Экономикалық теориядағы ақша
Жоспары
КІРІСПЕ
І. ЭКОНОМИКАДАҒЫ АҚШАНЫҢ ҚҰН ФОРМАСЫ
1.1. Ақшаның құн формасының эволюциясы
1.2. Ақшаның құн теориясы
1.3. Ақшаның құн заңы, тұтынуы, айырбасы, нысаны
ІІ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯДАҒЫ АҚША
2.1. Ақшаның пайда болуы
2.2. Ақша: түрі, мәні, қызметі
2.3. Ақша және экономикадағы рөлі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
І. ЭКОНОМИКАДАҒЫ АҚШАНЫҢ ҚҰН ФОРМАСЫ
1.1. Ақшаның құн формасының эволюциясы
1.2. Ақшаның құн теориясы
1.3. Ақшаның құн заңы, тұтынуы, айырбасы, нысаны
ІІ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯДАҒЫ АҚША
2.1. Ақшаның пайда болуы
2.2. Ақша: түрі, мәні, қызметі
2.3. Ақша және экономикадағы рөлі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Ақшаның құн түрінің дамуы мынаны куәландыруды: ақша бұл техникалық айырбастау құралы емес, ол жалпылама эквиваленттік (балама) роль атқаратын тауар. Кез келген тауар өзінің құнын ақшамен көрсетеді.
Әр түрлі құн теориясы бар. Олардың бірі — еңбекті теориясы, қоғамдық абстракты еңбекпен ұстау және тауар құны мөлшерін анықтайды, өндірістеріне жұмсалғанына.
Ақшаның бірінші қызметі—құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа барлық тауардың құнын көрсетуге болады. Осы қызметті ойша нағыз ақшалар атқарады. Кез келген тауардыңқұнын ақшалай түрде көрсету үшін, нақты ақшаны талап ету керек емес. Тауар құнының ақшалай көрсетілуі баға деп аталады. Баға сұраным мен ұсынымның әсерінен құннан ауытқуы мүмкін. Сондықтан тауар өз құнына да және сұраным мен ұсынымнан да тәуелді.
Тауардың айырбасталу кезеңінде құнның көрінісі төмендегідей түрге ие болады: алғашқысы жай немесе кездейсоқ, ол алғашқы қауымдық қоғамда бірінші ең ірі еңбек бөлінісінен соң, жалпы алғашқы қауым тайпасынан малшылар тайпасының бөлінуі арқылы пайда болды. Бір тайпалар малмен айналысса, ал екіншілері – жермен айналысты, сөйтіп өнімді айырбастау үшін экономикалық негіз пайда бола бастады. Мұндай айырбас алғашқыда кездейсоқ, бірегей сипатқа ие болды: (1 қойға = 1 қап астық) эквивалент.
Ақша дегеніміз не? Мүмкін, ақша дегеніміз – адамзаттың ең үлкен ашқан жаңалағы екенін атап өткен жөн. Егер де ақша болмаса, онда айырбас та мүмкін болмас еді. Яғни қоғамның дамуының негізі болып саналатын – еңбектің бөлінуі болмас еді.
« Ақша адамды дуалайды. Ақша үшін олар қиналады, сол үшін еңбек етеді. Олар ақша табудың шеберлігін және оны құртқандада тамаша әдістер ойлап табады. Ақша бір тұтас тауар, біз оны тек жұмсау үшін ғана қолданамыз. Олар сізді тамақтандырмайды, киіндірмейді, сіздің көңіліңізді көтере алмайды. Осының бәрі тек жұмсалғаннан кейін іске асады. Адамдар ақша үшін бәрін істейді, ақша да адам үшін бәрін істейді. Ақшалар — бұл баурайтын, қайталанатын, алмастыратын жұмбақ маскалар».
Ақшаның құн түрінің дамуы мынаны куәландыруды: ақша бұл техникалық айырбастау құралы емес, ол жалпылама эквиваленттік (балама) роль атқаратын тауар. Кез келген тауар өзінің құнын ақшамен көрсетеді.
Әр түрлі құн теориясы бар. Олардың бірі — еңбекті теориясы, қоғамдық абстракты еңбекпен ұстау және тауар құны мөлшерін анықтайды, өндірістеріне жұмсалғанына.
Ақшаның бірінші қызметі—құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа барлық тауардың құнын көрсетуге болады. Осы қызметті ойша нағыз ақшалар атқарады. Кез келген тауардыңқұнын ақшалай түрде көрсету үшін, нақты ақшаны талап ету керек емес. Тауар құнының ақшалай көрсетілуі баға деп аталады. Баға сұраным мен ұсынымның әсерінен құннан ауытқуы мүмкін. Сондықтан тауар өз құнына да және сұраным мен ұсынымнан да тәуелді.
Тауардың айырбасталу кезеңінде құнның көрінісі төмендегідей түрге ие болады: алғашқысы жай немесе кездейсоқ, ол алғашқы қауымдық қоғамда бірінші ең ірі еңбек бөлінісінен соң, жалпы алғашқы қауым тайпасынан малшылар тайпасының бөлінуі арқылы пайда болды. Бір тайпалар малмен айналысса, ал екіншілері – жермен айналысты, сөйтіп өнімді айырбастау үшін экономикалық негіз пайда бола бастады. Мұндай айырбас алғашқыда кездейсоқ, бірегей сипатқа ие болды: (1 қойға = 1 қап астық) эквивалент.
Ақша дегеніміз не? Мүмкін, ақша дегеніміз – адамзаттың ең үлкен ашқан жаңалағы екенін атап өткен жөн. Егер де ақша болмаса, онда айырбас та мүмкін болмас еді. Яғни қоғамның дамуының негізі болып саналатын – еңбектің бөлінуі болмас еді.
« Ақша адамды дуалайды. Ақша үшін олар қиналады, сол үшін еңбек етеді. Олар ақша табудың шеберлігін және оны құртқандада тамаша әдістер ойлап табады. Ақша бір тұтас тауар, біз оны тек жұмсау үшін ғана қолданамыз. Олар сізді тамақтандырмайды, киіндірмейді, сіздің көңіліңізді көтере алмайды. Осының бәрі тек жұмсалғаннан кейін іске асады. Адамдар ақша үшін бәрін істейді, ақша да адам үшін бәрін істейді. Ақшалар — бұл баурайтын, қайталанатын, алмастыратын жұмбақ маскалар».
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Әубәкіров Я.Ә. «Экономикалық теория негіздері».
2. С.А. Бартенев «История экономических учений» .
3. Никитин С.М. «Теории стоимости и их эволюция».
4. Шеденов Ө.К. «Жалпы экономикалық теория».
5. Макконнелл Р., С. Брю. «Экономикс».
6. Самуэльсон. «Экономика».
7. Т. М. Тимошина. «Экономическая история России».
8. МГИМО МИД РФ. «Курс экономической теории».
9. Л.Л.Любимов, И.В.Липсиц "Основы экономики", Москва 1994 г.
10. Кэмпбелл Р.Макконнелл, Стэнли Л.Брю "Экономикс" Баку, 1992 г.
11. Максимова В.Ф., Шишов А.Л. "Теория рыночной экономики", 1992г.
12. "Деньги и кредит" 12/1995г. Изд. "Финансы и статистика".
13. Эдвин Дж.долан "Деньги, банки и денежно-кредитная политика". Санкт-Петербург "Санкт-Петербург Оркестр" 1994г.
14. "Деньги, кредит, банки". Справочное пособие. Под редакцией Г.И.Кравцовой, 1994г.
15. ФИНАНСЫ ДЕНЕЖНОЕ ОБРАЩЕНИЕ КРЕДИТ под. ред. проф. чл.-корр. РАЕН Л.А. Дробозиной 1997г.
16. ОСНОВЫ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ТЕОРИИ
/пособие для системы экономического образования/
под. общ. ред. Э.И.Лобковича, М. И. Плотницкою 1998г.
Российская Экономическая Академия I ;им. Плеханова
17. Б. Мәдешев. «Нарықтық экономика теориясына кіріспе».
1. Әубәкіров Я.Ә. «Экономикалық теория негіздері».
2. С.А. Бартенев «История экономических учений» .
3. Никитин С.М. «Теории стоимости и их эволюция».
4. Шеденов Ө.К. «Жалпы экономикалық теория».
5. Макконнелл Р., С. Брю. «Экономикс».
6. Самуэльсон. «Экономика».
7. Т. М. Тимошина. «Экономическая история России».
8. МГИМО МИД РФ. «Курс экономической теории».
9. Л.Л.Любимов, И.В.Липсиц "Основы экономики", Москва 1994 г.
10. Кэмпбелл Р.Макконнелл, Стэнли Л.Брю "Экономикс" Баку, 1992 г.
11. Максимова В.Ф., Шишов А.Л. "Теория рыночной экономики", 1992г.
12. "Деньги и кредит" 12/1995г. Изд. "Финансы и статистика".
13. Эдвин Дж.долан "Деньги, банки и денежно-кредитная политика". Санкт-Петербург "Санкт-Петербург Оркестр" 1994г.
14. "Деньги, кредит, банки". Справочное пособие. Под редакцией Г.И.Кравцовой, 1994г.
15. ФИНАНСЫ ДЕНЕЖНОЕ ОБРАЩЕНИЕ КРЕДИТ под. ред. проф. чл.-корр. РАЕН Л.А. Дробозиной 1997г.
16. ОСНОВЫ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ТЕОРИИ
/пособие для системы экономического образования/
под. общ. ред. Э.И.Лобковича, М. И. Плотницкою 1998г.
Российская Экономическая Академия I ;им. Плеханова
17. Б. Мәдешев. «Нарықтық экономика теориясына кіріспе».
Жоспары
КІРІСПЕ
І. ЭКОНОМИКАДАҒЫ АҚШАНЫҢ ҚҰН ФОРМАСЫ
1. Ақшаның құн формасының эволюциясы
2. Ақшаның құн теориясы
3. Ақшаның құн заңы, тұтынуы, айырбасы, нысаны
ІІ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯДАҒЫ АҚША
2.1. Ақшаның пайда болуы
2.2. Ақша: түрі, мәні, қызметі
2.3. Ақша және экономикадағы рөлі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Ақшаның құн түрінің дамуы мынаны куәландыруды: ақша бұл техникалық
айырбастау құралы емес, ол жалпылама эквиваленттік (балама) роль атқаратын
тауар. Кез келген тауар өзінің құнын ақшамен көрсетеді.
Әр түрлі құн теориясы бар. Олардың бірі — еңбекті теориясы, қоғамдық
абстракты еңбекпен ұстау және тауар құны мөлшерін анықтайды, өндірістеріне
жұмсалғанына.
Ақшаның бірінші қызметі—құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа барлық
тауардың құнын көрсетуге болады. Осы қызметті ойша нағыз ақшалар атқарады.
Кез келген тауардыңқұнын ақшалай түрде көрсету үшін, нақты ақшаны талап ету
керек емес. Тауар құнының ақшалай көрсетілуі баға деп аталады. Баға сұраным
мен ұсынымның әсерінен құннан ауытқуы мүмкін. Сондықтан тауар өз құнына да
және сұраным мен ұсынымнан да тәуелді.
Тауардың айырбасталу кезеңінде құнның көрінісі төмендегідей түрге ие
болады: алғашқысы жай немесе кездейсоқ, ол алғашқы қауымдық қоғамда бірінші
ең ірі еңбек бөлінісінен соң, жалпы алғашқы қауым тайпасынан малшылар
тайпасының бөлінуі арқылы пайда болды. Бір тайпалар малмен айналысса, ал
екіншілері – жермен айналысты, сөйтіп өнімді айырбастау үшін экономикалық
негіз пайда бола бастады. Мұндай айырбас алғашқыда кездейсоқ, бірегей
сипатқа ие болды: (1 қойға = 1 қап астық) эквивалент.
Ақша дегеніміз не? Мүмкін, ақша дегеніміз – адамзаттың ең үлкен ашқан
жаңалағы екенін атап өткен жөн. Егер де ақша болмаса, онда айырбас та
мүмкін болмас еді. Яғни қоғамның дамуының негізі болып саналатын – еңбектің
бөлінуі болмас еді.
Ақша адамды дуалайды. Ақша үшін олар қиналады, сол үшін еңбек етеді.
Олар ақша табудың шеберлігін және оны құртқандада тамаша әдістер ойлап
табады. Ақша бір тұтас тауар, біз оны тек жұмсау үшін ғана қолданамыз. Олар
сізді тамақтандырмайды, киіндірмейді, сіздің көңіліңізді көтере алмайды.
Осының бәрі тек жұмсалғаннан кейін іске асады. Адамдар ақша үшін бәрін
істейді, ақша да адам үшін бәрін істейді. Ақшалар — бұл баурайтын,
қайталанатын, алмастыратын жұмбақ маскалар.
І. ЭКОНОМИКАДАҒЫ АҚШАНЫҢ ҚҰН ФОРМАСЫ
1.1 Құн формасының эволюциясы.
Қоғамдық еңбек бөлінісінің одан әрі дамуы, тауар өндірісінің өсуі, құн
формасының эволюциясы, айырбас жүйелігінің артуы — барлық тауарлар
дүниесінен басқа тауарлар барған сайын осыған көбірек айырбасталатын болған
бір тауардың бөлініп шығуына әкелді. Бұл құнның жалпыға ортақ формасының
пайда болуы деген сөзі еді. Кез келген басқа тауарларға тікелей
айырбасталуға қабілеті бар тауар жалпылама эквивалент деген ат алды. Әр
түрлі халықтарда және сол бір халықтың өзінің тарихының әр түрлі
кезеңдерінде жалпылама эквивалент рөлін әр түрлі өнімдер (мал, аң терілері,
піл сүйегі және т.б.) атқарады. Уақыт өте келе, бұл рөлді барлық
жердедерлік үнемі күміс пен алтын атқаратын болды.
Ақырында жалпылама эквиваленттік қызметтік алтын атқара бастады.
Айырбастың тәжірибесі бойынша, қолайлы эквивалент бірнеше ерекшеліктермен
сыпатталынуы қажет. Біріншіден, оның біртектілігі және сапалылығы.
Екіншіден, эквиваленттік беріктігі мен мүлтіксіз сақталыну қасиеті.
Үшіншіден, оның қандайда бір болсын, пропорцияда бөліне алынатын
ерекшелігі. Төртіншіден—біртұтастығы. Міне, алтын осы аталған қасиеттермен
бейнеледі.
Ақша – тауардың басқа да тауарлар тәрізді тұтыну құны мен құндық қасиеті
бар. Осыған байланысты алтын бағасы төмендеген сайын (ол ақша болған
жағдайда), барлық тауарлардың бағасы да көтеріледі. Мәселен, Американы
ашқан кезде Ескі дүниеге көп алтын алып келуге байланысты осындай жағдай
қалыптасқаны әлем тарихынан белгілі.
Құнның белгісі. Ақша айналыс құрамында шақа формасы ретінде көрініс
алады. Шақа деген сөздің шығу тегі Ертедегі Римнің біздің дәуірге дейін
VII ғасырда ақша белгісін соғуы бастау алған Юноны Монета жеріне
байланысты.
Алтын — жұмсақ шақа және олардың мөрі айырбас процесінде бірте-бірте өше
бастайды. Мамандардың есебі бойынша, алтын-шақа жыл сайын өз салмағының
0,07 процентінен айырылады. Сейтеп 2600 жылы ішінде алтын-шақаның
айырбастау процесінде жалпы шығынның мөлшері 2 мың тонна алтынға тең болды.
Шақаның пайда болуы және дамуы нақты тарихта көптеген ғасырларды
қамтиды. Ең алдымен мемлекет тек салмағын және сынамасын анықтап кесіктерді
(алтын немесе күміс) шекіді. Шақалар өзінің қазіргі мәнінде техниканың және
көмкерөнердің дамуынан көп кейін пайда болды. Оны дайындау тек мемлекеттің
ерекше пұрсаты бойынша жүзеге асырылып, шақалық религия деп аталды.
1.2. Ақшаның құн теориялары.
Әр түрлі құн теориясы бар. Олардың теориясы — еңбекті құн теориясы,
қоғамдық абстракты еңбекпен ұстау және тауар құны мөлшерін анықтайды,
өндірістеріне жұмсағанына. Мына теория негіздері ағылшын экономистермен
жасалған У. Петти, А. Смитом және Д. Рикардо. Петти ойды айтты, не жалпы
құн еңбекпен анықталады. Смиттің сәйкесінше, заттың өндіріс салалары
тауарлардың құны кез келгенге жасалады, бірақ ол нақтылы еңбекке құрушы
қасиет құнын қосымша жазған. Рикардо еңбекпен тауарлардың құнын анықтайды,
өніріске олардың жұмсалғанмен, оның нақтылы түріне қатыссыздық. К. Маркстың
жұмыстарында тауар өндірушілердің еңбек екі жақты табиғаты алғашқы рет
ашылған болатын.
Қазіргі заманғы шарттарында құн кең көп таралған теориясына шекті
пайдалы теориясы келеді. Ол өзінің жұмыстарының басын К. Менгер, Е. Бем-
Баверк, Ф. Визерден алады.
Мына теорияны жақтаушылар бекітеді, не құн анықталады шектінің, яғни
ең азы, сатып алушыға оралған тап осы тауар пайдалысымен. Бем-Баверк мына
үлгіні ашады жай қоныстанушыны алып, бес қап бидаймен орманда тұратынын.
Бірінші қап оған қоректенуіне керек, екінші — оның жақсаруына арналған,
үшінші — үй құс жемдеуіне арналған, төртінші — арақ даярлауына арналған,
бесінші — тоты құс тамақтануына арналған, оған ермекпен қызмет етуіне.
Бидайдың құны бесінші қаптың пайдасымен анықталады, керектісіз
қажеттіліктерді қанағаттандырғанды. Осыдан келіп: тауардың көптігі,
сұраныстың пайдасына азырақ және оның құны төмен болып келеді.
Австриялық мектеп өкілдері (және басқа неоклассиктер) белгілейді,
тауардың құны пайда болуы барлық өндіріс факторларын қатысуды қабылдайды —
еңбек, капитал, жер, кәсіпкерлік қабілеттілікті тек еңбекпен қана емес,
қалай еңбекті құн теориясы жақтаушылары ойлаған. Өндіріс мына факторларына
табыстардың үш түрін талапқа сай болады — еңбек ақы төлеу, пайда және
рента. Аталған табыстар тауар құнын құрайды және нарықта баға арқылы
тауарлардың сатылуы барысында іске асады. Мына концепция өндіріс
факторларының теориясы сияқты экономикалық әдебиетке белгілі құн
теориясында жаңа бағыт ру басымен, аталған жарастыру екі теориясына
ұмтылғанын көрнекті ағылшын экономисті А. Маршалл келді. Оның пікірімен,
шекті пайдалы теориясы айқын бір жақтылықпен азап шегеді, сондықтан құн
бір фактормен түсіндіреді. Дәл осындай К. Маркстің теориясында: жалғыз
құнның қайнары нарық шаруашылығында еңбек және тек қана еңбек болып шығады.
А. Маршалдың теориясында құн анықтамасы нарық күштердің әрекеттестік
айқындауына апарылады, тыста жатқан сұраныс сияқты (шекті пайдалы), дәл
осылай ұсыныстың (өндіріс шығындары). Маршалдың осы мәнінде айтқан пікірі
көпке белгілі: біз бірдей негізбен таласуға құн пайдалымен немесе өндіріс
шығындарымен жөнге салынады, дәл осылай қайшының жүзі қағаздың жоғары
немесе төменгі жағын кеседі ма деген.
1.3. Ақшаның құн заңы.
Қоғамдық өндірістің тауарлық нысанының ерекшелігі құн заңының іс-
әрекетінен нақты көрінеді. Құн заңы тауар өндірісі мен тауар айналысының
негізгі заңы. Құн заңының іс-әрекетінің мәні мынада: тауарларды өндіру мен
айырбастау оларды жасап шығаруға жұмсалған қоғамдық қажетті еңбек шығындары
негізінде жүзеге асырылуға тиіс. Сонымен құн заңы тауарлы өндірістің ең
мәнді сипатын көрсетеді немесе әр қилы тауар өндірушілердің шаруашылық
нәтижесінің қорытындысында өнім айырбастауда эквивалнттілікті талап етеді.
Ал тауар ақша айналысында құн заңы баға заңы болып табылады. Бағ — құн
заңының, көрінсі. Құн — баға заңы немесе бағаның жинақталған көріну нысаны.
Еңбек өнімдерінің жүйелі айырбастау процесінің дамуы кезеңінен бастап,
құн заңы тауар өндірісінің бүкіл тарихында әрекет етеді. Қоғамдық үстемдік
ететін өндірістік қатынастардың типімен байланысты оның әрекет ерекшелігі
де өзгеріп отырады. Құн заңының тауар өндірушілерге әрекеті тек рыноктық
бәсеке арқылы көрінеді. Осы рыноктық механизм қатынасы сұраныс пен ұсыныс
арақатынасы, салалық және ішкі салалық бәсеке арқылы құн заңы қоғамдық
өндіріске ықпал етеді. Ал оның негізі құн заңының өзінде емес, оның әрекет
етуінің қоғамдық жағдайында, қоғамның экономикалық құрылысының сипатында.
Айналыс саласында құн заңы бағаны халықтың төлем қабілеттігінің көлемі
мен құрылымын, сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын анықтауда маңызды рөл
атқарады. Құн заңын дұрыс басшылыққа алудың қоғамдық еңбек өнімділігін,
өндірістің тиімділігін арттыруда, аз шығынмен көп нәтижеге жетуді, нақты
рыноктық қатынасқа көшуді қамтамасыз етуде, шаруашылық реформасын іске
асыру маңызы зор.
Тұтыну құны.
Экономикалық теория тауардың қоғамдық қажетсінуді қанағаиттандыру
қабілетін тұтыну құны деп аталады.
Тұтыну құны — тұтылған жағдайда ғана жүзеге асатын тауардың сипаты.
Тұтыну құны — тауардың пайдалылығы, адамның белгілі бір қажетін
қанағаттандыру қажетін қанағаттандыру қасиеті. Ол тұтыну бұйымдары, не
өндіріс құрал-жабдықтары ретінде адамдар қажетін өтейді. Тұтыну құнның
ерекшеліктері:
1. Тұтыну құны негізінен сол заттардың табиғи қасиетімен байланысты.
Мысалы, нан, май, ет, сүт, жеміс-жидектердің құрамында адам организміне
қажетті витаминдер, қышқылдар, белоктар болады.
2. Тұтыну құны сол затты шығаруға жұмсалған еңбек мөлшерін байланыссыз.
Мысалы. 100 г. нанды пісіруге жұмсалған еңбек пен 100 пар аяқ киімді
тігуге жұмсалған еңбек мөлшері әр түрлі. Алайда олардың пайдалылығы бір-
бірінен кем емес.
3. Тұтыну құны әр қоғамда да болып келеді. Бірақ өндіргіш күштердің
дамуымен, өндірістік қатынастардың жетілуіне сай олардың атқаратын рөлі
де өзгеріп отырады. Мысалы, адамның көлігі есебінде ертеде негізінен ат
пен арба пайдалынылса, қазір машина, поезд, ұшақтар атқарып отыр.
Заттардың пайдалылығы да қоғам дамуымен кеңейе береді. Мысалы, ағаш
ертеден құрылыс материалы, отын есебінде пайдаланылса, бүгінде одан
алынатын заттардың түрі де артып отыр.
Айырбас құны.
Тұтыну құны бар затты әлі тауар дей алмаймыз. Ол үшін — айырбас құны
немесе басқаша құн болуы керек.
Тауар өндірушінің өзі үшін өндірілген өнімнің пайдалы қасиеті — оның
басқа қажетті материалдық игіліктерге айырбастау сипаты. Экономикалық
тоерияда тауардың басқа тауарларға белгілі пропорцияда айырбасталу сипаты
айырбас құны деп аталады. Айырбас құн — тауар басқа заттармен салыстыру
арқылы қаралатын зат екенін білдіреді, сонымен бірге заттар арасындағы
қатынас орнаған жерде оларды өндірген адамдар арасындағы қатынас та
бүркеленіп көрінетінін байқауға болады.
Айырбас құны — ең алдымен сан арақатынасы түрінде көрінеді. Мұнда
біртектес тұтыну құндары екінші біртектес тұтыну құралдарына
айырбасталады. Бұл арақатынас уақыты мен орнына қарай ылғи өзгеріп
отырады. Мысалы, 50 кг астық 25 метр матаға қатысы — осы тауардың айырбас
құны болады. Жай көзге бұл бір кездейсоқ қатынас сияқты. Өйткені 50 кг
астықтың бүгін 20 метр, ертең 30 метр матаға да айырбасталуы мүмкін ғой.
Алайда осы кездейсоқ жайдың өзінде бір заңдылық бар. Оның негізі тұтыну
құнында емес (екеуінде екі түрлі), осы тауарларды өндіруге жұмсалған
қоғамдық еңбекте. Тауар өндірушінің таарға сіңірген қоғамдық еңбегі
тауардың құнын жасайды. Құн — тауарға сіңіріліп, онда затқа айналған
қоғамдық еңбек. Тауардың құны қоғамдық категория, ол көрінбейді, бірақ ол
тауарды тауарға айырбастағанда, бір тауарды екінші бір тауарға
теңестіргенде айқындалып отырады.
Айырбас құны 3 прнципке негізделеді:
1. Айырбас ропорцияның теңдігі, салыстырылатын тауарлардың бірдей
құнымен түсіндіріледі.
2. Құн тауардағы өндірушінің қоғамдық еңбегі.+
3. Тауардың құны жұмсалған уақыттың ұзақтылығымен есептеледі.
Құн нысаны.
Алғашқы кезеңде айырбас өте кездейсоқ, жай түрде орын алды. Осыған орай
құн да кездейсоқ, жай нысанда дамыды. Мысалы, бір қой бір қап астыққа
айырбасталды, яғни бір заттың құны (қойдың) екінші бір тауар арқылы
(астық) анықталады. Біздің мысалымызда бірінші тауар (қой) активті рөл
атқарып тұр. Яғни өзінің құнын екінші бір тауар астық арқылы анықтап отыр.
Яғни өзінің құнын екінші бір тауар астық арқылы анықтап отыр. Сондықтан
оны относительді құн нысаны дейміз. Ал екінші тауар (астық) пассивті рөл
атқарады, бірінші тауардың құнын анықтай отырып, оған бірдей құн ретінде
қарсы тұрады немесе оны эквивалентті құн нысаны деп атайды.
Өндіргіш күштердің дамуы, онымен байланысты қоғамдық еңбек бөлінісінің
тереңдеуі кездейсоқ айырбастан оның жүйелі нысанына, құнның да толық
нысанына көшуге негіз қалады. Мысалы,
3 грамм алтынға немесе
1 қой 10 балтаға, немесе 1 қап астыққа айырбасталады.
Мұның құнның жай нысанынан айырмашылығы жалпы эквивалент рөлін бірнеше
тауарларға атқарады. Бұл айырбас процесін қиындатты. Сөйтіп дамудың
белгілі бір дәрежесінде жалпыға бірдей құн нысачны пайда болды.
3 гр. алтын =
10 балта = 1 қойға айырбасталды.
1 қап астық =
Сөйтіп жалпы эквивалент рөлін бір тауар атқарады. Бұл жағдайдың өзі де
көпке бармады. Өйткені жалпы эквивалент рөлін ертедегі грек, араб, үнді
елінде — мал, ертедегі орыс, скандинавия елдерінде — аң терісі, Африка
елдерінде — піл сүйегі, Қытайда — тұз атқарды.
Алайда өндіргіш күштердің қарқынды дамуы, қоғамдық еңбек бөлінісінің
одан әрі тереңдеуі жалпы эквивалент рөлін әр елде әр түрлі тауарлардың
атқару тәртібі қала бастады да, оны бір ғана тауар, яғни ақша атқаратын
болды. Осымен байланысты құнның ақшалай нысаны дүниеге келді.
Бұл нысан эквивалент рөлін алтын, бағалы металдар атқарған кезде ғана
беки бастады. Бір кезде эквивалент рөлін тек алтын ғана атқарды. Сөйтіп
айырбас процесі тауарлар дүниесінен ерекше тауар-ақшаның бөлініп шығуына
жеткізді. Құнның ақшалай нысанының пайда болуымен байланысты бүкіл тауарлы
әлем екіге бөлінді — тауарлар және ақшалар.
2. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯДАҒЫ АҚША.
2.1. Ақшаның пайда болуы.
Тарих құрылуының ұзақ мерзімді уақытында ақшаның пайда болуы және мәні
туралы біркелекі шешімін рапқан емес. Экономикалық мектептің бір өкілдері
ерте дүниедегі грек ойшылы Аристотель ұсынған қағидаға сүйене отырып,
ақшаны — белгілі шарт, адамдар арасындағы саналы келісім нәтижесі деп
қараған. Басқа бағыттағы мектептің өкілдері ақшаны —мемлекет бекіткен
тауарды айырбастауға қажетті құрал ретінде қарастырған. Үшінші өкілдері
ақша өзінің табиғаты бойынша алтын мен күміске жататындығын айтқан.
Ақшаның пайда болуын түсіндіру үшін, тауар құны қатынасында
қорытындылатын, құнның даму көрінісіне көз салып, оның қарапайым терең
байқалатын бейнесін, көзді алатын ақшалай түріне дейін қарау керек. Сонда
ғана оның жұмбақтығы да жойылады.
Ақша – адамзаттың ең үлкен ашқан жаңалығы. Ақшаның қалыптасуы б.з.д. 7-8
мың жылдықпен байланысты. Алғашқы қауымдағы тайпаның бір тауарға
айырбастауға мүмкіндік туды. Айырбасты жеңілдету үшін – темекі, метал
сынықтары, тастар аса сұраныстарға ие болды. Бірақ олар ақша ретінде
қолданыс табу үшін, меніңше олар сатушы мен сатып алушылардың жалпы
мойындалуы облу керек. Ақша қоғамның өзімен анықталады, егер оны айналыс
деп қабылдаса, онда ол – ақша деп саналады. Шынында да, ақша—бұл тауар,
барлық қалған тауарларды құн қайтарушы.
Қандай негізгі тарихтары болды ақша көбейуіне?
1-ші этап ақшаның пайда болуы функцияның істеуі кездейсоқ тауар.
2-ші этап алтынның бекітілуі (бұл этап әрі қарай дами берді)
3-ші этап—бұл этап қағаз немесе несие ақшаға өту;
4-ші этап—қолма-қол ақшаның айналымын біртіндеп ығыстыруы, электрондық
төлеу тәсілінен пайда болғандықтан. Ақшаның орнына алтынменен күміс
төленді, сөйтіп, эволюция процесінде тауардың айырбастауы ерекше бөлінді,
абсолют ликвидтік тауарға бәріне ортақ ретінде эквивалент ақшаның құнына
пайдаланды. Бұл тауарға алтын және күміс кіреді—ерте формадағы темір ақша.
Алтын және күміс ақша ретінде б.з.д. ХІІІ ғ. пайда болды. Әр-түрлі кесектің
түрі өзінің темірлі салмағы болады. Нарықтың ары қарай дамуы темірлі
қатынас бойынша тиындарды түрлі ақшалай жасау, оны заң түрде жасау формасы
және салмағын заң түрде жасау. Тарих куәландырғандай, монетаның отаны Лидия
мемлекеті болып есептелінеді. Онда монета ең алғаш рет шамамен б.з.д. VII
ғ. ойып өрнектелген түрінде шықты. Ал монета термині Юнон-Монета храмы
атымен байланысты шыққан, себебі ертедегі Римде алғашқы монета сарайы сонда
болған.
Русида тиынның түрлері ІХ-Х ғ. шығарыла бастады. Алайда алтынның жоқ
болуы сол себепті Киевтік Русінде алтын және күмістен жасалған шетелден
жасалған араб және византиялық монеталар қолданылды. Кейінірек ХІ ғ.
шамасында күмістен және мыстан жасалған кесектер (слитки) пайдаланылды.
Оның көп таралған түрі салмағы 400 грамм шамасында болған күмістен жасалған
кесек болды, оны гривна деп аталады. Бірақ гривнаның құны жоғары болды,
сондықтан оны ортасынан теңдей қылып екі бөлікке бөлді. Сөйтіп бөлінуінен
(рубить) рубль немесе рубльдік гривеика деген аты шықты.
Ежелгі метал ақшаның құрамы тауардың құнына сәйкес болу керек немесе
оның артқы бетіндегі номиналы сай болу керек. Осының ішіндетауарлық ақшаның
кемшілігі байқалады. Егер оның бағасы тауардың бағасына көтерілсе ақшалай,
онда олар ақшалай жұмыс істеуін тоқтайды. Расында, мысалы, рубльдік монета
күмістен жасалса (немесе алтыннан немесе басқа нәрседен) құнның мөлшері
айтайық екі рубль, онда пайда болатын еді, монетаны балқытып, кесек қылып
сатуға. Онда заңсыз іс-әрекет жасап, рубльдік монета жоғала бастайтын еді.
Соған байланысты шамамен XV ғ. темірлік ақша өзінің тауарын жоғалта
бастады. Темірлік ақша бөліне бастады толық сапасына (көрсетілген баға
металдың құндық құрамына сәйкес келеді) және толық сапасы кем (көрсетілген
баға жоғары металдың құндық құрамысына). Қазіргі уақытта дүние жүзінің
ешқандай елде темірлі ақшаның толық құндылығы жоқ.
Қағаздық ақшаға пайда болуына назар аударуға болады. Олар қайдан пайда
болды? Мына сұраққа жауап бергің келсе тарихке көшейік.
Айырбасқа алтынды қолдана бастағаннан кейін сатушы мен сатып
алушыларға, алтынды өзімен тасу, оны жұрт көзінде өлшеу қауіпті болды.
Сондықтан тәжірибеге ереже кірді:—алтынды алтын жасау шебершіге сақтауына,
арнайы қоймасы бар және сол үшін төлем ұсына алады. Алтын қорды алғаннан
кейін алтынды жасайтын шебер салушыға квитанция беретін. Кейін таурлар
квитанцияға қағаздық ақша формасына айналып кетуіне алмастыра бастады, ал
алтынды жасау шебершілер қазіргі банктің прототипке айналды. Алтынды,
шебершілер жасағандықтар оларға сұраныс көп болмайтын, яғни олар айналымда
қолданбайтын. Берілген квитанцияны нақты ақша ретінде қолдануға болатын,
себебі квитанцияда көрсетілген алтынның мөлшері дәл көрсетілген. Бұл
процесс көп уақытқа созылған жоқ. Алтын жасаушы бір шебер келіп жатқан
алтын айналымға кетіп жатқан алтыннан артылғанын көріп, алтынмен
жабдықталмаған квитанцияларды айналымға енгізе бастады. Ол тұтынушыларға,
өндірушілерге және сатушыларға қарыз беретін. Өйстіп, ең алғашқы банк
жүйесінің ұзақ резервтері (қоры) пайда болады. Бұл квитанциялар нағыз ақша
болып саналған жоқ. Алғашқы қағаз ақшалары мен банктердің негізін қалаған
ағылшындардың алтын жасайтын шеберлері болып табылады. Уақыт өте бұл
процесс жеке меншіктен, мемлекет атқаратын іске айналды. Ресей мемлекетінде
ең алғаш қағаз ақша ІІ-ші Екатеринаның бұйрығымен 1776 ж. шықты. Қазіргі
уақытта ешбір мемлекетте қағаз немесе тиынды алтынға немесе басқа қымбат
металға айырбастауға болмайды. Сондықтан оның тауарлық негізі жоқ деп
айтуға болады.
2.2. Ақшалардың түрлері.
Қағаз ақшалар.
Жалпы аты қағаз ақшаның белгілері—банкноттар. ХІХ ғ. банкноттар үш
категорияға бөлінеді классикалық, несие және кәдімгі; классикалық
банкнот тек қана алғашқыалтынға айырбасқа жатады (не үшін олар күнделікті
пайдаланылатын атты алды майда банкноттар). Бірақ алтын ақша жүйені
жарды, банкноттық несие, классикалық қағаз ақшаларына айналғаны.
Сондықтан қағаз ақшаларының қалыптасуы біз несие банкноттық үлгісінде қарап
шығамыз.
Банкнотар—төлеу айналым даму нәтижесі, қамтып көрсеткенді, тауарлық
өндіріс көлем өсу шегі өз кезегінде. Мына оқиғаларда, өндіруші өз тауарын
қолма-қол ақшаға келіспейді, ол несиеге (қарыз), ол сатушыдан вексель
алған—борыш міндеттеме қолхат түрінде, сатушы қарыз бағасын және оның төлеу
мезгілін көрсеткен. Сайып келгенде жағдайлар жиі болып жатты, векселді
төлеу мезгілі ескертілгеннен көрі өндіруші ертерек ақшаларға мұқтаж болған.
Сонда сатып алудың ақысы ретінде өз векселін ұсынған.
Нәтижесінде сенімді вексельдің бұрылуға заңсызретінде бастаған, қалай
сенімдердің, төлеу құралдарының (сонымен қатар қолма-қол ақшаның, сол
бұрынғы уақытта тек қана толық құнды монеталар болған), ерекше ретінде алға
шыққан—несеиелер (немесе сауданың) ақшаның. Еркін ақшалар негізінде
банкирлерге кірді, бірақ нақ оларға вексельді ақшаға айырбасқа ұсыныс
жасаған. Дәл осылай банкілерде коммерсанттардың вексельдер маңызды саны
жиналды. Сонда банкирлерде қуанышты ой туып шықты—егер келешек ақшаларды
сенімді вексельді қолма-қол ақшаға бермеу, ал вексельдерді өздері шығарса
(олар мынандай ат алды—банкілік белеттер)?
Айту керек, сауда вексель айырбасы тіпті банкілік вексель (банкілік
белет) сәтті операциямен есептелді, счондықтан сауда вексель төлемді
қабылдамауға болады,ал банкілік белеттер өз сенімділігімен мадақталған (біз
қазір банкир пайдасындатоқталмаймыз, қабылдаған коммерциялық вексельді,
өйткені түсінікті жағдай, ол жауабын жазып берген банкілік белетке маңызды
аз сомаға, — мынада салынған, мысалы, қазіргі факторинг).
Банкілік белеттер банкирлермен шығарылған және ертерек, бірақ ана
белеттер алтынмен қамтамасыздандырылған болатын (классикалық банкнот),
қазір банкілік белеттердің жаңа түрі көріне бастады — банкілік вексельдер,
тек өздерінде ғана вексельдік, қарыздық, неиелік қамтамасыз етуі бар. Бірақ
банкілік белеттер иесіне таңқаларлық бейнемен тигізген, бірақ оның мәні
керек болмады, яғни банкілік белеттің оның шығатын кезде немен
қамтамасыздандырылған болатын—алтынмен немесе коммерциялық вексельмен, —
стандарттық алтын шарттарында кез келген банкілік белет кез келген кезеңде
алтынға айырбас бола алған (вексельдің банкілерімен шығарылатын, жеке
вексельдің айырмашылығында, жүйеге алтындық монета ақша жүйесі кірді).
Айтпақшы, мына, несие банкноттардың шамадан тыс шығаруы тоқтатқан,
сондықтан айналдыруға арналған банкілік белеттер банкілерге қайтарылды,
алтынға айырбастау үшін. Міне таңғалдырады бүгін сізді айналдыру банкотасы
ХІХ ғ. дейін созылған экономисттердің бөлімінде алтындық стандарт зарығуда
шамданған.
Банкноттар көбірек танымал ақшалар сияқты бұрылуға бастайды. ХІХ ғ.
аяғында олар ең батысы болады, ал 1914 ж. —ақшалы белгілердің жалғыз түрі
болады.
Бірақ сфера банкілік белеттердің назар аударуы көп болуы, алтынмен
қамтамассыз етуінің мөлшері аз болуы. Осыған орай ХІХ ғ. 2-ші жартысында
экономистер арасында және мемлекеттік қайраткерлер арасында банкілік
белеттердің эмиссия мүмкіндігісі туралы шарт, шексіз таластар болды, келе
жатқан олардың жарым-жартыны алтын қамтамассыз етудің, басқаша айтқанда —
қандай арақатынас тиісті болу керек алтынды және несиені қамтамассыз
етудің барлық банкілік белеттердің массасы ма?
Экономика сферасын бәрін тап сол кезде банкілік белеттер қамтыды. Мына
жағдайда мемлекет банкілік белеттердің түрлерін өзгертпей, нақты өзіне
олардың қамтамасыз етуін алады: эмиссиялық банкілерге мемлекеттік
зайымдардың банкілермен ие болушы облигацияларының мөлшерінің астына
банкноттардың шығаруы шешіледі. Мына кезеңнен жасанды қағаз ақшалар көріне
бастайды, мемлекеттік бағалы қағаздарды қамтамасыз ету, яғни мемлекеттік.
Бұл 2-ші болды (монета пайда болғаннан кейін) ақшалардың тарихындағы
революция: қағаз ақшалар, алдымен алтынның өкілдері сияқты ақыр аяғында
қағазды болды.
Электрондық ақшалар.
ХХ ғ. соңы ақшалардың жаңа түрімен асуымен басталған —электрондық ақша.
Бұл компьютерлердіңбұқаралық шығаруының арқасында мүмкін болды, бұл
элекктрондық төлеу аудармаларға өтуге рұқсат етті. Бұл жаңа, тым жылдам
чек түрі, бірақ пластикалық (несиенің) карточка түрінде. Карточканың
пайда болуы кардиналдық бейнемен біздің ұсынуымызды алмастырады ақшалар
туралы, олардың апара ақпараттық селдерге. Басқаша жағдай айтқанда әбден
нақты, барлық келісімнің, өте ұсақ сатып алуларға дейін, электрондық
аудармалар арқылы жүзеге асады. Не болады екен экономика, ақшаларсыз?
Жоқ, әрине, — ақшалар қалады, бірақ олар көрінбейтін болады.
Жеңілдетеді ма ақша мөлшерінің көлемін реттеуіне? Жаңа жетулер жаңа
проблемаларды тартады.
Дерлік ақшалар — бұл айқын биік өтетін финанстық активтер, сондай,
чексіз сақтау шоттар сияқты, жедел үлестер және қысқа мерзімді мемлекеттік
бағалы қағаздың, бірақ құрал сияқты назар аударуының ортасыз жұмыс
жасамайды, бірақ жеңілдете алады және финанстық шығындардың тәуекелсіз
даярлыққа наличиялық немесе чектік шоттар аударылу. Дәл осылай, сіздер
наличиялық ақшаларды шешуге талап ете аласыздар чексіз коммерциялық банкі
шоттарында немесе сауда мекемеде. Немесе өзге жағдайда, сіздер чексіз
шоттар қорлар аудармасының талап ете аласыздар шот ағымдағы. Жедел үлестер,
қалай олардың аты болжайды, салымшыға қолайлы болады тек мезгіл өту
бойынша. Мысалы, салымшы айып пұл төлеуді алып тастай алады 90-күнділер
немесе 6-айлық үлестер тек қана көрсетілген мезгіл өтуі бойынша. Бірақ
жедел үлестер айқын аз өтімшілікпен ие болады (жұмсалған қабілеттілікпен
болу), чексіз сақтау шоттардан көрі.
Көріп қалуға болады, барлық метал ақшалар көптеген елдерде бар болушы,
символық ақшалармен келеді. Мына жайдан-жай білдіреді, нақты құн — яғни
метал кесек құны, монетаның ішіне кіретін азырақ құн монетада көрсетілген.
Бұл арнайы істеледі, сақтап қалу символдың ақшаның балқу мақсатпен алтын
мен күміс кесектерін сатып пайда алуына. Егер, мысалы, 50 центтік монетада
күмістік кесектің құны 75 цент болса, онда қайта балқытып кесек ретінде
сату пайда болады. Ұқсас әрекеттерінің заңдылықсызына қарамастан 50 центтік
монета жоғалатын еді. Мынада бір тауарлық ақшалардың потенциалды
жетіспеушіліктерінен. Егер олардың құндылығы тауар сияқты шамадан асса
құндылығы ақшалай сияқты, онда олар айналдыру құралы ретінде жұмыс істеуін
тоқтайды.
Нақты ақшалар.
Нақты ақшаларға арналған тұрақтылық мінездемелі, қамтамасыз етіледі
еркін құн алтындық монеталарға, еркін чеканкалық алтын монета белгілі бір
және өзгермейтін алтындық ақшалы бірлік ұстауында, елдер арасында алтын
еркін ауыспалығымен. Өз тұрақтылығының арқасында барлық нақты ақшалар
бөгетсіз бес функциямен орындаған. Салыстырмалы алтынның назары ұзақ емес
әлемде өмір сүрді — бірінші дүние жүзілік соғысқа дейін, соғысып жатқан
елдер өз шығындарының жабуына құн белгілерінің эмиссиясын жүзеге асырады.
Назар аударуынан бірте-бірте жоқ болып кетті.
Ақшалар, номиналдық құны (көрсетілген құн) нақты құнға сәйкес келеді,
яғни металдың құны солардың дайындағанына. Метал ақшалар (мыс, күміс) әр
түрлі түрде болған: алдымен біреулеп, содан соң өлшейтіндер.
Монетаныңақшалық назары кешкі дамуы көбірек заңмен анықталған айырмашылық
белгілері болған (сырт пішіні, өлшеуші).
Көбірек ыңғайлы үндеуіне арналған, дөңгелек түрі (азырақ өшірілді), бет
жағы аверс аталған, сырты — реверс және шеті —табын.
Ақшалар, номиналдық құн сонының нақтыдан жоғары, қоғамдық еңбек олардың
өндірісіне жұмсалған. Оларға жатады: металдық құн белгілері — сүртілген
алтын ақша, билондық монета, яғни ұсақ ақша, арзан металдардан дайындалған,
мысалы мыстың, алюминидің.
Қағаз ақшалар—нақты ақшалардың өкілдері. Қағаз ақша екі жолмен пайда
болды. Бірінші жолы—шақа мөрінің тозуы. Алдымен, өз ақшаларын басып
шығарушы князьдар корольдер болды. Олар жаңадан шекілген шақалар мен
айырбастажүрген салмағы кем, мөрі тозған шақалар өздерінің қызметтерін
қатар атқаратынын байқап, асыл металдардан шекілген шақалардың санын саналы
түрде азайта бастайды. Сөйтіп, бірте-бірте алтынды және күмісті үнемдеу
мақсатымен шақаны асыл емес металдардың қорытпасынаншеки бастады.
Сонан кейін казначейлік вексельдер басылып шығарылатын болды. Бұлар
күміс және мыстан жасалған шақаларға еркін айырбасталатын мемлекеттің
міндеттемесі. Қағаз ақшалар металдан жасалынған шақаларға қарағанда,
айырбасқа әлдеқайда қолайлы екені белгілі.
Тарихи олар орынбасарлар сияқты алтын монетаның назарының болуы пайда
болды. Объективтің айналдыру мүмкіншілігі бұларды айналдыру құралдар сияқты
ақшалардың функциялары ерекшеліктерімен ескертілінген, ақшалар пайда
болғаннан кейін тауарларының делдалымен келгенде. Мемлекет өзіне қағаз
ақшаларының шығару құқығы иемденеді. Әр түрлігі номиналдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І. ЭКОНОМИКАДАҒЫ АҚШАНЫҢ ҚҰН ФОРМАСЫ
1. Ақшаның құн формасының эволюциясы
2. Ақшаның құн теориясы
3. Ақшаның құн заңы, тұтынуы, айырбасы, нысаны
ІІ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯДАҒЫ АҚША
2.1. Ақшаның пайда болуы
2.2. Ақша: түрі, мәні, қызметі
2.3. Ақша және экономикадағы рөлі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Ақшаның құн түрінің дамуы мынаны куәландыруды: ақша бұл техникалық
айырбастау құралы емес, ол жалпылама эквиваленттік (балама) роль атқаратын
тауар. Кез келген тауар өзінің құнын ақшамен көрсетеді.
Әр түрлі құн теориясы бар. Олардың бірі — еңбекті теориясы, қоғамдық
абстракты еңбекпен ұстау және тауар құны мөлшерін анықтайды, өндірістеріне
жұмсалғанына.
Ақшаның бірінші қызметі—құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа барлық
тауардың құнын көрсетуге болады. Осы қызметті ойша нағыз ақшалар атқарады.
Кез келген тауардыңқұнын ақшалай түрде көрсету үшін, нақты ақшаны талап ету
керек емес. Тауар құнының ақшалай көрсетілуі баға деп аталады. Баға сұраным
мен ұсынымның әсерінен құннан ауытқуы мүмкін. Сондықтан тауар өз құнына да
және сұраным мен ұсынымнан да тәуелді.
Тауардың айырбасталу кезеңінде құнның көрінісі төмендегідей түрге ие
болады: алғашқысы жай немесе кездейсоқ, ол алғашқы қауымдық қоғамда бірінші
ең ірі еңбек бөлінісінен соң, жалпы алғашқы қауым тайпасынан малшылар
тайпасының бөлінуі арқылы пайда болды. Бір тайпалар малмен айналысса, ал
екіншілері – жермен айналысты, сөйтіп өнімді айырбастау үшін экономикалық
негіз пайда бола бастады. Мұндай айырбас алғашқыда кездейсоқ, бірегей
сипатқа ие болды: (1 қойға = 1 қап астық) эквивалент.
Ақша дегеніміз не? Мүмкін, ақша дегеніміз – адамзаттың ең үлкен ашқан
жаңалағы екенін атап өткен жөн. Егер де ақша болмаса, онда айырбас та
мүмкін болмас еді. Яғни қоғамның дамуының негізі болып саналатын – еңбектің
бөлінуі болмас еді.
Ақша адамды дуалайды. Ақша үшін олар қиналады, сол үшін еңбек етеді.
Олар ақша табудың шеберлігін және оны құртқандада тамаша әдістер ойлап
табады. Ақша бір тұтас тауар, біз оны тек жұмсау үшін ғана қолданамыз. Олар
сізді тамақтандырмайды, киіндірмейді, сіздің көңіліңізді көтере алмайды.
Осының бәрі тек жұмсалғаннан кейін іске асады. Адамдар ақша үшін бәрін
істейді, ақша да адам үшін бәрін істейді. Ақшалар — бұл баурайтын,
қайталанатын, алмастыратын жұмбақ маскалар.
І. ЭКОНОМИКАДАҒЫ АҚШАНЫҢ ҚҰН ФОРМАСЫ
1.1 Құн формасының эволюциясы.
Қоғамдық еңбек бөлінісінің одан әрі дамуы, тауар өндірісінің өсуі, құн
формасының эволюциясы, айырбас жүйелігінің артуы — барлық тауарлар
дүниесінен басқа тауарлар барған сайын осыған көбірек айырбасталатын болған
бір тауардың бөлініп шығуына әкелді. Бұл құнның жалпыға ортақ формасының
пайда болуы деген сөзі еді. Кез келген басқа тауарларға тікелей
айырбасталуға қабілеті бар тауар жалпылама эквивалент деген ат алды. Әр
түрлі халықтарда және сол бір халықтың өзінің тарихының әр түрлі
кезеңдерінде жалпылама эквивалент рөлін әр түрлі өнімдер (мал, аң терілері,
піл сүйегі және т.б.) атқарады. Уақыт өте келе, бұл рөлді барлық
жердедерлік үнемі күміс пен алтын атқаратын болды.
Ақырында жалпылама эквиваленттік қызметтік алтын атқара бастады.
Айырбастың тәжірибесі бойынша, қолайлы эквивалент бірнеше ерекшеліктермен
сыпатталынуы қажет. Біріншіден, оның біртектілігі және сапалылығы.
Екіншіден, эквиваленттік беріктігі мен мүлтіксіз сақталыну қасиеті.
Үшіншіден, оның қандайда бір болсын, пропорцияда бөліне алынатын
ерекшелігі. Төртіншіден—біртұтастығы. Міне, алтын осы аталған қасиеттермен
бейнеледі.
Ақша – тауардың басқа да тауарлар тәрізді тұтыну құны мен құндық қасиеті
бар. Осыған байланысты алтын бағасы төмендеген сайын (ол ақша болған
жағдайда), барлық тауарлардың бағасы да көтеріледі. Мәселен, Американы
ашқан кезде Ескі дүниеге көп алтын алып келуге байланысты осындай жағдай
қалыптасқаны әлем тарихынан белгілі.
Құнның белгісі. Ақша айналыс құрамында шақа формасы ретінде көрініс
алады. Шақа деген сөздің шығу тегі Ертедегі Римнің біздің дәуірге дейін
VII ғасырда ақша белгісін соғуы бастау алған Юноны Монета жеріне
байланысты.
Алтын — жұмсақ шақа және олардың мөрі айырбас процесінде бірте-бірте өше
бастайды. Мамандардың есебі бойынша, алтын-шақа жыл сайын өз салмағының
0,07 процентінен айырылады. Сейтеп 2600 жылы ішінде алтын-шақаның
айырбастау процесінде жалпы шығынның мөлшері 2 мың тонна алтынға тең болды.
Шақаның пайда болуы және дамуы нақты тарихта көптеген ғасырларды
қамтиды. Ең алдымен мемлекет тек салмағын және сынамасын анықтап кесіктерді
(алтын немесе күміс) шекіді. Шақалар өзінің қазіргі мәнінде техниканың және
көмкерөнердің дамуынан көп кейін пайда болды. Оны дайындау тек мемлекеттің
ерекше пұрсаты бойынша жүзеге асырылып, шақалық религия деп аталды.
1.2. Ақшаның құн теориялары.
Әр түрлі құн теориясы бар. Олардың теориясы — еңбекті құн теориясы,
қоғамдық абстракты еңбекпен ұстау және тауар құны мөлшерін анықтайды,
өндірістеріне жұмсағанына. Мына теория негіздері ағылшын экономистермен
жасалған У. Петти, А. Смитом және Д. Рикардо. Петти ойды айтты, не жалпы
құн еңбекпен анықталады. Смиттің сәйкесінше, заттың өндіріс салалары
тауарлардың құны кез келгенге жасалады, бірақ ол нақтылы еңбекке құрушы
қасиет құнын қосымша жазған. Рикардо еңбекпен тауарлардың құнын анықтайды,
өніріске олардың жұмсалғанмен, оның нақтылы түріне қатыссыздық. К. Маркстың
жұмыстарында тауар өндірушілердің еңбек екі жақты табиғаты алғашқы рет
ашылған болатын.
Қазіргі заманғы шарттарында құн кең көп таралған теориясына шекті
пайдалы теориясы келеді. Ол өзінің жұмыстарының басын К. Менгер, Е. Бем-
Баверк, Ф. Визерден алады.
Мына теорияны жақтаушылар бекітеді, не құн анықталады шектінің, яғни
ең азы, сатып алушыға оралған тап осы тауар пайдалысымен. Бем-Баверк мына
үлгіні ашады жай қоныстанушыны алып, бес қап бидаймен орманда тұратынын.
Бірінші қап оған қоректенуіне керек, екінші — оның жақсаруына арналған,
үшінші — үй құс жемдеуіне арналған, төртінші — арақ даярлауына арналған,
бесінші — тоты құс тамақтануына арналған, оған ермекпен қызмет етуіне.
Бидайдың құны бесінші қаптың пайдасымен анықталады, керектісіз
қажеттіліктерді қанағаттандырғанды. Осыдан келіп: тауардың көптігі,
сұраныстың пайдасына азырақ және оның құны төмен болып келеді.
Австриялық мектеп өкілдері (және басқа неоклассиктер) белгілейді,
тауардың құны пайда болуы барлық өндіріс факторларын қатысуды қабылдайды —
еңбек, капитал, жер, кәсіпкерлік қабілеттілікті тек еңбекпен қана емес,
қалай еңбекті құн теориясы жақтаушылары ойлаған. Өндіріс мына факторларына
табыстардың үш түрін талапқа сай болады — еңбек ақы төлеу, пайда және
рента. Аталған табыстар тауар құнын құрайды және нарықта баға арқылы
тауарлардың сатылуы барысында іске асады. Мына концепция өндіріс
факторларының теориясы сияқты экономикалық әдебиетке белгілі құн
теориясында жаңа бағыт ру басымен, аталған жарастыру екі теориясына
ұмтылғанын көрнекті ағылшын экономисті А. Маршалл келді. Оның пікірімен,
шекті пайдалы теориясы айқын бір жақтылықпен азап шегеді, сондықтан құн
бір фактормен түсіндіреді. Дәл осындай К. Маркстің теориясында: жалғыз
құнның қайнары нарық шаруашылығында еңбек және тек қана еңбек болып шығады.
А. Маршалдың теориясында құн анықтамасы нарық күштердің әрекеттестік
айқындауына апарылады, тыста жатқан сұраныс сияқты (шекті пайдалы), дәл
осылай ұсыныстың (өндіріс шығындары). Маршалдың осы мәнінде айтқан пікірі
көпке белгілі: біз бірдей негізбен таласуға құн пайдалымен немесе өндіріс
шығындарымен жөнге салынады, дәл осылай қайшының жүзі қағаздың жоғары
немесе төменгі жағын кеседі ма деген.
1.3. Ақшаның құн заңы.
Қоғамдық өндірістің тауарлық нысанының ерекшелігі құн заңының іс-
әрекетінен нақты көрінеді. Құн заңы тауар өндірісі мен тауар айналысының
негізгі заңы. Құн заңының іс-әрекетінің мәні мынада: тауарларды өндіру мен
айырбастау оларды жасап шығаруға жұмсалған қоғамдық қажетті еңбек шығындары
негізінде жүзеге асырылуға тиіс. Сонымен құн заңы тауарлы өндірістің ең
мәнді сипатын көрсетеді немесе әр қилы тауар өндірушілердің шаруашылық
нәтижесінің қорытындысында өнім айырбастауда эквивалнттілікті талап етеді.
Ал тауар ақша айналысында құн заңы баға заңы болып табылады. Бағ — құн
заңының, көрінсі. Құн — баға заңы немесе бағаның жинақталған көріну нысаны.
Еңбек өнімдерінің жүйелі айырбастау процесінің дамуы кезеңінен бастап,
құн заңы тауар өндірісінің бүкіл тарихында әрекет етеді. Қоғамдық үстемдік
ететін өндірістік қатынастардың типімен байланысты оның әрекет ерекшелігі
де өзгеріп отырады. Құн заңының тауар өндірушілерге әрекеті тек рыноктық
бәсеке арқылы көрінеді. Осы рыноктық механизм қатынасы сұраныс пен ұсыныс
арақатынасы, салалық және ішкі салалық бәсеке арқылы құн заңы қоғамдық
өндіріске ықпал етеді. Ал оның негізі құн заңының өзінде емес, оның әрекет
етуінің қоғамдық жағдайында, қоғамның экономикалық құрылысының сипатында.
Айналыс саласында құн заңы бағаны халықтың төлем қабілеттігінің көлемі
мен құрылымын, сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын анықтауда маңызды рөл
атқарады. Құн заңын дұрыс басшылыққа алудың қоғамдық еңбек өнімділігін,
өндірістің тиімділігін арттыруда, аз шығынмен көп нәтижеге жетуді, нақты
рыноктық қатынасқа көшуді қамтамасыз етуде, шаруашылық реформасын іске
асыру маңызы зор.
Тұтыну құны.
Экономикалық теория тауардың қоғамдық қажетсінуді қанағаиттандыру
қабілетін тұтыну құны деп аталады.
Тұтыну құны — тұтылған жағдайда ғана жүзеге асатын тауардың сипаты.
Тұтыну құны — тауардың пайдалылығы, адамның белгілі бір қажетін
қанағаттандыру қажетін қанағаттандыру қасиеті. Ол тұтыну бұйымдары, не
өндіріс құрал-жабдықтары ретінде адамдар қажетін өтейді. Тұтыну құнның
ерекшеліктері:
1. Тұтыну құны негізінен сол заттардың табиғи қасиетімен байланысты.
Мысалы, нан, май, ет, сүт, жеміс-жидектердің құрамында адам организміне
қажетті витаминдер, қышқылдар, белоктар болады.
2. Тұтыну құны сол затты шығаруға жұмсалған еңбек мөлшерін байланыссыз.
Мысалы. 100 г. нанды пісіруге жұмсалған еңбек пен 100 пар аяқ киімді
тігуге жұмсалған еңбек мөлшері әр түрлі. Алайда олардың пайдалылығы бір-
бірінен кем емес.
3. Тұтыну құны әр қоғамда да болып келеді. Бірақ өндіргіш күштердің
дамуымен, өндірістік қатынастардың жетілуіне сай олардың атқаратын рөлі
де өзгеріп отырады. Мысалы, адамның көлігі есебінде ертеде негізінен ат
пен арба пайдалынылса, қазір машина, поезд, ұшақтар атқарып отыр.
Заттардың пайдалылығы да қоғам дамуымен кеңейе береді. Мысалы, ағаш
ертеден құрылыс материалы, отын есебінде пайдаланылса, бүгінде одан
алынатын заттардың түрі де артып отыр.
Айырбас құны.
Тұтыну құны бар затты әлі тауар дей алмаймыз. Ол үшін — айырбас құны
немесе басқаша құн болуы керек.
Тауар өндірушінің өзі үшін өндірілген өнімнің пайдалы қасиеті — оның
басқа қажетті материалдық игіліктерге айырбастау сипаты. Экономикалық
тоерияда тауардың басқа тауарларға белгілі пропорцияда айырбасталу сипаты
айырбас құны деп аталады. Айырбас құн — тауар басқа заттармен салыстыру
арқылы қаралатын зат екенін білдіреді, сонымен бірге заттар арасындағы
қатынас орнаған жерде оларды өндірген адамдар арасындағы қатынас та
бүркеленіп көрінетінін байқауға болады.
Айырбас құны — ең алдымен сан арақатынасы түрінде көрінеді. Мұнда
біртектес тұтыну құндары екінші біртектес тұтыну құралдарына
айырбасталады. Бұл арақатынас уақыты мен орнына қарай ылғи өзгеріп
отырады. Мысалы, 50 кг астық 25 метр матаға қатысы — осы тауардың айырбас
құны болады. Жай көзге бұл бір кездейсоқ қатынас сияқты. Өйткені 50 кг
астықтың бүгін 20 метр, ертең 30 метр матаға да айырбасталуы мүмкін ғой.
Алайда осы кездейсоқ жайдың өзінде бір заңдылық бар. Оның негізі тұтыну
құнында емес (екеуінде екі түрлі), осы тауарларды өндіруге жұмсалған
қоғамдық еңбекте. Тауар өндірушінің таарға сіңірген қоғамдық еңбегі
тауардың құнын жасайды. Құн — тауарға сіңіріліп, онда затқа айналған
қоғамдық еңбек. Тауардың құны қоғамдық категория, ол көрінбейді, бірақ ол
тауарды тауарға айырбастағанда, бір тауарды екінші бір тауарға
теңестіргенде айқындалып отырады.
Айырбас құны 3 прнципке негізделеді:
1. Айырбас ропорцияның теңдігі, салыстырылатын тауарлардың бірдей
құнымен түсіндіріледі.
2. Құн тауардағы өндірушінің қоғамдық еңбегі.+
3. Тауардың құны жұмсалған уақыттың ұзақтылығымен есептеледі.
Құн нысаны.
Алғашқы кезеңде айырбас өте кездейсоқ, жай түрде орын алды. Осыған орай
құн да кездейсоқ, жай нысанда дамыды. Мысалы, бір қой бір қап астыққа
айырбасталды, яғни бір заттың құны (қойдың) екінші бір тауар арқылы
(астық) анықталады. Біздің мысалымызда бірінші тауар (қой) активті рөл
атқарып тұр. Яғни өзінің құнын екінші бір тауар астық арқылы анықтап отыр.
Яғни өзінің құнын екінші бір тауар астық арқылы анықтап отыр. Сондықтан
оны относительді құн нысаны дейміз. Ал екінші тауар (астық) пассивті рөл
атқарады, бірінші тауардың құнын анықтай отырып, оған бірдей құн ретінде
қарсы тұрады немесе оны эквивалентті құн нысаны деп атайды.
Өндіргіш күштердің дамуы, онымен байланысты қоғамдық еңбек бөлінісінің
тереңдеуі кездейсоқ айырбастан оның жүйелі нысанына, құнның да толық
нысанына көшуге негіз қалады. Мысалы,
3 грамм алтынға немесе
1 қой 10 балтаға, немесе 1 қап астыққа айырбасталады.
Мұның құнның жай нысанынан айырмашылығы жалпы эквивалент рөлін бірнеше
тауарларға атқарады. Бұл айырбас процесін қиындатты. Сөйтіп дамудың
белгілі бір дәрежесінде жалпыға бірдей құн нысачны пайда болды.
3 гр. алтын =
10 балта = 1 қойға айырбасталды.
1 қап астық =
Сөйтіп жалпы эквивалент рөлін бір тауар атқарады. Бұл жағдайдың өзі де
көпке бармады. Өйткені жалпы эквивалент рөлін ертедегі грек, араб, үнді
елінде — мал, ертедегі орыс, скандинавия елдерінде — аң терісі, Африка
елдерінде — піл сүйегі, Қытайда — тұз атқарды.
Алайда өндіргіш күштердің қарқынды дамуы, қоғамдық еңбек бөлінісінің
одан әрі тереңдеуі жалпы эквивалент рөлін әр елде әр түрлі тауарлардың
атқару тәртібі қала бастады да, оны бір ғана тауар, яғни ақша атқаратын
болды. Осымен байланысты құнның ақшалай нысаны дүниеге келді.
Бұл нысан эквивалент рөлін алтын, бағалы металдар атқарған кезде ғана
беки бастады. Бір кезде эквивалент рөлін тек алтын ғана атқарды. Сөйтіп
айырбас процесі тауарлар дүниесінен ерекше тауар-ақшаның бөлініп шығуына
жеткізді. Құнның ақшалай нысанының пайда болуымен байланысты бүкіл тауарлы
әлем екіге бөлінді — тауарлар және ақшалар.
2. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯДАҒЫ АҚША.
2.1. Ақшаның пайда болуы.
Тарих құрылуының ұзақ мерзімді уақытында ақшаның пайда болуы және мәні
туралы біркелекі шешімін рапқан емес. Экономикалық мектептің бір өкілдері
ерте дүниедегі грек ойшылы Аристотель ұсынған қағидаға сүйене отырып,
ақшаны — белгілі шарт, адамдар арасындағы саналы келісім нәтижесі деп
қараған. Басқа бағыттағы мектептің өкілдері ақшаны —мемлекет бекіткен
тауарды айырбастауға қажетті құрал ретінде қарастырған. Үшінші өкілдері
ақша өзінің табиғаты бойынша алтын мен күміске жататындығын айтқан.
Ақшаның пайда болуын түсіндіру үшін, тауар құны қатынасында
қорытындылатын, құнның даму көрінісіне көз салып, оның қарапайым терең
байқалатын бейнесін, көзді алатын ақшалай түріне дейін қарау керек. Сонда
ғана оның жұмбақтығы да жойылады.
Ақша – адамзаттың ең үлкен ашқан жаңалығы. Ақшаның қалыптасуы б.з.д. 7-8
мың жылдықпен байланысты. Алғашқы қауымдағы тайпаның бір тауарға
айырбастауға мүмкіндік туды. Айырбасты жеңілдету үшін – темекі, метал
сынықтары, тастар аса сұраныстарға ие болды. Бірақ олар ақша ретінде
қолданыс табу үшін, меніңше олар сатушы мен сатып алушылардың жалпы
мойындалуы облу керек. Ақша қоғамның өзімен анықталады, егер оны айналыс
деп қабылдаса, онда ол – ақша деп саналады. Шынында да, ақша—бұл тауар,
барлық қалған тауарларды құн қайтарушы.
Қандай негізгі тарихтары болды ақша көбейуіне?
1-ші этап ақшаның пайда болуы функцияның істеуі кездейсоқ тауар.
2-ші этап алтынның бекітілуі (бұл этап әрі қарай дами берді)
3-ші этап—бұл этап қағаз немесе несие ақшаға өту;
4-ші этап—қолма-қол ақшаның айналымын біртіндеп ығыстыруы, электрондық
төлеу тәсілінен пайда болғандықтан. Ақшаның орнына алтынменен күміс
төленді, сөйтіп, эволюция процесінде тауардың айырбастауы ерекше бөлінді,
абсолют ликвидтік тауарға бәріне ортақ ретінде эквивалент ақшаның құнына
пайдаланды. Бұл тауарға алтын және күміс кіреді—ерте формадағы темір ақша.
Алтын және күміс ақша ретінде б.з.д. ХІІІ ғ. пайда болды. Әр-түрлі кесектің
түрі өзінің темірлі салмағы болады. Нарықтың ары қарай дамуы темірлі
қатынас бойынша тиындарды түрлі ақшалай жасау, оны заң түрде жасау формасы
және салмағын заң түрде жасау. Тарих куәландырғандай, монетаның отаны Лидия
мемлекеті болып есептелінеді. Онда монета ең алғаш рет шамамен б.з.д. VII
ғ. ойып өрнектелген түрінде шықты. Ал монета термині Юнон-Монета храмы
атымен байланысты шыққан, себебі ертедегі Римде алғашқы монета сарайы сонда
болған.
Русида тиынның түрлері ІХ-Х ғ. шығарыла бастады. Алайда алтынның жоқ
болуы сол себепті Киевтік Русінде алтын және күмістен жасалған шетелден
жасалған араб және византиялық монеталар қолданылды. Кейінірек ХІ ғ.
шамасында күмістен және мыстан жасалған кесектер (слитки) пайдаланылды.
Оның көп таралған түрі салмағы 400 грамм шамасында болған күмістен жасалған
кесек болды, оны гривна деп аталады. Бірақ гривнаның құны жоғары болды,
сондықтан оны ортасынан теңдей қылып екі бөлікке бөлді. Сөйтіп бөлінуінен
(рубить) рубль немесе рубльдік гривеика деген аты шықты.
Ежелгі метал ақшаның құрамы тауардың құнына сәйкес болу керек немесе
оның артқы бетіндегі номиналы сай болу керек. Осының ішіндетауарлық ақшаның
кемшілігі байқалады. Егер оның бағасы тауардың бағасына көтерілсе ақшалай,
онда олар ақшалай жұмыс істеуін тоқтайды. Расында, мысалы, рубльдік монета
күмістен жасалса (немесе алтыннан немесе басқа нәрседен) құнның мөлшері
айтайық екі рубль, онда пайда болатын еді, монетаны балқытып, кесек қылып
сатуға. Онда заңсыз іс-әрекет жасап, рубльдік монета жоғала бастайтын еді.
Соған байланысты шамамен XV ғ. темірлік ақша өзінің тауарын жоғалта
бастады. Темірлік ақша бөліне бастады толық сапасына (көрсетілген баға
металдың құндық құрамына сәйкес келеді) және толық сапасы кем (көрсетілген
баға жоғары металдың құндық құрамысына). Қазіргі уақытта дүние жүзінің
ешқандай елде темірлі ақшаның толық құндылығы жоқ.
Қағаздық ақшаға пайда болуына назар аударуға болады. Олар қайдан пайда
болды? Мына сұраққа жауап бергің келсе тарихке көшейік.
Айырбасқа алтынды қолдана бастағаннан кейін сатушы мен сатып
алушыларға, алтынды өзімен тасу, оны жұрт көзінде өлшеу қауіпті болды.
Сондықтан тәжірибеге ереже кірді:—алтынды алтын жасау шебершіге сақтауына,
арнайы қоймасы бар және сол үшін төлем ұсына алады. Алтын қорды алғаннан
кейін алтынды жасайтын шебер салушыға квитанция беретін. Кейін таурлар
квитанцияға қағаздық ақша формасына айналып кетуіне алмастыра бастады, ал
алтынды жасау шебершілер қазіргі банктің прототипке айналды. Алтынды,
шебершілер жасағандықтар оларға сұраныс көп болмайтын, яғни олар айналымда
қолданбайтын. Берілген квитанцияны нақты ақша ретінде қолдануға болатын,
себебі квитанцияда көрсетілген алтынның мөлшері дәл көрсетілген. Бұл
процесс көп уақытқа созылған жоқ. Алтын жасаушы бір шебер келіп жатқан
алтын айналымға кетіп жатқан алтыннан артылғанын көріп, алтынмен
жабдықталмаған квитанцияларды айналымға енгізе бастады. Ол тұтынушыларға,
өндірушілерге және сатушыларға қарыз беретін. Өйстіп, ең алғашқы банк
жүйесінің ұзақ резервтері (қоры) пайда болады. Бұл квитанциялар нағыз ақша
болып саналған жоқ. Алғашқы қағаз ақшалары мен банктердің негізін қалаған
ағылшындардың алтын жасайтын шеберлері болып табылады. Уақыт өте бұл
процесс жеке меншіктен, мемлекет атқаратын іске айналды. Ресей мемлекетінде
ең алғаш қағаз ақша ІІ-ші Екатеринаның бұйрығымен 1776 ж. шықты. Қазіргі
уақытта ешбір мемлекетте қағаз немесе тиынды алтынға немесе басқа қымбат
металға айырбастауға болмайды. Сондықтан оның тауарлық негізі жоқ деп
айтуға болады.
2.2. Ақшалардың түрлері.
Қағаз ақшалар.
Жалпы аты қағаз ақшаның белгілері—банкноттар. ХІХ ғ. банкноттар үш
категорияға бөлінеді классикалық, несие және кәдімгі; классикалық
банкнот тек қана алғашқыалтынға айырбасқа жатады (не үшін олар күнделікті
пайдаланылатын атты алды майда банкноттар). Бірақ алтын ақша жүйені
жарды, банкноттық несие, классикалық қағаз ақшаларына айналғаны.
Сондықтан қағаз ақшаларының қалыптасуы біз несие банкноттық үлгісінде қарап
шығамыз.
Банкнотар—төлеу айналым даму нәтижесі, қамтып көрсеткенді, тауарлық
өндіріс көлем өсу шегі өз кезегінде. Мына оқиғаларда, өндіруші өз тауарын
қолма-қол ақшаға келіспейді, ол несиеге (қарыз), ол сатушыдан вексель
алған—борыш міндеттеме қолхат түрінде, сатушы қарыз бағасын және оның төлеу
мезгілін көрсеткен. Сайып келгенде жағдайлар жиі болып жатты, векселді
төлеу мезгілі ескертілгеннен көрі өндіруші ертерек ақшаларға мұқтаж болған.
Сонда сатып алудың ақысы ретінде өз векселін ұсынған.
Нәтижесінде сенімді вексельдің бұрылуға заңсызретінде бастаған, қалай
сенімдердің, төлеу құралдарының (сонымен қатар қолма-қол ақшаның, сол
бұрынғы уақытта тек қана толық құнды монеталар болған), ерекше ретінде алға
шыққан—несеиелер (немесе сауданың) ақшаның. Еркін ақшалар негізінде
банкирлерге кірді, бірақ нақ оларға вексельді ақшаға айырбасқа ұсыныс
жасаған. Дәл осылай банкілерде коммерсанттардың вексельдер маңызды саны
жиналды. Сонда банкирлерде қуанышты ой туып шықты—егер келешек ақшаларды
сенімді вексельді қолма-қол ақшаға бермеу, ал вексельдерді өздері шығарса
(олар мынандай ат алды—банкілік белеттер)?
Айту керек, сауда вексель айырбасы тіпті банкілік вексель (банкілік
белет) сәтті операциямен есептелді, счондықтан сауда вексель төлемді
қабылдамауға болады,ал банкілік белеттер өз сенімділігімен мадақталған (біз
қазір банкир пайдасындатоқталмаймыз, қабылдаған коммерциялық вексельді,
өйткені түсінікті жағдай, ол жауабын жазып берген банкілік белетке маңызды
аз сомаға, — мынада салынған, мысалы, қазіргі факторинг).
Банкілік белеттер банкирлермен шығарылған және ертерек, бірақ ана
белеттер алтынмен қамтамасыздандырылған болатын (классикалық банкнот),
қазір банкілік белеттердің жаңа түрі көріне бастады — банкілік вексельдер,
тек өздерінде ғана вексельдік, қарыздық, неиелік қамтамасыз етуі бар. Бірақ
банкілік белеттер иесіне таңқаларлық бейнемен тигізген, бірақ оның мәні
керек болмады, яғни банкілік белеттің оның шығатын кезде немен
қамтамасыздандырылған болатын—алтынмен немесе коммерциялық вексельмен, —
стандарттық алтын шарттарында кез келген банкілік белет кез келген кезеңде
алтынға айырбас бола алған (вексельдің банкілерімен шығарылатын, жеке
вексельдің айырмашылығында, жүйеге алтындық монета ақша жүйесі кірді).
Айтпақшы, мына, несие банкноттардың шамадан тыс шығаруы тоқтатқан,
сондықтан айналдыруға арналған банкілік белеттер банкілерге қайтарылды,
алтынға айырбастау үшін. Міне таңғалдырады бүгін сізді айналдыру банкотасы
ХІХ ғ. дейін созылған экономисттердің бөлімінде алтындық стандарт зарығуда
шамданған.
Банкноттар көбірек танымал ақшалар сияқты бұрылуға бастайды. ХІХ ғ.
аяғында олар ең батысы болады, ал 1914 ж. —ақшалы белгілердің жалғыз түрі
болады.
Бірақ сфера банкілік белеттердің назар аударуы көп болуы, алтынмен
қамтамассыз етуінің мөлшері аз болуы. Осыған орай ХІХ ғ. 2-ші жартысында
экономистер арасында және мемлекеттік қайраткерлер арасында банкілік
белеттердің эмиссия мүмкіндігісі туралы шарт, шексіз таластар болды, келе
жатқан олардың жарым-жартыны алтын қамтамассыз етудің, басқаша айтқанда —
қандай арақатынас тиісті болу керек алтынды және несиені қамтамассыз
етудің барлық банкілік белеттердің массасы ма?
Экономика сферасын бәрін тап сол кезде банкілік белеттер қамтыды. Мына
жағдайда мемлекет банкілік белеттердің түрлерін өзгертпей, нақты өзіне
олардың қамтамасыз етуін алады: эмиссиялық банкілерге мемлекеттік
зайымдардың банкілермен ие болушы облигацияларының мөлшерінің астына
банкноттардың шығаруы шешіледі. Мына кезеңнен жасанды қағаз ақшалар көріне
бастайды, мемлекеттік бағалы қағаздарды қамтамасыз ету, яғни мемлекеттік.
Бұл 2-ші болды (монета пайда болғаннан кейін) ақшалардың тарихындағы
революция: қағаз ақшалар, алдымен алтынның өкілдері сияқты ақыр аяғында
қағазды болды.
Электрондық ақшалар.
ХХ ғ. соңы ақшалардың жаңа түрімен асуымен басталған —электрондық ақша.
Бұл компьютерлердіңбұқаралық шығаруының арқасында мүмкін болды, бұл
элекктрондық төлеу аудармаларға өтуге рұқсат етті. Бұл жаңа, тым жылдам
чек түрі, бірақ пластикалық (несиенің) карточка түрінде. Карточканың
пайда болуы кардиналдық бейнемен біздің ұсынуымызды алмастырады ақшалар
туралы, олардың апара ақпараттық селдерге. Басқаша жағдай айтқанда әбден
нақты, барлық келісімнің, өте ұсақ сатып алуларға дейін, электрондық
аудармалар арқылы жүзеге асады. Не болады екен экономика, ақшаларсыз?
Жоқ, әрине, — ақшалар қалады, бірақ олар көрінбейтін болады.
Жеңілдетеді ма ақша мөлшерінің көлемін реттеуіне? Жаңа жетулер жаңа
проблемаларды тартады.
Дерлік ақшалар — бұл айқын биік өтетін финанстық активтер, сондай,
чексіз сақтау шоттар сияқты, жедел үлестер және қысқа мерзімді мемлекеттік
бағалы қағаздың, бірақ құрал сияқты назар аударуының ортасыз жұмыс
жасамайды, бірақ жеңілдете алады және финанстық шығындардың тәуекелсіз
даярлыққа наличиялық немесе чектік шоттар аударылу. Дәл осылай, сіздер
наличиялық ақшаларды шешуге талап ете аласыздар чексіз коммерциялық банкі
шоттарында немесе сауда мекемеде. Немесе өзге жағдайда, сіздер чексіз
шоттар қорлар аудармасының талап ете аласыздар шот ағымдағы. Жедел үлестер,
қалай олардың аты болжайды, салымшыға қолайлы болады тек мезгіл өту
бойынша. Мысалы, салымшы айып пұл төлеуді алып тастай алады 90-күнділер
немесе 6-айлық үлестер тек қана көрсетілген мезгіл өтуі бойынша. Бірақ
жедел үлестер айқын аз өтімшілікпен ие болады (жұмсалған қабілеттілікпен
болу), чексіз сақтау шоттардан көрі.
Көріп қалуға болады, барлық метал ақшалар көптеген елдерде бар болушы,
символық ақшалармен келеді. Мына жайдан-жай білдіреді, нақты құн — яғни
метал кесек құны, монетаның ішіне кіретін азырақ құн монетада көрсетілген.
Бұл арнайы істеледі, сақтап қалу символдың ақшаның балқу мақсатпен алтын
мен күміс кесектерін сатып пайда алуына. Егер, мысалы, 50 центтік монетада
күмістік кесектің құны 75 цент болса, онда қайта балқытып кесек ретінде
сату пайда болады. Ұқсас әрекеттерінің заңдылықсызына қарамастан 50 центтік
монета жоғалатын еді. Мынада бір тауарлық ақшалардың потенциалды
жетіспеушіліктерінен. Егер олардың құндылығы тауар сияқты шамадан асса
құндылығы ақшалай сияқты, онда олар айналдыру құралы ретінде жұмыс істеуін
тоқтайды.
Нақты ақшалар.
Нақты ақшаларға арналған тұрақтылық мінездемелі, қамтамасыз етіледі
еркін құн алтындық монеталарға, еркін чеканкалық алтын монета белгілі бір
және өзгермейтін алтындық ақшалы бірлік ұстауында, елдер арасында алтын
еркін ауыспалығымен. Өз тұрақтылығының арқасында барлық нақты ақшалар
бөгетсіз бес функциямен орындаған. Салыстырмалы алтынның назары ұзақ емес
әлемде өмір сүрді — бірінші дүние жүзілік соғысқа дейін, соғысып жатқан
елдер өз шығындарының жабуына құн белгілерінің эмиссиясын жүзеге асырады.
Назар аударуынан бірте-бірте жоқ болып кетті.
Ақшалар, номиналдық құны (көрсетілген құн) нақты құнға сәйкес келеді,
яғни металдың құны солардың дайындағанына. Метал ақшалар (мыс, күміс) әр
түрлі түрде болған: алдымен біреулеп, содан соң өлшейтіндер.
Монетаныңақшалық назары кешкі дамуы көбірек заңмен анықталған айырмашылық
белгілері болған (сырт пішіні, өлшеуші).
Көбірек ыңғайлы үндеуіне арналған, дөңгелек түрі (азырақ өшірілді), бет
жағы аверс аталған, сырты — реверс және шеті —табын.
Ақшалар, номиналдық құн сонының нақтыдан жоғары, қоғамдық еңбек олардың
өндірісіне жұмсалған. Оларға жатады: металдық құн белгілері — сүртілген
алтын ақша, билондық монета, яғни ұсақ ақша, арзан металдардан дайындалған,
мысалы мыстың, алюминидің.
Қағаз ақшалар—нақты ақшалардың өкілдері. Қағаз ақша екі жолмен пайда
болды. Бірінші жолы—шақа мөрінің тозуы. Алдымен, өз ақшаларын басып
шығарушы князьдар корольдер болды. Олар жаңадан шекілген шақалар мен
айырбастажүрген салмағы кем, мөрі тозған шақалар өздерінің қызметтерін
қатар атқаратынын байқап, асыл металдардан шекілген шақалардың санын саналы
түрде азайта бастайды. Сөйтіп, бірте-бірте алтынды және күмісті үнемдеу
мақсатымен шақаны асыл емес металдардың қорытпасынаншеки бастады.
Сонан кейін казначейлік вексельдер басылып шығарылатын болды. Бұлар
күміс және мыстан жасалған шақаларға еркін айырбасталатын мемлекеттің
міндеттемесі. Қағаз ақшалар металдан жасалынған шақаларға қарағанда,
айырбасқа әлдеқайда қолайлы екені белгілі.
Тарихи олар орынбасарлар сияқты алтын монетаның назарының болуы пайда
болды. Объективтің айналдыру мүмкіншілігі бұларды айналдыру құралдар сияқты
ақшалардың функциялары ерекшеліктерімен ескертілінген, ақшалар пайда
болғаннан кейін тауарларының делдалымен келгенде. Мемлекет өзіне қағаз
ақшаларының шығару құқығы иемденеді. Әр түрлігі номиналдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz