Тіл білімі тарихын кезеңдерге бөлу мәселесі

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 97 бет
Таңдаулыға:

Тіл білімі тарихын кезеңдерге бөлу мәселесі. Жалпы тіл білімі - тіл туралы ғылымның өткен жолын, тарихын, бағыт-бағдарын, әдістерін белгілейтін жалпы теориялық пән. Біздің жыл санауысыздан 5-6 мың жылдар бұрынғы египеттіктердің, шумерлердің т. б Шығыс халықтарының жоғары мәдениетті болғандығын, әр түрлі жазуларды пайдаланғандарын ескерсек, тіл білімінің көне ғылымдардың бірі екендігін байқауға болады. Бірақ египеттіктердің, шумерлердің тілге байланысты айтқан пікірлері біздің заманымызға жеткен жоқ. Тіл мәселелеріне байланысты жазылып сақталған, біздің заманға жеткен деректердің ең көнесі Ежелгі Қытай, Үнді, Ежелгі Греция елдеріне тән. Тіл білімі тарихын әр түрлі кезеңдерге бөлеміз. Олар: 1. Көне дәуір тіл білімі. 2. Көне грек-рим тіл білімі. 3. Көне қытай тіл білімі. 4. Көне үнді тіл білімі. 5. Көне араб тіл білімі 6. Көне түркі тіл білімі. 7. Орта ғасыр тіл білімі. 8. Қайта өрлеу дәуірі тіл білімі.
Көне дәуір тіл білімі. Тіл білімінің өз алдына жеке ғылым, ғылымның теориялық саласы болып қалыптасуы ХІХ ғасырдың бас кезі. Алайда дыбыс тілінің өзіндік сырын білуге көне замандардың өзінде-ақ талпыныстар болған. Б. з. д. 5-6 мың жылдықта египеттіктердің, шумерлердің, яғни шығыс халықтарының жазулары болған. Тіл мәселелеріне байланысты жазылып сақталған деректердің ең байырғысы - көне Үнді мен Греция, көне араб, көне түркі тілдеріне тән. Яғни, жеке тілдер жөніндегі ғылым көне уақыттардан бері болғанымен, олар бір-біріне байланыссыз, жеке-жеке қаралды. Ал жалпы алғанда, тілдер сан жағынан қаншалықты көп және құрылымы жағынан алуан түрлі болғанымен, олардың бір-біріне ұқсас, бәріне тән ортақ қасиеттері, ортақ заңдылықтары болады. Мысалы, тілдердің бәрі де адамдардың өзара қарым-қатынас жасау құралы, тілдердің қай-қайсысында да дыбыс, сөз, грамматикалық тұлға, сөйлем болады; тіл атаулының, тілдік элементтердің қай-қайсысы да бірқалыпты болмайды, өзгеріске ұшырап дамып отырады. Мұндай ортақ қасиеттердің болуы - тіл иелері болып табылатын адамзаттың ойлау жүйесінің органдары мен есту қабілеттерінің, ой-саналарының бір біріне жақын, ұқсас болуынан. Көне дәуір тіл білімінде ерекше екі күрделі мәселе болған. Оның бірі - атау, ат қою, екіншісі - грамматикалық өнер мәселесі. Заттарға, құбылыстарға, оқмғаларға қойылған аттардың кайдан, калай пайда болғандығын, ол атаулардың дұрыс не теріс қойылуының қандай мәні барлығын, яғни тілдің табиғатын сөз етушілер философтар болған және бұл мәселені олар философияның ең мәнді саласының бірі ретінде қараған. Ғылым тарихында ат қою теориясы деп аталатын бұл сала қытайда да, үнділерлерде де, гректерде де бір-біріне өте ұқсас бағытта талданып, біртектес шешімге келіп отырған. Грамматикалық өнер теориясы тілді дұрыс қолданудың ережесін белгілеуді мақсат еткен. Бұл ереже бірде грамматикалық өнер делінсе, бірде жазу өнері деп те аталады. Грамматикалық теория жазба ескерткіштер тілдерін зерттеуден туған.
Көне грек-рим тіл білімі. Көне дәуір тіл білімінің екінші отаны - Греция. Тіл мәселелеріне байланысты жазба материалдар V ғасырдан басталады. Грек тіл білімі Гомердің “Илиадасы” мен “Одиссея” тілін зерттеуден басталған. Греция тіл білімі екі кезеңге бөлінеді: І - философиялық, ІІ филологиялық дәуір деп аталады. Философиялық кезеңдегі философтар тіл мәселелерін философия тұрғысынан сөз етті. Тілді философияның ажырамас бөлігі деп есептеді, негізінен үш мәселе қаралды: 1. Зат пен оның атауы арасында қандай байланыс бар? 2. Тіл қалай және қайдан пайда болды? 3. Грамматика жөніндегі мәселелер. Зат пен оның атауы арасында байланысқа қатысты грек философтары екі топқа бөлінді: І топ “Атау заттың табиғатына сәйкес жаратылыстан берілген, құдай жаратқан” десе (Гераклит), ІІ топ оған қарсы:” Зат пен оның атауы арасында еш байланыс жоқ ” дейді (Демокрит) . Тілдің шығуы жөнінде грек философтарфнфң бір тобы: “Тілді дыбысқа еліктеуден шыққан” десе (Платон), ІІ тобы: “Тіл ертедегі адамдардың өзара келісуінен барып шыққан” дейді (Демокрит) . Тіл білімінде мұның І-сі - “Дыбысқа еліктеу теориясы” деп, ал соңғысы - “Келісім теориясы” деп аталады. Грек философтары грамматиканы логикалық категория ретінде түсіндірді, мыс., Платон тілдегі сөздерді есім, етістік деп бөлсе, Аристотель оны есім, етістік, жалғаулық деп үш топқа бөледі. Филологиялық деп аталатын ІІ дәуір кейдеэллинизмделінеді. Басты ерекшелігі - грамматикалық ілімнің философия мен логиканың ықпалынан босанып, өз алдына дербес пән ретінде қаралуы. Тіл білімі тарихында грамматистердің “Александриялық мектебі” аталатын бағыт та осы дәуірде қалыптасты. Өкілдері: Аристрах, Дионисий Фракийский, Аполлоний Дискол (б. з. д. ІІ ғ. ) . Фракийский грек тілінің грамматикасын жазды. Александриялық мектептің атасы Аристрах сөздерді есім, етістік, есімше, есімдік, үстеу, жалғаулық, предлог және артикль деп 8 топқа бөлді. Кемшіліктері: тілді философия, логика ғылымдарының бір саласы ретінде қарады; тілдік категорияларды логикалық категориялармен теңестірді; тілдің өзгеріс үстіндегі тарихи құбылыс екенін білмеді.
Көне қытай тіл білімі. Қытайдағы тіл білімі XIX ғ аяғына дейін басқа елдердің тіл білімінің әсерінсіз өз бетінше дамыған. Қытайдың жазба ескерткіштері біздің заманнан XV ғ бұрын пайда болған. Олар мал сүйектеріне, әсіресе жауырынға жазылып сақталған. Ат қою теориясы мен грамматикалық өнер теориясы Ежелгі Қытайда да болған. Ат қою теориясын қалыптастырған адам, біздің жыл санауымыздан бұрынғы 551-479 ж арасында өмір сүрген философ ғалым - Конфуций. Грамматикалық ілім қытайлардың көне жазуы - иероглифке негізделген. Қытай иероглифі біздің жыл санауымыздың бірінші ғасырының өзінде-ақ белгілі нормаға келтіріліп, 1. уставтық, 2. жартылай уставтық, 3. Жылдам жазу деп 3 стильге бөлінген, грамматикаға байланысты пікірлер де осы иероглиф жазуын талдап түсіндіруге негізделген. Ежелгі Қытай тіл білімінің негізгі міндеті- тілдегі әр сөзге жеке таңба тағайындау, ол таңбалардың мағынасын, оларды қалай оқу, қалай қолдану жолдарын айқындау болған. Ол үшін таңбалар сөздігі жасалған. Біздің заманға жеткен сондай сөздіктің бірі және қытайлар үшін ең беделдісі- қытайша «Эрья» деп аталатын сөздік.
Көне үнді тіл білімі. Үнділерден бізге жеткен зерттеулер біздің жыл санауымыздан бұрынғы 5 ғ басталады. Үнділердің өте ерте ежелгі дәуірден сақталған аңыздардан, гимндерден, діни жырлардан құралған «Веда» деп аталатын кітаптары болған. Бұл жинақты үнділер қасиетті, киелі жинақ деп санаған. Өз кезі үшін айтарлықтай жақсы, жан-жақты зерттелген мәселелер қатарына фонетика мен грамматиканы жатқызуға болады. Бұлар жөніндегі зерттеулер үнділердің аса атақты лингисттері Яски мен Панини жазған еңбектері арқылы біздің заманға жетті. Яски «Веда» тілінің 5 томдық сөздігін жасап түсінік берген адам. Панини « Веда» тілін қалпына келтіру нәтижесінде пайда болған үнділердің санскрит деп аталатын көне әдеби тілінің және «Веда» жыры тілінің дыбыстық жүйесін, сөз туғызу, сөз өзгерту жолдарын жан-жақта зерттеген. Үнділер тілдегі барлық сөздерді есім, етістік, предлог, демеулік деп төрт топқа бөлген де әрқайсысының ерекшеліктерін жан-жақты сипаттаған. Ежелгі Үндістан тіл білімінде грамматикадан кейінгі мол зерттелген мәселе - фонетика. Фонетика ежелгі заман тіл білімінің ешқайсысында да Үндістандағыдай зерттеудің жоғарғы сатысына көтіріле алған жоқ. Үнділер фонетиканы өз алдына жеке ұғым етпеген, ол морфология мәселесіне, негізінде, түбір сөз бен қосымша, сөз бен сөз арасындағы дыбыс алмасуына байланысты қарастырған. Үндістан тіл білімі тарихын сөз ете келіп, В. Томсен: «Үндістан тіл білімінің көтерілген биігі ерекше. Бұл биікке, көп нәрсені үнділерден үйрене тұрса да, европалық тіл білімі XIX ғ дейінгі көтеріле алмады», - деп жазады.
Көне араб тіл білімі. Дүние жүзі ғылымы мен мәдениетінің дамуына үлес қосқан халықтардың бірі - арабтар. Бұлардың жазбалары IV ғасырлардан басталады. Арабтар - тіл ғылымының дамуында да ерекше роль атқарды. Орта ғасырлық арабтардағы тіл білімінің ерекше дамыған кезі-халипат дәуірі деп аталатын VII-XII ғасырлар шамасы. Тілдің грамматикалық жүйесін сипаттауды араб лингвисттері үш түрлі мәселе арқылы жүргізді. Олар: сөз таптары мен сөйлем синтаксисін зерттейтін Нахв, сөздердің сөйлемдегі орын жағынан түрленісін, мағыналық құбылыстарын зерттейтін Сарф, сөйлеу процесінде болатын дыбыстардың фонетикалық құбылыстарын зерттейтін Сарф, сөйлеу процесінде болатын дыбыстардың фонетикалық құбылыстарын, жалпы дыбыс жүйесін зерттейтін - Таджвид деп аталатын бөлімдер. Арабтар үнді, грек лингвистикасының табыстарын жақсы пайдалана отырып, өз тілінің фонетикасын, морфологиясы мен лексикасын зерттеуге ерекше назар аударды. Фонетика саласында дыбыс пен әріп арасындағы өзгешеліктерді айқындайды. Дыбыстың физиологиялық сипатын ашуға көп көңіл бөледі. Кейбір ғалымдар Сибавейхи жасалу орнына қарай дыбыстарды 16 топқа бөліп қараған. Сибавейхи грамматика мәселесінде, әсіресе сөздерді тапқа бөлуде араб ғалымдары Аристотельге еліктеген. Аристотель сияқты бұлар да сөздердң есім, етістік, жалғауыштар деп 3 топқа бөлген. Арабтар киелі, қасиетті, канондық тіл деп саналатын құран тілінің нормасын зерттеудің өзінде де көп жағдайда сөйлеу тілі нормасына сүйенді, соны зерттеді. Араб тілі грамматикасын зерттеудің дәстүрін, өзіндік жүйесін қалыптастыруда Сибавейхидің 796 жылы жазған «Ал китаб» деп аталатын еңбегі шешуші роль атқарған. Араб оқымыстыларының ерекше көңіл бөлген және зор табысқа жеткен саласы - лексикография. Арабтың бір ғана Ал Фирузабади деген лингвисті «Хомус» мұхит атты 60 томдық сөздік жасаған.
Көне түркі тіл білімі. Көне түркі тіл білімінің көрнекті өкілі - Махмұд Қашқари. Ол тіл білімі тарихында салыстыру әдісін алғаш рет қолданған. 1072-1074 жылдары «Диуани лұғат ат түрік» атты 3 томдық сөздік құрастырған. Сөздікте сол дәуірдегі түркі тайпаларының көпшілігінің тілдік материалдары қамтылған және ол тайпалар тілдерінің өзара бір-біріне ұқсастық, өзгешеліктері тілдік материалдарды салыстыра қарау арқылы айқындалған. Бұл - түркі тілдері жөніндегі ең тұңғыш, ең көлемді және ең терең мәнді ғылыми еңбек. Сонымен қатар, бұл сөздік - лингвистика тарихында әр түрлі тілдер фактілерін бір-біріне салыстыра зерттеу әдісімен жазылған тұңғыш еңбек. Мұның түркі тілдері үшін мәні ерекше.
Орта ғасыр тіл білімі. Орта ғасыр- адамзат қоғамы дамуының он шақты ғасырын қамтитын және прогресс тұрғысынан алғанда әр тектес болып келетін күрделі де шытырманы көп дәуір. Европа тарихы тұрғысынан қарағанда бұл мезгілді үш кезеңге бөлуге болады: а) III-V ғ арасы. Бұл - құлдық дәуірінің ыдырап, феодалдық қоғамының құрыла бастаған кезеңі. ә) VI-X аралығы. Бұл - феодалдық қатынастың әбден орнығып, гүлденген заманы. б) XI-XVI ғ аралығы. Бұл - феодалдық қатынастың ыдырап, капиталистік қоғамның туа бастаған, тарихта қайта өркендеу дәуірі деп аталатын кезең. Орта ғасырдың өзіндік бір ерекшелігі - әр түрлі діндердің туып, дүние жүзілік діндерге айналуы. Ондай діндер қатарына будда, ислам, христиан діндерін жатқызуға болады. Дүние жүзілік діндердің тарауымен қатар сол діндердің сүндет-парызын, шариғатын уағыздайтын жазбалар да тарады. Ол жазбалар тілі киелі, қасиетті тіл, пайғамбарлар тілі деп жарияланды. Жергілікті халықтар ол тілде жазылған аят-хадистарды мағынасын, тілін түсінбесе де жатқа біліп, құдайға құлшылық ететін дұға ретінде айтуға міндетті болды. Бұл тіл лингвистикада канондық тіл деп аталады. Канондық тіл бірден бір дұрыс тіл деп жарияланды да, әр халықтың өз ана тілі, сөйлеу тілі, теріс тіл, пендешілік тілі деп саналды. Жазба тіл, әдеби тіл деп саналатын да канондық тіл болды. Мысалы, түркі халықтары, қазақ халқы үшін канондық тіл араб тілі, исламның ең қасиетті, киелі китабы - құранның тілі болды. Европа халықтары үшін канондық тіл - латын тілі. Олар латын тілін жазу тілі, ғылым тілі ретінде пайдаланды. Грамматика мәселесімен қатар ежелгі дәуірден келе жатқан зат атауларының табиғаты жөніндегі мәселелер де ескерусіз қалмайды. Оны сөз етушілер бұл дәуірде де екі лагерьге бөлінеді. Оның бірі - реалистер, екіншісі - номиналистер деп аталады. Реалистер заттар жөніндегі жалпы ұғым - ақиқат, ол алғашқы, зат соңғы деген идеалистік бағытты ұстанады. Номиналистер керісінше, зат болмаса, ол туралы ұғым соңғы деген материалистік бағытты уағыздайды.
Қайта өрлеу дәуірі тіл білімі. Европа тарихы тұрғысынан алғанда, қайта өрлеу дәуірі XV-XVI ғ арасын қамтиды. Бұл - қоғам дамуында орта ғасырдың аяқталып, жаңа тарихтың, буржуазиялық қоғамның басталған кезі. XVI ғасырдан бастап, алдымен Италияда қалыптасқан «Қайта өрлеу» деген термин феодалдық қатынастың орнына келген капиталистік қоғамдағы буржуазия мәдениетімен тығыз байланысты. Өйткені қайта өрлеу дәуірі - озық ойдың еркін дамуына кедергі жасаған, догмалық ережелерге сүйенген орта ғасырлық керітартпа дәстүрден, мешеу мәдениеттен шынайылықты, гуманизмді уағыздайтын жаңа дәуір мәдениетіне өту. Қайта өрлеу дәуірі бүкіл қоғам өмірінің басқа да салалары сияқты лингвистика үшін де жаңа, даму дәуірі болды. Бұл дәуірдің лингвистикалық проблемасы: а) ұлттық тілдердің қалыптасып, дамуы ә) бұрын белгісіз, жаңадан ашылған тілдерді үйрену, зерттеу б) ежелгі дәуірдің лингвистикалық ой-пікірін көркейтіп, қайта дамыту болды. Қайта өрлеу дәуірінде ерекше қолға алынған тағы бір мәселе - орта ғасырда жөнді мән берілмеген ежелгі грек, рим жазба нұсқаларын тауып, жариялау, оларға филологиялық талдаулар жасау болды. Өз дәуірі үшін бұл саладағы күрделі істер қатарында Ж. Скалигердің 1540 жылы шыққан «Латын тілінің негіздері туралы», Р. Стефанустың 1553 жылы шыққан «Латын тілі қазынасы» және «Грек тілі қазынасы», араб ғалымы П. Алкаланың «Араб тілі грамматикасы» 1505 жыл, Рапхлиннің «Еврей тілі грамматикасы» 1506 жылы атты еңбектерді атауға болады. Осылармен қатар XV-XVI ғасырлар ішінде испан, корей, ағылшын, француз, нидерланд, жапон, парсы, армян, венгер, мексикан тілдерінің грамматикалары шығарылды.

10. Батыс Еуропада ұлттық тілдер грамматикаларының пайда болуы

Батыс Еуропадағы Еуропа тіл білімі дәстүрі дамуын бірнеше кезеңге бөлуге болады:

1) 6-12 ғғ . арасы, бүл кезеңде латын мұралары меңгеріліп, схоластикалық логика пайда болды, грамматика оқу, жазу мақсатына кызмет ететін көмекші пән ретінде карастырылды; 2) 13-14 ғғ. Арасы Кайта құру дәуірі кезен. Бұл кезеңде грамматика адамның ойлау табиғатын түсінуге жол ашатын философияның бір бөлігі болып орнықты. Грек және көне еврей тілдерінің грамматикалары жасалды; Қайта өрлеу дәуірі грамматистерінің бірі - Пьер де Раме (1515-1572) грек, латын, француз тілдерінің грамматикасын жазды. 3) 15-16 ғғ. арасы немесе ренессанс кезеңі, бұл кезеңде ұлттық тілдерге қызығушылық артып, оларды "классикалық" тілдермен катар қоюға тырысты. Канондық мәтіндер халықтық әдеби тілдерге аударылып, ол тілдердің алғашқы грамматикалары жасалды; . Сөйтіп, ҮІІ-ХҮ ғасырлар аралығында иран, исланд, француз, испан, итальян, түркі, ағылшын, т. б. тілдердің грамматикалары жарық көрді. Сөйтіп, бірінші орынға канондық тілдерді емес, әр халықтың, әр ұлттың өзіндік сөйлеу тілін, ана тілін қоюды, соны зерттеп, соның сырын -ашуды көздеді. ХІҮ - ХҮІІ ғ. шыққан грамматикалардың барлығына сипаттамалық белгі тән болды. Ұлттық грамматика негізіне латын грамматикасының схемасы алынды, бірақ ұлттық тілдің грамматикалық ерекшеліктері бұл схема аумағынан шығып кетіп жатты. Бұл әр түрлі тілдің арнаулы ерекшеліктерінің анықталуына, грамматикалық теорияның дамуына игі әсер етті. Осылардың нәтижесінде ХҮП-ХҮШ ғасырларда жаңа үлгіде жазылған грамматикалық еңбектер әр елде, әр жерде шығып жатты.

11. Ю. Скалигердің грамматикалық теориясы: ерекшелігі

ХVІ ғ. ірі лингвист Юлиус Цезарь Скалигер. Оның грамматикасы “О причинах латинского языка” (1540) . Ол грамматиканың міндеттерін ономасиологиялық көзқарас тұрғысынан анықтауға тырысты. Барлық сөзді екіге бөлді: 1. Негізгі; 2. көмекші. Біріншісіне, атаулар мен етістіктерді, екіншіге, қалған сөз таптарын жатқызды. Ол қандай да бір сөзді сөз таптарының біріне жатқызу үшін мағыналық критерийді басшылыққа алды. Мысалы, ол ”әке, шеше, үй қызметшісі” сөздері зат есім емес, сын есім деді. Бұл мәселені ол қатыстылық тұрғысынан түсіндірді: әке, шеше балаға тән, ал үй қызметшісі үй қожасына тәуеді деді. Мұнда біз формалдық критерийдің әсерінен мазмұндық классификациялық критерийді асыра бағалағанын көрдік.

12. Пор-Рояль грамматикасы: кемшіліктері .

Универсалды грамматика 1660 жылы жарияланған. Оны француз ғалымдары - логик, философ, профессор Антуан Арно мен грамматист, филолог, профессор Клод Лансло екеуі бірігіп жазған. Бұлар өз заманында Франциядағы ғылым мен халық ағарту істерінің орталығы болған Пор-Рояль монастырының ғалымдары болғандықтан және сол монастырьдан шыққандықтан, оны "Пор-Рояль грамматикасы" деп те, "Рациональды жалпы грамматика" деп те атайды. Оның алға қойған мақсаты - барлық тілдерге ортақ рационалды негізді және олардың арасындағы өзгешеліктерді ашу. Грамматикада екі түрлі принцип басшылыққа алынған: біріншісі - берілген грамматикалық ережелердің жалпы тілдік болуы, екіншісі - ол ережелердің логикаға негізделуі

Кемшіліктері: логикалық категория мен тілдік категорияларды бір-бірінен ажыратпай, тең құбылыстар деп қарауы. Авторлар әр тілдің өзіндік грамматикасы деген болмайды, грамматика жалпы тілдік, универсалды болу керек, өйткені грамматикалық категориялар - логикалық категорияның көрсеткіштері, ал логика категориялары жеке ұлттық болмайды, жалпы адамзаттық болады дейді. Бұл тұжырымның қателігі мынада : логика категорияларының жалпы адамзаттық болатыны даусыз, бірақ тіл олай емес, ол жеке ұлттық, халықтық болады. Ойлау процесін, ой категориясын әр тіл өзінше көрсетеді Олай болатыны логикалық категория мен тілдік категориялар арасында елеулі өзгешеліктер болады, бұл екеуі арасына теңдік белгісін қою қате. Тілдік категориялар логикалық категорияларға қарағанда әлдеқайда өрісті, көп салалы. Әрине, тілдердің грамматикаларында ортақ үлгілер, универсалды сипаттар аз емес, бірақ оған қарап, дүниедегі барлық тілдерге ортақ, бәріне бірдей дәрежеде қолдануға болатын грамматика жасауға болмайды да.

13. Тіл философиясы

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.