Педагогикалық әртістікті И.Ф Исаев, Е.К Бәйдібекова, Буланова, Шығармашылық қабілетті дамытуды шығармашылы,һқ белсендендіру әдіс тәсілдерді жетілдіру И.Н Нұғманов, Ғ.М Құсайынов, А.Е.Тайрабаева және т.б ғалымдар басқарған ғармашылық жет Б.Оспанова, Қ Ералин, І.Сманов. Тұлғаның креативтілік қабілетін дамыту және ккем өнер
Өзін-өзі тану рухани - адамгершілік білім беру тұжырымдамасы рет-ретімен қолданылатын барлық тұрғылардың жиынтықталуының маңызын танытатын теориялық тұрғыны сипаттайды. Ол Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңындағы, халықаралық конвенциялардағы, сондай-ақ өкіметтің және Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігінің басқа да нормативтік құжаттарындағы, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан 2030 атты жолдауындағы тұжырымдамалы идеяларды бірізділікпен дамытуға мүмкіндік беретінімен міндеттелінген. Сонымен бірге Өзін-өзі тану тұлғаның адамгершіліктік-рухани сауатын ашуға бағытталған мүлдем басқа бағдары, ұстанымдары, теориялық тұрғылары мен әдістемелері бар жаңашыл курс бола отырып аталған құжаттардың шегінен асып түседі.
Зерттеу барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тың тақырып бүгінгі күнге дейін өз шешімін таппаған. Сондықтан, оқушылардың өзін-өзі тану пәні негізінде әртістік қабілеті қалыптастырылып іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбын Өзін-өзі тану сабақтарында театр қойылымдары арқылы оқушылардың әртістік шеберлігін қалыптастыру деп таңдадық.
Зерттеудің мақсаты: орта буын оқушыларының әртістік шеберлігін қалыптастыру жолдарын ғылыми-теориялық тұрғыдан жүйелеу және әдістемелік тұрғыдан негіздеу, ұсыныстар жасау.
Зерттеудің нысаны: оқушылардың әртістік шеберлігін дамыту процесі.
Зерттеудің пәні: орта буын оқушыларының әртістік шеберлігін қалыптастыру.
Зерттеудің мақсаты: орта буын оқушыларының әртістік шеберлігін қалыптастыру жолдарын ғылыми-теориялық тұрғыдан жүйелеу және әдістемелік тұрғыдан негіздеу, ұсыныстар жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, орта буын оқушыларының әртістік шеберлігін қалыптастыру мәселесі ғылыми-теориялық тұрғыда негізіделсе және оның моделі мен көрсеткіштері, деңгейлері айқындалса онда орта буын оқушыларының әртістік шеберлігін қалыптастыруға мүмкіндік туaды.
Зерттеудің міндеттері:
әртістік шеберлік ұғымының мәнін ашу;
орта буын оқушыларының өзін-өзі тану пәні әртістік шеберлігін қалыптастырудың үлгісін жасау, өлшемдері, көрсеткіштері және деңгейлерін анықтау;
оқушылардың әртістік шеберлігін қалыптастыру жолдарын тәжірибеде тексеру, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
әртістік шеберлік ұғымының мәнін ашылды.
орта буын оқушыларының өзін-өзі тану пәні әртістік шеберлігін қалыптастырудың үлгісін жасау, өлшемдері, көрсеткіштері және деңгейлерін анықталды.
оқушылардың әртістік шеберлігін қалыптастыру жолдарын тәжірибеде тексеру, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді.
Зерттеудің базасы: Алматы қаласындағы № 122 жалпы білім беретін мектеп.
Зерттеудің құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПӘНІ САБАҚТАРЫНДА ТЕАТР ҚОЙЫЛЫМДАРЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӘРТІСТІК ШЕБЕРЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Театр қойылымдары арқылы оқушылардың әртістік шеберлігін қалыптасуының зерттелуі
Театр (грекше theatron - ойын-сауық орны; ойын-сауық) - сахналық өнердің өмір көріністерін драмалық әрекет арқылы көрермендердің көз алдында актерлер күшімен бейнелейтін бір түрі; ойын-сауық немесе спектакль; түрлі сахналық ойын-сауықтар, сонымен қатар жалпы мәдени шаралар өткізілетін орын-жай. Театрдың тарихи жағынан қалыптасып, даму, өсіп-өркендеу жолы әрбір ұлттың, әр халықтың өмір-тұрмысымен, олардың жалпы тарихымен және тұрлаулы мәдениетімен тығыз байланысты. Басқа өнер түрлері сияқты театр өнері де қоғамдық ой-сананың негізгі бір формасы болып табылады.
Театр - оқушыны эстетикалық адамгершілік пен ізгілікке тәрбиелеудің аса маңызды құралы. Оның өзгеше бір қасиеті, яғни әрекетке құрылған табиғаты сахналық ойын-сауықтың мазмұн-желісі мен идеялық-эстетика негізін құрайтын драма арқылы ашылады. Театр әдеби шығарманы сахналық әрекетпен, өзіне тән бейнелі театрлық бояу-өрнекпен жаңа күйге түсіреді де драмадағы мінез-кейіптерді, олардың өзара қарым-қатынастарынан, қақтығыстарынан туатын талас-тартыс пен іс-қарекеттеріне жан бітіріп, тірілтіп жібереді. Осыған орай көрермендер де театр сахнасында өтіп жатқан оқиға әрекет пен оған қатысушы-қаһармандардың ой-арманына, шат күлкісі мен сезім діріліне, күйінішіне, жалпы тіршілік-тынысына бейжай, немқұрайлы емес, қайта бар ынта-зейінімен, ынтызар көңілімен қарайды, яғни олар осы сәтте сахналық өмір көріністерінің жай бейтарап, салқынқанды бақылаушысынан гөрі тікелей қатысушысы ретінде бой көрсетеді. Түптеп келгенде театрдың қоғамдық-тәрбиелік қызметі мен идеялық-эмоциялық және көркемдік-эстетикалық әсер күші де осыған саяды. театрдағы басты тұлға, пьесадағы берілген жағдайға байланысты әрекет етіп, сахналық қаһарманның характерін жасайтын - актер. Ол сахнада шығармалық процесс кезінде пьеса материалын өзінің болмыс шындық туралы ой-түсінігімен, өмірде көріп-байқағандарымен, эстетикалық сезім-түйсігімен үнемі байытып, толықтырып отырады. Бұл тұста актердің бойынан орындаушылық өнерге қоса ойшыл суреткерлік қасиет те айқын аңғарылады. Актер образы пьеса және спектакльді қоюшы-режиссердің (қара Режиссерлік өнер) түсінік-шешімі мен түсіндірмесі негізінде өмірге келеді. Өнердің өзге түрлеріндей театр да өмір шындығын көркем образдар жүйесі арқылы бейнелейді. Ал мұның өзі спектакль бойынша жүзеге асады [5, б.102].
Театр өнері оқушылардың өзгелерге деген, басқа халықтар өмірі мен қоғам тіршілігіне деген ынта-ықыласын арттырумен қатар, достық сезімін де күшейте түсуге игі әсер етеді. Дүние жүзіндегі түрлі халықтардың географиялық-тарихи даму өзгешелігі мен олардың өмір-тұрмысы, әдет-ғұрпы, психикалық хал-жайы әр алуан театр жүйелерінің туып, қалыптасуына ықпал жасады. Осыған орай еуропалық театрларды және Шығыс елдерінің (Жапония, Қытай, Yндістан, т.б.) театр мәдениетін, Америка, Африка, Мұхит аралдары халықтарының өзіндік сипаты бар театр өнерін де атауға болады. Театрдың әрекет пен сауыққа негізделген мән-мағынасы тарихи тұрғыда, оның өмірге алғаш келуімен байланысты айқындалады. Адамзат тарихымен қоса жасасып келе жатқан театрдың қайнар көзі ежелгі замандағы аңшылық пен ауыл шаруашылық ойын-сауықтарына, халық мерекелері мен салт-жораларына саяды. Осы негізде пайда болған алғашқы трагедиялық және комедиялық сипаттағы дәстүрлі ойын-сауықтар мазмұнынан драмалық тартыстар мен сюжеттердің нышандары, сондай-ақ хор әндері, билер, диалогтар, киім киіп, сән-салтанат құру, маскамен бет-әлпетін өзгерту бой көрсетті. Ойын-сауық әрекетінің діни-салттық негізден бірте-бірте арылып бөлінуі, қаһарманның хор тобынан алдыңғы қатарға шығуы және көпшілік мейрамдарын арнайы ұйымдастырылған ойын-сауыққа айналдыру әдеби драмалардың тууына қолайлы жағдай жасады. Актерлер мен көрермендерге жіктеліп бөліну Т-дың аса маңызды қоғамдық қызметін айқындай түсті. Бұл процесс еуропалық театр өнерінің өркен жаюына зор ықпал жасаған Ежелгі Грекия театрында айқын көрініс тапты. Біздің заманымыздан бұрын 5 ғасырдың өзінде-ақ ежелгі гректердің мемлекет-қалаларында театр қоғамдық өмірдің орталығына айналды. Бұларда ойын-сауықтар бүкіл халық мерекесі саналды. Аспан аясында, төбесі ашық алып амфитеатрларға он мыңдаған көрермендер жиналып, ойын-сауықты тамашалап отырды. Ал мұндай ойын-сауықтар маман актерлерден басқа хорға қатысатын барлық көрермен-азаматтардың өздерін де қамтитын болған. Ежелгі грек драматургтері Эсхил, Софокл мен Еврипид трагедияларында аңыз құдайлары мен қаһармандарының тұлғасы жасалды, ал Аристофан комедияларында ежелгі дәуірдің саяси және әлеуметтік күресі бейнеленіп, қоғамда орын тепкен кемшіліктер мен орынсыз жайлар өткір күлкі отына ұшырады. Грек театр мәдениетінің дәстүрі жаңа қоғамдық өмірдің ерекшелігіне орай Ежелгі Рим театрында өзінің жаңа даму жолын тапты. Рим театрында (драматургтер Плавт, Сенека, Теренций, т.б.) спектакльді қою мен театр техникасы едәуір дамып, сахна түрлері өзгерді; ойын-сауықтың жаңа түрлері, оның ішінде мифологиялық сюжетке құрылған музыка-би сауығы - пантомима пайда болды. Ойын-сауықтың көптеген алуан түрлері Ежелгі Шығыс елдерінде де, соның ішінде Жапонияда, Индонезияда, Қытайда, Yндістанда, т.б. елдерде туып, өрістей бастады[11, б.97].
Балалар әлемі -- өзіндік ерекшеліктері мол, күрделі де қызықты әлем. Сол әлемге еркін еніп, небір нәзік сыр-сипаттарды сезімталдықпен танып, зерделілікпен зейін салу, зергерлікпен бейнелеу -- қаламгерлер қауымы үшін үлкен сын. Өйткені, балалардың ойлауында, дүниені тануы мен араласуында өзгеше сипат бар. Соны түсіну, әрі балғындар риза болатындай бейнелеу -- шеберлік. Тегінде өмір, орта атты үлкен ұяда неше алуан нәрсе болуы мүмкін. Әдебиет соларды қалай көрсетеді, нені көрсетеді, дәуір, замана сырын қалай бейнелейді деген мәселенің әрқашанда күн тәртібінен түспеуі де сол себептен. Көзі жаңа ашылған қайнардың кай арнаға бет алуы -- ағысты мөлдір өзенге ұласуы, немесе су аяғы құрдымға кетуі табиғаттың ықпалына байланысты. Оң-солын танып үлгірмеген, өмірдің ұзақ жолына түсіп, жан-жағына аң-таң болып қарайлап келе жатқан бала үшін де өзін-өзі тану пәнінің рухани-эмоциональдық әсері сол секілді ерекше. Қалыптасқан іргелі дәстүрдің тарихи-тәжірибесінен тамыр алған әдебиеттің, реализм, романтизм әдебиетінің уақыт сырының нақты да тірі куәсіндей образдары балалар үшін шындықтың өзіндей нанымды, әрі ерліктің, патриоттык пен адамгершіліктің жан сүйсінер жайсаң өнегесіндей. Өмірдің өзін1ен алынған өнеге қашанда өрендерді өрге бастаса керек. Балалар үшін өзін-өзі тану пәні сабақтарында театр қойылымдары тек қана рухани азық -- базарлық болып қана қоймай, рухани тәрбиеші де болса, қадірі арта түспек.
Мектепте орта сынып оқушыларын тәрбиелеу мен дамыту ісіне байланысты мақсаттарды шешуде театр ерекше рөл атқарады. Театр әр балаға қуаныш ұмытылмас әсер сыйлайды, оның көркемдік талғамын, еліктеуі мен қиялын дамытады[3, б.79]. Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында мектептегі ұстаздардың алдында жан - жақты дамыған, сауатты, саналы, өзіндік орыны бар үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор бола білетін азаматты тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр.
Театрландырылған ойындар ойын - қойылымдары болып саналады, бұл жерде балаларға арналған көркемдік шығармаларды сахналық қоймаларға айналдырып, оларды кейіпкер ретінде қатыстырудың маңызы зор. Баланы сахнада кейіпкер ретінде ойната отырып, оның жеке тұлғасын жан - жақты дамыту. Оның бойында әдебиетке, мәдениетке, өнерге деген құштарлықты ояту. Оқушылар сахнада шағын рөлдерде ойнау арқылы байланыстыра сөйлеуге, әдемі киініп, жинақы жүруге, үлкендермен және өзге де балалармен тіл табыса білуге үйренеді. Жетілген диалог балалардың өз пікірін жеткізе білуге жетелейді. Театрландырылған ойындар балалардың ой - өрісін кеңейтеді, балаларды әңгімеге араласуға, спектакль туралы ата - аналарына, жолдастарына әңгімелеп беруге итермелейді. Бұның бәрі сөйлеу қабілетінің дамуына, диалог түрінде сөйлеп жеткізуге септігін тигізеді. Сахналық өнерге баулыған балалар жаттаған сөзінің мағынасына сәйкес, күйінікті-сүйінікті сезімдеріне сәйкес тебірене мәнерлеп айта білуге үйренеді. Соның нәтижесінде олардың шығармашылық қабілеттері оянды. Бейнелеу, көркем әдебиет, тіл дамыту сабақтарын байланыстырып өткізгенде, әр сабақтың соңы әрқашанда дерлік ертегі сюжетімен байланысты қойылымдармен аяқталып отырды. Сонымен қатар, балалардың сөздік қоры толықтырылды, сөйтіп олардың белсенділігі артты, сабақтар мен сауық кештері еркін де қызықты түрде өтетін болды. Балалар өздерін еркін де бос ұстап, сабаққа ынталана, құштарланып қатысып отырды. Осы жұмыстарды өткізген кезеңде әрбір ұлттық халық ертегілерінен көріністер қойылды.
Балалар өз беттерімен ойнаған дербес іс-әрекетінде де театр ойындарының түрлерін жиірек қолданатын болды. Драмалық жанрға бейімделген ойындар өздігінен туындап тәрбие жұмыстарының барысында ертегілер, сюжетті көріністер де жиі қолданылып, тіпті кейде ертегінің кейбір бөліктері өзгертіліп отырылды. Топ ішінде емін- еркін жүріп, өздеріне сабақ уақытында керекті ойын құралдарын өздері таңдап алып отырды.
Балалардың шығармашылығы тек ролдерді орындаған кезде ғана емес, сонымен қатар қуыршақтар, декорациялар дайындағанда да көрінді. Қуыршақтардың түр-түрін, шымылдықтар, декорация жасау кезеңдегі ұжымдық жұмыстар балалардың ұйымшылдығы мен белсенділігін арттырды. Балалардың шығармашылық қабілеттерін, сөйлеу мәдениеті мен ой-өрісін, дүниетанымын жетілдіруде театр ойындар түрі тиімді нәтиже береді.
Әдетте адамның жеке басының қасиеттері бес жасқа дейін қалыптасады екен. Сондықтанда да баланың жан-жақты қалыптасуы үшін мектеп жасынадағы оқушылардың бойына жақсы, жағымды қасиеттерді сіңіре білу керек. Бала әр нәрсеге құмар, қызыққыш, ол өзінің айналасында болып жатқан өзгерісті, тамаша құбылыстарды сезінуге тырысады. Оның жан-жақты дамып, жеке тұлға болып тәрбиеленуіне, тілінің дамуын театрландырылған ойындар арқылы жетілдіруге болады. Ал, театрландырылған ойындарды балалар қызықтап ойнайды. Театрландырылған ойындар желелі рөлдік ойындардан тек желісі ғана емес, сондай-ақ ойнау іс-әрекетінің сипатымен ерекшеленетіні айқындалған. Театрландырылған ойындар ойын - қойылымдары болып саналады, бұл жерде балаларға арналған көркемдік шығармаларды сахналық қойылымдарға айналдырып, оларды кейіпкер ретінде қатыстырудың маңызы зор. Баланы сахнада кейіпкер ретінде ойната отырып, оның жеке тұлғасын жан-жақты дамыту. Оның бойында әдебиетке, мәдениетке, өнерге деген құштарлықты ояту. Бүлдіршіндер сахнада шағын рөлдерде ойнау арқылы байланыстыра сөйлеуге, әдемі киініп, жинақы жүруге, үлкендермен және өзге де балалармен тіл табыса білуге үйренеді. Жетілген диалог балалардың өз пікірін жеткізе білуге жетелейді.
Ойын барысында ойын ситуациясына бейімделу, алғашқы да жекелеген элементерді, кейінен рөлді толығымен ойнау арқылы баланың ой-өрісі,қиялы дамиды. Рөлді ойнау арқылы өз кейіпкерін алдына елестетіп қана қоймай, бала оның әрекеттерін, сезімдерін сезінеді. Осындай эмоциялық күйлер баланы бұрын байқамаған өмір көріністеріне таң қалдырып,өз сезімін мимика, ым-ишара, тағы басқа көріністер арқылы біреуге үйретеді. Адамның ішкі позициясы өзінің объективті бейнеленуінде тұлғаның кәсіби қалыптасуында көрініс береді. Нәтижесінде, болашақ кәсіби шеберлігіне деген жалпы жағымды эмоциялык қарым-қатынасы дамиды.
Білім беру үдерісін және оқу-тәрбие саласындағы құбылыстардың басты нәтижесі әдіснама мәселесінде: біріншіден, әдіснама логикалық ойлаудың, іс-әрекетінің әдісі мен құралы, әрі оның құрылымы туралы ғылым ретінде қабылданса, екіншіден, ол ғылыми қабылдаудың әдісі мен нормасы ретінде қарастырылып, теориялық дамудың әдіснамасы немесе қабылдаудың түрлері ретінде педагогикалық шындықтың анықтамасы болып есептелінеді.
1944 жылы 6 қыркүйекте Алматыда жас көрермендер Театрын (ЖКТ) ашу туралы қаулы шығады. ЖКТ ұйымдастырушысы және бірінші режиссер болған КСРО халық артисі, КСРО мемлекеттік сыйлығының, Лениндік сыйлықтың лауреаты, Социалистік Еңбек Ері Н. И. Сац. Театр болып қалыптасуына В. С. Розов көмегін тигізді. 1945 ж., 7 қарашада Алматылық сәбилер алғаш театрдың табалдырығын аттады. Таңертең Е. Шварцтың Қызыл телпек пьесасы бойынша қойылған Н.И. Сацтың спектаклі, кешке Исидора Штоктың Лейденді қоршау пьесасы бойынша драматург әрі режиссер Виктор Розовтың қойылымы жүрді. 1946 ж. қазақ труппасы құрылды.
Белгілі психолог А.К. Маркова Кәсіптік психология атты еңбегінде кәсібилік ұғымына кәсіби адам деп кәсіби іс-әрекеттер нормаларын меңгерген, кәсіптік қарым-қатынасты жоғары дәрежеде жүзеге асыратын, кәсіби шеберлікке ұмтылатын және қол жеткізген, кәсіптік этиканы сақтайтын, кәсіптік құралдар арқылы өзінің жеке тұлғалық қасиеттерін өзгертетін және дамытатын, кәсібіне шығармашылық үлес қосуға ұмтылатын, кәсіптік тәжірибелерін үнемі байытатын, өзінің кәсіптік нәтижелерімен қоғамды қызықтыратын және соған ұмтылатын, қоғамда өз кәсібінің беделінің жоғарылауына үлес қосатын тұлғаны жатқызады [3].
Шеберліктің ең жоғары сатысы - өнер, шығармашылық. Шеберлік іс-әрекет тұлғаның жеке қасиеттері мен әрекеті ретінде жалпы және кәсіптік білім алу барысында қалыптасады. Шеберлік тәжірибе мен еліктеу арқылы қалыптасуы мүмкін. Педагогикалық шеберлік мұғалімнің кәсіби білім, дағды және біліктерін меңгерудің жоғарғы сатысын көрсетіп қоймайды, сонымен қатар бұл мұғалімінің қоғам талаптарына сай білім беру мен тәрбиелеу жүйесінде жоғары дәрежеде әрекет жасауын да талап етеді.
Педагогикалық шеберлік - тәрбиелеу мен оқытудың жоғары және ұдайы жетілдірілуінен туған өнер. Шеберліктің негізінде мұғалімнің жеке мәдениеті, білімі мен ой-өрісі педагогикалық техникамен, сондай-ақ, алдыңғы озық тәжірибемен ұштасып жатады, нәтижесінде қорытынды шығады. Шеберлікке қол жеткізуде студенттің іс-әрекетін, сабақ барысындағы белсенділігін нәтижеге қол жеткізудің кепілі ретінде қараймыз.
Болашақ мұғалімдерді шеберлікке баулу, тәрбиелеу жоғары педагогикалық оқу орындарында ең алдымен жекелеген мамандыққа байланысты пәндерді меңгерумен қатар педагогиканы, психологияны, әдістемені оқуға байланысты жүзеге асырылды. Сондықтан да бұл пәндердің негізінде студенттерге жоғары кәсіптік мамандықты игеруді мақсат етіп қоюмен бірге, студенттердің бұл пәнді оқып үйренуге деген ынтасын арттыру керек. Болашақ мұғалімдерді шеберлікке баулу жалпы педагогтық мамандыққа баулып тәрбиелеудің орталық біріктіру аспектісі болуға тиіс.
Якушева С.Д. Педагогикалық шеберлік негіздері деген еңбегінде шеберлікті бес түрге бөледі:
1. Мазмұндылық;
2. Мақсаттылық;
3. Аспаптық;
4. Жүйелілік;
5. Құрылымдық - деп қарастырады.
Н. К Крупская: Мектепке дейінгі жастағы балалар үшін ойынның ерекше маңызы бар: олар үшін ойын - оқу, олар үшін ойын - еңбек, олар үшін ойын - тәрбиенің маңызды түрі. Ойын - баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, танымдық қасиеттерін, зейінін, есте сақтау қабілетін, ауыз екі сөйлеу мәдениетін дамытады. Ойын - баланың өмірді танудағы алғашқы қадамы. Ойынның түрлері көп, қазақ тілін үйретуде театрландырылған ойындардың маңызы зор. Театрлық іс - әрекетте ертегілерді пайдалана отырып баланың ой - өрісін дамыту, сонымен бірге тыңдай білуге, есте сақтау, түсіну, рөлге бөліп, қазақша әдемі сөйлей білу мәнерін арттырамыз. Балаларға театр, әртістік өнер, сахналау, қойылым, сахна туралы түсінік беріп қызығушылығын оятамыз. Көріністерді өзара сөйлесу дағдыларын дамыта отырып, бүлдіршіндердің тілді меңгеруіне деген сүйіспеншілікті арттырамыз. Театр әр балаға қуаныш ұмтылмас әсер сыйлайды, оның көркемдік талғамын, еліктеуі мен қиялын дамытады. Әдетте адамның жеке басының қасиеттері бес жасқа дейін қалыптасады екен. Сондықтанда да баланың жан - жақты қалыптасуы үшін мектеп жасына дейінгі оқушылардың бойына жақсы, жағымды қасиеттерді сіңіре білу керек. Бала әр нәрсеге құмар, қызыққыш, ол өзінің айналасында болып жатқан өзгерісті, тамаша құбылыстарды сезінуге тырысады. Оның жан - жақты дамып, жеке тұлға болып тәрбиеленуіне, тілінің дамуын театрландырылған ойындар арқылы жетілдіруге болады .Жас ұрпактардың өмірге көзқарастарының калыптасуына, ой-өрісінің өсуіне, білімінің дұрыс бағытпен жетілуіне әуелі ата-ана жауапты. Орыстың атақты педагогі А.С.Макаренко айткандай, жас баланы бұзып алып, қайта тәрбиелегеннен гөрі, алғашқы кезден бастап дұрыс тәрбиелеп есіру, әлдеқайда оңай да, дұрыс та болып шығады. Ата-анадан жақсы үлгі, өнегелі тәрбие алып ескен жас баланы мектепте тәрбиелеу де қиынға соқпайды. Мінез, әдет, дағдылар жас балаға әуелі үйде қалыптасады. Ал ата-ананың шектен тыс әлпештеуімен, еркелетуімен үйде теріс тәрбие алған жас баланың бойына сіңген теріс мінездерін кайта тәрбиелеу өте қиын. Оның еркөкірек, мен-мен, өзімшіл болып есуі де осыдан. Ендеше, өмірдің ең күрделі жағы болып саналатын ата-ананың балаларға тәрбиесі туралы мәселені шығармаларында тақырып етіп кетеру біздің драматургтеріміздің алдында тұрған керекті міндеттердің бірі болуға тиіс.
1.2 Өзін-өзі тану сабақтарында театр қойылымдары арқылы оқушылардың әртістік шеберлігін қалыптастыру мүмкіндіктері
Психодраманың негізін салушы Якоб Леви Морено (1889 1974). Университетте оқумен қатар, Морено ойын әдістемелерінің терапевттік потенциалдары туралы да ойлады. Бұған түрткі болған оның балалар ойынына қарауы еді, процесс кезінде ол серуендеп жүрген балалардың өз қиялдарына берілулеріне де көңіл бөлді. Морено балалардың шығармашылығын және спонтандылығын дамыту үшін
Морено үлкендер үшін балалар патшалығын түсінікті болуы туралы ойлады. Ол Венаның үйлерінің бірінен соңғы қабаттан пәтер жалдап, сонда ол өзінің актер достарымен рөлдік және импровизациялық ойындар ұйымдастыратын, әркім өз тілеуі бойынша әртүрлі рөлдерді ойнай алатын импровизация Театрын құрды. Импровизациялық Театр жеке қабілетінің өзгеруінің практикасына немесе психикалық дамуының гармонизациясына бағытталмаған еді. Ұқсас позитивті әрекеттер тек театрлық қойылымдардың қосалқы әсерлері ретінде белгіленді. Мореноның басты идеясы және оның негізгі дәлелдері рухани түрде болды:өз ойын еркін жеткізу үшін шексіз мүмкіндікті шығармашылық МЕНді өмір театрында нақтылау қажет.
1925 жылы Морено АҚШқа қоныс аударды.Бэкон қаласында(Нью Йорк штаты) ол жеке психиатриялық санатория ашады. Оның негізінде импровизациялық театрды дамыту жалғасатын терапевттік театр құрылады. Театр үш қабатты сахнадан, көрермендік залдан тұратын балконнан тұрады. Бұл сахнада Морено көп жылдар бойы вендік жол салушылардан психодраманы құрып, оны көп дербес техникалардан тұратын дифференциалды психотерапевттік әдіске айналдырды.
1931-1932 жылдары Морено топтық жұмыс кезінде спецификациялық құрамды операцияларды анықтау үшін топтық психотерапия терминін енгізді. 1942 жылы Бекон қаласында психодраманың қажетті бір бөлігі болып қалатын әдістерін зерттейтін және техникалық тәсілдерді өңдейтін психодраматикалық терапия клиникасы ашылды.
Топтық психотерапия терминінің пайда болуы
Топтық психотерапия - психотерапевт жетекшілігімен арнайы құрылған адамдар тобы келесідей мақсаттарға жету үшін: ішкі кофликтің шешімі, күйзелістен арылу, мінез-құлықтағы ауытқушылықты коррекциялау, басқа да психотерапевтік жұмыстың жүйелі түрде кездесетін психотерапияның формасы. Психотерапияның бастапқыда топтық ретінде жасалған, мәселен, психодрама, социодрама секілді әдістері бар.
Психодрама топтың мүшесі жүргізушінің және топтың көмегімен өз өміріндегі мәнді жағдайларын мәселеге қатысты сахнада ойнап, драматикалық түрде көрсететін терапияның әдісі. Өзінің қарапайым нұсқасында психодрама бұл драматикалық импровизация клиенттің ішкі әлемін зерттеу үшін қолданылатын топтық терапевттік процесс. Психодрама бұл жеке тәжірибені қайта өңдеуін арнайы құрылған шарттар бойынша рөлдердің сахнада ойналуы арқылы қолданатын әдіс. Әрекет мәселенің нақтылануына және анықталуына, катарсис әрекеті кезіндегі жетістіктерге, инсайтқа, ескі орнатулардың қайта орындалуына және когнитивті паттерндерге, сәйкес әрекеттердің өзгеруіне себепші болады.
Психодрамада:
* Жаңа рөлдер зерттеледі;
* Альтернативті аффективті және әрекетті стильдер зерттеледі;
* Іздеу және мәселелердің конструтивтілеу модельдерін шешу апробациясы орындалады;
Морено өмірдің өзі әрекеттерден және өзара әрекеттесуден болады деп санады. Сондықтан оның әдісіне оларға бағыты артықшылығы болады. Әрекет, психодрама құрылған физикалық қозғалыс, сондай вербальды емес әрекеттер сигналы ретінде қажетті деректі қолдану өзіңді және басқаларды тану мүмкіндігін жоғарылатады. Ойнау процесінде әдепкі вербальды қорғаныс реакцияларына әсері төмендейді, сондықтан психодрама адамдармен өздерінің күйзелістері мен әрекетсіздіктеріне интелектуализацияға бейімді жұмыста өте әсерлі болады. Морено психодрама адам әртүрлі өмірге қатысты немесе қатысты емес рөлдерде өзін белсенді көрсете алатындай қажетті шарттарды құрады деп санады.
Спонтандылық және шығармашылық арнайы түсініктер Якоб Мореномен жасалған әрекет теориясы мен тұлғаның ядросын құрастырады. Екі түсінік те Морено Спонтанды театрмен жұмыста және балалар ойынын зерттеу процесі кезінде алынған тәжірибеге негізделген.
Морено психодрамадағы спонтанды әрекетті әлеуметтік рөлдердің өсіп жатқан ригидтілігіне емдеуші ретінде қарастырды. Психодраманың тобында мүшелері өздерінің рөлдік репертуарларын кеңейтуге және ойлап көрмеген мүмкіндіктері туралы өзіндік зерттемелеріне бағыт беруге үйренеді. Драманы дамыту аясында топ мүшелері өздерінің арнайы жеке мәселелерінің шешімдерін табуға мүмкіндік алады. Морено психодрама адамға қорқыныштан арылатын және шығармышылық бостандығын алатын жаңа, дамудың жоғары деңгейіне өтуге көмектесе алады деп санады. Мореноның кейбір сөздері адамзаттың келесі эволюциясының әрекеті оның шығармашылыққа басқаларына қарағанда бейімдеу өкілдерінің өмір сүруіне бағытталғанына сенетіндей әсер қалдырады.
Морено енгізген теле түсінігі клиент пен психотерапевттің арасындағы екі жақты эмоциямен алмасуды білдіреді. Теле тек психодраматикалық ситуацияларда тундайтын оң және теріс эмоциялардан тұрады. Морено бұны индивидтердің бір бірін цементпен сезінуі, яғни топты нығайту және басқа контексте индивидтердің арасындағы эмоциялардың бір жаққа немесе басқа жаққа ауысып отыруы деп атады. Топтың мүшелері рөлдерімен ауысқанда немесе өмірге басқа көзбен қарауға тырысқанда, олардың арасында телеқатынас пайда болады. Психодрама топта кейбір қатысушылар өздерінің басқаларды қабылдау туралы талқылайтын лабораториялық шарттарды құрады.
Психодрама келесі негізгі рөлдерден немесе элементтерден тұрады:
1) Қоюшы режиссер арнайы дайындалған психолог немесе психотерапевт. Топтың басшысы режиссер деп аталады. Режиссер топта қатысушылардың жеке мәселелерін зерттеуге итермелейтін және өткізілген жұмысына әсер ететін климат құруға көмектеседі. Психодраманың режиссеры басқа типтердің психокорекциялық топтардың басшыларына қарағанда көбірек белсенділік танытады.
Режиссер үш түрлі фунцияны орындайды: қоюшы, терапевт, аналитик. Режиссер қоюшының рөлінде топта жұмысты ұйымдастырып, қатысушылардың ойларын сахналық қойылымда жеткізілуіне көмектеседі. Қоюшы психодраманың актерларының психикалық жағдайына және оның көрермендерінің көңіл күйіне вербальды және вербальды емес барлығына сезімтал болуы қажет. Жақсы қоюшының басты қасиеттері деп жұмысқа шығармашылықты қарауы, психодраматикалық әрекетке топтың барлық қатысушыларын қызықтыра білуін санауға болады.
Протогонист драманың қазіргі уақытта басты рөлдегі адамның ситуациясы қойылып жатқан адам. Протагонист белгілі бір психодраматикалық акттің орталық фигурасы болып табылады. Протагонисттер өз өмірлерінің образдарын құрады. Олар басты персонаж болып табылады, және оларға бүкіл топтың назары аударылған. Протагонист сирек кездесетін көрсету және жаны ашитын партнерлерінің көзінше өзінің жағдайларының версиясын дамыту мүмкіндігін алады. Протагонист жағдайлар қойылымдарының ашық ұсыныстары мен оның қатысушыларымен қолданады. Егер ол бастығын тиран ретінде қабылдайтын болса,ол оны тура солай қоюға әбден құқығы бар. Режиссердың, аудиторияның, арнайы қойылымдық әдістердің көмегімен протагонист инсайтқа жету үшін және нақты өмірде функциялау әрекетін жақсарту үшін өз психологиялық белсенді реалын құрады.
2) Өзіндік ойындар (өзіндік МЕН ) психодрамадағы протагонистердің партнеры. Өзіндік ойындар протагонистің өзімен таңдалынуы немесе режиссермен айтуымен болуы мүмкін.
Өзіндік МЕНнің рөлін жақсы ойнаушы осы рөлге тез кіре алатын және оны ойнап шығатын болуы қажет. Осы рөлді ойнау үшін ол протагонист таныстырғандай немесе интуицияға сенсек, өзін ұқсас нақты жағдайларда ұстағандай емес ойнауы қажет.
Өзіндік МЕН үш түрлі тапсырмадан тұрады:
* Қиялдағы адамдар мен нақты өмірде жоқ адамдарды суреттейді;
* Жүргізуші мен протагонист арасындағы адам болады;
* Социотерапевтикалық функцияны орындайды протагонистке жеке тұлғалар арасындағы қарым қатынастардызерттеуге немесе суреттеуге болады, сонымен қатар өзінің өмірлік партнерларымен психодраматикалық диалог жүргізуге болады.
4) Көрермендер қалған психодрамада белсенді рөл атқармайтын басқа топтың мүшелері. Соңғы кезеңде олар болған нәрсеге ойларын айтады және психодрамамен ұқсас өздерінің мәселелері, конфликтері туралы әңгімелейді. Көрермендер жаңа көзқараспен қарағанда, өз мәселелеріне қарай алады және инсайт жағдайына жете алады.
5) Сахналық психодраматикалық әрекеттің кеңістікті ұжымы.
Драма кезінде келесі маңызды аспектілерді көрсетуге болады
1) Протагонист әртүрлі эмоционалды жағдайлар мен әрекеттің типтік
моделінің бүкіл құрамын көрсетеді.
2) Психодраматикалық әрекеттің мазмұны оның өмірінде бастан кешірмеген аспектісі айналады.
3) Арнайы техникалардың кезінде қайта құрылады және сезінбеген орнатулар мен сезімдер ашылады.
4) Ішкі және сыртқы нақтылықтар адамның қабылдауымен тереңделінеді және кеңейтіледі.
Кесте 1 - Психодраманың негізгі фазалары
Негізгі фазалары
Мәні
1 фаза - жаттығу
Жаттығу өз кезегінде, үш деңгейден тұрады:
- Қатысушылардың двигательдік белсенділігін келе келе күшейту;
- Спонтанды мінез құлық реакцияларын ынталандыру;
- Топ мүшелерінің нақты тапсырма мен тақырыпқа назарларын аудару;
Жаттығу топтың мүшелері спонтанды әрекет ету мен тәуекелге бару үшін сенім мен қауіпсіздік атмосферасын құруға бағытталған. Ол басқа топтардың немесе режиссермен құрылған жұмыстың тәсілдеріне байланысты вербальды немесе вербальды емес болуы мүмкін.
2 фаза - Психодраматикалық әрекет
Бұл фаза психодраманы инсайтқа немесе катарсиске жеткізетін идеалды жағдайда сахналау. Осы фазада негізгі әдістер мен психодраманың техникалары қолданылады.
Протагонисті топ мүшелерімен алдын ала танысу мақсатында режиссер таңдайды немесе қандайда бір қатысушы өзін осы рөлге ұсынуы мүмкін. Режиссер протагонистің түсініктемелерін тыңдап,сахналық қойылымда мәселелерді көрсету үшін қажетті информацияны алады. Ситуацияның өзгешелігі түсініктірек бола бастағанда оны айтып емес оны ойнауын протагонистен сұрайды.
Протагонист сахнаны жағдайға максимальды түрде сәйкес болуы үшін қолдағы шаралардың көмегі арқылы қояды. Психодраманың кеңістігі мүмкіндіктердің қажетті таңдауларын ұсынуы керек. Қарапайым нұсқасында осы бөлмедегі орындықтар театрдың көремендері үшін жасалынғандай қойылады. Сахна ұйымдастырылады және көрсетіледі.
3 фаза интеграция немесе сезімдермен айырбас
Протагонистке жалғыз қалу және шорқақтық сезімін жеңуге көмектеседі.
Әрекет аяқталғанда, протагонист және қалған топтың мүшелері оны талдауға кіріседі. Қатысушылар өздерінің сезімдерімен, күйзелістерімен бөліседі. Бірінші қатысушылардың әрқайсысына психодрама шақырған қандай қатысы бар туралы сезімдерімен бөліседі. Мұнда өзін өзі ашу мен әрекет жасалған ашылулардың мағынасы қатысушылардың диалогтары болады.
Бұл фаза протагонистті тыныштандыру, яғни уайымдап жүрген тәжірибесі аяқталуы үшін қажет. Мұнда критиканы протагонист ғана емес, әр адам тек өзінің сезімдері мен өзінде пайда болған ассоциациялар туралы айтады. Мұнда қатысушыларда психодрама үшін аса маңызды жеке материал пайда болуы мүмкін.
Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында мектептегі ұстаздардың алдында жан - жақты дамыған, сауатты, саналы, өзіндік орыны бар үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор бола білетін азаматты тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр.
Театрландырылған ойындар ойын - қойылымдары болып саналады, бұл жерде балаларға арналған көркемдік шығармаларды сахналық қоймаларға айналдырып, оларды кейіпкер ретінде қатыстырудың маңызы зор. Баланы сахнада кейіпкер ретінде ойната отырып, оның жеке тұлғасын жан - жақты дамыту. Оның бойында әдебиетке, мәдениетке, өнерге деген құштарлықты ояту. Оқушылар сахнада шағын рөлдерде ойнау арқылы байланыстыра сөйлеуге, әдемі киініп, жинақы жүруге, үлкендермен және өзге де балалармен тіл табыса білуге үйренеді. Жетілген диалог балалардың өз пікірін жеткізе білуге жетелейді. Театрландырылған ойындар балалардың ой - өрісін кеңейтеді, балаларды әңгімеге араласуға, спектакль туралы ата - аналарына, жолдастарына әңгімелеп беруге итермелейді. Бұның бәрі сөйлеу қабілетінің дамуына, диалог түрінде сөйлеп жеткізуге септігін тигізеді.
Балалар әлемі -- өзіндік ерекшеліктері мол, күрдеді де қызықты әлем. Сол әлемге еркін еніп, небір нәзік сыр-сипаттарды сезімталдықпен танып, зерделілікпен зейін салу, зергерлікпен бейнелеу -- қаламгерлер қауымы үшін үлкен сын. Өйткені, балалардың ойлауында, дүниені тануы мен араласуында өзгеше сипат бар. Соны түсіну, әрі балғындар риза болатындай бейнелеу -- шеберлік. Тегінде өмір, орта атты үлкен ұяда неше алуан нәрсе болуы мүмкін. Әдебиет соларды қалай көрсетеді, нені көрсетеді, дәуір, замана сырын қалай бейнелейді деген мәселенің әрқашанда күн тәртібінен түспеуі де сол себептен. Көзі жаңа ашылған қайнардың кай арнаға бет алуы -- ағысты мөлдір өзенге ұласуы, немесе су аяғы құрдымға кетуі табиғаттың ықпалына байланысты. Оң-солын танып үлгірмеген, өмірдің ұзақ жолына түсіп, жан-жағына аң-таң болып қарайлап келе жатқан бала үшін де өзін-өзі тану пәнінің рухани-эмоциональдық әсері сол секілді ерекше. Қалыптасқан іргелі дәстүрдің тарихи-тәжірибесінен тамыр алған әдебиеттің, реализм, романтизм әдебиетінің уақыт сырының нақты да тірі куәсіндей образдары балалар үшін шындықтың өзіндей нанымды, әрі ерліктің, патриоттык пен адамгершіліктің жан сүйсінер жайсаң өнегесіндей. Өмірдің өзінен алынған өнеге қашанда өрендерді өрге бастаса керек. Балалар үшін өзін-өзі тану пәні сабақтарында театр қойылымдары тек қана рухани азық -- базарлық болып қана қоймай, рухани тәрбиеші де болса, қадірі арта түспек.
Н. К Крупская: Мектепке дейінгі жастағы балалар үшін ойынның ерекше маңызы бар: олар үшін ойын - оқу, олар үшін ойын - еңбек, олар үшін ойын - тәрбиенің маңызды түрі. Ойын - баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, танымдық қасиеттерін, зейінін, есте сақтау қабілетін, ауыз екі сөйлеу мәдениетін дамытады. Ойын - баланың өмірді танудағы алғашқы қадамы. Ойынның түрлері көп, қазақ тілін үйретуде театрландырылған ойындардың маңызы зор. Театрлық іс - әрекетте ертегілерді пайдалана отырып баланың ой - өрісін дамыту, сонымен бірге тыңдай білуге, есте сақтау, түсіну, рөлге бөліп, қазақша әдемі сөйлей білу мәнерін арттырамыз. Балаларға театр, әртістік өнер, сахналау, қойылым, сахна туралы түсінік беріп қызығушылығын оятамыз. Көріністерді өзара сөйлесу дағдыларын дамыта отырып, бүлдіршіндердің тілді меңгеруіне деген сүйіспеншілікті арттырамыз. Театр әр балаға қуаныш ұмтылмас әсер сыйлайды, оның көркемдік талғамын, еліктеуі мен қиялын дамытады. Әдетте адамның жеке басының қасиеттері бес жасқа дейін қалыптасады екен. Сондықтанда да баланың жан - жақты қалыптасуы үшін мектеп жасына дейінгі оқушылардың бойына жақсы, жағымды қасиеттерді сіңіре білу керек. Бала әр нәрсеге құмар, қызыққыш, ол өзінің айналасында болып жатқан өзгерісті, тамаша құбылыстарды сезінуге тырысады. Оның жан - жақты дамып, жеке тұлға болып тәрбиеленуіне, тілінің дамуын театрландырылған ойындар арқылы жетілдіруге болады [8, б.67].
Жас ұрпактардың өмірге көзқарастарының калыптасуына, ой-өрісінің өсуіне, білімінің дұрыс бағытпен жетілуіне әуелі ата-ана жауапты. Орыстың атақты педагогі А.С.Макаренко айткандай, жас баланы бұзып алып, қайта тәрбиелегеннен гөрі, алғашқы кезден бастап дұрыс тәрбиелеп есіру, әлдеқайда оңай да, дұрыс та болып шығады. Ата-анадан жақсы үлгі, өнегелі тәрбие алып ескен жас баланы мектепте тәрбиелеу де қиынға соқпайды. Мінез, әдет, дағдылар жас балаға әуелі үйде қалыптасады. Ал ата-ананың шектен тыс әлпештеуімен, еркелетуімен үйде теріс тәрбие алған жас баланың бойына сіңген теріс мінездерін кайта тәрбиелеу өте қиын. Оның еркөкірек, мен-мен, өзімшіл болып есуі де осыдан. Ендеше, өмірдің ең күрделі жағы болып саналатын ата-ананың балаларға тәрбиесі туралы мәселені шығармаларында тақырып етіп кетеру біздің драматургтеріміздің алдында тұрған керекті міндеттердің бірі болуға тиіс.
Осы тұрғыдан қарағанда Ш.Хұсаиновтың Есірткен ерке (1953 ж.) пьесасы балалар үшін де, олардын тәрбиешісі мен ата-аналары үшін де тәрбиелік мәні бар шығарма. Автор бұл шығармасында тәрбие мәселесінде кездесетін олқылықтарды батыл сынға алады. Пьесаның көптеген ұтымды шықкан жақтары бар екендігі даусыз. Шығарманың басты кейіпкері Марат, ол әке-шешенің әлпештеуінің арқасында теріс тәрбиелеиіп, кейін бұзақылығы үшін мектептен шығып, еңбек түзету лагеріне жіберілген жас бала. Оның барлық іс-әрекеттері нанымды, өмірден алынған. Алайда, Мараттың образын суреттеуде автор оны тым әсірелеп, оған қарсы күшті, ұнамды кейіпкерлерді ұмытқан. Соның нәтижесінде Марат бүкіл қаланы бұзакылығымен шулата-ды, ал оның теріс әрекеттерін әшкерелеуге пьесадағы барлық кейіпкерлер әлсіз, қолынан іс келмейтін дәрменсіз кейпінде калады. Біздіңше, осы жағдайлардың барлығы жас көрермендерге әсер етпей қоймайды, тіпті Мараттың теріс әрекеттерін әшкерелейтін ешкім болмағандықтан олар іштей ырза болып, Мараттың ерлігін қостауы да мүмкін. Өйткені, жас көрермендер театр сахнасынан көрген оқиғаға сенгіш, оны тез қабылдап, еліктегіш келеді [7, б.91].
Пьесадағы ұнамды кейіпкерлер мұғалима Анфиса Ивановна да, Мараттың жолдастары Мерхат, Нәзікендер де ұнамды іс-әрекеттерімен көріне алмаған. Автор Мерхатты тәртіпті, үздік оқушы етіп көрсетпек болған, бірақ ол жолдасы Мараттың алдында қорқақ, жүрексіз, тек соның шылауында жүрген болып көрінеді. Мерхат терезеден түседі, Мараттың қатесін көрсету орнына Саған жәрдем етейік, тек түзелемін деп уәде берші -- деп жалынады. Мүғалімнің алдында шындықты айтуға батылы жетпейді. Сонда мұны қалайша Маратқа қарсы қойылған ұнамды образ дейміз?
Анфиса Ивановнаның сөздері ақылға толы. Алайда тым жасанды, нанымсыз суреттеудің нәтижесінде өмірдегі мұғалімдеріміздің шын халі көрінбейді.
Өмірде болатын кайшылықтар мен тартыстарды сол кездегі белгілі әлеуметтік тарихи құбылыстың мәніне сәйкестендіре отырып суреттеу -- қоғам дамуының негізгі заңын шындық тұрғыдан аша білу деген сөз. Мұндай шеберлік тек өмірдің неше алуан кұбылыстарын терең білетін талантты жазушының ғана қолынан келеді. Жазушы олай суреттеу үшін өз шығармасының әрбір кейіпкерін өмір сүрген ортасымен тығыз байланыста суреттеуі тиіс. Сонда ғана ол типтік образ жасай алады. Олай болса, драматургтеріміздің ұнамды образ жасалмауының бір себебі, олардың өмірді аз білуінен, кейіпкерін өмір сүрген ортасымен байланыста суреттей алмауынан. Біздің қазіргі жағдайымызда Мараттай бір-екі тәртіпсіз оқушыларды мектептен кездестіруіміз мүмкін. Бірақ бүкіл мектеп коллективін жалғыз балаға қарсы қойып, ешбір нәтиже шығара алмай, акырында милнционерге айдатып жіберді дегенге кім сенеді? Мұны тек мектеп мүғалімдерін бейшара дәрменсіз, мүсәпір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі. Орта буын сынып оқушыларына әртістік шеберлікті - қалыптастыруға мүмкіндік беретін білім, бейімділік пен дағдылар жүйесі.Оқушылардың әртістік шеберлігін жетілдіруда мынадай мәселелер шешімін табуы тиіс:
- білім деңгейінде педагогикалық әртістік шеберлікті актер дайындаудағы маңызды сапа ретінде жүйелі зерттеулердің жүргізілуі;
Оқушылардың тұлғасын дамытуда және оны жүзеге асырудағы мәнін талдай отырып, біліктілікті арттыру жүйесінде жан -жақты қарастыру;
- Оқушылардың шығармашылық бағыттылығын дамыту; мүмкіндіктерін ашу;
- пәнді жүйелі тереңдетіп оқыту, өзіндік жұмыстар мен сабақ кестесіне шығармашылық күндерді ендіру;
- Мектепте Оқушылардың жеке қызығушылықтарына, қабілеттеріне, оған базалық оқу жоспарын жүзеге асыруға белсенді араласуға себеп болатын мүмкіндіктеріне сәйкес білім қызметтерін ұсыну.
Бұлардың барлығы өте маңызды және бүгінгі қоғам талабына сай болашақ маманның жан-жақты даярлығына, жеке тұлғасының қалыптасуына, оқыту үдерісін жетілдіруде және педагогикалық үдерістің жүйелі сипатын біртұтас шығармашылық құбылыс ретінде дамытуға мүмкіндік беретіні сөзсіз. Әсіресе, студенттің даралық мүмкіндіктерінің барынша ашылуына және дамуына, онда жеке кәсіби педагогикалық әртістік шеберлік ерекшеліктерінің танылуына себеп болатын шығармашылық қызметке кәсіби даярлау жолдарына ерекше назар аудару қажет.
Осы бағытта ғана актерлер қоғамдағы өзінің орнын нығайтып, мотивациялық-құнды рухани қарым-қатынасты білім мазмұнын қалыптастырып, ұрпақ тәжірибесіне сапалы бағдар бере алатын болады.
Орта буын сынып оқушыларына педагогикалық шығармашылық пен әртістік шеберлікке өзін-өзі тәрбиелеуін (оқытушының бағыттауымен) болашақ актердің теориялық және практикалық даярлығымен үйлесімді сабақтастырғанда ғана нәтижелі болады. Өзін-өзі және іс-әрекетін ұйымдастыруда студенттер өз тұлғасын, сапалық кұрылымын тани отырып, өзінің келеңсіз және жағымды жақтарын аныктап, кәсіби маңызды ерекшеліктерді, сапаларды дамытуға бағытталады.
Болашақ актердің даярлық жүйесінде кәсіби әртістік шеберлігін қалыптастыру педагогикалық және психологиялық курстардың, педагогикалық шығармашылыққа арналған арнайы тақырыптардың енуі; өзінде шығармашылық бастауды дамытуға бағытталған тапсырмалар мен жаттығулар жүйесін жасау; педагогикалық қызмет ерекшеліктерін міндетті түрде ескеретін жақын пәндерді біріктіруде жүзеге асады [1]. ЖОО оқу үдерісі кезінде болашақ актерлерді кәсіби қалыптастыру, педагогикалық әртістік шеберлікті дамыту жағдайы әрқашан қызығушылық тудыратын өзекті мәселе. Осы мәселе жөнінде Л.И.Божовичтің [2] тұлғаның ішкі бағдары түсінігін пайдалана отырып, адамның ішкі рухани дамуын көп жағдайда тұлғаның кәсіби маман ретінде дамуымен байланыстырады.
Педагогикалық шеберлік - тұлғаны жан-жақты дамыту мен жетілдіруге, оның көзқарасын, қабілеттерін, әлеуметтік мәнді әрекеттерге қажеттіліктерін қалыптастыруға бағытталған барлық іс-әрекет түрін ұйымдастыру біліктілігі. Қазіргі замандағы педагогикалық білім беру тұжырымдамасы тұлғаның шығармашылық қабілеттерін дамыту, кәсіби шеберлігін дамыту басты міндет. Осы орада педагогикалық шеберлік мәселесін шетелдік В.С.Гребнев, Л.В Занина, Н.П. Меншикова, В.А Кан-Калик, Н.Д Никандаров, Н.А. Морева зерттесе, педагогикалық артистизмді Ю.П. Азаров, Ш.А. Амонашвили, О.С. Булатова, Ж.В. Ваганова, Г.А. Гарипова, В.И. Загвязинский, В.А. Кан-Калик, Е.П. Ильин, А.С. Макаренко, С.Д. Якушева және т.б. ғалымдар қарастырған. Педагогикалық шеберлік М.А Құдайқұлов, Г.К Ахметова, Е.Б Дайрабаев. Педагогикалық әртістікті И.Ф Исаев, Е.К Бәйдібекова, Буланова, Шығармашылық қабілетті дамытуды шығармашылы,һқ белсендендіру әдіс тәсілдерді жетілдіру И.Н Нұғманов, Ғ.М Құсайынов, А.Е.Тайрабаева және т.б ғалымдар басқарған ғармашылық жет Б.Оспанова, Қ Ералин, І.Сманов. Тұлғаның креативтілік қабілетін дамыту және ккем өнер
Өзін-өзі тану рухани - адамгершілік білім беру тұжырымдамасы рет-ретімен қолданылатын барлық тұрғылардың жиынтықталуының маңызын танытатын теориялық тұрғыны сипаттайды. Ол Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңындағы, халықаралық конвенциялардағы, сондай-ақ өкіметтің және Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігінің басқа да нормативтік құжаттарындағы, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан 2030 атты жолдауындағы тұжырымдамалы идеяларды бірізділікпен дамытуға мүмкіндік беретінімен міндеттелінген. Сонымен бірге Өзін-өзі тану тұлғаның адамгершіліктік-рухани сауатын ашуға бағытталған мүлдем басқа бағдары, ұстанымдары, теориялық тұрғылары мен әдістемелері бар жаңашыл курс бола отырып аталған құжаттардың шегінен асып түседі.
Зерттеу барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тың тақырып бүгінгі күнге дейін өз шешімін таппаған. Сондықтан, оқушылардың өзін-өзі тану пәні негізінде әртістік қабілеті қалыптастырылып іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбын Өзін-өзі тану сабақтарында театр қойылымдары арқылы оқушылардың әртістік шеберлігін қалыптастыру деп таңдадық.
Зерттеудің мақсаты: орта буын оқушыларының әртістік шеберлігін қалыптастыру жолдарын ғылыми-теориялық тұрғыдан жүйелеу және әдістемелік тұрғыдан негіздеу, ұсыныстар жасау.
Зерттеудің нысаны: оқушылардың әртістік шеберлігін дамыту процесі.
Зерттеудің пәні: орта буын оқушыларының әртістік шеберлігін қалыптастыру.
Зерттеудің мақсаты: орта буын оқушыларының әртістік шеберлігін қалыптастыру жолдарын ғылыми-теориялық тұрғыдан жүйелеу және әдістемелік тұрғыдан негіздеу, ұсыныстар жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, орта буын оқушыларының әртістік шеберлігін қалыптастыру мәселесі ғылыми-теориялық тұрғыда негізіделсе және оның моделі мен көрсеткіштері, деңгейлері айқындалса онда орта буын оқушыларының әртістік шеберлігін қалыптастыруға мүмкіндік туaды.
Зерттеудің міндеттері:
әртістік шеберлік ұғымының мәнін ашу;
орта буын оқушыларының өзін-өзі тану пәні әртістік шеберлігін қалыптастырудың үлгісін жасау, өлшемдері, көрсеткіштері және деңгейлерін анықтау;
оқушылардың әртістік шеберлігін қалыптастыру жолдарын тәжірибеде тексеру, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
әртістік шеберлік ұғымының мәнін ашылды.
орта буын оқушыларының өзін-өзі тану пәні әртістік шеберлігін қалыптастырудың үлгісін жасау, өлшемдері, көрсеткіштері және деңгейлерін анықталды.
оқушылардың әртістік шеберлігін қалыптастыру жолдарын тәжірибеде тексеру, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді.
Зерттеудің базасы: Алматы қаласындағы № 122 жалпы білім беретін мектеп.
Зерттеудің құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПӘНІ САБАҚТАРЫНДА ТЕАТР ҚОЙЫЛЫМДАРЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӘРТІСТІК ШЕБЕРЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Театр қойылымдары арқылы оқушылардың әртістік шеберлігін қалыптасуының зерттелуі
Театр (грекше theatron - ойын-сауық орны; ойын-сауық) - сахналық өнердің өмір көріністерін драмалық әрекет арқылы көрермендердің көз алдында актерлер күшімен бейнелейтін бір түрі; ойын-сауық немесе спектакль; түрлі сахналық ойын-сауықтар, сонымен қатар жалпы мәдени шаралар өткізілетін орын-жай. Театрдың тарихи жағынан қалыптасып, даму, өсіп-өркендеу жолы әрбір ұлттың, әр халықтың өмір-тұрмысымен, олардың жалпы тарихымен және тұрлаулы мәдениетімен тығыз байланысты. Басқа өнер түрлері сияқты театр өнері де қоғамдық ой-сананың негізгі бір формасы болып табылады.
Театр - оқушыны эстетикалық адамгершілік пен ізгілікке тәрбиелеудің аса маңызды құралы. Оның өзгеше бір қасиеті, яғни әрекетке құрылған табиғаты сахналық ойын-сауықтың мазмұн-желісі мен идеялық-эстетика негізін құрайтын драма арқылы ашылады. Театр әдеби шығарманы сахналық әрекетпен, өзіне тән бейнелі театрлық бояу-өрнекпен жаңа күйге түсіреді де драмадағы мінез-кейіптерді, олардың өзара қарым-қатынастарынан, қақтығыстарынан туатын талас-тартыс пен іс-қарекеттеріне жан бітіріп, тірілтіп жібереді. Осыған орай көрермендер де театр сахнасында өтіп жатқан оқиға әрекет пен оған қатысушы-қаһармандардың ой-арманына, шат күлкісі мен сезім діріліне, күйінішіне, жалпы тіршілік-тынысына бейжай, немқұрайлы емес, қайта бар ынта-зейінімен, ынтызар көңілімен қарайды, яғни олар осы сәтте сахналық өмір көріністерінің жай бейтарап, салқынқанды бақылаушысынан гөрі тікелей қатысушысы ретінде бой көрсетеді. Түптеп келгенде театрдың қоғамдық-тәрбиелік қызметі мен идеялық-эмоциялық және көркемдік-эстетикалық әсер күші де осыған саяды. театрдағы басты тұлға, пьесадағы берілген жағдайға байланысты әрекет етіп, сахналық қаһарманның характерін жасайтын - актер. Ол сахнада шығармалық процесс кезінде пьеса материалын өзінің болмыс шындық туралы ой-түсінігімен, өмірде көріп-байқағандарымен, эстетикалық сезім-түйсігімен үнемі байытып, толықтырып отырады. Бұл тұста актердің бойынан орындаушылық өнерге қоса ойшыл суреткерлік қасиет те айқын аңғарылады. Актер образы пьеса және спектакльді қоюшы-режиссердің (қара Режиссерлік өнер) түсінік-шешімі мен түсіндірмесі негізінде өмірге келеді. Өнердің өзге түрлеріндей театр да өмір шындығын көркем образдар жүйесі арқылы бейнелейді. Ал мұның өзі спектакль бойынша жүзеге асады [5, б.102].
Театр өнері оқушылардың өзгелерге деген, басқа халықтар өмірі мен қоғам тіршілігіне деген ынта-ықыласын арттырумен қатар, достық сезімін де күшейте түсуге игі әсер етеді. Дүние жүзіндегі түрлі халықтардың географиялық-тарихи даму өзгешелігі мен олардың өмір-тұрмысы, әдет-ғұрпы, психикалық хал-жайы әр алуан театр жүйелерінің туып, қалыптасуына ықпал жасады. Осыған орай еуропалық театрларды және Шығыс елдерінің (Жапония, Қытай, Yндістан, т.б.) театр мәдениетін, Америка, Африка, Мұхит аралдары халықтарының өзіндік сипаты бар театр өнерін де атауға болады. Театрдың әрекет пен сауыққа негізделген мән-мағынасы тарихи тұрғыда, оның өмірге алғаш келуімен байланысты айқындалады. Адамзат тарихымен қоса жасасып келе жатқан театрдың қайнар көзі ежелгі замандағы аңшылық пен ауыл шаруашылық ойын-сауықтарына, халық мерекелері мен салт-жораларына саяды. Осы негізде пайда болған алғашқы трагедиялық және комедиялық сипаттағы дәстүрлі ойын-сауықтар мазмұнынан драмалық тартыстар мен сюжеттердің нышандары, сондай-ақ хор әндері, билер, диалогтар, киім киіп, сән-салтанат құру, маскамен бет-әлпетін өзгерту бой көрсетті. Ойын-сауық әрекетінің діни-салттық негізден бірте-бірте арылып бөлінуі, қаһарманның хор тобынан алдыңғы қатарға шығуы және көпшілік мейрамдарын арнайы ұйымдастырылған ойын-сауыққа айналдыру әдеби драмалардың тууына қолайлы жағдай жасады. Актерлер мен көрермендерге жіктеліп бөліну Т-дың аса маңызды қоғамдық қызметін айқындай түсті. Бұл процесс еуропалық театр өнерінің өркен жаюына зор ықпал жасаған Ежелгі Грекия театрында айқын көрініс тапты. Біздің заманымыздан бұрын 5 ғасырдың өзінде-ақ ежелгі гректердің мемлекет-қалаларында театр қоғамдық өмірдің орталығына айналды. Бұларда ойын-сауықтар бүкіл халық мерекесі саналды. Аспан аясында, төбесі ашық алып амфитеатрларға он мыңдаған көрермендер жиналып, ойын-сауықты тамашалап отырды. Ал мұндай ойын-сауықтар маман актерлерден басқа хорға қатысатын барлық көрермен-азаматтардың өздерін де қамтитын болған. Ежелгі грек драматургтері Эсхил, Софокл мен Еврипид трагедияларында аңыз құдайлары мен қаһармандарының тұлғасы жасалды, ал Аристофан комедияларында ежелгі дәуірдің саяси және әлеуметтік күресі бейнеленіп, қоғамда орын тепкен кемшіліктер мен орынсыз жайлар өткір күлкі отына ұшырады. Грек театр мәдениетінің дәстүрі жаңа қоғамдық өмірдің ерекшелігіне орай Ежелгі Рим театрында өзінің жаңа даму жолын тапты. Рим театрында (драматургтер Плавт, Сенека, Теренций, т.б.) спектакльді қою мен театр техникасы едәуір дамып, сахна түрлері өзгерді; ойын-сауықтың жаңа түрлері, оның ішінде мифологиялық сюжетке құрылған музыка-би сауығы - пантомима пайда болды. Ойын-сауықтың көптеген алуан түрлері Ежелгі Шығыс елдерінде де, соның ішінде Жапонияда, Индонезияда, Қытайда, Yндістанда, т.б. елдерде туып, өрістей бастады[11, б.97].
Балалар әлемі -- өзіндік ерекшеліктері мол, күрделі де қызықты әлем. Сол әлемге еркін еніп, небір нәзік сыр-сипаттарды сезімталдықпен танып, зерделілікпен зейін салу, зергерлікпен бейнелеу -- қаламгерлер қауымы үшін үлкен сын. Өйткені, балалардың ойлауында, дүниені тануы мен араласуында өзгеше сипат бар. Соны түсіну, әрі балғындар риза болатындай бейнелеу -- шеберлік. Тегінде өмір, орта атты үлкен ұяда неше алуан нәрсе болуы мүмкін. Әдебиет соларды қалай көрсетеді, нені көрсетеді, дәуір, замана сырын қалай бейнелейді деген мәселенің әрқашанда күн тәртібінен түспеуі де сол себептен. Көзі жаңа ашылған қайнардың кай арнаға бет алуы -- ағысты мөлдір өзенге ұласуы, немесе су аяғы құрдымға кетуі табиғаттың ықпалына байланысты. Оң-солын танып үлгірмеген, өмірдің ұзақ жолына түсіп, жан-жағына аң-таң болып қарайлап келе жатқан бала үшін де өзін-өзі тану пәнінің рухани-эмоциональдық әсері сол секілді ерекше. Қалыптасқан іргелі дәстүрдің тарихи-тәжірибесінен тамыр алған әдебиеттің, реализм, романтизм әдебиетінің уақыт сырының нақты да тірі куәсіндей образдары балалар үшін шындықтың өзіндей нанымды, әрі ерліктің, патриоттык пен адамгершіліктің жан сүйсінер жайсаң өнегесіндей. Өмірдің өзін1ен алынған өнеге қашанда өрендерді өрге бастаса керек. Балалар үшін өзін-өзі тану пәні сабақтарында театр қойылымдары тек қана рухани азық -- базарлық болып қана қоймай, рухани тәрбиеші де болса, қадірі арта түспек.
Мектепте орта сынып оқушыларын тәрбиелеу мен дамыту ісіне байланысты мақсаттарды шешуде театр ерекше рөл атқарады. Театр әр балаға қуаныш ұмытылмас әсер сыйлайды, оның көркемдік талғамын, еліктеуі мен қиялын дамытады[3, б.79]. Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында мектептегі ұстаздардың алдында жан - жақты дамыған, сауатты, саналы, өзіндік орыны бар үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор бола білетін азаматты тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр.
Театрландырылған ойындар ойын - қойылымдары болып саналады, бұл жерде балаларға арналған көркемдік шығармаларды сахналық қоймаларға айналдырып, оларды кейіпкер ретінде қатыстырудың маңызы зор. Баланы сахнада кейіпкер ретінде ойната отырып, оның жеке тұлғасын жан - жақты дамыту. Оның бойында әдебиетке, мәдениетке, өнерге деген құштарлықты ояту. Оқушылар сахнада шағын рөлдерде ойнау арқылы байланыстыра сөйлеуге, әдемі киініп, жинақы жүруге, үлкендермен және өзге де балалармен тіл табыса білуге үйренеді. Жетілген диалог балалардың өз пікірін жеткізе білуге жетелейді. Театрландырылған ойындар балалардың ой - өрісін кеңейтеді, балаларды әңгімеге араласуға, спектакль туралы ата - аналарына, жолдастарына әңгімелеп беруге итермелейді. Бұның бәрі сөйлеу қабілетінің дамуына, диалог түрінде сөйлеп жеткізуге септігін тигізеді. Сахналық өнерге баулыған балалар жаттаған сөзінің мағынасына сәйкес, күйінікті-сүйінікті сезімдеріне сәйкес тебірене мәнерлеп айта білуге үйренеді. Соның нәтижесінде олардың шығармашылық қабілеттері оянды. Бейнелеу, көркем әдебиет, тіл дамыту сабақтарын байланыстырып өткізгенде, әр сабақтың соңы әрқашанда дерлік ертегі сюжетімен байланысты қойылымдармен аяқталып отырды. Сонымен қатар, балалардың сөздік қоры толықтырылды, сөйтіп олардың белсенділігі артты, сабақтар мен сауық кештері еркін де қызықты түрде өтетін болды. Балалар өздерін еркін де бос ұстап, сабаққа ынталана, құштарланып қатысып отырды. Осы жұмыстарды өткізген кезеңде әрбір ұлттық халық ертегілерінен көріністер қойылды.
Балалар өз беттерімен ойнаған дербес іс-әрекетінде де театр ойындарының түрлерін жиірек қолданатын болды. Драмалық жанрға бейімделген ойындар өздігінен туындап тәрбие жұмыстарының барысында ертегілер, сюжетті көріністер де жиі қолданылып, тіпті кейде ертегінің кейбір бөліктері өзгертіліп отырылды. Топ ішінде емін- еркін жүріп, өздеріне сабақ уақытында керекті ойын құралдарын өздері таңдап алып отырды.
Балалардың шығармашылығы тек ролдерді орындаған кезде ғана емес, сонымен қатар қуыршақтар, декорациялар дайындағанда да көрінді. Қуыршақтардың түр-түрін, шымылдықтар, декорация жасау кезеңдегі ұжымдық жұмыстар балалардың ұйымшылдығы мен белсенділігін арттырды. Балалардың шығармашылық қабілеттерін, сөйлеу мәдениеті мен ой-өрісін, дүниетанымын жетілдіруде театр ойындар түрі тиімді нәтиже береді.
Әдетте адамның жеке басының қасиеттері бес жасқа дейін қалыптасады екен. Сондықтанда да баланың жан-жақты қалыптасуы үшін мектеп жасынадағы оқушылардың бойына жақсы, жағымды қасиеттерді сіңіре білу керек. Бала әр нәрсеге құмар, қызыққыш, ол өзінің айналасында болып жатқан өзгерісті, тамаша құбылыстарды сезінуге тырысады. Оның жан-жақты дамып, жеке тұлға болып тәрбиеленуіне, тілінің дамуын театрландырылған ойындар арқылы жетілдіруге болады. Ал, театрландырылған ойындарды балалар қызықтап ойнайды. Театрландырылған ойындар желелі рөлдік ойындардан тек желісі ғана емес, сондай-ақ ойнау іс-әрекетінің сипатымен ерекшеленетіні айқындалған. Театрландырылған ойындар ойын - қойылымдары болып саналады, бұл жерде балаларға арналған көркемдік шығармаларды сахналық қойылымдарға айналдырып, оларды кейіпкер ретінде қатыстырудың маңызы зор. Баланы сахнада кейіпкер ретінде ойната отырып, оның жеке тұлғасын жан-жақты дамыту. Оның бойында әдебиетке, мәдениетке, өнерге деген құштарлықты ояту. Бүлдіршіндер сахнада шағын рөлдерде ойнау арқылы байланыстыра сөйлеуге, әдемі киініп, жинақы жүруге, үлкендермен және өзге де балалармен тіл табыса білуге үйренеді. Жетілген диалог балалардың өз пікірін жеткізе білуге жетелейді.
Ойын барысында ойын ситуациясына бейімделу, алғашқы да жекелеген элементерді, кейінен рөлді толығымен ойнау арқылы баланың ой-өрісі,қиялы дамиды. Рөлді ойнау арқылы өз кейіпкерін алдына елестетіп қана қоймай, бала оның әрекеттерін, сезімдерін сезінеді. Осындай эмоциялық күйлер баланы бұрын байқамаған өмір көріністеріне таң қалдырып,өз сезімін мимика, ым-ишара, тағы басқа көріністер арқылы біреуге үйретеді. Адамның ішкі позициясы өзінің объективті бейнеленуінде тұлғаның кәсіби қалыптасуында көрініс береді. Нәтижесінде, болашақ кәсіби шеберлігіне деген жалпы жағымды эмоциялык қарым-қатынасы дамиды.
Білім беру үдерісін және оқу-тәрбие саласындағы құбылыстардың басты нәтижесі әдіснама мәселесінде: біріншіден, әдіснама логикалық ойлаудың, іс-әрекетінің әдісі мен құралы, әрі оның құрылымы туралы ғылым ретінде қабылданса, екіншіден, ол ғылыми қабылдаудың әдісі мен нормасы ретінде қарастырылып, теориялық дамудың әдіснамасы немесе қабылдаудың түрлері ретінде педагогикалық шындықтың анықтамасы болып есептелінеді.
1944 жылы 6 қыркүйекте Алматыда жас көрермендер Театрын (ЖКТ) ашу туралы қаулы шығады. ЖКТ ұйымдастырушысы және бірінші режиссер болған КСРО халық артисі, КСРО мемлекеттік сыйлығының, Лениндік сыйлықтың лауреаты, Социалистік Еңбек Ері Н. И. Сац. Театр болып қалыптасуына В. С. Розов көмегін тигізді. 1945 ж., 7 қарашада Алматылық сәбилер алғаш театрдың табалдырығын аттады. Таңертең Е. Шварцтың Қызыл телпек пьесасы бойынша қойылған Н.И. Сацтың спектаклі, кешке Исидора Штоктың Лейденді қоршау пьесасы бойынша драматург әрі режиссер Виктор Розовтың қойылымы жүрді. 1946 ж. қазақ труппасы құрылды.
Белгілі психолог А.К. Маркова Кәсіптік психология атты еңбегінде кәсібилік ұғымына кәсіби адам деп кәсіби іс-әрекеттер нормаларын меңгерген, кәсіптік қарым-қатынасты жоғары дәрежеде жүзеге асыратын, кәсіби шеберлікке ұмтылатын және қол жеткізген, кәсіптік этиканы сақтайтын, кәсіптік құралдар арқылы өзінің жеке тұлғалық қасиеттерін өзгертетін және дамытатын, кәсібіне шығармашылық үлес қосуға ұмтылатын, кәсіптік тәжірибелерін үнемі байытатын, өзінің кәсіптік нәтижелерімен қоғамды қызықтыратын және соған ұмтылатын, қоғамда өз кәсібінің беделінің жоғарылауына үлес қосатын тұлғаны жатқызады [3].
Шеберліктің ең жоғары сатысы - өнер, шығармашылық. Шеберлік іс-әрекет тұлғаның жеке қасиеттері мен әрекеті ретінде жалпы және кәсіптік білім алу барысында қалыптасады. Шеберлік тәжірибе мен еліктеу арқылы қалыптасуы мүмкін. Педагогикалық шеберлік мұғалімнің кәсіби білім, дағды және біліктерін меңгерудің жоғарғы сатысын көрсетіп қоймайды, сонымен қатар бұл мұғалімінің қоғам талаптарына сай білім беру мен тәрбиелеу жүйесінде жоғары дәрежеде әрекет жасауын да талап етеді.
Педагогикалық шеберлік - тәрбиелеу мен оқытудың жоғары және ұдайы жетілдірілуінен туған өнер. Шеберліктің негізінде мұғалімнің жеке мәдениеті, білімі мен ой-өрісі педагогикалық техникамен, сондай-ақ, алдыңғы озық тәжірибемен ұштасып жатады, нәтижесінде қорытынды шығады. Шеберлікке қол жеткізуде студенттің іс-әрекетін, сабақ барысындағы белсенділігін нәтижеге қол жеткізудің кепілі ретінде қараймыз.
Болашақ мұғалімдерді шеберлікке баулу, тәрбиелеу жоғары педагогикалық оқу орындарында ең алдымен жекелеген мамандыққа байланысты пәндерді меңгерумен қатар педагогиканы, психологияны, әдістемені оқуға байланысты жүзеге асырылды. Сондықтан да бұл пәндердің негізінде студенттерге жоғары кәсіптік мамандықты игеруді мақсат етіп қоюмен бірге, студенттердің бұл пәнді оқып үйренуге деген ынтасын арттыру керек. Болашақ мұғалімдерді шеберлікке баулу жалпы педагогтық мамандыққа баулып тәрбиелеудің орталық біріктіру аспектісі болуға тиіс.
Якушева С.Д. Педагогикалық шеберлік негіздері деген еңбегінде шеберлікті бес түрге бөледі:
1. Мазмұндылық;
2. Мақсаттылық;
3. Аспаптық;
4. Жүйелілік;
5. Құрылымдық - деп қарастырады.
Н. К Крупская: Мектепке дейінгі жастағы балалар үшін ойынның ерекше маңызы бар: олар үшін ойын - оқу, олар үшін ойын - еңбек, олар үшін ойын - тәрбиенің маңызды түрі. Ойын - баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, танымдық қасиеттерін, зейінін, есте сақтау қабілетін, ауыз екі сөйлеу мәдениетін дамытады. Ойын - баланың өмірді танудағы алғашқы қадамы. Ойынның түрлері көп, қазақ тілін үйретуде театрландырылған ойындардың маңызы зор. Театрлық іс - әрекетте ертегілерді пайдалана отырып баланың ой - өрісін дамыту, сонымен бірге тыңдай білуге, есте сақтау, түсіну, рөлге бөліп, қазақша әдемі сөйлей білу мәнерін арттырамыз. Балаларға театр, әртістік өнер, сахналау, қойылым, сахна туралы түсінік беріп қызығушылығын оятамыз. Көріністерді өзара сөйлесу дағдыларын дамыта отырып, бүлдіршіндердің тілді меңгеруіне деген сүйіспеншілікті арттырамыз. Театр әр балаға қуаныш ұмтылмас әсер сыйлайды, оның көркемдік талғамын, еліктеуі мен қиялын дамытады. Әдетте адамның жеке басының қасиеттері бес жасқа дейін қалыптасады екен. Сондықтанда да баланың жан - жақты қалыптасуы үшін мектеп жасына дейінгі оқушылардың бойына жақсы, жағымды қасиеттерді сіңіре білу керек. Бала әр нәрсеге құмар, қызыққыш, ол өзінің айналасында болып жатқан өзгерісті, тамаша құбылыстарды сезінуге тырысады. Оның жан - жақты дамып, жеке тұлға болып тәрбиеленуіне, тілінің дамуын театрландырылған ойындар арқылы жетілдіруге болады .Жас ұрпактардың өмірге көзқарастарының калыптасуына, ой-өрісінің өсуіне, білімінің дұрыс бағытпен жетілуіне әуелі ата-ана жауапты. Орыстың атақты педагогі А.С.Макаренко айткандай, жас баланы бұзып алып, қайта тәрбиелегеннен гөрі, алғашқы кезден бастап дұрыс тәрбиелеп есіру, әлдеқайда оңай да, дұрыс та болып шығады. Ата-анадан жақсы үлгі, өнегелі тәрбие алып ескен жас баланы мектепте тәрбиелеу де қиынға соқпайды. Мінез, әдет, дағдылар жас балаға әуелі үйде қалыптасады. Ал ата-ананың шектен тыс әлпештеуімен, еркелетуімен үйде теріс тәрбие алған жас баланың бойына сіңген теріс мінездерін кайта тәрбиелеу өте қиын. Оның еркөкірек, мен-мен, өзімшіл болып есуі де осыдан. Ендеше, өмірдің ең күрделі жағы болып саналатын ата-ананың балаларға тәрбиесі туралы мәселені шығармаларында тақырып етіп кетеру біздің драматургтеріміздің алдында тұрған керекті міндеттердің бірі болуға тиіс.
1.2 Өзін-өзі тану сабақтарында театр қойылымдары арқылы оқушылардың әртістік шеберлігін қалыптастыру мүмкіндіктері
Психодраманың негізін салушы Якоб Леви Морено (1889 1974). Университетте оқумен қатар, Морено ойын әдістемелерінің терапевттік потенциалдары туралы да ойлады. Бұған түрткі болған оның балалар ойынына қарауы еді, процесс кезінде ол серуендеп жүрген балалардың өз қиялдарына берілулеріне де көңіл бөлді. Морено балалардың шығармашылығын және спонтандылығын дамыту үшін
Морено үлкендер үшін балалар патшалығын түсінікті болуы туралы ойлады. Ол Венаның үйлерінің бірінен соңғы қабаттан пәтер жалдап, сонда ол өзінің актер достарымен рөлдік және импровизациялық ойындар ұйымдастыратын, әркім өз тілеуі бойынша әртүрлі рөлдерді ойнай алатын импровизация Театрын құрды. Импровизациялық Театр жеке қабілетінің өзгеруінің практикасына немесе психикалық дамуының гармонизациясына бағытталмаған еді. Ұқсас позитивті әрекеттер тек театрлық қойылымдардың қосалқы әсерлері ретінде белгіленді. Мореноның басты идеясы және оның негізгі дәлелдері рухани түрде болды:өз ойын еркін жеткізу үшін шексіз мүмкіндікті шығармашылық МЕНді өмір театрында нақтылау қажет.
1925 жылы Морено АҚШқа қоныс аударды.Бэкон қаласында(Нью Йорк штаты) ол жеке психиатриялық санатория ашады. Оның негізінде импровизациялық театрды дамыту жалғасатын терапевттік театр құрылады. Театр үш қабатты сахнадан, көрермендік залдан тұратын балконнан тұрады. Бұл сахнада Морено көп жылдар бойы вендік жол салушылардан психодраманы құрып, оны көп дербес техникалардан тұратын дифференциалды психотерапевттік әдіске айналдырды.
1931-1932 жылдары Морено топтық жұмыс кезінде спецификациялық құрамды операцияларды анықтау үшін топтық психотерапия терминін енгізді. 1942 жылы Бекон қаласында психодраманың қажетті бір бөлігі болып қалатын әдістерін зерттейтін және техникалық тәсілдерді өңдейтін психодраматикалық терапия клиникасы ашылды.
Топтық психотерапия терминінің пайда болуы
Топтық психотерапия - психотерапевт жетекшілігімен арнайы құрылған адамдар тобы келесідей мақсаттарға жету үшін: ішкі кофликтің шешімі, күйзелістен арылу, мінез-құлықтағы ауытқушылықты коррекциялау, басқа да психотерапевтік жұмыстың жүйелі түрде кездесетін психотерапияның формасы. Психотерапияның бастапқыда топтық ретінде жасалған, мәселен, психодрама, социодрама секілді әдістері бар.
Психодрама топтың мүшесі жүргізушінің және топтың көмегімен өз өміріндегі мәнді жағдайларын мәселеге қатысты сахнада ойнап, драматикалық түрде көрсететін терапияның әдісі. Өзінің қарапайым нұсқасында психодрама бұл драматикалық импровизация клиенттің ішкі әлемін зерттеу үшін қолданылатын топтық терапевттік процесс. Психодрама бұл жеке тәжірибені қайта өңдеуін арнайы құрылған шарттар бойынша рөлдердің сахнада ойналуы арқылы қолданатын әдіс. Әрекет мәселенің нақтылануына және анықталуына, катарсис әрекеті кезіндегі жетістіктерге, инсайтқа, ескі орнатулардың қайта орындалуына және когнитивті паттерндерге, сәйкес әрекеттердің өзгеруіне себепші болады.
Психодрамада:
* Жаңа рөлдер зерттеледі;
* Альтернативті аффективті және әрекетті стильдер зерттеледі;
* Іздеу және мәселелердің конструтивтілеу модельдерін шешу апробациясы орындалады;
Морено өмірдің өзі әрекеттерден және өзара әрекеттесуден болады деп санады. Сондықтан оның әдісіне оларға бағыты артықшылығы болады. Әрекет, психодрама құрылған физикалық қозғалыс, сондай вербальды емес әрекеттер сигналы ретінде қажетті деректі қолдану өзіңді және басқаларды тану мүмкіндігін жоғарылатады. Ойнау процесінде әдепкі вербальды қорғаныс реакцияларына әсері төмендейді, сондықтан психодрама адамдармен өздерінің күйзелістері мен әрекетсіздіктеріне интелектуализацияға бейімді жұмыста өте әсерлі болады. Морено психодрама адам әртүрлі өмірге қатысты немесе қатысты емес рөлдерде өзін белсенді көрсете алатындай қажетті шарттарды құрады деп санады.
Спонтандылық және шығармашылық арнайы түсініктер Якоб Мореномен жасалған әрекет теориясы мен тұлғаның ядросын құрастырады. Екі түсінік те Морено Спонтанды театрмен жұмыста және балалар ойынын зерттеу процесі кезінде алынған тәжірибеге негізделген.
Морено психодрамадағы спонтанды әрекетті әлеуметтік рөлдердің өсіп жатқан ригидтілігіне емдеуші ретінде қарастырды. Психодраманың тобында мүшелері өздерінің рөлдік репертуарларын кеңейтуге және ойлап көрмеген мүмкіндіктері туралы өзіндік зерттемелеріне бағыт беруге үйренеді. Драманы дамыту аясында топ мүшелері өздерінің арнайы жеке мәселелерінің шешімдерін табуға мүмкіндік алады. Морено психодрама адамға қорқыныштан арылатын және шығармышылық бостандығын алатын жаңа, дамудың жоғары деңгейіне өтуге көмектесе алады деп санады. Мореноның кейбір сөздері адамзаттың келесі эволюциясының әрекеті оның шығармашылыққа басқаларына қарағанда бейімдеу өкілдерінің өмір сүруіне бағытталғанына сенетіндей әсер қалдырады.
Морено енгізген теле түсінігі клиент пен психотерапевттің арасындағы екі жақты эмоциямен алмасуды білдіреді. Теле тек психодраматикалық ситуацияларда тундайтын оң және теріс эмоциялардан тұрады. Морено бұны индивидтердің бір бірін цементпен сезінуі, яғни топты нығайту және басқа контексте индивидтердің арасындағы эмоциялардың бір жаққа немесе басқа жаққа ауысып отыруы деп атады. Топтың мүшелері рөлдерімен ауысқанда немесе өмірге басқа көзбен қарауға тырысқанда, олардың арасында телеқатынас пайда болады. Психодрама топта кейбір қатысушылар өздерінің басқаларды қабылдау туралы талқылайтын лабораториялық шарттарды құрады.
Психодрама келесі негізгі рөлдерден немесе элементтерден тұрады:
1) Қоюшы режиссер арнайы дайындалған психолог немесе психотерапевт. Топтың басшысы режиссер деп аталады. Режиссер топта қатысушылардың жеке мәселелерін зерттеуге итермелейтін және өткізілген жұмысына әсер ететін климат құруға көмектеседі. Психодраманың режиссеры басқа типтердің психокорекциялық топтардың басшыларына қарағанда көбірек белсенділік танытады.
Режиссер үш түрлі фунцияны орындайды: қоюшы, терапевт, аналитик. Режиссер қоюшының рөлінде топта жұмысты ұйымдастырып, қатысушылардың ойларын сахналық қойылымда жеткізілуіне көмектеседі. Қоюшы психодраманың актерларының психикалық жағдайына және оның көрермендерінің көңіл күйіне вербальды және вербальды емес барлығына сезімтал болуы қажет. Жақсы қоюшының басты қасиеттері деп жұмысқа шығармашылықты қарауы, психодраматикалық әрекетке топтың барлық қатысушыларын қызықтыра білуін санауға болады.
Протогонист драманың қазіргі уақытта басты рөлдегі адамның ситуациясы қойылып жатқан адам. Протагонист белгілі бір психодраматикалық акттің орталық фигурасы болып табылады. Протагонисттер өз өмірлерінің образдарын құрады. Олар басты персонаж болып табылады, және оларға бүкіл топтың назары аударылған. Протагонист сирек кездесетін көрсету және жаны ашитын партнерлерінің көзінше өзінің жағдайларының версиясын дамыту мүмкіндігін алады. Протагонист жағдайлар қойылымдарының ашық ұсыныстары мен оның қатысушыларымен қолданады. Егер ол бастығын тиран ретінде қабылдайтын болса,ол оны тура солай қоюға әбден құқығы бар. Режиссердың, аудиторияның, арнайы қойылымдық әдістердің көмегімен протагонист инсайтқа жету үшін және нақты өмірде функциялау әрекетін жақсарту үшін өз психологиялық белсенді реалын құрады.
2) Өзіндік ойындар (өзіндік МЕН ) психодрамадағы протагонистердің партнеры. Өзіндік ойындар протагонистің өзімен таңдалынуы немесе режиссермен айтуымен болуы мүмкін.
Өзіндік МЕНнің рөлін жақсы ойнаушы осы рөлге тез кіре алатын және оны ойнап шығатын болуы қажет. Осы рөлді ойнау үшін ол протагонист таныстырғандай немесе интуицияға сенсек, өзін ұқсас нақты жағдайларда ұстағандай емес ойнауы қажет.
Өзіндік МЕН үш түрлі тапсырмадан тұрады:
* Қиялдағы адамдар мен нақты өмірде жоқ адамдарды суреттейді;
* Жүргізуші мен протагонист арасындағы адам болады;
* Социотерапевтикалық функцияны орындайды протагонистке жеке тұлғалар арасындағы қарым қатынастардызерттеуге немесе суреттеуге болады, сонымен қатар өзінің өмірлік партнерларымен психодраматикалық диалог жүргізуге болады.
4) Көрермендер қалған психодрамада белсенді рөл атқармайтын басқа топтың мүшелері. Соңғы кезеңде олар болған нәрсеге ойларын айтады және психодрамамен ұқсас өздерінің мәселелері, конфликтері туралы әңгімелейді. Көрермендер жаңа көзқараспен қарағанда, өз мәселелеріне қарай алады және инсайт жағдайына жете алады.
5) Сахналық психодраматикалық әрекеттің кеңістікті ұжымы.
Драма кезінде келесі маңызды аспектілерді көрсетуге болады
1) Протагонист әртүрлі эмоционалды жағдайлар мен әрекеттің типтік
моделінің бүкіл құрамын көрсетеді.
2) Психодраматикалық әрекеттің мазмұны оның өмірінде бастан кешірмеген аспектісі айналады.
3) Арнайы техникалардың кезінде қайта құрылады және сезінбеген орнатулар мен сезімдер ашылады.
4) Ішкі және сыртқы нақтылықтар адамның қабылдауымен тереңделінеді және кеңейтіледі.
Кесте 1 - Психодраманың негізгі фазалары
Негізгі фазалары
Мәні
1 фаза - жаттығу
Жаттығу өз кезегінде, үш деңгейден тұрады:
- Қатысушылардың двигательдік белсенділігін келе келе күшейту;
- Спонтанды мінез құлық реакцияларын ынталандыру;
- Топ мүшелерінің нақты тапсырма мен тақырыпқа назарларын аудару;
Жаттығу топтың мүшелері спонтанды әрекет ету мен тәуекелге бару үшін сенім мен қауіпсіздік атмосферасын құруға бағытталған. Ол басқа топтардың немесе режиссермен құрылған жұмыстың тәсілдеріне байланысты вербальды немесе вербальды емес болуы мүмкін.
2 фаза - Психодраматикалық әрекет
Бұл фаза психодраманы инсайтқа немесе катарсиске жеткізетін идеалды жағдайда сахналау. Осы фазада негізгі әдістер мен психодраманың техникалары қолданылады.
Протагонисті топ мүшелерімен алдын ала танысу мақсатында режиссер таңдайды немесе қандайда бір қатысушы өзін осы рөлге ұсынуы мүмкін. Режиссер протагонистің түсініктемелерін тыңдап,сахналық қойылымда мәселелерді көрсету үшін қажетті информацияны алады. Ситуацияның өзгешелігі түсініктірек бола бастағанда оны айтып емес оны ойнауын протагонистен сұрайды.
Протагонист сахнаны жағдайға максимальды түрде сәйкес болуы үшін қолдағы шаралардың көмегі арқылы қояды. Психодраманың кеңістігі мүмкіндіктердің қажетті таңдауларын ұсынуы керек. Қарапайым нұсқасында осы бөлмедегі орындықтар театрдың көремендері үшін жасалынғандай қойылады. Сахна ұйымдастырылады және көрсетіледі.
3 фаза интеграция немесе сезімдермен айырбас
Протагонистке жалғыз қалу және шорқақтық сезімін жеңуге көмектеседі.
Әрекет аяқталғанда, протагонист және қалған топтың мүшелері оны талдауға кіріседі. Қатысушылар өздерінің сезімдерімен, күйзелістерімен бөліседі. Бірінші қатысушылардың әрқайсысына психодрама шақырған қандай қатысы бар туралы сезімдерімен бөліседі. Мұнда өзін өзі ашу мен әрекет жасалған ашылулардың мағынасы қатысушылардың диалогтары болады.
Бұл фаза протагонистті тыныштандыру, яғни уайымдап жүрген тәжірибесі аяқталуы үшін қажет. Мұнда критиканы протагонист ғана емес, әр адам тек өзінің сезімдері мен өзінде пайда болған ассоциациялар туралы айтады. Мұнда қатысушыларда психодрама үшін аса маңызды жеке материал пайда болуы мүмкін.
Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында мектептегі ұстаздардың алдында жан - жақты дамыған, сауатты, саналы, өзіндік орыны бар үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор бола білетін азаматты тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр.
Театрландырылған ойындар ойын - қойылымдары болып саналады, бұл жерде балаларға арналған көркемдік шығармаларды сахналық қоймаларға айналдырып, оларды кейіпкер ретінде қатыстырудың маңызы зор. Баланы сахнада кейіпкер ретінде ойната отырып, оның жеке тұлғасын жан - жақты дамыту. Оның бойында әдебиетке, мәдениетке, өнерге деген құштарлықты ояту. Оқушылар сахнада шағын рөлдерде ойнау арқылы байланыстыра сөйлеуге, әдемі киініп, жинақы жүруге, үлкендермен және өзге де балалармен тіл табыса білуге үйренеді. Жетілген диалог балалардың өз пікірін жеткізе білуге жетелейді. Театрландырылған ойындар балалардың ой - өрісін кеңейтеді, балаларды әңгімеге араласуға, спектакль туралы ата - аналарына, жолдастарына әңгімелеп беруге итермелейді. Бұның бәрі сөйлеу қабілетінің дамуына, диалог түрінде сөйлеп жеткізуге септігін тигізеді.
Балалар әлемі -- өзіндік ерекшеліктері мол, күрдеді де қызықты әлем. Сол әлемге еркін еніп, небір нәзік сыр-сипаттарды сезімталдықпен танып, зерделілікпен зейін салу, зергерлікпен бейнелеу -- қаламгерлер қауымы үшін үлкен сын. Өйткені, балалардың ойлауында, дүниені тануы мен араласуында өзгеше сипат бар. Соны түсіну, әрі балғындар риза болатындай бейнелеу -- шеберлік. Тегінде өмір, орта атты үлкен ұяда неше алуан нәрсе болуы мүмкін. Әдебиет соларды қалай көрсетеді, нені көрсетеді, дәуір, замана сырын қалай бейнелейді деген мәселенің әрқашанда күн тәртібінен түспеуі де сол себептен. Көзі жаңа ашылған қайнардың кай арнаға бет алуы -- ағысты мөлдір өзенге ұласуы, немесе су аяғы құрдымға кетуі табиғаттың ықпалына байланысты. Оң-солын танып үлгірмеген, өмірдің ұзақ жолына түсіп, жан-жағына аң-таң болып қарайлап келе жатқан бала үшін де өзін-өзі тану пәнінің рухани-эмоциональдық әсері сол секілді ерекше. Қалыптасқан іргелі дәстүрдің тарихи-тәжірибесінен тамыр алған әдебиеттің, реализм, романтизм әдебиетінің уақыт сырының нақты да тірі куәсіндей образдары балалар үшін шындықтың өзіндей нанымды, әрі ерліктің, патриоттык пен адамгершіліктің жан сүйсінер жайсаң өнегесіндей. Өмірдің өзінен алынған өнеге қашанда өрендерді өрге бастаса керек. Балалар үшін өзін-өзі тану пәні сабақтарында театр қойылымдары тек қана рухани азық -- базарлық болып қана қоймай, рухани тәрбиеші де болса, қадірі арта түспек.
Н. К Крупская: Мектепке дейінгі жастағы балалар үшін ойынның ерекше маңызы бар: олар үшін ойын - оқу, олар үшін ойын - еңбек, олар үшін ойын - тәрбиенің маңызды түрі. Ойын - баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, танымдық қасиеттерін, зейінін, есте сақтау қабілетін, ауыз екі сөйлеу мәдениетін дамытады. Ойын - баланың өмірді танудағы алғашқы қадамы. Ойынның түрлері көп, қазақ тілін үйретуде театрландырылған ойындардың маңызы зор. Театрлық іс - әрекетте ертегілерді пайдалана отырып баланың ой - өрісін дамыту, сонымен бірге тыңдай білуге, есте сақтау, түсіну, рөлге бөліп, қазақша әдемі сөйлей білу мәнерін арттырамыз. Балаларға театр, әртістік өнер, сахналау, қойылым, сахна туралы түсінік беріп қызығушылығын оятамыз. Көріністерді өзара сөйлесу дағдыларын дамыта отырып, бүлдіршіндердің тілді меңгеруіне деген сүйіспеншілікті арттырамыз. Театр әр балаға қуаныш ұмтылмас әсер сыйлайды, оның көркемдік талғамын, еліктеуі мен қиялын дамытады. Әдетте адамның жеке басының қасиеттері бес жасқа дейін қалыптасады екен. Сондықтанда да баланың жан - жақты қалыптасуы үшін мектеп жасына дейінгі оқушылардың бойына жақсы, жағымды қасиеттерді сіңіре білу керек. Бала әр нәрсеге құмар, қызыққыш, ол өзінің айналасында болып жатқан өзгерісті, тамаша құбылыстарды сезінуге тырысады. Оның жан - жақты дамып, жеке тұлға болып тәрбиеленуіне, тілінің дамуын театрландырылған ойындар арқылы жетілдіруге болады [8, б.67].
Жас ұрпактардың өмірге көзқарастарының калыптасуына, ой-өрісінің өсуіне, білімінің дұрыс бағытпен жетілуіне әуелі ата-ана жауапты. Орыстың атақты педагогі А.С.Макаренко айткандай, жас баланы бұзып алып, қайта тәрбиелегеннен гөрі, алғашқы кезден бастап дұрыс тәрбиелеп есіру, әлдеқайда оңай да, дұрыс та болып шығады. Ата-анадан жақсы үлгі, өнегелі тәрбие алып ескен жас баланы мектепте тәрбиелеу де қиынға соқпайды. Мінез, әдет, дағдылар жас балаға әуелі үйде қалыптасады. Ал ата-ананың шектен тыс әлпештеуімен, еркелетуімен үйде теріс тәрбие алған жас баланың бойына сіңген теріс мінездерін кайта тәрбиелеу өте қиын. Оның еркөкірек, мен-мен, өзімшіл болып есуі де осыдан. Ендеше, өмірдің ең күрделі жағы болып саналатын ата-ананың балаларға тәрбиесі туралы мәселені шығармаларында тақырып етіп кетеру біздің драматургтеріміздің алдында тұрған керекті міндеттердің бірі болуға тиіс.
Осы тұрғыдан қарағанда Ш.Хұсаиновтың Есірткен ерке (1953 ж.) пьесасы балалар үшін де, олардын тәрбиешісі мен ата-аналары үшін де тәрбиелік мәні бар шығарма. Автор бұл шығармасында тәрбие мәселесінде кездесетін олқылықтарды батыл сынға алады. Пьесаның көптеген ұтымды шықкан жақтары бар екендігі даусыз. Шығарманың басты кейіпкері Марат, ол әке-шешенің әлпештеуінің арқасында теріс тәрбиелеиіп, кейін бұзақылығы үшін мектептен шығып, еңбек түзету лагеріне жіберілген жас бала. Оның барлық іс-әрекеттері нанымды, өмірден алынған. Алайда, Мараттың образын суреттеуде автор оны тым әсірелеп, оған қарсы күшті, ұнамды кейіпкерлерді ұмытқан. Соның нәтижесінде Марат бүкіл қаланы бұзакылығымен шулата-ды, ал оның теріс әрекеттерін әшкерелеуге пьесадағы барлық кейіпкерлер әлсіз, қолынан іс келмейтін дәрменсіз кейпінде калады. Біздіңше, осы жағдайлардың барлығы жас көрермендерге әсер етпей қоймайды, тіпті Мараттың теріс әрекеттерін әшкерелейтін ешкім болмағандықтан олар іштей ырза болып, Мараттың ерлігін қостауы да мүмкін. Өйткені, жас көрермендер театр сахнасынан көрген оқиғаға сенгіш, оны тез қабылдап, еліктегіш келеді [7, б.91].
Пьесадағы ұнамды кейіпкерлер мұғалима Анфиса Ивановна да, Мараттың жолдастары Мерхат, Нәзікендер де ұнамды іс-әрекеттерімен көріне алмаған. Автор Мерхатты тәртіпті, үздік оқушы етіп көрсетпек болған, бірақ ол жолдасы Мараттың алдында қорқақ, жүрексіз, тек соның шылауында жүрген болып көрінеді. Мерхат терезеден түседі, Мараттың қатесін көрсету орнына Саған жәрдем етейік, тек түзелемін деп уәде берші -- деп жалынады. Мүғалімнің алдында шындықты айтуға батылы жетпейді. Сонда мұны қалайша Маратқа қарсы қойылған ұнамды образ дейміз?
Анфиса Ивановнаның сөздері ақылға толы. Алайда тым жасанды, нанымсыз суреттеудің нәтижесінде өмірдегі мұғалімдеріміздің шын халі көрінбейді.
Өмірде болатын кайшылықтар мен тартыстарды сол кездегі белгілі әлеуметтік тарихи құбылыстың мәніне сәйкестендіре отырып суреттеу -- қоғам дамуының негізгі заңын шындық тұрғыдан аша білу деген сөз. Мұндай шеберлік тек өмірдің неше алуан кұбылыстарын терең білетін талантты жазушының ғана қолынан келеді. Жазушы олай суреттеу үшін өз шығармасының әрбір кейіпкерін өмір сүрген ортасымен тығыз байланыста суреттеуі тиіс. Сонда ғана ол типтік образ жасай алады. Олай болса, драматургтеріміздің ұнамды образ жасалмауының бір себебі, олардың өмірді аз білуінен, кейіпкерін өмір сүрген ортасымен байланыста суреттей алмауынан. Біздің қазіргі жағдайымызда Мараттай бір-екі тәртіпсіз оқушыларды мектептен кездестіруіміз мүмкін. Бірақ бүкіл мектеп коллективін жалғыз балаға қарсы қойып, ешбір нәтиже шығара алмай, акырында милнционерге айдатып жіберді дегенге кім сенеді? Мұны тек мектеп мүғалімдерін бейшара дәрменсіз, мүсәпір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz