Тыныс алу жүйесі туралы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Өкпенің жалпы құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2. Тыныс алудың физиологиялық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.3. Қуаңшылық аймақтарды мекендейтін омыртқалылардың тыныс мүшелерінің бейімделуінің морфофункциональді ерекшеліктері ... 24
1.4. Биік таулы аймақтарды мекендейтін омыртқалылардың тыныс мүшелерінің бейімделуінің морфофункциональді ерекшеліктері ... 25
1.5. Әртүрлі биотопта тіршілік ететін қосмекенділердің өкпелерінің нәзік құрылысына салыстырмалы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
1.6. Әртүрлі биотопты мекендейтін бауырымен жорғалаушылардың өкпелерінің нәзік құрылысына салыстырмалы сипаттама ... ... ... ... .30
1.7. Организмдердің өкпесіне жоғары температура мен гипоксияның морфологиялық әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
1.8. Өкпеге төменгі температураның морфологиялық әсері ... ... ... ... ... .33
1.9. Темекі түтінімен әсер еткен кездегі өкпенің ультрақұрылысының өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.1. Зерттелетін аймақ және зертеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.2. Гистологиялық препараттарды дайындау әдістері ... ... ... ... ... ... ... .37
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛҚЫЛАУ ... ... ... ... ... ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Өкпенің жалпы құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2. Тыныс алудың физиологиялық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.3. Қуаңшылық аймақтарды мекендейтін омыртқалылардың тыныс мүшелерінің бейімделуінің морфофункциональді ерекшеліктері ... 24
1.4. Биік таулы аймақтарды мекендейтін омыртқалылардың тыныс мүшелерінің бейімделуінің морфофункциональді ерекшеліктері ... 25
1.5. Әртүрлі биотопта тіршілік ететін қосмекенділердің өкпелерінің нәзік құрылысына салыстырмалы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
1.6. Әртүрлі биотопты мекендейтін бауырымен жорғалаушылардың өкпелерінің нәзік құрылысына салыстырмалы сипаттама ... ... ... ... .30
1.7. Организмдердің өкпесіне жоғары температура мен гипоксияның морфологиялық әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
1.8. Өкпеге төменгі температураның морфологиялық әсері ... ... ... ... ... .33
1.9. Темекі түтінімен әсер еткен кездегі өкпенің ультрақұрылысының өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.1. Зерттелетін аймақ және зертеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.2. Гистологиялық препараттарды дайындау әдістері ... ... ... ... ... ... ... .37
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛҚЫЛАУ ... ... ... ... ... ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Тыныс алу жүйесі адам мен жануарлар тіршілігінде маңызды жүйе болып табылады. Тыныс алу организмдер мен қоршаған орта арасында газ алмасуды жүзеге асырады, яғни қанды оттегімен байытып және ол жерден көмірқышқыл газын шығарады. Газ алмасу қан мен ауа арасында өкпе қабырғаларының альвеолдары және сол жерде орналасқан қан капиллярлар арқылы диффузды жолмен жүзеге асырылады.
Жануарлардың өкпе құрылымы жағынан ең күрделі мүше болып таылады. Онда 40-қа жуық әр түрлі клетка типтері идентифицерленген, олардың әр қайсысы цитологиялық және функционалдық жағынан маманданған.
Жануарлардың организміндегі физиологиялық процестерге температура және ылғалдылық елеулі әсерін тигізеді. Адам және жануарлар организміне сыртқы ортаның кейбір жағдайлары қолайсыз фактор ретінде әсер етеді.
Ортаның организмге әсер етуші факторлары жеке бейімделушілік өзгерістер қатарына қосылады және түрлік құбылыстар, орнықты тұқым қуалаушылық өзгерістер белгілі популяциялық және экологиялық арнаулы түрі эволюция процесінде пайда болады.
Жануарлардың өкпе құрылымы жағынан ең күрделі мүше болып таылады. Онда 40-қа жуық әр түрлі клетка типтері идентифицерленген, олардың әр қайсысы цитологиялық және функционалдық жағынан маманданған.
Жануарлардың организміндегі физиологиялық процестерге температура және ылғалдылық елеулі әсерін тигізеді. Адам және жануарлар организміне сыртқы ортаның кейбір жағдайлары қолайсыз фактор ретінде әсер етеді.
Ортаның организмге әсер етуші факторлары жеке бейімделушілік өзгерістер қатарына қосылады және түрлік құбылыстар, орнықты тұқым қуалаушылық өзгерістер белгілі популяциялық және экологиялық арнаулы түрі эволюция процесінде пайда болады.
1 Ахмедов К.Ю. Дыхание человека при высокогорной гипокии. Душанбе; Боним, 1971, стр. 184
2 Видовые и природно-климатические адаптация организма животных (физиолого-генетические исслед.) // Рефераты док.к ІІІ. Всесоюз. Совещ. По экологической физиологии, биохимии и морфологии: Новосибирск: 1967.- стр. 68
3 Султанов Ф.Ф. вопросы физиологичесие механизмов адаптации органзма к жаркому климату. Ашхабад. Ылым: 1970, стр.124
4 Романова Л.К. Исследование особенности секреции альфеолярного сурфактанта в легких крыс.Москва. МГУ, 1979, стр.106
5 Антонов И.И. Температурной гомеостаз и гипероксия. Москва. Медицина. 1989, стр.16
6 Кадыралиев Т.К. Морфологические изменение легочных артериальной гипертензии // 1990 №2 Т52. стр.36-40
7 Калабухов Н.И. Периодические изменение в организме грызунов. Ленинград. Наука; 1969, стр.84
8 Есипов И.К. Легкое в норме. Новосибирск. НАука. 1975, стр.136-137
9 Романова Л.К. Жаворонков А.А. Лемперд В.А. и др. Адаптационные механизмы, обеспечивающие поверхностное натяжение в легких // Физиология человека. 1977. №6 стр.1006-1022
10 Мажбич Б.И. Непомнящих М.Л. Лушникова Е.Л. О механизме легочной гипертензии у крыс высокогорной гипоксии // Бюлл. экс. био. и мед. 1996 №3 стр.324-327
11 Козлов Н.Б. медико-биологические аспекты действия на организм высокой внешней температуры. Москва. 1989 стр.32
12 Лямцев В.Т. Белов В.Г. Арбузов А.А. Шакиров Г.Ш. Сурфактантная система и структура респираторного отдела легких в период дезадаптации после однократного воздействия острой баракамерной гипоксиии // Бюлл. эксп. биол и мед. 1988 №1. стр 95-98
13 Сапаров Қ.Ә. Нуртазин С.Т. Утжанова З. Стресс жағдайында жеңіл гипоксияға өкпенің бейімделуінің морфологиялық ерекшеліктері // Вестник КазГУ Сер.биол. №2. 2001 стр.127-130
14 Разенков И.П. Влияние высокой температуры на животной организм и организм человека. Экспериментально – физиологические исследования. М.1934 стр.314
15 Середенко М.М. Розова Е.В. Изменение аэрогемотического барьера легких при гипертермии. Бюлл.экспер.биол.и мед. Москва 1991 №5 стр.123-125
16 Лазарис Н.А.Ю. Серебрянский И.А. Электронно – микроскопические строение стенки легочных альвеолы и изменение легочной мембраны при отеки легких. Арх.патол. 1960. Т.22 стр.3-12
17 Султанов Ф.Ф. Высокая внешняя температура и точно – гуморальные факторы организма. Ашхабад. Ылым. 1973 стр.199
18 Нұрышов М. «Адам анатомиясы» Алматы «Қарасай» 2006
19 М.Р. Сапин., Г.Л. Билич. «Анатомия человека» Книга 1. Москва «Высшая школа» 1996. Стр 441-449
20 Клеточная билогия легких в норме и при потологии. /Под ред. В.В Ерохин., Л.К. Романовой. – М.: Медицина, 2000. –стр 469
21 Бреслав И.С., Исаев Г.Г. Физиология дыхания /Отв.ред. –СПб.: Наука, 1994- стр 473-450
22 Бреслав И.С. Особенности регуляции дыхания человека. –СПб.: Наука, 1994- стр 7-16
23 О.Д. Мядлец «Основы частной гистологии» Москва, Медицинская книга. Н.Новгорд. Издат. НГМА 2002 стр 141-148
24 Ерохин В.В. Функциональная морфология легких. М. Медицина, 1987 стр.287
25 Вейбель Э.Р. Морфометрия легких человека. Москва. Медицина 1970 стр.175
26 Гистология /Под редакцией В.Г. Елисееве., Ю.И. Афанасьева., Н.А. Юриной. Изд. «Медицина» Москва 1963. Стр 501-510
27 Сапаров Қ.Ә. Морфологические основа адаптации легких наземных позвоночных. Дисс. Алматы 2003 стр.80-85
28 С.Т. Нуртазин Биодинамика легких ТЕТRAPODA и некоторые вопросы эволюционной морфологии-Алматы Издательство «Қазақ университеті» 1997г
29 Тузова Р.В.Эволюция домашних животных.М.: Знание, 1989, 616
30 Масенов Т.М. Биодинамика легких млекопитающих-Алма-ата Наука, 1968г., с.269
31 Мухаметгалиев Ф.М. о биодинамики легких //ТР.Алмтинского ЗВИ,т.Y, 1953г. с.159-199
32 Несіпбаев Т., Жануарлар физиологиясы –Алматы, 2005г. с.125-147
33 Масенов Т.М, Нуртазин К сравнительной биоморфологии легких млекопитающих // Изд.АИ КазССР сер/биол. 1971г., №6 стр.14-20
34 Масенов Т.М., Балгамбетов Т, Нуртазин С.Т., /Сравнительная гистология и гистохимия железисто-секретирующею аппараты легких неземных позвоночных //Физиолого-морфологическое изучение адаптации организмов. Алма-ата, 1980г., с.24-36
35 Ерохин В.В Функциональная морфология легких –М. Медицина 1987г., стр.270
36 Сапаров К.А. Сравнительное элементарно микроскопическое изучения респираторного эпителия легких некоторых наземных позвоночных. Дисс. канд. биол. Наук.-Алматы, 1982., стр 168.
37 Сәтбаев және т.б. Адам және жануар физиологиясы. Алматы ,1989., бет 126-128
38 Нуртазин С.Т. Биодинамика легких диссертация. Алматы 1997г., стр 203
39 Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е., Омыртқалылар зоологиясы I том. Алматы 2007ж. 159-163 бет
40 Мяделец О.Д. Основы частной гистологий. Москва 2002г. с.134-149
41 Шевченко.Ю. Гипоксия. Адаптация, патогенез, клиника / СПб.: «ЭЛБИ-СПб» 2000
42 Экология: Учебник для технических вузов/ Л.И. Цветкова, М.И. Алексеев и др.; Под ред. Л.И. Цветковой. – М.: Изд-во АСВ; СПб. Химиздат, 1999. – стр.488
43 Ромер А., Парсонс Т. Анатомия позвоночных. М.:Том1,П 1992, стр-355
44 Есимсиитова З.Б., Жалпы гистология. Алматы 2008ж. 4-19 бет
45 Слоним А.Д. Адаптаций организмов, мигрирующих в горы экологическая физиология животных. Под.ред. Л.Д. Слонина. Л:Наука, 1982.стр 371-383
46 Афанасьев А. Цитология, гистология и эмбриология. М.: «Медицина», 2003 ж., 263 -265 б.
47 Труды VII Всесоюзного съезда анатомов, гистологов и эмбриологов. Тбилиси.: 6-13 июнь 1966 ж., 461-463б.
48 Горовая А. Н., Бобырь Л. Ф., Дигурко Ы. М., Клинкина И. И. Методологические аспекты оценки мутагенных факторов //Цитология и генетика 1994 ж, Т 28, №3, 78-87 б.
49 Романова Л.К. Респираторный отдел легких // Клеточная биология легких в норме и при потологии \ Под.ред. В.В. Ерохина М. Медицина 200 стр.113-153
50 Зайцева К.К. Круглова Л.А. Состояние легочного сурфаканта у животных разных видов // Бюлл. экспер. биол. 1978 стр.11-13
51 В.В.Ерохин сурфактантная система легкого // Арх. пат. 1973 б.-Т.35, №9 –стр. 3-10
52 Волкова О.В. Елецкий Ю.К. Основы гистологии с гистологической техникой М.Медицина 1982 стр.304
53 Мисюра А.Н., Марченковская А.А., «Характеристика некоторых морфофизиологических показателей озерных лягушки из водоемах с различной степенью антропогенной нагрузки». Украина: 2005. стр.132
54 Луцик О.Д., Iванова А.Й., Кабак К.С., Чайковський Ю.Б. Гiстологiя людини.– Київ: Книга плюс, 2005
55 Гистология / Под ред. Афанасьева Ю.И., Юриной Н.А. – М.: Медицина, 2005
56 Практикум по общей гистологии для кредитно-модульной системы обучения/ Под ред. Баринова Э.Ф. – Д-К – 2006. – 232 с
57 Практикум по частной гистологии для кредитно-модульной системы обучения/ Под ред. Баринова Э.Ф. Часть I. Д–К – 2009. – 267 с
58 Гистофизиология висцеральных систем. Учебное пособие для кредитно-модульной системы обучения/ Под ред. Баринова Э.Ф. – Донецк. «Каштан», 2010. – 328 с. 8 илл
59 Баринов Э. Ф., Лыков А.А., Николенко О.И., Бондаренко Н.Н., Атлас электронной микроскопии по частной гистологии.– Донецк: Изд-во Донецкого медицинского университета, 1997.– Т. 1,2
60 Антипчук Ю.П. Соболева А.Д. Сравнительная гистология легких позвоночных//под ред Есиповой- новосибирск: Наука 1971 стр.176
61 Романова Л.К. Жаворонков А.А. Лемперд В.А. и др. Адаптационные механизмы, обеспечивающие поверхностное натяжение в легких // Физиология человека. 1977. №6 стр.1006-1022
62 Сайкс М.К., М.У. Мак Никол, Э.ДЖ.Кэмбелл. «Дыхательная недостаточность», М., «Медицина». 1974
63 Иванов И.Ф., Ковальский П.А. Цитология, гистология, эмбриология. М. – 1976. – С 432 – 435
64 Безруков Н.И. Рост яйцеклеток и фоликулов у мозоленогих // Архив анатомии, гистологии и эмбриологии. - № 5. – 1976. - С. 32 – 39
65 Горовая А. Н., Бобырь Л. Ф., Дигурко Ы. М., Клинкина И. И. Методологические аспекты оценки мутагенных факторов //Цитология и генетика 1994 ж, Т 28, №3, 78-87
66 Масенов Т.М., Балгамбетов Т, Нуртазин С.Т., /Сравнительная гистология и гистохимия железисто-секретирующею аппараты легких неземных позвоночных //Физиолого-морфологическое изучение адаптации организмов. Алма-ата, 1980г., с.24-36
67 Слоним А.Д. Адаптаций организмов, мигрирующих в горы экологическая физиология животных. Под.ред. Л.Д. Слонина. Л:Наука, 982. стр 371-383
2 Видовые и природно-климатические адаптация организма животных (физиолого-генетические исслед.) // Рефераты док.к ІІІ. Всесоюз. Совещ. По экологической физиологии, биохимии и морфологии: Новосибирск: 1967.- стр. 68
3 Султанов Ф.Ф. вопросы физиологичесие механизмов адаптации органзма к жаркому климату. Ашхабад. Ылым: 1970, стр.124
4 Романова Л.К. Исследование особенности секреции альфеолярного сурфактанта в легких крыс.Москва. МГУ, 1979, стр.106
5 Антонов И.И. Температурной гомеостаз и гипероксия. Москва. Медицина. 1989, стр.16
6 Кадыралиев Т.К. Морфологические изменение легочных артериальной гипертензии // 1990 №2 Т52. стр.36-40
7 Калабухов Н.И. Периодические изменение в организме грызунов. Ленинград. Наука; 1969, стр.84
8 Есипов И.К. Легкое в норме. Новосибирск. НАука. 1975, стр.136-137
9 Романова Л.К. Жаворонков А.А. Лемперд В.А. и др. Адаптационные механизмы, обеспечивающие поверхностное натяжение в легких // Физиология человека. 1977. №6 стр.1006-1022
10 Мажбич Б.И. Непомнящих М.Л. Лушникова Е.Л. О механизме легочной гипертензии у крыс высокогорной гипоксии // Бюлл. экс. био. и мед. 1996 №3 стр.324-327
11 Козлов Н.Б. медико-биологические аспекты действия на организм высокой внешней температуры. Москва. 1989 стр.32
12 Лямцев В.Т. Белов В.Г. Арбузов А.А. Шакиров Г.Ш. Сурфактантная система и структура респираторного отдела легких в период дезадаптации после однократного воздействия острой баракамерной гипоксиии // Бюлл. эксп. биол и мед. 1988 №1. стр 95-98
13 Сапаров Қ.Ә. Нуртазин С.Т. Утжанова З. Стресс жағдайында жеңіл гипоксияға өкпенің бейімделуінің морфологиялық ерекшеліктері // Вестник КазГУ Сер.биол. №2. 2001 стр.127-130
14 Разенков И.П. Влияние высокой температуры на животной организм и организм человека. Экспериментально – физиологические исследования. М.1934 стр.314
15 Середенко М.М. Розова Е.В. Изменение аэрогемотического барьера легких при гипертермии. Бюлл.экспер.биол.и мед. Москва 1991 №5 стр.123-125
16 Лазарис Н.А.Ю. Серебрянский И.А. Электронно – микроскопические строение стенки легочных альвеолы и изменение легочной мембраны при отеки легких. Арх.патол. 1960. Т.22 стр.3-12
17 Султанов Ф.Ф. Высокая внешняя температура и точно – гуморальные факторы организма. Ашхабад. Ылым. 1973 стр.199
18 Нұрышов М. «Адам анатомиясы» Алматы «Қарасай» 2006
19 М.Р. Сапин., Г.Л. Билич. «Анатомия человека» Книга 1. Москва «Высшая школа» 1996. Стр 441-449
20 Клеточная билогия легких в норме и при потологии. /Под ред. В.В Ерохин., Л.К. Романовой. – М.: Медицина, 2000. –стр 469
21 Бреслав И.С., Исаев Г.Г. Физиология дыхания /Отв.ред. –СПб.: Наука, 1994- стр 473-450
22 Бреслав И.С. Особенности регуляции дыхания человека. –СПб.: Наука, 1994- стр 7-16
23 О.Д. Мядлец «Основы частной гистологии» Москва, Медицинская книга. Н.Новгорд. Издат. НГМА 2002 стр 141-148
24 Ерохин В.В. Функциональная морфология легких. М. Медицина, 1987 стр.287
25 Вейбель Э.Р. Морфометрия легких человека. Москва. Медицина 1970 стр.175
26 Гистология /Под редакцией В.Г. Елисееве., Ю.И. Афанасьева., Н.А. Юриной. Изд. «Медицина» Москва 1963. Стр 501-510
27 Сапаров Қ.Ә. Морфологические основа адаптации легких наземных позвоночных. Дисс. Алматы 2003 стр.80-85
28 С.Т. Нуртазин Биодинамика легких ТЕТRAPODA и некоторые вопросы эволюционной морфологии-Алматы Издательство «Қазақ университеті» 1997г
29 Тузова Р.В.Эволюция домашних животных.М.: Знание, 1989, 616
30 Масенов Т.М. Биодинамика легких млекопитающих-Алма-ата Наука, 1968г., с.269
31 Мухаметгалиев Ф.М. о биодинамики легких //ТР.Алмтинского ЗВИ,т.Y, 1953г. с.159-199
32 Несіпбаев Т., Жануарлар физиологиясы –Алматы, 2005г. с.125-147
33 Масенов Т.М, Нуртазин К сравнительной биоморфологии легких млекопитающих // Изд.АИ КазССР сер/биол. 1971г., №6 стр.14-20
34 Масенов Т.М., Балгамбетов Т, Нуртазин С.Т., /Сравнительная гистология и гистохимия железисто-секретирующею аппараты легких неземных позвоночных //Физиолого-морфологическое изучение адаптации организмов. Алма-ата, 1980г., с.24-36
35 Ерохин В.В Функциональная морфология легких –М. Медицина 1987г., стр.270
36 Сапаров К.А. Сравнительное элементарно микроскопическое изучения респираторного эпителия легких некоторых наземных позвоночных. Дисс. канд. биол. Наук.-Алматы, 1982., стр 168.
37 Сәтбаев және т.б. Адам және жануар физиологиясы. Алматы ,1989., бет 126-128
38 Нуртазин С.Т. Биодинамика легких диссертация. Алматы 1997г., стр 203
39 Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е., Омыртқалылар зоологиясы I том. Алматы 2007ж. 159-163 бет
40 Мяделец О.Д. Основы частной гистологий. Москва 2002г. с.134-149
41 Шевченко.Ю. Гипоксия. Адаптация, патогенез, клиника / СПб.: «ЭЛБИ-СПб» 2000
42 Экология: Учебник для технических вузов/ Л.И. Цветкова, М.И. Алексеев и др.; Под ред. Л.И. Цветковой. – М.: Изд-во АСВ; СПб. Химиздат, 1999. – стр.488
43 Ромер А., Парсонс Т. Анатомия позвоночных. М.:Том1,П 1992, стр-355
44 Есимсиитова З.Б., Жалпы гистология. Алматы 2008ж. 4-19 бет
45 Слоним А.Д. Адаптаций организмов, мигрирующих в горы экологическая физиология животных. Под.ред. Л.Д. Слонина. Л:Наука, 1982.стр 371-383
46 Афанасьев А. Цитология, гистология и эмбриология. М.: «Медицина», 2003 ж., 263 -265 б.
47 Труды VII Всесоюзного съезда анатомов, гистологов и эмбриологов. Тбилиси.: 6-13 июнь 1966 ж., 461-463б.
48 Горовая А. Н., Бобырь Л. Ф., Дигурко Ы. М., Клинкина И. И. Методологические аспекты оценки мутагенных факторов //Цитология и генетика 1994 ж, Т 28, №3, 78-87 б.
49 Романова Л.К. Респираторный отдел легких // Клеточная биология легких в норме и при потологии \ Под.ред. В.В. Ерохина М. Медицина 200 стр.113-153
50 Зайцева К.К. Круглова Л.А. Состояние легочного сурфаканта у животных разных видов // Бюлл. экспер. биол. 1978 стр.11-13
51 В.В.Ерохин сурфактантная система легкого // Арх. пат. 1973 б.-Т.35, №9 –стр. 3-10
52 Волкова О.В. Елецкий Ю.К. Основы гистологии с гистологической техникой М.Медицина 1982 стр.304
53 Мисюра А.Н., Марченковская А.А., «Характеристика некоторых морфофизиологических показателей озерных лягушки из водоемах с различной степенью антропогенной нагрузки». Украина: 2005. стр.132
54 Луцик О.Д., Iванова А.Й., Кабак К.С., Чайковський Ю.Б. Гiстологiя людини.– Київ: Книга плюс, 2005
55 Гистология / Под ред. Афанасьева Ю.И., Юриной Н.А. – М.: Медицина, 2005
56 Практикум по общей гистологии для кредитно-модульной системы обучения/ Под ред. Баринова Э.Ф. – Д-К – 2006. – 232 с
57 Практикум по частной гистологии для кредитно-модульной системы обучения/ Под ред. Баринова Э.Ф. Часть I. Д–К – 2009. – 267 с
58 Гистофизиология висцеральных систем. Учебное пособие для кредитно-модульной системы обучения/ Под ред. Баринова Э.Ф. – Донецк. «Каштан», 2010. – 328 с. 8 илл
59 Баринов Э. Ф., Лыков А.А., Николенко О.И., Бондаренко Н.Н., Атлас электронной микроскопии по частной гистологии.– Донецк: Изд-во Донецкого медицинского университета, 1997.– Т. 1,2
60 Антипчук Ю.П. Соболева А.Д. Сравнительная гистология легких позвоночных//под ред Есиповой- новосибирск: Наука 1971 стр.176
61 Романова Л.К. Жаворонков А.А. Лемперд В.А. и др. Адаптационные механизмы, обеспечивающие поверхностное натяжение в легких // Физиология человека. 1977. №6 стр.1006-1022
62 Сайкс М.К., М.У. Мак Никол, Э.ДЖ.Кэмбелл. «Дыхательная недостаточность», М., «Медицина». 1974
63 Иванов И.Ф., Ковальский П.А. Цитология, гистология, эмбриология. М. – 1976. – С 432 – 435
64 Безруков Н.И. Рост яйцеклеток и фоликулов у мозоленогих // Архив анатомии, гистологии и эмбриологии. - № 5. – 1976. - С. 32 – 39
65 Горовая А. Н., Бобырь Л. Ф., Дигурко Ы. М., Клинкина И. И. Методологические аспекты оценки мутагенных факторов //Цитология и генетика 1994 ж, Т 28, №3, 78-87
66 Масенов Т.М., Балгамбетов Т, Нуртазин С.Т., /Сравнительная гистология и гистохимия железисто-секретирующею аппараты легких неземных позвоночных //Физиолого-морфологическое изучение адаптации организмов. Алма-ата, 1980г., с.24-36
67 Слоним А.Д. Адаптаций организмов, мигрирующих в горы экологическая физиология животных. Под.ред. Л.Д. Слонина. Л:Наука, 982. стр 371-383
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1. Өкпенің жалпы құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2. Тыныс алудың физиологиялық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.3. Қуаңшылық аймақтарды мекендейтін омыртқалылардың тыныс мүшелерінің бейімделуінің морфофункциональді ерекшеліктері ... 24
1.4. Биік таулы аймақтарды мекендейтін омыртқалылардың тыныс мүшелерінің бейімделуінің морфофункциональді ерекшеліктері ... 25
1.5. Әртүрлі биотопта тіршілік ететін қосмекенділердің өкпелерінің нәзік құрылысына салыстырмалы сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 28
1.6. Әртүрлі биотопты мекендейтін бауырымен жорғалаушылардың өкпелерінің нәзік құрылысына салыстырмалы сипаттама ... ... ... ... .30
1.7. Организмдердің өкпесіне жоғары температура мен гипоксияның морфологиялық әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
1.8. Өкпеге төменгі температураның морфологиялық әсері ... ... ... ... ... .33
1.9. Темекі түтінімен әсер еткен кездегі өкпенің ультрақұрылысының өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.1. Зерттелетін аймақ және зертеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2. Гистологиялық препараттарды дайындау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ..37
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛҚЫЛАУ ... ... ... ... ... ... ... .41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..55
ГЛОССАРИЙ
* дистрофия (гр) - ұлпаның, мүшенің қоректік бұзылуы;
* некроз (гр. nekros-өлу) - кейбір мүшенің, ұлпаның немесе клетка топтарының өлуі;
* экссудат (лат. exsudare - терлеу) - ұлпалардың қабынуы кезіндегі жиналатын сұйықтық;
* сурфактант - өкпедегі альвеолалардың ішкі бетіп тыстап жататын суда ерімейтін және бір-біріне жабыспайтын жұқа (10 -- 20 ммк) қабық;
* эмфизема (emphysema - кебу), мүшелердегі ауаның жанасуы, өкпедегі ауа мөлшерінің жоғары болуы.
Қысқартылған сөздердің түсініктемесі
АГМ - аэро-гема жүйесі
БМ - базальды мембрана
М - митохондриялар
МФ - макрофаг
ОД - осмиофильді денешіктер
ОК - окуляр
ОБ - обьектив
СЖ - сурфактант жүйесі
Хр - хроматин
ЭР - эритроциттер
ЭПТ - эндоплазмалық тор
Я - ядро
Яд - ядрошық
КІРІСПЕ
Тыныс алу жүйесі адам мен жануарлар тіршілігінде маңызды жүйе болып табылады. Тыныс алу организмдер мен қоршаған орта арасында газ алмасуды жүзеге асырады, яғни қанды оттегімен байытып және ол жерден көмірқышқыл газын шығарады. Газ алмасу қан мен ауа арасында өкпе қабырғаларының альвеолдары және сол жерде орналасқан қан капиллярлар арқылы диффузды жолмен жүзеге асырылады.
Жануарлардың өкпе құрылымы жағынан ең күрделі мүше болып таылады. Онда 40-қа жуық әр түрлі клетка типтері идентифицерленген, олардың әр қайсысы цитологиялық және функционалдық жағынан маманданған.
Жануарлардың организміндегі физиологиялық процестерге температура және ылғалдылық елеулі әсерін тигізеді. Адам және жануарлар организміне сыртқы ортаның кейбір жағдайлары қолайсыз фактор ретінде әсер етеді.
Ортаның организмге әсер етуші факторлары жеке бейімделушілік өзгерістер қатарына қосылады және түрлік құбылыстар, орнықты тұқым қуалаушылық өзгерістер белгілі популяциялық және экологиялық арнаулы түрі эволюция процесінде пайда болады.
Жұмысқа жалпы сипаттама. Бұл жұмыс кейбір қосмекенділер мен бауырмен жорғалаушылар өкілдерінің сыртқы ортаға бейімделуіне байланысты өзгерістерін морфологиялық тұрғыдан зерттеу.
Жұмыстың өзектілігі. Организмнің бейімделу процесіндегі өзгешеліктердің туындауының маңызы өте зор. Табиғат факторларының тірі организмге жағымды да, жағымсыз әсер етеді. Таулы жерде тіршілік ететін организмдер үнемі оттегінің жетіспеушілігінен және бірқатар биік таулы климаттық факторлардың әсерінен зардап шегеді. Тауда күн радияциясы мен ионданған ауа мөлшерінің концентрациясы көп, температура мен ылғалдылық құбылмалы болады да оттегінің парциальды қысымы төмендейді. Осының салдарынан олардың қаны оттегімен толық қамтамасыз етілмейді. Далалы аймақтарда ылғалдылық мөлшерінің аздығына байланысты организде кейбір өзгерістер орын алады. Сол себепті бұл жұмыстың өзекті мәселесі ретінде таулы және далалы аймақта тіршілік ететін организмдердің өкпе құрылымының морфологиялық ерекшеліктерін анықтау алынған.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Жоғарыда баяндалып өтілген мәліметтерді ескере отырып, тыныс жолдарының бейімделу процесін морфологиялық тәсілмен зерттеу.
Алынған деректер дала және таулы аймақтарда тіршілік ететін омыртқалылардың өкпесінің тыныс бөлімінің, сыртқы ортаға морфологиялық тұрғыдан бейімделуін түсінуде білімімізді тереңдетеді және кеңейтеді.
Зерттеу нысаны. Даната құрбақасы және шапшаң кесірт пен алай жалаңкөзінің өкпесі.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Қолайсыз факторлар адам мен жануарлар организміне айтарлықтай әсерін тигізеді. Оттегінің жетіспеуі, температураның күрт өзгеріп тұруы, ауаның қозғалысы, әртүрлі биіктіктегі климаттық өзгірістер және осы факторлардың организмге әсері көптеген еңбектерде көрсетілген.
Әсерлі факторлар (экстремальды) және гипоксияның тыныс алу мүшелеріне, оның ішінде өкпеге әсері, олардың құрылысы мен қызметінің көптеген айтарлықтай өзгерістеріне әкеліп соқтарады. [1]
Жоғары температуралы аудандарда сублетальдылығына дейін барлық түрлерде жаз айларында химиялық терморегуляция қисығы теменгі деңгейге орналасады. [2]
Қоршаған ортаның жоғарға температура жағдайында адамдарда белок синтезі өзгергенін байқаймыз. Осының нәтижесінде теріс азотты байланыс пайда болады. Көптеген авторлар қыздыру кезінде ұлпадағы белоктардың ыдырауының күшейгенін және қанның құрамында азоттық реакцияның жоғарылайтының зерттеген.
Қоршаған орта температурасының әсерінен қан плазмасының құрамындағы амин өышөылдар азаятын болса, ол бос амин қышқылдарының құрамында болады. Синтез процесінің интенсивтілігін және белоктың ыдырағанын, сонымен қатар осы процестердің сапалық өзгерістерін көрсетеді.[3]
Таулы аймақта қанның құрамында оттегі төмендеп, өкпе вентиляциясы жоғарылайды және гемоглобин құрамы көтеріледі. Биік тауда вентиляцияның жоғарылауы еркектерде тезірек, ал әйелдерде біртіндеп жүреді. Тыныс алудың жиілеуі жіне тереңдеуі гипервинтеляцияға әкеп соғады. Гемоглобиннің құрамы біртіндеп өсе бастайды. Сонымен қатар, тыныс алудың реттелуі біртіндеп өзгерістерге бейімделіп, қайта құрыла бастаған. [4]
Көптеген зерттеу жұмыстарында көрсетілгендей жоғары температураның әсерінен жылу реттегіш мүшелердің қызметіне күш келеді. Нәтижесінде көптеген ылғал жоғалады. Организмнің дегидратациясы және су-тұз алмасуының алмасуының күшеюіне әкеп соғады.
В.Б.Кэннон жылы гомеостаздық регуляциясының негізгі бағыттарын кеңінен көрсетеді:
1. Организмде қандай да бір заттың шектен тыс қолданылуы тоқтатылады, депо мүшелерінен осы заттың шы,арылуы және ыдырауы күшейеді.
2. Организмде қандай да бір заттың жетіспеушілігі арлаулы бағытпен сұраныс табады және күшейеді, артық және қор ретінде көрінеді, сол заттың организмнен артық шығарылуы күшейеді, депо мүшелердегі артық қнімді мобилиздеу және организмде осы заттың биосинтезі күшейеді.
С. Бернардтың зерттеуі бойынша, сыртқы оптимальды температурада организмдегі алмасу процесінің интинсивтілігі минимумға дейін төмендейді, организмнің оттегіні қажету етуі де төмен болады. Бұл дерек адамдарға жасалған тәжірибедегі нәтижелермен сәйкес келеді. Қоршаған орта температурасы оптимальды температура жағдайында оттегінің жоғары порцальді себебі әлі белгісіз. [5]
Биік таулы ауданның климатының жануарларға әсерін зерттеу үшін оқымыстылар қан айналу жүйесінің яғни өкпе қан тамырларының морфологиялық өзгерісін зерттеу жұмыстарында көрсеткен. Автордың осы тақырыпты зерттеудегі мақсаты өкпе қан тамырларының клеткалық элементтерінің бейімделу барысында құрылымдық өзгерісін зерттей отырып, биік таулы ауданда тіршілік ететін организмдерде болатын өзгерістерге көз жеткізу. Тәжірибеде масасы 2,5-3 кг-дық 48 қоянның аталығын теңіз деңгейінен 3200 метр биіктікте Туя-Ашу өткеліне апарып қояды. 10 қоянды контроль есебінде Фрунзе қаласында қалдырады. Биік таудың табиғатына бейімделуді үш фазаға: тез биімделу (1-9-шы тәулік), аралық (10-28-ші тәулік), тұрақты (30-35-ші тәулік) деп бөлуге болады. Олар 1-ден 30-шы тәулікке дейінгі аралықты алған. Биік таудағы және Фрунзе қаласындағы қояндарды 3,7,15,30-шы тәуліктерде сойып отырды. Өкпе тамырларын 2,5% глутаральдегидті ерітіндіде 0,1М фосфорлы ерітіндіге бекітеді. Биік тауға бейімделудің нәтижесінде эндотелийді құрылымдық өзгеріске ұшыратып, барьерлік қызметінің бұзылуына алып келеді. Бейімделуді тұрақты фазасында (30 тәулік) компенсаторлық мамандануы өзгеріп, эндотелиоциттердің қызметі күшейеді. [6]
Кемірушілердің кейбір практикалық нүктелері: ортаның оптималды температурадан төмендеуі және жоғарғы температураның шегінен төмендеуі мен параллель химиялық терморегуляцияның жалпы реакциясының дамуы тек онтогенезде көрінеді. Физиологиялық жағдайда тәуелді өзгеруді, әртүрлі қолайсыз әсерлердің әсерінен төмендеуі жылу реттегіштердің жетіспеушілігін тудырады, соңында химиялық жылу реттегіштердің бұзылуы жоғарғы температураның кезінде зат алмасудың төмендеуі жануарлардың өліміне, қызып кетуіне әкеп соғады. Сонымен осы мәліметтер бойынша мынадай қорытынды жасауға болады. Жылу реттегіш мүшелері жұмысын тоқтатады. Өкпе күшті гипоксия кезінде басқа да мүшелердегі сияқты фисолипидтердің синтезі төмендетіледі. [7]
Практикалық биология және медицинада бейімделу проблемасы өзекті мәселеге айналып отыр, өкпенің бейімделу реакциясын зерттеу барысында ғалымдар теңіз деңгейінен 3500-3600 метр биіктікте Перуандық Андах тауында тіршілік ететін лама мен гуанаконы зерттеген. Бронхыларының шырышты қабаты терминальді бронхиолаларға дейін көптеген қатпарлардан тұрады. Бронхылардың эпителиальды қабаттарында тыныс алу бөлігіндегі бірінші реттік бронхиолаларға дейін цилиндрлі талшықты эпителиймен қапталған. Бокал тәрізді клеткалар кездеспейді. Шырышты қабаттың өзінде қан тамырлары аз, ал эластикалық талшықтар жақсы жетілген. Бронхтардың қабаты ұсақ бронхтарға дейін жұмсақ бұлшық ет қабаты жақсы жетілген. Өкпе плеврасы жұқа дәнекер ұлпалық құрылысты болып көрінеді. [8]
Лебедов 1964 ж биік тауда тіршілік ететін қой мен ешкінің өкпесіне зерттеу жүргізген. Онда мынадай өзгерістер байқалған: өкпе көлемі мен бронхтардың диаметрі ұлғайып, ауа өткізу жолдарында бұлшық ет қабатының жақсы жетілуі аса назар аудартады. Жұмсақ бұлшық ет талшықтары негізінен шеміршексіз бронхыларда көрінеді.зерттелген сірір арқарының өкпесінде эластикалық талшықтың санының артқаны байқалады. Плеврасында каллогенді талшықтар жұқа болады.
Баракамерада ұстаған жануарларға сәулемен әсер еткеннен кейін, өкпе ұлпасында көптеген өзгерістер пайда болған. Әсіресе тамырлар жүйесінде және бронхиолдың бұтақтарында байқалған. Аз уақыттың (1-3 тәулік) ішінде сәуленің әсерінен паренхиманың қабынғаны, бронхиоланың эпителийінде бокал тәрізді клеткалардың санының артқанын көруге болады. Қуысында сілекей, түлеген эпителий клеткалары бар, кейбір эритроциттер гемолизге ұшыраған. Қылтамырлар қуысы кеңейген және қанға толы. Ал 8-12 тәуліктен кейін аталектаз және эмфизиматозға ұшыраған аймақтар табылған. Альвеола- аралық қабырғалар қабынған. Альвеола қуысында сілекей, түлеген эпителийдің клеткалары көрінеді. Периваскуляторлық қан құйылу байқалады. Қылтамырлардың эндотелийі ісінген, барлық қабаттары біркелкі.[9]
Бірқатар ғалымдар өзінің тәжірибелерін жаз мезгілінде егеуқұйрықтың Вистар линиясының аталығына теңіз деңгейінен 3200 метр биіктікте бөлме температурасында жүргізген. Қалыпты жағдайда да осындай жануарлар алынады.Жануарларды тауда 3, 10, 20, 30, 60, 150, 300 тәуліктерде ұстаған. Тәжірибе біткен соң өкпені 10% нейтральді формалинге бекітті. Жануарлардың таудағы алғашқы күндерінде өкпелерінде морфологиялық өзгерістер байқалған. Қылтамырлар мен ұсақ веналардың қанға толғанын байқауға болады. Бұл уақытта ірі артерия тамырлары аз мөлшерде өзгеріске ұшыраған.
Өкпе қан тамырларының көбінің морфологиялық өзгерісі 60-шы тәуліктен бастап байқалады, яғни кіші қан айналу жүйесінің артериясының ортаңғы қабатының жуандағанын, 150-ші тәулікте веналардың қабырғасында бұлшық ет қабаты жастықша тәрізді қсінді түрінде пішінделеді. Венаның эластикалық мембранасы жуандайды.алынған мәліметтерді салыстырғанда бұл тәжірибе өкпе тамырларының морфологиялық өзгерісін зерттеуде және қан айналу жүйесінің минуттық көрсеткіштерін тәжірибе жағдайында және қалыпты жағдайда қандай болатындығынан маңызды мәлімет бере алады.[10]
Жоғарғы температураның үздіксіз әсері кезінде жануарлар организміндегі су мөлшерінің азаюын реттейтін, физиологиялық механизмдерін анықтау, су алмасу басқа да экологиялық - физиологиялы қ байланыстың болашақта жеке түрлерінің ерекшеліктерін анықтау. Оны былай түсіндіреді: жануарлардың ыстық климатты жағдайында су алмасуды реттейтін бірінші физиологиялық механизм, олардың жоғаарғы температура жағдайына бейімделу болып табылады.
Басқа жануарларға қарағанда шошқалардың тыныс алуы және газды энергетикалық алмасуы жоғары температура әсері кезінде көптеген өзгерістерге ұшырайды. Жоғары температура кезінде тыныс алу жиілігі қалыпты жағдаймен салыстырғанда 4 есе және өкпенің айналымы 2,4 есе артады. Тыныс алу тереңдігі 6,3%-ға төмендейді, тыныс алу коэффициенті 0,04 өседі. Шошқалардың сонымен қатар апта ішіндегі суды қажет ету тәртібінің өзгергені байқалады.[2]
Температураның (600 С) өсуі және салыстырмалы. Воронина, И.М. Колосов, М.Ф.Кузнецов жоғарғы температураның әсерінен жануарлардың иммунды реактивтілігінің өзгеретінін зерттеген. 30,40,600С температуралы ылғалдылық тәртібіне қанның сарысуы жалпы белок алмасуының бұзылатынын көреміз. [11]
Ұзақ және күшейтілген гипоксияның әсерінен потологиялық өзгерістер ажыратылады.
Меерсон Ф.З. биік таудағы гипоксия процесіне бейімделудің екі түрін ажыратады.:
1.Тез бейімделу - бұл қан айналу және тыныс алу жүйесінің мобидизациялық реакциясының бастамасы, клетканың энергетикалық ресурсын пайдалану.
2. Ұзақ мерзімді бейімделу - биік таулы климаттық факторларының әсеріне бейімделудің ұзақ мерзімді біртіндеп дамуын қамтамасыз ету.[12]
Қ.Ә.Сапаров пен С.Т.Нуртазин Стресс жағдайында жеңіл гипоксияға өкпенің бейімделуінің морфологиялық ерекшеліктері атты еңбектерінде көптеген жаңа тұжырымдарды атап көрсеткен. Тәжірибелерінде физикалық күшпен және жеңіл гипоксиядан кейінгі өкпе эпителийінің қалпына келе бейімделуінің реакциясы, эпителий және эндотелий клеткаларының базальды мембраналарының жақындауы, қосылуы және фибробластардың жауап беру реакциясы қаралады.[13]
Өкпеге жоғары температурамен әсер еткенде өкпенің салмағы 0,13% өседі. Альвеол аралық тосқауылдардың капиллярлары қанға толған жалпы ауданы 55,9% артады. Қан тамырларының қабырғасының өткізгіштігі артады.[14]
Жоғары температурамен әсер еткенде өкпенің сурфактантының қызметтік жағдайы, өкпе-бронх беткі белсенді заттарының және өкпе ұлпасының экстрактары жоғарылайды және альвеолоциттердің ІІ түрінің липидті алмасу, сурфактант синтезі өзгереді. Өкпеде липидтердің көбеюінің себебі липодиераза гипоксияға байланысты немесе липидтердің синтезінің белсенділігіне байланысты.
Гипертермия кезінде өкпедегі жалпы липидтер саны төмендейді, альвеолоциттің ІІ түрінің жіне альвеол макрофактарына липидтердің жинақталуы жылу стресіне байланысты.[15]
Гипотермия кезінде сурфактант синтезіне жауапты альвеолоциттердің ІІ түрі көлемі жағынан артады және құрамындағы қышқылды фосфатаза активтілігі және фосфолипидтердің жоғарылауын байқаймыз. [16]
Ф.Ф.Султановтың еңбегінде қоршаған ортаның жоғарғы температурасының әсріне организмнің реакциясы қаралған. Жоғарғы температураның дамыған кездегі жеке жүйелер арасындағы өзара байланысы, компенсация дамуы мен қызметінің интегациясының гуморалды және нервтік механизмдердің қызметінің маңыздылығы көрсетілген.[17]
Таулы жерді мекендейтін гипоксия жағдайында өмір сүретін судың температурасы (+8 - +120С) ауаның температурасы (+12 - +200С) құйрықты қосмекенділердің өкілі Жетісу аяқты балығы өкпесінің тыныс бөлімінің көлемі, құйрықты бақаға қарағанда артық және газдардың диффузиясын жеңілдететін ауа-қан мембранасы өте жіңішке болып келеді. Бұған себепші болған ауа-қан жарғақша жүйесінің кейбір бөлімдерінде эндотелий мен эпителийдің негізгі жарғақшаларының қосылуы.
Пневомицеттің II түрі мен шырышты клеткаларының саны құйрықты бақаға қарағанда өте аз көрінеді. Сирек кездесетін безді клеткаларда бірлі-жарым шырышты түйіршіктер кездеседі. Сканды электронды микроскоппен жүргізілген зерттеулер белсенді секрецияның белгілерінің жоқтығын көрсетті. Пневмоциттердің орталық және шеткі бөлімдерінің жоғарғы бетінде сөл бөлетін тесіктер аз кездесті. Ирелеңделген қылтамырлар өкпенің тыныс эпителийінің көлемдерінің үлкен екендігін байқатады.
Қазіргі экологиялық жағдайлардың нашарлауы: радиация, климаттың өзгеруі, қоршаған ортаның ластануы, т.б. тірі ағзаларға көптеп кері әсерлерін тигізуде. Сүтқоректілердің морфологиялық және физиологиялық өзгерістерін зерттеу барысында филогенетикалық процесстер зерттеушілердің назарын аудартады.
Бұл эволюциялық заңдылықты түсіну тек қана қазіргі заманғы биологиялық теорияның негізі ғана емес, сонымен қатар медицина, ветеринария, экология, биотехнология және басқа да ғылымдармен байланысты болып табылады.
Өкпенің филогенетикалық өзгеру жолын анықтау үшін әртүрлі жануарлардың тыныс алу жолдарын және олардың нәзік құрылысын білу керек. Қазір ғылыми-техниканың дамуы табиғатты тиімді пайдалану ісін ұйымдастыруда, адамзаттың алдына бірқатар жаңа міндеттер қойылды.
Тыныс алу - ағзаның қоршаған ортадан оттегіні сіңіріп, көмірқышқыл газын шығарады, себебі оттегі энергияны бөлу үшін қажет. Бұл күрделі процесс сыртқы ортадан қабылданған қоректік заттардың тотығуы негізінде жүреді. Әдебиет шолу барысында, сүтқоректілердің тыныс алу жолының нәзік құрылысы толық зерттелмеген.
3.1 Өкпенің жалпы құрылысы
Өкпе (латынша pulmo (pulmonis) - өкпе) кеуде қуысында, жүрек пен үлкен тамырлардың жанында, омыртқа бағанасының алдыңғы бетінен, кеуде қабырғасының артқы бетіне дейін созылатын көкірек аралықпен, бір - бірінен бөлінген өкпе қабырғасында орналасады. Оң өкпе сол өкпеге қарағанда көлемді (10% шамасында ), әрі біршама қысқа және кең. Бұл біріншіден, көкеттің оң күмбезінің сол күмбезінен жоғары тұруына, екіншіден, жүрек солға ығысыңқырап орналасып, сол өкпенің енін азайтуына байланысты [18]
Әрбір өкпе, бұрыс конуспішінді, оның төмен қараған негізгі және ұшы дөңгеленген. Ол алдыңғы жағында І қабырғадан 3-4 см жоғары немесе бұғанадан 2-3 см жоғары тұрады, артқы жағында VII мойын омыртқасы деңгейінде жетеді. Өкпенің ұшында осы жерде өтетін бұғанаасты артериясы қысымынан пайда болатын кішкене жүлге байқалады. Өкпенің үш бетін ажыратады: төменгі беті, кең қабырғалық беті және медиальді беті. Ол көкірекаралыққа жанасатын артқы бөлікке және омыртқа бағанасына жанасатын алдыңғы бөлікке бөлінеді.
Беттер жиектермен бөлінген: негіздің төменгі үшкір жиегі, медиальды бетімен қабырғалық бетті бір-бірінен бөлетін жиегі. Әрбір өкпенің медиальды бетінде оның ортасынан жоғары және артқа қарай өкпе қақпасы орналасады. Олар арқылы бронхтар мен өкпе артериясы өкпеге енеді, ал екі өкпе венасы және лимфа тамырлар өкпеден шығады, барлығы қосылып өкпе түбірін құрайды. Өкпе түбірінде бронх дорсальді орналасады. Өкпе артериясының орналасу қалпы оң және сол жақтарда бірдей емес. Өкпе веналары екі жағында да өкпе түбіріндегі өкпе артериясы мен бронхтан төмен орналасады [19]
Әрбір өкпе саңылаулар арқылы үлестерге бөлінеді. Оң өкпеде үш үлес, сол өкпеде тек екі үлес болады.
Өкпенің үлестерге бөлінуіне сәйкес екі басты бронхтардың әрқайсысы өкпе қақпасына келіп, үлестік бронхтарға бөліне бастайды. Оң жоғарғы үлестік бронх жоғарғы үлес орнына бағытталып, өкпе артериясы үстінен өтеді және артерия үстілік деп аталады. Оң өкпенің қалған үлестік бронхтары мен сол өкпенің барлық үлестік бронхтары артерия астынан өтеді және артерия астылық деп аталады. Үлестік брохтар өкпе затына еніп, өкпенің белгілі бір бөліктерін- сегментерін желдететін болғандықтан, сегменттік деп аталатын ұсақ, үшінші бронхтар бөліп шығарады. Сегменттік бронхтар өз кезегінде дихотомдық жолмен одан да ұсақ 4-ші, 5-ші, т.с.с., шамамен 10-11 реттік соңғы және тыныс алу бронхиолаларына дейін бөлінеді [20]
Өкпе сегменттерінің шетінің қалыңдығы 4 см қабатпен алып жататын екінші үлесшелерден тұрады. Екінші үлесше диаметрі 1 см-ге жететін өкпе паренхимасының пирамида пішінді бөлігі. Ол дәнекер ұлпалы қалқалар арқылы көршілес үлесшелерден бөлінеді [21]
Үлесше аралық дәнекер ұлпада веналар мен лимфа капиллярлары торы бар және ол өкпенің тыныс алу қимылдары кезінде үлесшелердің қозғалмалы болуына жағдай жасайды. Көп жағдайда онда жұтылған көмірқышқыл тозаңы жиналады да, соның салдарынан үлесше шекаралары айқын байқалады.
Әрбір үлесшенің ұшына қабырғаларында әлі де шеміршегі бар бір ұсақ бронх енеді. Әр өкпедегі үлесшелік бронхтардың саны 800-ге жетеді. Әрбір үлесшелі бронх үлесшенің ішінде 16-18 жіңішке соңғы брохиолаларға тармақталады, онда шемірщектер мен бездер болмайды.
Басты бронхтардан бастап соңғы бронхиолаларды қоса барлық бронхтар дем алып, дем шығарғанда ауа ағынын өткізуге арналған тұтас бронх тармақтарын құрайды. Соңғы бронхиолалар дихотомдық жолмен тармақталып, тыныс алу бронхиолаларының бірнеше ретіне бастама береді. Әрбір тыныс алу бронхиолаларынан қапшықтармен аяқталатын альвеолалар жолдары радиальды шығады [22]
Қызметі (фукциясы)
1. Газ алмасу.
2. Терморегуляторлы фукнкция. Жылудың көп бөлігі дем шығарған кездегі ауамен бірге жойылады деген мағынада айтылған. Интенсивті физикалық жұмыс кезінде жылуды жоғалту тез жоғарлайды, осы тыныс алуға байланысты.
3. Қышқылды - сілтілі ортаның тепе-теңдік регуляциясына қатысуы. Қанның буферлік жүйесінің бір бөлігі - көмірқышқыл газы, оның өкпе арқылы шығуы қанның буферлік сыйымдылығын ретейді.
4. Қанның тоқтауын регуляциялайды реттейді. Өкпеде көп мөлшерде тромбопластин және гепарин түзіледі, олар қанның коагулянтты - антикогулянтты жүйесіне қатысады. Осыған орай, өкпеде белгілі бір сатыда тромбоцитопоэз жүреді. Сүйектің қызыл кемігіндегі мегакариоциттердің миграциясы өкпеге қарай жүреді. Сондықтанда тромбоциттер өкпеге келетін қанның құрамына қарағанда өкпеден шығатын қанның құрамында көп мөлшерде болады.
5. Тұз - су алмасуының регуляциясы. Дем шығарған кездегі ауамен бірге күлдей су тамшылары лақтырылады, оның құрамында минералды заттар кездеседі.
6. Эритропоэтин секрециясы арқылы эритропоэз регуляциясы. Өкпенің аурулары кезінде бұл қызмет бұзылуы мүмкін және анемияның дамуына алып келеді.
7. Иммунологиялық қызмет. Организмнің иммунды жүйесінің бөлігі болып табылатын бронхассоциироваланған лимфоидты ұлпаның (БАЛҰ) болуы көрсетілген.
8. Майлардың алмасуына қатысу. Өкпеде интенсивті түрде майлардың ыдырауы жүреді. Альвеол мен тыныс жолдарының шырышты қабықшысының жылуы үшін осы пайда болған энергия жұмсалады. Сонымен қатар жылдың салқын уақытында дем алатын ауаны жылыту үшін осы энергия жұмсалады. Өкпесінің қызметі бұзылған көптеген адамдардың май процесі де бұзылады. Немесе қарама - қарсы семірген адамдардың өкпесінің қызметі төмендейді [23].
Өкпенің құрылысы: Өкпе екі негізгі бөліктен тұрады: ішкі өкпелік бронх (бронхтар терегі) және өкпенің паренхимасын қалыптастыратын көптеген ацинустардан тұрады. Өкпенің стромасының қалыптасып дамуы аса маңызды емес. Патология кезінде (пневмосклероз) дәнекер ұлпасының көп түзілуі жүреді.
Өкпенің респираторлы бөлімі
Респираторлы бөлімнің структуралы - функциональды бірлігі - ацинус болып саналады.
Ацинус - барлық альвеолалардың құрылысының жүйесі болып табылады. Бұларда газ алмасу жүреді. Ацинус респираторлы және альвеолярлы бронхиолалардың 1-ші қатарынан басталады, кейінен респираторлы бронхиолалар 2 және 3 қатарларға бөлінеді.
Респираторлы бронхиолалар аздаған мөлшердегі альвеолдардан құралған, ал қалғандары - қабырғасы шырышты қабықшаның кубтәрізді эпителийден, жұқа шырышасты және адвентициальды қабықшадан құралған. Респираторлы бронхиолдың 3-ші қатары бөлінеді және альвеолярлы жолдарды, көп мөлшерде альвеолды түзеді. Аз мөлшерде кубтәрізді эпителий бар. Альвеолярлы жолдар альвеолярлы қапшыққа ауысады. Альвеолярлы қапшықтың қабырғасы толығымен альвеолалардан құралған, ал кубтәрізді эпителий учаскасы болмайды.
Альвеола - ацинустың структура функционалды бірлігі. Ол ашық көпіршік түрінде келген, бір қабатты жалпақ эпителий. Альвеол саны -300 млн, ал беткі ауданы шамамен -80 кв.м құрайды.
Альвеолдар бірінен - соң бірі орналасқан, олардың арасында альвеола аралық қабырғалар орналасқан, құрамына жұқа РВНСТ қабаты, гемокапиллярлар, эластинді, коллагенді, ретикулярлы талщықтар кіреді. Альвеолалардың арасында оларды жалғастырып тұратын (Кона саңылауы) саңылаулар табылған. Бұл саңылаулар арқылы ауа бір альвеоладан екінші альвеолаға өтеді, сонымен қатар патология кезінде болатын тыныс жолдарының жабылуы нәтижесінде альвеолярлы қапшықтардың газ алмасуын қамтамасыз етеді.
Альвеола аралық саңылаудан басқа Ламперта каналы болады. Альвеолярлы қапшықпен терминалды бронхиоланы байланыстырып тұрады. Бұл каналдар тыныс жолдарының жабылуы кезінде маңызды роль атқарады.
Альвеолдың эпителийі 3 типті альвеолоциттерден құралған:
I типті альвеолоцит немесе респираторлы альвеолоцит. Қлеткаларының қалыңдығы 0,2 мкм, қалың ядролы құрамды бөліктен және өте жұқа ядросыз құрамды бөліктен тұрады. Альвеолярлы ауа мен қан арасындағы газ алмасу диффузия жолымен жүзеге асады. Альвеолярлы аумен қандағы О2 және СО2 айырмашылық қысымына байланысты. Микробүрлері болады, олар газ алмасу ауданын ұлғайтады.
Респираторлы альвеолоциттердің ядросыз бөлігінде капиллярлар орналасқан. Респираторлы альвеолоциттер арқылы газ алмасу жүреді. Бұл клеткалар аэрогематикалық барьердің қалыптасуына қатысады. Оның құрылысына мыналар кіреді:
1. Гемокапиллярдың эндотелийі.
2. Эндотелийдің базальды мембранасының тоқтаусыз типі.
3. Альвеолярлы эпителийдің базальды мембранасы
4. I типті альвеолоцит (респираторлы)
5. Сурфактантты қабат, альвеолярлы эпителийдің үстіңгі беті.
II типті альвеолоцит немесе үлкен секреторлы альвеолоциттер. Бұл клеткалар мөлшері бойынша альвеолоцит I-ші типтен үлкенірек, белок синтезінің органелларынан және пластинкалы осмофильді гранулалардан құралған. Бұл клеткалар - сурфактантты өндіреді. Сурфактант дем алған кездегі ауа арқылы альвеол қабырғасына микроорганизмдердің өтіп кетпеуінен сақтайды. Сурфактант 2 бөліктен (фазадан) тұрады:
1) Төменгі - гипофаза. Гипофаза альвеол эпителийінің тепе - теңдігін сақтайды. Ол торлы құрылымды құрайды.
2) Үстіңгі - апофаза. Апофаза фосфолипидті көпқабатты құрайды. Сурфактант мына функцияларды атқарады:
а) альвеолдың үстіңгі тепе - теңдігін азайтады. Сурфактанттың түзілуінің бұзылуы нәтижесінде өкпе нашарлайды (ателектаз).
б) бактерицидті қасиетімен ерекшеленеді, секреторлы антитела мен лизоцим болады.
в) тамырлардан альвеол қабырғасына сұйықтық сіңірілуін қамтамасыз етеді.
г) иммунокомпетентті клеткалар мен альвеолярлы макрофактардың функциясын реттейді.
Сурфактант үнемі ауысып тұрады. Өкпеде сурфактант - антисурфактантты жүйе болады. Сурфактант альвеолоцит II-ші типті секреттейді, ал ескі сурфактантты бронх пен бронхиоланың секреторлы клеткасы Кларадан бөлінген ферменттер арқылы секреция жолымен, II типті альвеолоциттер, сонымен қатар альвеолярлы макрофагтар бұзады. Сурфактанттың секреция функциясы - альвеолоцит II типті митоз жолымен бөлінуге қабілетті және регенерацияға қатысады.
III типті альвеолоцит немесе жиектәрізді клеткалар. Хеморецепторлы функция атқарады. Оның цитоплазмасында секреторлы гранулалар нейроэндокринді клеткларға ұқсас. Гранулалардың құрамына кальцитонин, бомбезин, серотонин, холецистокинин тәрізді пептид, кальцитонин ұқсас пептид және т.б кіреді. Клеткалар бос беткі жақтарында көптеген микробүрлер болады, ал цитоплазмасында микрофибриллалар болады.
Альвеолдың қабырғасының құрамына сонымен қатар альвеолярлы макрофактар кіреді. Олар қандағы моноциттерден шығады. Альвеолярлы макрофагтың қызметі иммундық реакцияға қатысуына және сурфактант - антисурфактантты жүйенің жұмысына қатысу [24].
Плевра: Өкпе сыртынан плеврамен қапталған, оны кейде өкпелік немесе висцеральды деп атайды. Висцеральды плевра эластинді, коллагенді талшықтардан және жұмсақ бұлшықет клеткаларынан тұрады. Ал ішкі жағынан париенталды плеврамен қапталынған.Онда эластикалық элементтер аз, жұмсақ бұлшықет клеткасы сирек кездеседі.
Органогенез барысында мезодермадан бірқабатты жалпақ эпителий - мезотелий дамиды, ал плевраның дәнекер ұлпалық негізі мезинхимадан дамиды. Сол және оң жақ плевралық қапшықтар бір - бірімен қатыспайды. Олардың арсында серозалық сұйыққа толы плевралық қуыс деп аталатын саңылау тәрізді кеңістік бар. Серозалық сұйық тыныс қозғалыстары кезінде плевра жапырақшаларының жылжуын жеңілдетеді. Плевралық қуыста ауа болмайды, ондағы қысым атмосфералық қысымнан төмен.
Өкпенің иннервациясы: Өкпенің сезімтал иннервациясы жұлынның 1-6 кеуде көкірек нервтерінің псевдоунипоярлы нейрондарымен және жүйкенің сезімтал нейронымен реттелінеді. Осы 2 нейронның өсінділері бронх қабырғасының альвеолдың, интерстициалды дәнекер ұлпаның және өкпелік тамырлардың механо және хеморецепторларын құрайды. Эффекторлы иннервация ВНС-тың симпатикалық және парасимпатикалық жолдарымен реттелінеді.
Симпатикалық преганглионарлы талшық жоғарғы кеуде сегменттерінен басталады. Бұл нейрондардан аксондар тарайды, постганглионарлы жүйке талшығын құрайды. Және олар бронхтың бездерінде, сонымен қатар тамырларда аяқталады.
Симпатикалық талшықтар бронхтардың кеңеюін тудырады және өкпеге қан толуын азайтады. Парасимпатикалық преганглионарлы талшық жүйкенің артқы ядросынан басталып I-ші типті Догел нейрондарының синапстарымен өкпеде талшықтармен аяқталады.
Бұл нейрондардың өсіндісі постганглионарлы жүйке талшықтарын құрайды. Олар бездер мен бұлшықеттерге барады. Олардың қозуы бронхтардың қысқаруына және бездердің секрециясының бөлінуіне алып келеді.
Өкпенің васкуляризациясы: Өкпенің тамырлармен қан айналуының 2 жүйесі бар:
1) Өкпе артериясы өкпеге венозды қанды алып келеді (кіші қан айналу жүйесі). Оның бұтақтары капиллярларға дейін бөлініп ұсақталады. Олар альвеолдарды қоршайды және газ алмасуға қатысады. Өкпелік вена жүйесіне капиллярлар жиналады. Оттегіне байытылған артериалды қан осы жүйеде болады.
2) Бронхиалды артерия. Аортадан шығады және өкпенің трофикасын іске асырады. Бұтақтардан бронхтар терегінің жолдарына дейін альвеолярлы жолдарға барады. Мұнда артериолдан альвеолаға бір - біріне капиллярлар өтеді. Альвеолдың жоғарында капиллярлар венаға өтеді. Екі жүйенің артерия тамырларының арасында анастомоз болады.
Тынысалу жүйесі органдарының регенерациясы: физиологиялық регенерация клеткалық деңгейде жүреді, себебі тынысалу жүйесінің органдары камбиалды жаңартылған ұлпадан қалыптасқан.
Посттравматикалық регенерация. Кеңірдек пен бронхтар жақсы репаративті регенерацияға қабілетті. Әртүрлі жағдайлар әсер еткенде оның қабырғаларының компоненттері қайта қалыпқа келеді, соның ішінде шеміршекті кольцосы. Эпителий регенерация кезінде көпқабатты жалпақ күйге стадияға өтеді, содан кейін ғана көпқатарлы кірпікшеліге айналады.
Тыныс жолдарының жетіспеген учаскелеріне шыныдан, пласмассадан, металдан протездер орын басады, сонымен қатар аллотрансплантация кезінде жыныс жолдарының түтікті учаскелерінің регенерациясы жүреді. Өкпенің репаративті регенерациясының негізі - альвеолоцит II-ші типті, ол митотикалық бөлінуге қабілетт. Бронхпен бронхиолдардың эпителийінің базальды клеткасы өкпенің зақымданған және жойылған бөліктерінде дифференцировкаға қабілетті деген болжам айтылуда. Сонымен қатар альвеолдар эпителийінің клеткалары да дифференцировкаға қабілетті.
Дәнекер ұлпаның элементтері меншікті камбиалды клеткалар арқылы регенерацияланады. Бұл регенерациялық процестің жүруі адамның жас мөлшеріне деген тәуелділігімен байланысты ерекшелігі болып табылады. Тек қана жас организмдерде өкпенің дамуы әлі бітпеген, өкпелік ұлпаның жойылған бөлігі бронхиол, альвеол және тамырлардың (респитуция) жаңадан қалыптасуының нәтижесінде қалыптасады.
Өкпенің резецировкасы кезінде жартылай дамыған индивидумда жүрмейді, ал компенсация мүшеде қалған альвеолдардың жаңадан қалыптасуы нәтижесінде жүреді. Сондықтан өкпенің резецироваланған көлемі өте қатты үлкеюі мүмкін [25]
Организм үшін тек ғана ауаның құрамының ғана емес, оның физикалық жағдайының да маңызы зор. Ауа оттегі иондары болмаған жағдайда мал тез өліп қалады. Демек организмдегі тотығу процесіне оттегінің барлық молекуласы қатынаспайды, тек ғана теріс зарядталған иондары ғана қатынасады.
Бронхтар
Сол және оң негізгі бронхтан басталады, олар 3 оң және 2 сол жақ бұтақтарға бөлінеді. Осы бронхтар өкпеден тыс зоналды бронх пен 10 ішкіөкпелік сегментарлы бронхтарға бөлінеді. Соңғысы бірінен кейін бірі субсегментарлы, бөліктік, бөлікаралық және терминалды бронхиоларға ажырайды.Терминалды бронхтар аяқталады.
Бронхтардың диаметріне байланысты да классификация бар.Айтылған белгі бойынша бронхтар үлкен, орташа және кіші мөлшерлі болып бөлінеді. Бөліктік, зоналды және сегментарлы бронхтар - үлкен мөлшерлі, субсегментарлы - орташа, ал бөлікаралық және бөлікшелік - кіші мөлшерлі болып келген.
Бронхтың құрылысы: Бронхтың қабырғасы 4 негізгі қабықшадан тұрады: шырышты, шырышасты, фиброзды - шеміршекті және адвентициальды.
Бұл қабықшалар бронхтар терегінен бастап өзгерістерге түскен.
Ішкі шырышты қабықша 3 қабаттан: көпқатарлы мерцателді эпителийден, меншікті және бұлшықет пластинкасынан тұрады. Эпителийдің құрамына 7 түрлі клеткалар кіреді. Кірпікшелі, бокал тәрізді, эндокринді клеткалардан тұрады. Сонымен қатар эпителийде секреторлы, жиекті, индифферентті, кірпікшесіз клеткалар бар.
Секреторлы клеткалар (Клара клеткасы) - кірпікшелер мен микробүрлерден айырылған. Бұлардың цитоплазмасында секреторлы гранулалар және белок синтезі жүретін органеллалары жақсы дамыған. Клеткалар фермент бөледі, бұл ферменттер сурфактантты бұзады. Соңғы уақыттарда Клара клеткасының өкпенің дезинтоксикационды жүйесінің қалыптасуына қатысатындығы айтылды. Сонымен қатар альвеолярлы макрофаг, II типті альвеолоцит, эндотелий қатысады. Цитохром Р -450 ферментінің көмегімен Клара клеткасы дем алған кездегі ауаның құрамындағы токсикалық заттарды тазартады. Сонымен қатар, Клара клеткасы гликозаминогликандарды бөліп шығарады. Сурфактанттың компоненттерінің синтезіне қатысады деген де болжам бар.
Кірпікшесіз клеткалар - гликоген грануласы және секреторлы гранулалары бар. Оның функциясы толық емес, белгісіз.
Жиектәрізді (каемчатые) клеткалар - беткі бетінде микробүрлер және цитоплазмасында нейросекреторлы гранулалар бар. Гранулалардың құрамына кальцитонин, бомбезин, серотонин, холецистокинин тәрізді пептид, кальцитониндіге жататын пептид және т.б кіреді.
Жиектәрізді клеткалардың функциясы - хеморецепция. Бұған жүйке жүйесінің соңы келіп түседі.
Шырышты қабықшаның бұлшықтті пластинкасы жұмсақ бұлшықет ұлпасынан пайда болған. Шырышасты қабықша РВНСТ- мен көрсетілген. Бұнда шырышты - белокты бездердің араласқан бөлімдерінің соңы орналасқан. Бездердің секреті шырышты қабықшаны ылғалдандырып тұрады.
Фиброзды - шеміршекті қабықша шеміршекті және тығыз талшықты дәнекер ұлпасынан қалыптасқан. Адвентиционалды қабықша РВНСТ - те көрсетілген.
Бронхтар терегінен бастап қабықшалар өзгереді. Негізгі бронхтың қабырғасы кеңірдектің қабырғасына ұқсас, тек фиброзды - шеміршекті қабықшасы барлық кольцоны құрамайды, жабық шеміршекті кольцоны құрайды.Үлкен бронхтар қабырғасындағы шеміршек көптеген пластинка түзеді.
Саны мен мөлшері бронхтың диаметрі кішірейген сайын кішірейеді. Орташа мөлшері бронхта гиаленді шеміршек ұлпасын эластинді шеміршек ұлпасы ауыстырған. Кіші мөлшерлі бронхта шеміршек түгелімен болмайды. Эпителийде өзгереді.
Үлкен мөлшерлі брохтарда эпителий көп қатарлы , сосын ақырындап екі қатарлыға ауысады, ал терминалды брохиолаларда кубтәрізді бірқатарлыға айналады. Эпителийде бокальтәрізді клеткалар саны азаяды. Меншікті пластинканың қалыңдығы азаяды, ал бұлшықетті пластинка қарама - қарсы бұған ұлғаяды.
Егер жұмсақ миоциттердің қысқаруы нәтижесінде ұсақ бронхтардың құрғауы жүреді және қабырғасы фиброзды - шеміршек қабықшасының болмауы нәтижесінен патология болып бронхиольды астма пайда болуы мүмкін.
Кіші мөлшерлі бронхтардың шырышасты қабықшасында бездер болмайды, қарама - қарсы жағдайда сол бронхтың тар ортасын жауып қалатын еді. Адвентициалды қабықшаның қалыңдығы қысқарады. Тынысалу жолдары терминалды бронхиолалармен аяқталады, даметрі 0,5 мм болатын. Оның қабырғасы шырышты қабықшадан құралған.
Эпителий - бір қабатты кубтәрізді кірпікшелі. Оның құрамына кірпікшелі, жиектәрізді, жиектәрізді емес клеткалар және секреторлы клетка Клара кіреді. Меншікті пластинка РВНСТ қалыптасқан. Меншікті пластинкада миоциттердің шоғыры және эластинді талшықтардың ұзынынан шоғыры кездеседі [26]
2.1 Тыныс алудың физиологиялық мәні
Тыныс алу - организмнің қоршаған ортадан оттегіні сіңіріп, көмірқышқыл газын бөлуі. Оттегі тіршілік әрекеті үшін қажетті энергияны бөлу үшін қажет. Бұл күрделі процесс сыртқы ортадан қабылданған қоректік заттардың тотығуы негізінде жүреді.
Сондықтан тыныс алу азғана уақытқа толастағанның өзінде организмде күрделі өзгерістер туындап тіршілік тоқтайды. Тыныс алудың мәні организм клеткаларын оттегімен қамтамасыз ету арқылы қоректік заттар құрамындағы энергияны биологиялық құнды түрге айналдырып, көмірқышқыл газын денеден бөлуде.
Тыныс алу процесінің арқасында организмге түскен оттегі клеткаларға жеткізіліп, онда ол ірі молекулалы заттардан бөлінген көміртегімен сутегіне қосылады да, ақырғы ыдырау өнімдері - көмірқышқыл газы, су және басқа қосылыстардың құрамына енеді.
Организм үшін тек ғана ауаның құрамының ғана емес, оның физикалық жағдайының да маңызы зор. Ауа оттегі иондары болмаған жағдайда мал тез өліп қалады. Демек организмдегі тотығу процесіне оттегінің барлық молекуласы қатынаспайды, тек ғана теріс зарядталған иондары ғана қатынасады.
Тыныс жолдарының шырышы оттегі молекулаларын теріс зарядтап, олардың өкпедегі газ алмасуына қатынасуына жағдай туғызады. Оттегі иондары көп сақталмайды, олар 10 минут ішінде бұзылады. Сондықтан организмде оттегі қоры жиналмайды. Бір клеткалы қарапайым жәндіктер мен төменгі сатыдағы көп клеткалы организмдерде газ диффузды түрде бүкіл дене бетінің қатынасуымен алмасады. Ірірек жануарларда арнаулы тыныс органдары пайда болады.
Мысалы: насекомдарда газ алмасу процесі тарамдала орналасқан ерекше түтікшелер жүйесінің арқасында жүреді. Бұл түтікшелердегі ауа қоры арнаулы тыныс қимылдарының әсерімен алмасып отырады. Суда мекендейтін жануарларда ерекше тыныс органы - желбезек пайда болады. Бұл ағзаның тамырлары сумен үздіксіз шайылып отырады да, оның құрамындағы оттегіні сіңіреді [28-29]
Қосмекенділерде қарапайым өкпе пайда болады, бірақ газ алмасу процесі негізінен тері арқылы жүреді. Бауырымен жорғалаушыларда, құстарда және сүтқоректілерде өкпе жақсы дамып, оның құрылысы күрделенеді де, тері дененің сыртқы қабығына қорғаныш мүшесіне айналады.
Сүтқоректілердің тыныс аппараты жоғарғы(мұрын қуысы мен жұтқыншақ) және төменгі(кеңірдек, бронхы және бронхиолдар) тыныс жолдары мен оң және сол өкпеден тұрады. Демалу кезінде ауа жоғарғы тыныс жолдарына түсіп, онда шаң - тозаңнан тазарып, жылиды, дымқылданады да, төменгі тыныс жолдарына өтеды.
Тыныс жолдарында жұтылған ауаның 30٪ қалады да, ол газ алмасу процесіне қатынаспайды. Дем шығарған кезде организмнен алдымен осы ауа шығады. Осы себепті мұрын қуысынан өкпе көпіршіктеріне дейінгі жолды пайдасыз кеңістік деп атайды.
Бұл тек шартты атауға ғана, шын мәнінде тыныс жолдарында ауа тазарып, жылынып, ылғалданады. Мұрын қуысының кілегейлі қабығында тыныс ауасының сапасын анықтауға мүмкіндік беретін иіс рецепторлары орналасады[30-32]
Тыныс жолдарын эпителийлі шырышқа жабысқан тозаңдарды өздерінің түктерінің көмегімен аңқа қуысына қарай кері айдап, оларды сыртқа бөлуге көмектеседі. Тыныс жолдарында түрлі қорғаныс рефлекстерінің(жөтелу, түшкіру) тудыратын сезімтал нерв ұштары орналасқан.
Өкпе ұлпасы альвеолалардан құралған. Өкпеде альвеолалар саны орасан көп, сондықтан өкпенің тыныстық аумағы өте үлкен. Қойда альвеолалардың жалпы беттік ауданы 50-80м² жетеді де, дененің беттік кеңістігінен 100 есе артады.
Альвеолалар қабырғасы бір қабат жалпақ эпителийден түзілген де, оның сыртқы жағында аз мөлшерде серпімді талшықтар орналасады. Альвеолаларды сыртынан көптеген қан капиллярлары қоршайды. Альвеоланың ішкі беті сурфактан деп аталатын ерекше сұйықтықпен қапталған.
Альвеолалар мен капиллярлардың жанасу бетінің жалпы қалыңдығы 0,004мм ғана, сондықтан бұл жерде газдардың алмасуынан айтарлықтай кедергі болмайды.
Қанның оттегімен қанығуына өкпедегі қан тамырларының құрылым ерекшеліктері ықпал етеді. Өкпе капиллярлары кең(диаметрі 40 мкм - ға дейін) және тар(11мкм) тұзау торларын құрайды. Кең тұзау торларының капиллярларынан қан тоқтаусыз ағады және ол альвеолалар кеңістігінің көп мөлшерін қамтиды. Бұл капиллярлар тұзағы бір-бірімен жалғаса келіп альвеолалық тор түзеді.
Тыныс алу процесі бірнеше кезеңге бөлінеді:
1) Сыртқы ортамен өкпе альвеолалары арасындағы ауа алмасу немесе сыртқы тыныс;
2) Өкпе альвеолалары мен қан арасындағы газ алмасу, өкпедегі газ алмасу;
3) Қанның газдарды тасымалдауы;
4) Қан мен ткандер арасындағы газ алмасу;
Клеткалардың оттегіні пайдалануы(ішкі тыныс).
Сүтқоректі жануарлар өкпесіне альвеолалық құрылым тән-ол көптеген өкпе көпіршіктерінен тұрады. Өкпеде альвеолалар мен қатар ауа жолдары бронхтар мен бронхиолдар болады, бірақ онда ет талшықтары кездеспейді. Демек өкпе пассивті ағза, ол өз бетімен керіліп, босаңси алмайды.
Осымен байланысты эволюциялық даму процесі кезінде өкпенің активті жеделдету механизмі қалыптасқан. Тыныс алу механизмі алма-кезек ауысып отыратын демалу және дем шығару кезеңдерінен тұрады.
Тыныс алудың мұндай түрі тыныс жүйесінде жоғары ылғалдық сақтау мұқтаждығынан туған, себебі ауаның құрғақтығы газ алмасу процесін шектейтін себепкер шарттардың бірі. Жануарлар қанына оттегі тек ғана альвеола эпителийінің ішкі бетін дымқылдап тұратын ылғалмен қапталғаннан кейін өтеді [33-34]
Осыған байланысты жоғарғы сатыда дамыған жануарларды газ алмасу беті сыртқы ортамен жанаспай, дененің ішінде орналасады. Өкпе альвеолалары көкірек қуысы қимылдарының арқасында желдетіледі. Демалу(инспирация) арнаулы тыныс алдыратын еттердің(көк ет, сыртқы қабырға аралық еттер, шеміршек аралық еттер, қабырғаны көтеретін еттер, төс-бұғана еміздік еттері т.б.) жиырылуының арқасында көкірек қуысының ені мен тұрқының кеңеюінің әсерінен жүреді.
Аталған еттердің жиырылуы салдарынан құрсақ ағзалары кейін қарай ығысып қабырғалар көтеріледі. Көкірек қимылына сәйкес өкпеде керіліп оның ішіндегі қысым атмосфералық қысымнан с.б.1-3мм - ге төмендеді де, сыртқы ортадан ауа өкпеге сорылады.
Тыныс еттері босаңсыған кезде көкірек қуысы тарылып өкпедегі ауа сығылады да дем шығарылады. Дем шыққан соң аз уақытқа үзіліс байқалады. Тыныс жиілеп, тереңдеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1. Өкпенің жалпы құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2. Тыныс алудың физиологиялық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.3. Қуаңшылық аймақтарды мекендейтін омыртқалылардың тыныс мүшелерінің бейімделуінің морфофункциональді ерекшеліктері ... 24
1.4. Биік таулы аймақтарды мекендейтін омыртқалылардың тыныс мүшелерінің бейімделуінің морфофункциональді ерекшеліктері ... 25
1.5. Әртүрлі биотопта тіршілік ететін қосмекенділердің өкпелерінің нәзік құрылысына салыстырмалы сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 28
1.6. Әртүрлі биотопты мекендейтін бауырымен жорғалаушылардың өкпелерінің нәзік құрылысына салыстырмалы сипаттама ... ... ... ... .30
1.7. Организмдердің өкпесіне жоғары температура мен гипоксияның морфологиялық әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
1.8. Өкпеге төменгі температураның морфологиялық әсері ... ... ... ... ... .33
1.9. Темекі түтінімен әсер еткен кездегі өкпенің ультрақұрылысының өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.1. Зерттелетін аймақ және зертеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2. Гистологиялық препараттарды дайындау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ..37
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛҚЫЛАУ ... ... ... ... ... ... ... .41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..55
ГЛОССАРИЙ
* дистрофия (гр) - ұлпаның, мүшенің қоректік бұзылуы;
* некроз (гр. nekros-өлу) - кейбір мүшенің, ұлпаның немесе клетка топтарының өлуі;
* экссудат (лат. exsudare - терлеу) - ұлпалардың қабынуы кезіндегі жиналатын сұйықтық;
* сурфактант - өкпедегі альвеолалардың ішкі бетіп тыстап жататын суда ерімейтін және бір-біріне жабыспайтын жұқа (10 -- 20 ммк) қабық;
* эмфизема (emphysema - кебу), мүшелердегі ауаның жанасуы, өкпедегі ауа мөлшерінің жоғары болуы.
Қысқартылған сөздердің түсініктемесі
АГМ - аэро-гема жүйесі
БМ - базальды мембрана
М - митохондриялар
МФ - макрофаг
ОД - осмиофильді денешіктер
ОК - окуляр
ОБ - обьектив
СЖ - сурфактант жүйесі
Хр - хроматин
ЭР - эритроциттер
ЭПТ - эндоплазмалық тор
Я - ядро
Яд - ядрошық
КІРІСПЕ
Тыныс алу жүйесі адам мен жануарлар тіршілігінде маңызды жүйе болып табылады. Тыныс алу организмдер мен қоршаған орта арасында газ алмасуды жүзеге асырады, яғни қанды оттегімен байытып және ол жерден көмірқышқыл газын шығарады. Газ алмасу қан мен ауа арасында өкпе қабырғаларының альвеолдары және сол жерде орналасқан қан капиллярлар арқылы диффузды жолмен жүзеге асырылады.
Жануарлардың өкпе құрылымы жағынан ең күрделі мүше болып таылады. Онда 40-қа жуық әр түрлі клетка типтері идентифицерленген, олардың әр қайсысы цитологиялық және функционалдық жағынан маманданған.
Жануарлардың организміндегі физиологиялық процестерге температура және ылғалдылық елеулі әсерін тигізеді. Адам және жануарлар организміне сыртқы ортаның кейбір жағдайлары қолайсыз фактор ретінде әсер етеді.
Ортаның организмге әсер етуші факторлары жеке бейімделушілік өзгерістер қатарына қосылады және түрлік құбылыстар, орнықты тұқым қуалаушылық өзгерістер белгілі популяциялық және экологиялық арнаулы түрі эволюция процесінде пайда болады.
Жұмысқа жалпы сипаттама. Бұл жұмыс кейбір қосмекенділер мен бауырмен жорғалаушылар өкілдерінің сыртқы ортаға бейімделуіне байланысты өзгерістерін морфологиялық тұрғыдан зерттеу.
Жұмыстың өзектілігі. Организмнің бейімделу процесіндегі өзгешеліктердің туындауының маңызы өте зор. Табиғат факторларының тірі организмге жағымды да, жағымсыз әсер етеді. Таулы жерде тіршілік ететін организмдер үнемі оттегінің жетіспеушілігінен және бірқатар биік таулы климаттық факторлардың әсерінен зардап шегеді. Тауда күн радияциясы мен ионданған ауа мөлшерінің концентрациясы көп, температура мен ылғалдылық құбылмалы болады да оттегінің парциальды қысымы төмендейді. Осының салдарынан олардың қаны оттегімен толық қамтамасыз етілмейді. Далалы аймақтарда ылғалдылық мөлшерінің аздығына байланысты организде кейбір өзгерістер орын алады. Сол себепті бұл жұмыстың өзекті мәселесі ретінде таулы және далалы аймақта тіршілік ететін организмдердің өкпе құрылымының морфологиялық ерекшеліктерін анықтау алынған.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Жоғарыда баяндалып өтілген мәліметтерді ескере отырып, тыныс жолдарының бейімделу процесін морфологиялық тәсілмен зерттеу.
Алынған деректер дала және таулы аймақтарда тіршілік ететін омыртқалылардың өкпесінің тыныс бөлімінің, сыртқы ортаға морфологиялық тұрғыдан бейімделуін түсінуде білімімізді тереңдетеді және кеңейтеді.
Зерттеу нысаны. Даната құрбақасы және шапшаң кесірт пен алай жалаңкөзінің өкпесі.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Қолайсыз факторлар адам мен жануарлар организміне айтарлықтай әсерін тигізеді. Оттегінің жетіспеуі, температураның күрт өзгеріп тұруы, ауаның қозғалысы, әртүрлі биіктіктегі климаттық өзгірістер және осы факторлардың организмге әсері көптеген еңбектерде көрсетілген.
Әсерлі факторлар (экстремальды) және гипоксияның тыныс алу мүшелеріне, оның ішінде өкпеге әсері, олардың құрылысы мен қызметінің көптеген айтарлықтай өзгерістеріне әкеліп соқтарады. [1]
Жоғары температуралы аудандарда сублетальдылығына дейін барлық түрлерде жаз айларында химиялық терморегуляция қисығы теменгі деңгейге орналасады. [2]
Қоршаған ортаның жоғарға температура жағдайында адамдарда белок синтезі өзгергенін байқаймыз. Осының нәтижесінде теріс азотты байланыс пайда болады. Көптеген авторлар қыздыру кезінде ұлпадағы белоктардың ыдырауының күшейгенін және қанның құрамында азоттық реакцияның жоғарылайтының зерттеген.
Қоршаған орта температурасының әсерінен қан плазмасының құрамындағы амин өышөылдар азаятын болса, ол бос амин қышқылдарының құрамында болады. Синтез процесінің интенсивтілігін және белоктың ыдырағанын, сонымен қатар осы процестердің сапалық өзгерістерін көрсетеді.[3]
Таулы аймақта қанның құрамында оттегі төмендеп, өкпе вентиляциясы жоғарылайды және гемоглобин құрамы көтеріледі. Биік тауда вентиляцияның жоғарылауы еркектерде тезірек, ал әйелдерде біртіндеп жүреді. Тыныс алудың жиілеуі жіне тереңдеуі гипервинтеляцияға әкеп соғады. Гемоглобиннің құрамы біртіндеп өсе бастайды. Сонымен қатар, тыныс алудың реттелуі біртіндеп өзгерістерге бейімделіп, қайта құрыла бастаған. [4]
Көптеген зерттеу жұмыстарында көрсетілгендей жоғары температураның әсерінен жылу реттегіш мүшелердің қызметіне күш келеді. Нәтижесінде көптеген ылғал жоғалады. Организмнің дегидратациясы және су-тұз алмасуының алмасуының күшеюіне әкеп соғады.
В.Б.Кэннон жылы гомеостаздық регуляциясының негізгі бағыттарын кеңінен көрсетеді:
1. Организмде қандай да бір заттың шектен тыс қолданылуы тоқтатылады, депо мүшелерінен осы заттың шы,арылуы және ыдырауы күшейеді.
2. Организмде қандай да бір заттың жетіспеушілігі арлаулы бағытпен сұраныс табады және күшейеді, артық және қор ретінде көрінеді, сол заттың организмнен артық шығарылуы күшейеді, депо мүшелердегі артық қнімді мобилиздеу және организмде осы заттың биосинтезі күшейеді.
С. Бернардтың зерттеуі бойынша, сыртқы оптимальды температурада организмдегі алмасу процесінің интинсивтілігі минимумға дейін төмендейді, организмнің оттегіні қажету етуі де төмен болады. Бұл дерек адамдарға жасалған тәжірибедегі нәтижелермен сәйкес келеді. Қоршаған орта температурасы оптимальды температура жағдайында оттегінің жоғары порцальді себебі әлі белгісіз. [5]
Биік таулы ауданның климатының жануарларға әсерін зерттеу үшін оқымыстылар қан айналу жүйесінің яғни өкпе қан тамырларының морфологиялық өзгерісін зерттеу жұмыстарында көрсеткен. Автордың осы тақырыпты зерттеудегі мақсаты өкпе қан тамырларының клеткалық элементтерінің бейімделу барысында құрылымдық өзгерісін зерттей отырып, биік таулы ауданда тіршілік ететін организмдерде болатын өзгерістерге көз жеткізу. Тәжірибеде масасы 2,5-3 кг-дық 48 қоянның аталығын теңіз деңгейінен 3200 метр биіктікте Туя-Ашу өткеліне апарып қояды. 10 қоянды контроль есебінде Фрунзе қаласында қалдырады. Биік таудың табиғатына бейімделуді үш фазаға: тез биімделу (1-9-шы тәулік), аралық (10-28-ші тәулік), тұрақты (30-35-ші тәулік) деп бөлуге болады. Олар 1-ден 30-шы тәулікке дейінгі аралықты алған. Биік таудағы және Фрунзе қаласындағы қояндарды 3,7,15,30-шы тәуліктерде сойып отырды. Өкпе тамырларын 2,5% глутаральдегидті ерітіндіде 0,1М фосфорлы ерітіндіге бекітеді. Биік тауға бейімделудің нәтижесінде эндотелийді құрылымдық өзгеріске ұшыратып, барьерлік қызметінің бұзылуына алып келеді. Бейімделуді тұрақты фазасында (30 тәулік) компенсаторлық мамандануы өзгеріп, эндотелиоциттердің қызметі күшейеді. [6]
Кемірушілердің кейбір практикалық нүктелері: ортаның оптималды температурадан төмендеуі және жоғарғы температураның шегінен төмендеуі мен параллель химиялық терморегуляцияның жалпы реакциясының дамуы тек онтогенезде көрінеді. Физиологиялық жағдайда тәуелді өзгеруді, әртүрлі қолайсыз әсерлердің әсерінен төмендеуі жылу реттегіштердің жетіспеушілігін тудырады, соңында химиялық жылу реттегіштердің бұзылуы жоғарғы температураның кезінде зат алмасудың төмендеуі жануарлардың өліміне, қызып кетуіне әкеп соғады. Сонымен осы мәліметтер бойынша мынадай қорытынды жасауға болады. Жылу реттегіш мүшелері жұмысын тоқтатады. Өкпе күшті гипоксия кезінде басқа да мүшелердегі сияқты фисолипидтердің синтезі төмендетіледі. [7]
Практикалық биология және медицинада бейімделу проблемасы өзекті мәселеге айналып отыр, өкпенің бейімделу реакциясын зерттеу барысында ғалымдар теңіз деңгейінен 3500-3600 метр биіктікте Перуандық Андах тауында тіршілік ететін лама мен гуанаконы зерттеген. Бронхыларының шырышты қабаты терминальді бронхиолаларға дейін көптеген қатпарлардан тұрады. Бронхылардың эпителиальды қабаттарында тыныс алу бөлігіндегі бірінші реттік бронхиолаларға дейін цилиндрлі талшықты эпителиймен қапталған. Бокал тәрізді клеткалар кездеспейді. Шырышты қабаттың өзінде қан тамырлары аз, ал эластикалық талшықтар жақсы жетілген. Бронхтардың қабаты ұсақ бронхтарға дейін жұмсақ бұлшық ет қабаты жақсы жетілген. Өкпе плеврасы жұқа дәнекер ұлпалық құрылысты болып көрінеді. [8]
Лебедов 1964 ж биік тауда тіршілік ететін қой мен ешкінің өкпесіне зерттеу жүргізген. Онда мынадай өзгерістер байқалған: өкпе көлемі мен бронхтардың диаметрі ұлғайып, ауа өткізу жолдарында бұлшық ет қабатының жақсы жетілуі аса назар аудартады. Жұмсақ бұлшық ет талшықтары негізінен шеміршексіз бронхыларда көрінеді.зерттелген сірір арқарының өкпесінде эластикалық талшықтың санының артқаны байқалады. Плеврасында каллогенді талшықтар жұқа болады.
Баракамерада ұстаған жануарларға сәулемен әсер еткеннен кейін, өкпе ұлпасында көптеген өзгерістер пайда болған. Әсіресе тамырлар жүйесінде және бронхиолдың бұтақтарында байқалған. Аз уақыттың (1-3 тәулік) ішінде сәуленің әсерінен паренхиманың қабынғаны, бронхиоланың эпителийінде бокал тәрізді клеткалардың санының артқанын көруге болады. Қуысында сілекей, түлеген эпителий клеткалары бар, кейбір эритроциттер гемолизге ұшыраған. Қылтамырлар қуысы кеңейген және қанға толы. Ал 8-12 тәуліктен кейін аталектаз және эмфизиматозға ұшыраған аймақтар табылған. Альвеола- аралық қабырғалар қабынған. Альвеола қуысында сілекей, түлеген эпителийдің клеткалары көрінеді. Периваскуляторлық қан құйылу байқалады. Қылтамырлардың эндотелийі ісінген, барлық қабаттары біркелкі.[9]
Бірқатар ғалымдар өзінің тәжірибелерін жаз мезгілінде егеуқұйрықтың Вистар линиясының аталығына теңіз деңгейінен 3200 метр биіктікте бөлме температурасында жүргізген. Қалыпты жағдайда да осындай жануарлар алынады.Жануарларды тауда 3, 10, 20, 30, 60, 150, 300 тәуліктерде ұстаған. Тәжірибе біткен соң өкпені 10% нейтральді формалинге бекітті. Жануарлардың таудағы алғашқы күндерінде өкпелерінде морфологиялық өзгерістер байқалған. Қылтамырлар мен ұсақ веналардың қанға толғанын байқауға болады. Бұл уақытта ірі артерия тамырлары аз мөлшерде өзгеріске ұшыраған.
Өкпе қан тамырларының көбінің морфологиялық өзгерісі 60-шы тәуліктен бастап байқалады, яғни кіші қан айналу жүйесінің артериясының ортаңғы қабатының жуандағанын, 150-ші тәулікте веналардың қабырғасында бұлшық ет қабаты жастықша тәрізді қсінді түрінде пішінделеді. Венаның эластикалық мембранасы жуандайды.алынған мәліметтерді салыстырғанда бұл тәжірибе өкпе тамырларының морфологиялық өзгерісін зерттеуде және қан айналу жүйесінің минуттық көрсеткіштерін тәжірибе жағдайында және қалыпты жағдайда қандай болатындығынан маңызды мәлімет бере алады.[10]
Жоғарғы температураның үздіксіз әсері кезінде жануарлар организміндегі су мөлшерінің азаюын реттейтін, физиологиялық механизмдерін анықтау, су алмасу басқа да экологиялық - физиологиялы қ байланыстың болашақта жеке түрлерінің ерекшеліктерін анықтау. Оны былай түсіндіреді: жануарлардың ыстық климатты жағдайында су алмасуды реттейтін бірінші физиологиялық механизм, олардың жоғаарғы температура жағдайына бейімделу болып табылады.
Басқа жануарларға қарағанда шошқалардың тыныс алуы және газды энергетикалық алмасуы жоғары температура әсері кезінде көптеген өзгерістерге ұшырайды. Жоғары температура кезінде тыныс алу жиілігі қалыпты жағдаймен салыстырғанда 4 есе және өкпенің айналымы 2,4 есе артады. Тыныс алу тереңдігі 6,3%-ға төмендейді, тыныс алу коэффициенті 0,04 өседі. Шошқалардың сонымен қатар апта ішіндегі суды қажет ету тәртібінің өзгергені байқалады.[2]
Температураның (600 С) өсуі және салыстырмалы. Воронина, И.М. Колосов, М.Ф.Кузнецов жоғарғы температураның әсерінен жануарлардың иммунды реактивтілігінің өзгеретінін зерттеген. 30,40,600С температуралы ылғалдылық тәртібіне қанның сарысуы жалпы белок алмасуының бұзылатынын көреміз. [11]
Ұзақ және күшейтілген гипоксияның әсерінен потологиялық өзгерістер ажыратылады.
Меерсон Ф.З. биік таудағы гипоксия процесіне бейімделудің екі түрін ажыратады.:
1.Тез бейімделу - бұл қан айналу және тыныс алу жүйесінің мобидизациялық реакциясының бастамасы, клетканың энергетикалық ресурсын пайдалану.
2. Ұзақ мерзімді бейімделу - биік таулы климаттық факторларының әсеріне бейімделудің ұзақ мерзімді біртіндеп дамуын қамтамасыз ету.[12]
Қ.Ә.Сапаров пен С.Т.Нуртазин Стресс жағдайында жеңіл гипоксияға өкпенің бейімделуінің морфологиялық ерекшеліктері атты еңбектерінде көптеген жаңа тұжырымдарды атап көрсеткен. Тәжірибелерінде физикалық күшпен және жеңіл гипоксиядан кейінгі өкпе эпителийінің қалпына келе бейімделуінің реакциясы, эпителий және эндотелий клеткаларының базальды мембраналарының жақындауы, қосылуы және фибробластардың жауап беру реакциясы қаралады.[13]
Өкпеге жоғары температурамен әсер еткенде өкпенің салмағы 0,13% өседі. Альвеол аралық тосқауылдардың капиллярлары қанға толған жалпы ауданы 55,9% артады. Қан тамырларының қабырғасының өткізгіштігі артады.[14]
Жоғары температурамен әсер еткенде өкпенің сурфактантының қызметтік жағдайы, өкпе-бронх беткі белсенді заттарының және өкпе ұлпасының экстрактары жоғарылайды және альвеолоциттердің ІІ түрінің липидті алмасу, сурфактант синтезі өзгереді. Өкпеде липидтердің көбеюінің себебі липодиераза гипоксияға байланысты немесе липидтердің синтезінің белсенділігіне байланысты.
Гипертермия кезінде өкпедегі жалпы липидтер саны төмендейді, альвеолоциттің ІІ түрінің жіне альвеол макрофактарына липидтердің жинақталуы жылу стресіне байланысты.[15]
Гипотермия кезінде сурфактант синтезіне жауапты альвеолоциттердің ІІ түрі көлемі жағынан артады және құрамындағы қышқылды фосфатаза активтілігі және фосфолипидтердің жоғарылауын байқаймыз. [16]
Ф.Ф.Султановтың еңбегінде қоршаған ортаның жоғарғы температурасының әсріне организмнің реакциясы қаралған. Жоғарғы температураның дамыған кездегі жеке жүйелер арасындағы өзара байланысы, компенсация дамуы мен қызметінің интегациясының гуморалды және нервтік механизмдердің қызметінің маңыздылығы көрсетілген.[17]
Таулы жерді мекендейтін гипоксия жағдайында өмір сүретін судың температурасы (+8 - +120С) ауаның температурасы (+12 - +200С) құйрықты қосмекенділердің өкілі Жетісу аяқты балығы өкпесінің тыныс бөлімінің көлемі, құйрықты бақаға қарағанда артық және газдардың диффузиясын жеңілдететін ауа-қан мембранасы өте жіңішке болып келеді. Бұған себепші болған ауа-қан жарғақша жүйесінің кейбір бөлімдерінде эндотелий мен эпителийдің негізгі жарғақшаларының қосылуы.
Пневомицеттің II түрі мен шырышты клеткаларының саны құйрықты бақаға қарағанда өте аз көрінеді. Сирек кездесетін безді клеткаларда бірлі-жарым шырышты түйіршіктер кездеседі. Сканды электронды микроскоппен жүргізілген зерттеулер белсенді секрецияның белгілерінің жоқтығын көрсетті. Пневмоциттердің орталық және шеткі бөлімдерінің жоғарғы бетінде сөл бөлетін тесіктер аз кездесті. Ирелеңделген қылтамырлар өкпенің тыныс эпителийінің көлемдерінің үлкен екендігін байқатады.
Қазіргі экологиялық жағдайлардың нашарлауы: радиация, климаттың өзгеруі, қоршаған ортаның ластануы, т.б. тірі ағзаларға көптеп кері әсерлерін тигізуде. Сүтқоректілердің морфологиялық және физиологиялық өзгерістерін зерттеу барысында филогенетикалық процесстер зерттеушілердің назарын аудартады.
Бұл эволюциялық заңдылықты түсіну тек қана қазіргі заманғы биологиялық теорияның негізі ғана емес, сонымен қатар медицина, ветеринария, экология, биотехнология және басқа да ғылымдармен байланысты болып табылады.
Өкпенің филогенетикалық өзгеру жолын анықтау үшін әртүрлі жануарлардың тыныс алу жолдарын және олардың нәзік құрылысын білу керек. Қазір ғылыми-техниканың дамуы табиғатты тиімді пайдалану ісін ұйымдастыруда, адамзаттың алдына бірқатар жаңа міндеттер қойылды.
Тыныс алу - ағзаның қоршаған ортадан оттегіні сіңіріп, көмірқышқыл газын шығарады, себебі оттегі энергияны бөлу үшін қажет. Бұл күрделі процесс сыртқы ортадан қабылданған қоректік заттардың тотығуы негізінде жүреді. Әдебиет шолу барысында, сүтқоректілердің тыныс алу жолының нәзік құрылысы толық зерттелмеген.
3.1 Өкпенің жалпы құрылысы
Өкпе (латынша pulmo (pulmonis) - өкпе) кеуде қуысында, жүрек пен үлкен тамырлардың жанында, омыртқа бағанасының алдыңғы бетінен, кеуде қабырғасының артқы бетіне дейін созылатын көкірек аралықпен, бір - бірінен бөлінген өкпе қабырғасында орналасады. Оң өкпе сол өкпеге қарағанда көлемді (10% шамасында ), әрі біршама қысқа және кең. Бұл біріншіден, көкеттің оң күмбезінің сол күмбезінен жоғары тұруына, екіншіден, жүрек солға ығысыңқырап орналасып, сол өкпенің енін азайтуына байланысты [18]
Әрбір өкпе, бұрыс конуспішінді, оның төмен қараған негізгі және ұшы дөңгеленген. Ол алдыңғы жағында І қабырғадан 3-4 см жоғары немесе бұғанадан 2-3 см жоғары тұрады, артқы жағында VII мойын омыртқасы деңгейінде жетеді. Өкпенің ұшында осы жерде өтетін бұғанаасты артериясы қысымынан пайда болатын кішкене жүлге байқалады. Өкпенің үш бетін ажыратады: төменгі беті, кең қабырғалық беті және медиальді беті. Ол көкірекаралыққа жанасатын артқы бөлікке және омыртқа бағанасына жанасатын алдыңғы бөлікке бөлінеді.
Беттер жиектермен бөлінген: негіздің төменгі үшкір жиегі, медиальды бетімен қабырғалық бетті бір-бірінен бөлетін жиегі. Әрбір өкпенің медиальды бетінде оның ортасынан жоғары және артқа қарай өкпе қақпасы орналасады. Олар арқылы бронхтар мен өкпе артериясы өкпеге енеді, ал екі өкпе венасы және лимфа тамырлар өкпеден шығады, барлығы қосылып өкпе түбірін құрайды. Өкпе түбірінде бронх дорсальді орналасады. Өкпе артериясының орналасу қалпы оң және сол жақтарда бірдей емес. Өкпе веналары екі жағында да өкпе түбіріндегі өкпе артериясы мен бронхтан төмен орналасады [19]
Әрбір өкпе саңылаулар арқылы үлестерге бөлінеді. Оң өкпеде үш үлес, сол өкпеде тек екі үлес болады.
Өкпенің үлестерге бөлінуіне сәйкес екі басты бронхтардың әрқайсысы өкпе қақпасына келіп, үлестік бронхтарға бөліне бастайды. Оң жоғарғы үлестік бронх жоғарғы үлес орнына бағытталып, өкпе артериясы үстінен өтеді және артерия үстілік деп аталады. Оң өкпенің қалған үлестік бронхтары мен сол өкпенің барлық үлестік бронхтары артерия астынан өтеді және артерия астылық деп аталады. Үлестік брохтар өкпе затына еніп, өкпенің белгілі бір бөліктерін- сегментерін желдететін болғандықтан, сегменттік деп аталатын ұсақ, үшінші бронхтар бөліп шығарады. Сегменттік бронхтар өз кезегінде дихотомдық жолмен одан да ұсақ 4-ші, 5-ші, т.с.с., шамамен 10-11 реттік соңғы және тыныс алу бронхиолаларына дейін бөлінеді [20]
Өкпе сегменттерінің шетінің қалыңдығы 4 см қабатпен алып жататын екінші үлесшелерден тұрады. Екінші үлесше диаметрі 1 см-ге жететін өкпе паренхимасының пирамида пішінді бөлігі. Ол дәнекер ұлпалы қалқалар арқылы көршілес үлесшелерден бөлінеді [21]
Үлесше аралық дәнекер ұлпада веналар мен лимфа капиллярлары торы бар және ол өкпенің тыныс алу қимылдары кезінде үлесшелердің қозғалмалы болуына жағдай жасайды. Көп жағдайда онда жұтылған көмірқышқыл тозаңы жиналады да, соның салдарынан үлесше шекаралары айқын байқалады.
Әрбір үлесшенің ұшына қабырғаларында әлі де шеміршегі бар бір ұсақ бронх енеді. Әр өкпедегі үлесшелік бронхтардың саны 800-ге жетеді. Әрбір үлесшелі бронх үлесшенің ішінде 16-18 жіңішке соңғы брохиолаларға тармақталады, онда шемірщектер мен бездер болмайды.
Басты бронхтардан бастап соңғы бронхиолаларды қоса барлық бронхтар дем алып, дем шығарғанда ауа ағынын өткізуге арналған тұтас бронх тармақтарын құрайды. Соңғы бронхиолалар дихотомдық жолмен тармақталып, тыныс алу бронхиолаларының бірнеше ретіне бастама береді. Әрбір тыныс алу бронхиолаларынан қапшықтармен аяқталатын альвеолалар жолдары радиальды шығады [22]
Қызметі (фукциясы)
1. Газ алмасу.
2. Терморегуляторлы фукнкция. Жылудың көп бөлігі дем шығарған кездегі ауамен бірге жойылады деген мағынада айтылған. Интенсивті физикалық жұмыс кезінде жылуды жоғалту тез жоғарлайды, осы тыныс алуға байланысты.
3. Қышқылды - сілтілі ортаның тепе-теңдік регуляциясына қатысуы. Қанның буферлік жүйесінің бір бөлігі - көмірқышқыл газы, оның өкпе арқылы шығуы қанның буферлік сыйымдылығын ретейді.
4. Қанның тоқтауын регуляциялайды реттейді. Өкпеде көп мөлшерде тромбопластин және гепарин түзіледі, олар қанның коагулянтты - антикогулянтты жүйесіне қатысады. Осыған орай, өкпеде белгілі бір сатыда тромбоцитопоэз жүреді. Сүйектің қызыл кемігіндегі мегакариоциттердің миграциясы өкпеге қарай жүреді. Сондықтанда тромбоциттер өкпеге келетін қанның құрамына қарағанда өкпеден шығатын қанның құрамында көп мөлшерде болады.
5. Тұз - су алмасуының регуляциясы. Дем шығарған кездегі ауамен бірге күлдей су тамшылары лақтырылады, оның құрамында минералды заттар кездеседі.
6. Эритропоэтин секрециясы арқылы эритропоэз регуляциясы. Өкпенің аурулары кезінде бұл қызмет бұзылуы мүмкін және анемияның дамуына алып келеді.
7. Иммунологиялық қызмет. Организмнің иммунды жүйесінің бөлігі болып табылатын бронхассоциироваланған лимфоидты ұлпаның (БАЛҰ) болуы көрсетілген.
8. Майлардың алмасуына қатысу. Өкпеде интенсивті түрде майлардың ыдырауы жүреді. Альвеол мен тыныс жолдарының шырышты қабықшысының жылуы үшін осы пайда болған энергия жұмсалады. Сонымен қатар жылдың салқын уақытында дем алатын ауаны жылыту үшін осы энергия жұмсалады. Өкпесінің қызметі бұзылған көптеген адамдардың май процесі де бұзылады. Немесе қарама - қарсы семірген адамдардың өкпесінің қызметі төмендейді [23].
Өкпенің құрылысы: Өкпе екі негізгі бөліктен тұрады: ішкі өкпелік бронх (бронхтар терегі) және өкпенің паренхимасын қалыптастыратын көптеген ацинустардан тұрады. Өкпенің стромасының қалыптасып дамуы аса маңызды емес. Патология кезінде (пневмосклероз) дәнекер ұлпасының көп түзілуі жүреді.
Өкпенің респираторлы бөлімі
Респираторлы бөлімнің структуралы - функциональды бірлігі - ацинус болып саналады.
Ацинус - барлық альвеолалардың құрылысының жүйесі болып табылады. Бұларда газ алмасу жүреді. Ацинус респираторлы және альвеолярлы бронхиолалардың 1-ші қатарынан басталады, кейінен респираторлы бронхиолалар 2 және 3 қатарларға бөлінеді.
Респираторлы бронхиолалар аздаған мөлшердегі альвеолдардан құралған, ал қалғандары - қабырғасы шырышты қабықшаның кубтәрізді эпителийден, жұқа шырышасты және адвентициальды қабықшадан құралған. Респираторлы бронхиолдың 3-ші қатары бөлінеді және альвеолярлы жолдарды, көп мөлшерде альвеолды түзеді. Аз мөлшерде кубтәрізді эпителий бар. Альвеолярлы жолдар альвеолярлы қапшыққа ауысады. Альвеолярлы қапшықтың қабырғасы толығымен альвеолалардан құралған, ал кубтәрізді эпителий учаскасы болмайды.
Альвеола - ацинустың структура функционалды бірлігі. Ол ашық көпіршік түрінде келген, бір қабатты жалпақ эпителий. Альвеол саны -300 млн, ал беткі ауданы шамамен -80 кв.м құрайды.
Альвеолдар бірінен - соң бірі орналасқан, олардың арасында альвеола аралық қабырғалар орналасқан, құрамына жұқа РВНСТ қабаты, гемокапиллярлар, эластинді, коллагенді, ретикулярлы талщықтар кіреді. Альвеолалардың арасында оларды жалғастырып тұратын (Кона саңылауы) саңылаулар табылған. Бұл саңылаулар арқылы ауа бір альвеоладан екінші альвеолаға өтеді, сонымен қатар патология кезінде болатын тыныс жолдарының жабылуы нәтижесінде альвеолярлы қапшықтардың газ алмасуын қамтамасыз етеді.
Альвеола аралық саңылаудан басқа Ламперта каналы болады. Альвеолярлы қапшықпен терминалды бронхиоланы байланыстырып тұрады. Бұл каналдар тыныс жолдарының жабылуы кезінде маңызды роль атқарады.
Альвеолдың эпителийі 3 типті альвеолоциттерден құралған:
I типті альвеолоцит немесе респираторлы альвеолоцит. Қлеткаларының қалыңдығы 0,2 мкм, қалың ядролы құрамды бөліктен және өте жұқа ядросыз құрамды бөліктен тұрады. Альвеолярлы ауа мен қан арасындағы газ алмасу диффузия жолымен жүзеге асады. Альвеолярлы аумен қандағы О2 және СО2 айырмашылық қысымына байланысты. Микробүрлері болады, олар газ алмасу ауданын ұлғайтады.
Респираторлы альвеолоциттердің ядросыз бөлігінде капиллярлар орналасқан. Респираторлы альвеолоциттер арқылы газ алмасу жүреді. Бұл клеткалар аэрогематикалық барьердің қалыптасуына қатысады. Оның құрылысына мыналар кіреді:
1. Гемокапиллярдың эндотелийі.
2. Эндотелийдің базальды мембранасының тоқтаусыз типі.
3. Альвеолярлы эпителийдің базальды мембранасы
4. I типті альвеолоцит (респираторлы)
5. Сурфактантты қабат, альвеолярлы эпителийдің үстіңгі беті.
II типті альвеолоцит немесе үлкен секреторлы альвеолоциттер. Бұл клеткалар мөлшері бойынша альвеолоцит I-ші типтен үлкенірек, белок синтезінің органелларынан және пластинкалы осмофильді гранулалардан құралған. Бұл клеткалар - сурфактантты өндіреді. Сурфактант дем алған кездегі ауа арқылы альвеол қабырғасына микроорганизмдердің өтіп кетпеуінен сақтайды. Сурфактант 2 бөліктен (фазадан) тұрады:
1) Төменгі - гипофаза. Гипофаза альвеол эпителийінің тепе - теңдігін сақтайды. Ол торлы құрылымды құрайды.
2) Үстіңгі - апофаза. Апофаза фосфолипидті көпқабатты құрайды. Сурфактант мына функцияларды атқарады:
а) альвеолдың үстіңгі тепе - теңдігін азайтады. Сурфактанттың түзілуінің бұзылуы нәтижесінде өкпе нашарлайды (ателектаз).
б) бактерицидті қасиетімен ерекшеленеді, секреторлы антитела мен лизоцим болады.
в) тамырлардан альвеол қабырғасына сұйықтық сіңірілуін қамтамасыз етеді.
г) иммунокомпетентті клеткалар мен альвеолярлы макрофактардың функциясын реттейді.
Сурфактант үнемі ауысып тұрады. Өкпеде сурфактант - антисурфактантты жүйе болады. Сурфактант альвеолоцит II-ші типті секреттейді, ал ескі сурфактантты бронх пен бронхиоланың секреторлы клеткасы Кларадан бөлінген ферменттер арқылы секреция жолымен, II типті альвеолоциттер, сонымен қатар альвеолярлы макрофагтар бұзады. Сурфактанттың секреция функциясы - альвеолоцит II типті митоз жолымен бөлінуге қабілетті және регенерацияға қатысады.
III типті альвеолоцит немесе жиектәрізді клеткалар. Хеморецепторлы функция атқарады. Оның цитоплазмасында секреторлы гранулалар нейроэндокринді клеткларға ұқсас. Гранулалардың құрамына кальцитонин, бомбезин, серотонин, холецистокинин тәрізді пептид, кальцитонин ұқсас пептид және т.б кіреді. Клеткалар бос беткі жақтарында көптеген микробүрлер болады, ал цитоплазмасында микрофибриллалар болады.
Альвеолдың қабырғасының құрамына сонымен қатар альвеолярлы макрофактар кіреді. Олар қандағы моноциттерден шығады. Альвеолярлы макрофагтың қызметі иммундық реакцияға қатысуына және сурфактант - антисурфактантты жүйенің жұмысына қатысу [24].
Плевра: Өкпе сыртынан плеврамен қапталған, оны кейде өкпелік немесе висцеральды деп атайды. Висцеральды плевра эластинді, коллагенді талшықтардан және жұмсақ бұлшықет клеткаларынан тұрады. Ал ішкі жағынан париенталды плеврамен қапталынған.Онда эластикалық элементтер аз, жұмсақ бұлшықет клеткасы сирек кездеседі.
Органогенез барысында мезодермадан бірқабатты жалпақ эпителий - мезотелий дамиды, ал плевраның дәнекер ұлпалық негізі мезинхимадан дамиды. Сол және оң жақ плевралық қапшықтар бір - бірімен қатыспайды. Олардың арсында серозалық сұйыққа толы плевралық қуыс деп аталатын саңылау тәрізді кеңістік бар. Серозалық сұйық тыныс қозғалыстары кезінде плевра жапырақшаларының жылжуын жеңілдетеді. Плевралық қуыста ауа болмайды, ондағы қысым атмосфералық қысымнан төмен.
Өкпенің иннервациясы: Өкпенің сезімтал иннервациясы жұлынның 1-6 кеуде көкірек нервтерінің псевдоунипоярлы нейрондарымен және жүйкенің сезімтал нейронымен реттелінеді. Осы 2 нейронның өсінділері бронх қабырғасының альвеолдың, интерстициалды дәнекер ұлпаның және өкпелік тамырлардың механо және хеморецепторларын құрайды. Эффекторлы иннервация ВНС-тың симпатикалық және парасимпатикалық жолдарымен реттелінеді.
Симпатикалық преганглионарлы талшық жоғарғы кеуде сегменттерінен басталады. Бұл нейрондардан аксондар тарайды, постганглионарлы жүйке талшығын құрайды. Және олар бронхтың бездерінде, сонымен қатар тамырларда аяқталады.
Симпатикалық талшықтар бронхтардың кеңеюін тудырады және өкпеге қан толуын азайтады. Парасимпатикалық преганглионарлы талшық жүйкенің артқы ядросынан басталып I-ші типті Догел нейрондарының синапстарымен өкпеде талшықтармен аяқталады.
Бұл нейрондардың өсіндісі постганглионарлы жүйке талшықтарын құрайды. Олар бездер мен бұлшықеттерге барады. Олардың қозуы бронхтардың қысқаруына және бездердің секрециясының бөлінуіне алып келеді.
Өкпенің васкуляризациясы: Өкпенің тамырлармен қан айналуының 2 жүйесі бар:
1) Өкпе артериясы өкпеге венозды қанды алып келеді (кіші қан айналу жүйесі). Оның бұтақтары капиллярларға дейін бөлініп ұсақталады. Олар альвеолдарды қоршайды және газ алмасуға қатысады. Өкпелік вена жүйесіне капиллярлар жиналады. Оттегіне байытылған артериалды қан осы жүйеде болады.
2) Бронхиалды артерия. Аортадан шығады және өкпенің трофикасын іске асырады. Бұтақтардан бронхтар терегінің жолдарына дейін альвеолярлы жолдарға барады. Мұнда артериолдан альвеолаға бір - біріне капиллярлар өтеді. Альвеолдың жоғарында капиллярлар венаға өтеді. Екі жүйенің артерия тамырларының арасында анастомоз болады.
Тынысалу жүйесі органдарының регенерациясы: физиологиялық регенерация клеткалық деңгейде жүреді, себебі тынысалу жүйесінің органдары камбиалды жаңартылған ұлпадан қалыптасқан.
Посттравматикалық регенерация. Кеңірдек пен бронхтар жақсы репаративті регенерацияға қабілетті. Әртүрлі жағдайлар әсер еткенде оның қабырғаларының компоненттері қайта қалыпқа келеді, соның ішінде шеміршекті кольцосы. Эпителий регенерация кезінде көпқабатты жалпақ күйге стадияға өтеді, содан кейін ғана көпқатарлы кірпікшеліге айналады.
Тыныс жолдарының жетіспеген учаскелеріне шыныдан, пласмассадан, металдан протездер орын басады, сонымен қатар аллотрансплантация кезінде жыныс жолдарының түтікті учаскелерінің регенерациясы жүреді. Өкпенің репаративті регенерациясының негізі - альвеолоцит II-ші типті, ол митотикалық бөлінуге қабілетт. Бронхпен бронхиолдардың эпителийінің базальды клеткасы өкпенің зақымданған және жойылған бөліктерінде дифференцировкаға қабілетті деген болжам айтылуда. Сонымен қатар альвеолдар эпителийінің клеткалары да дифференцировкаға қабілетті.
Дәнекер ұлпаның элементтері меншікті камбиалды клеткалар арқылы регенерацияланады. Бұл регенерациялық процестің жүруі адамның жас мөлшеріне деген тәуелділігімен байланысты ерекшелігі болып табылады. Тек қана жас организмдерде өкпенің дамуы әлі бітпеген, өкпелік ұлпаның жойылған бөлігі бронхиол, альвеол және тамырлардың (респитуция) жаңадан қалыптасуының нәтижесінде қалыптасады.
Өкпенің резецировкасы кезінде жартылай дамыған индивидумда жүрмейді, ал компенсация мүшеде қалған альвеолдардың жаңадан қалыптасуы нәтижесінде жүреді. Сондықтан өкпенің резецироваланған көлемі өте қатты үлкеюі мүмкін [25]
Организм үшін тек ғана ауаның құрамының ғана емес, оның физикалық жағдайының да маңызы зор. Ауа оттегі иондары болмаған жағдайда мал тез өліп қалады. Демек организмдегі тотығу процесіне оттегінің барлық молекуласы қатынаспайды, тек ғана теріс зарядталған иондары ғана қатынасады.
Бронхтар
Сол және оң негізгі бронхтан басталады, олар 3 оң және 2 сол жақ бұтақтарға бөлінеді. Осы бронхтар өкпеден тыс зоналды бронх пен 10 ішкіөкпелік сегментарлы бронхтарға бөлінеді. Соңғысы бірінен кейін бірі субсегментарлы, бөліктік, бөлікаралық және терминалды бронхиоларға ажырайды.Терминалды бронхтар аяқталады.
Бронхтардың диаметріне байланысты да классификация бар.Айтылған белгі бойынша бронхтар үлкен, орташа және кіші мөлшерлі болып бөлінеді. Бөліктік, зоналды және сегментарлы бронхтар - үлкен мөлшерлі, субсегментарлы - орташа, ал бөлікаралық және бөлікшелік - кіші мөлшерлі болып келген.
Бронхтың құрылысы: Бронхтың қабырғасы 4 негізгі қабықшадан тұрады: шырышты, шырышасты, фиброзды - шеміршекті және адвентициальды.
Бұл қабықшалар бронхтар терегінен бастап өзгерістерге түскен.
Ішкі шырышты қабықша 3 қабаттан: көпқатарлы мерцателді эпителийден, меншікті және бұлшықет пластинкасынан тұрады. Эпителийдің құрамына 7 түрлі клеткалар кіреді. Кірпікшелі, бокал тәрізді, эндокринді клеткалардан тұрады. Сонымен қатар эпителийде секреторлы, жиекті, индифферентті, кірпікшесіз клеткалар бар.
Секреторлы клеткалар (Клара клеткасы) - кірпікшелер мен микробүрлерден айырылған. Бұлардың цитоплазмасында секреторлы гранулалар және белок синтезі жүретін органеллалары жақсы дамыған. Клеткалар фермент бөледі, бұл ферменттер сурфактантты бұзады. Соңғы уақыттарда Клара клеткасының өкпенің дезинтоксикационды жүйесінің қалыптасуына қатысатындығы айтылды. Сонымен қатар альвеолярлы макрофаг, II типті альвеолоцит, эндотелий қатысады. Цитохром Р -450 ферментінің көмегімен Клара клеткасы дем алған кездегі ауаның құрамындағы токсикалық заттарды тазартады. Сонымен қатар, Клара клеткасы гликозаминогликандарды бөліп шығарады. Сурфактанттың компоненттерінің синтезіне қатысады деген де болжам бар.
Кірпікшесіз клеткалар - гликоген грануласы және секреторлы гранулалары бар. Оның функциясы толық емес, белгісіз.
Жиектәрізді (каемчатые) клеткалар - беткі бетінде микробүрлер және цитоплазмасында нейросекреторлы гранулалар бар. Гранулалардың құрамына кальцитонин, бомбезин, серотонин, холецистокинин тәрізді пептид, кальцитониндіге жататын пептид және т.б кіреді.
Жиектәрізді клеткалардың функциясы - хеморецепция. Бұған жүйке жүйесінің соңы келіп түседі.
Шырышты қабықшаның бұлшықтті пластинкасы жұмсақ бұлшықет ұлпасынан пайда болған. Шырышасты қабықша РВНСТ- мен көрсетілген. Бұнда шырышты - белокты бездердің араласқан бөлімдерінің соңы орналасқан. Бездердің секреті шырышты қабықшаны ылғалдандырып тұрады.
Фиброзды - шеміршекті қабықша шеміршекті және тығыз талшықты дәнекер ұлпасынан қалыптасқан. Адвентиционалды қабықша РВНСТ - те көрсетілген.
Бронхтар терегінен бастап қабықшалар өзгереді. Негізгі бронхтың қабырғасы кеңірдектің қабырғасына ұқсас, тек фиброзды - шеміршекті қабықшасы барлық кольцоны құрамайды, жабық шеміршекті кольцоны құрайды.Үлкен бронхтар қабырғасындағы шеміршек көптеген пластинка түзеді.
Саны мен мөлшері бронхтың диаметрі кішірейген сайын кішірейеді. Орташа мөлшері бронхта гиаленді шеміршек ұлпасын эластинді шеміршек ұлпасы ауыстырған. Кіші мөлшерлі бронхта шеміршек түгелімен болмайды. Эпителийде өзгереді.
Үлкен мөлшерлі брохтарда эпителий көп қатарлы , сосын ақырындап екі қатарлыға ауысады, ал терминалды брохиолаларда кубтәрізді бірқатарлыға айналады. Эпителийде бокальтәрізді клеткалар саны азаяды. Меншікті пластинканың қалыңдығы азаяды, ал бұлшықетті пластинка қарама - қарсы бұған ұлғаяды.
Егер жұмсақ миоциттердің қысқаруы нәтижесінде ұсақ бронхтардың құрғауы жүреді және қабырғасы фиброзды - шеміршек қабықшасының болмауы нәтижесінен патология болып бронхиольды астма пайда болуы мүмкін.
Кіші мөлшерлі бронхтардың шырышасты қабықшасында бездер болмайды, қарама - қарсы жағдайда сол бронхтың тар ортасын жауып қалатын еді. Адвентициалды қабықшаның қалыңдығы қысқарады. Тынысалу жолдары терминалды бронхиолалармен аяқталады, даметрі 0,5 мм болатын. Оның қабырғасы шырышты қабықшадан құралған.
Эпителий - бір қабатты кубтәрізді кірпікшелі. Оның құрамына кірпікшелі, жиектәрізді, жиектәрізді емес клеткалар және секреторлы клетка Клара кіреді. Меншікті пластинка РВНСТ қалыптасқан. Меншікті пластинкада миоциттердің шоғыры және эластинді талшықтардың ұзынынан шоғыры кездеседі [26]
2.1 Тыныс алудың физиологиялық мәні
Тыныс алу - организмнің қоршаған ортадан оттегіні сіңіріп, көмірқышқыл газын бөлуі. Оттегі тіршілік әрекеті үшін қажетті энергияны бөлу үшін қажет. Бұл күрделі процесс сыртқы ортадан қабылданған қоректік заттардың тотығуы негізінде жүреді.
Сондықтан тыныс алу азғана уақытқа толастағанның өзінде организмде күрделі өзгерістер туындап тіршілік тоқтайды. Тыныс алудың мәні организм клеткаларын оттегімен қамтамасыз ету арқылы қоректік заттар құрамындағы энергияны биологиялық құнды түрге айналдырып, көмірқышқыл газын денеден бөлуде.
Тыныс алу процесінің арқасында организмге түскен оттегі клеткаларға жеткізіліп, онда ол ірі молекулалы заттардан бөлінген көміртегімен сутегіне қосылады да, ақырғы ыдырау өнімдері - көмірқышқыл газы, су және басқа қосылыстардың құрамына енеді.
Организм үшін тек ғана ауаның құрамының ғана емес, оның физикалық жағдайының да маңызы зор. Ауа оттегі иондары болмаған жағдайда мал тез өліп қалады. Демек организмдегі тотығу процесіне оттегінің барлық молекуласы қатынаспайды, тек ғана теріс зарядталған иондары ғана қатынасады.
Тыныс жолдарының шырышы оттегі молекулаларын теріс зарядтап, олардың өкпедегі газ алмасуына қатынасуына жағдай туғызады. Оттегі иондары көп сақталмайды, олар 10 минут ішінде бұзылады. Сондықтан организмде оттегі қоры жиналмайды. Бір клеткалы қарапайым жәндіктер мен төменгі сатыдағы көп клеткалы организмдерде газ диффузды түрде бүкіл дене бетінің қатынасуымен алмасады. Ірірек жануарларда арнаулы тыныс органдары пайда болады.
Мысалы: насекомдарда газ алмасу процесі тарамдала орналасқан ерекше түтікшелер жүйесінің арқасында жүреді. Бұл түтікшелердегі ауа қоры арнаулы тыныс қимылдарының әсерімен алмасып отырады. Суда мекендейтін жануарларда ерекше тыныс органы - желбезек пайда болады. Бұл ағзаның тамырлары сумен үздіксіз шайылып отырады да, оның құрамындағы оттегіні сіңіреді [28-29]
Қосмекенділерде қарапайым өкпе пайда болады, бірақ газ алмасу процесі негізінен тері арқылы жүреді. Бауырымен жорғалаушыларда, құстарда және сүтқоректілерде өкпе жақсы дамып, оның құрылысы күрделенеді де, тері дененің сыртқы қабығына қорғаныш мүшесіне айналады.
Сүтқоректілердің тыныс аппараты жоғарғы(мұрын қуысы мен жұтқыншақ) және төменгі(кеңірдек, бронхы және бронхиолдар) тыныс жолдары мен оң және сол өкпеден тұрады. Демалу кезінде ауа жоғарғы тыныс жолдарына түсіп, онда шаң - тозаңнан тазарып, жылиды, дымқылданады да, төменгі тыныс жолдарына өтеды.
Тыныс жолдарында жұтылған ауаның 30٪ қалады да, ол газ алмасу процесіне қатынаспайды. Дем шығарған кезде организмнен алдымен осы ауа шығады. Осы себепті мұрын қуысынан өкпе көпіршіктеріне дейінгі жолды пайдасыз кеңістік деп атайды.
Бұл тек шартты атауға ғана, шын мәнінде тыныс жолдарында ауа тазарып, жылынып, ылғалданады. Мұрын қуысының кілегейлі қабығында тыныс ауасының сапасын анықтауға мүмкіндік беретін иіс рецепторлары орналасады[30-32]
Тыныс жолдарын эпителийлі шырышқа жабысқан тозаңдарды өздерінің түктерінің көмегімен аңқа қуысына қарай кері айдап, оларды сыртқа бөлуге көмектеседі. Тыныс жолдарында түрлі қорғаныс рефлекстерінің(жөтелу, түшкіру) тудыратын сезімтал нерв ұштары орналасқан.
Өкпе ұлпасы альвеолалардан құралған. Өкпеде альвеолалар саны орасан көп, сондықтан өкпенің тыныстық аумағы өте үлкен. Қойда альвеолалардың жалпы беттік ауданы 50-80м² жетеді де, дененің беттік кеңістігінен 100 есе артады.
Альвеолалар қабырғасы бір қабат жалпақ эпителийден түзілген де, оның сыртқы жағында аз мөлшерде серпімді талшықтар орналасады. Альвеолаларды сыртынан көптеген қан капиллярлары қоршайды. Альвеоланың ішкі беті сурфактан деп аталатын ерекше сұйықтықпен қапталған.
Альвеолалар мен капиллярлардың жанасу бетінің жалпы қалыңдығы 0,004мм ғана, сондықтан бұл жерде газдардың алмасуынан айтарлықтай кедергі болмайды.
Қанның оттегімен қанығуына өкпедегі қан тамырларының құрылым ерекшеліктері ықпал етеді. Өкпе капиллярлары кең(диаметрі 40 мкм - ға дейін) және тар(11мкм) тұзау торларын құрайды. Кең тұзау торларының капиллярларынан қан тоқтаусыз ағады және ол альвеолалар кеңістігінің көп мөлшерін қамтиды. Бұл капиллярлар тұзағы бір-бірімен жалғаса келіп альвеолалық тор түзеді.
Тыныс алу процесі бірнеше кезеңге бөлінеді:
1) Сыртқы ортамен өкпе альвеолалары арасындағы ауа алмасу немесе сыртқы тыныс;
2) Өкпе альвеолалары мен қан арасындағы газ алмасу, өкпедегі газ алмасу;
3) Қанның газдарды тасымалдауы;
4) Қан мен ткандер арасындағы газ алмасу;
Клеткалардың оттегіні пайдалануы(ішкі тыныс).
Сүтқоректі жануарлар өкпесіне альвеолалық құрылым тән-ол көптеген өкпе көпіршіктерінен тұрады. Өкпеде альвеолалар мен қатар ауа жолдары бронхтар мен бронхиолдар болады, бірақ онда ет талшықтары кездеспейді. Демек өкпе пассивті ағза, ол өз бетімен керіліп, босаңси алмайды.
Осымен байланысты эволюциялық даму процесі кезінде өкпенің активті жеделдету механизмі қалыптасқан. Тыныс алу механизмі алма-кезек ауысып отыратын демалу және дем шығару кезеңдерінен тұрады.
Тыныс алудың мұндай түрі тыныс жүйесінде жоғары ылғалдық сақтау мұқтаждығынан туған, себебі ауаның құрғақтығы газ алмасу процесін шектейтін себепкер шарттардың бірі. Жануарлар қанына оттегі тек ғана альвеола эпителийінің ішкі бетін дымқылдап тұратын ылғалмен қапталғаннан кейін өтеді [33-34]
Осыған байланысты жоғарғы сатыда дамыған жануарларды газ алмасу беті сыртқы ортамен жанаспай, дененің ішінде орналасады. Өкпе альвеолалары көкірек қуысы қимылдарының арқасында желдетіледі. Демалу(инспирация) арнаулы тыныс алдыратын еттердің(көк ет, сыртқы қабырға аралық еттер, шеміршек аралық еттер, қабырғаны көтеретін еттер, төс-бұғана еміздік еттері т.б.) жиырылуының арқасында көкірек қуысының ені мен тұрқының кеңеюінің әсерінен жүреді.
Аталған еттердің жиырылуы салдарынан құрсақ ағзалары кейін қарай ығысып қабырғалар көтеріледі. Көкірек қимылына сәйкес өкпеде керіліп оның ішіндегі қысым атмосфералық қысымнан с.б.1-3мм - ге төмендеді де, сыртқы ортадан ауа өкпеге сорылады.
Тыныс еттері босаңсыған кезде көкірек қуысы тарылып өкпедегі ауа сығылады да дем шығарылады. Дем шыққан соң аз уақытқа үзіліс байқалады. Тыныс жиілеп, тереңдеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz