Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтың құрлылу негізі және қызмет ету механизмі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
ҚОСЫЛҒАН ҚҰНҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
Қосылған құнға салынатын салықтардың экономикалық мазмұны және олардың атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ...
8
Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтардың енгізілуінің алғы шарттары және дамуы ... ... ... ...
12
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚОСЫЛҒАН ҚҰНҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ ҚҰРЫЛУ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын есептеу мен төлеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
Қосылған құнға салынатын салықтың мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ..
28
Қосылған құн салығының бюджетке уақытылы және толықтай түсуін бақылау (Алматы қаласы, Мемлекеттік кірістер депратаменті мысалында)
Салық қызметі органдарының қосылған құн салығын бақылаудың автоматтандырылған жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
40
ҚОСЫЛҒАН ҚҰНҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43
Қосылған құнға салынатын салықтың қызмет етуінің шет елдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43
Қосылған құн салығын салу мәселелерін дамытудың бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63
6
ҚОСЫЛҒАН ҚҰНҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
Қосылған құнға салынатын салықтардың экономикалық мазмұны және олардың атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ...
8
Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтардың енгізілуінің алғы шарттары және дамуы ... ... ... ...
12
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚОСЫЛҒАН ҚҰНҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ ҚҰРЫЛУ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын есептеу мен төлеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
Қосылған құнға салынатын салықтың мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ..
28
Қосылған құн салығының бюджетке уақытылы және толықтай түсуін бақылау (Алматы қаласы, Мемлекеттік кірістер депратаменті мысалында)
Салық қызметі органдарының қосылған құн салығын бақылаудың автоматтандырылған жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
40
ҚОСЫЛҒАН ҚҰНҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43
Қосылған құнға салынатын салықтың қызмет етуінің шет елдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43
Қосылған құн салығын салу мәселелерін дамытудың бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63
Жалпы салық салудың пайда болуы ең алдымен өзінің шығындарын қаржыландыру үшін фискалды механизмдерді ойластырып, пайдаланып отырған мемлекет пен мемлекеттік аппараттың қалыптасуымен тікелей байланысты. Бірақ, салықтар ең алдымен қаржылық-экономикалық категория болып табылады.
Мемлекет қанша жыл өмір сүріп келе жатса, салықтар да соншалықты уақыт мемлекетпен бірге жасасып келеді. Мемлекет үшін салықтарды бекіту мен оларды жинау - өмір қажеттілігі, өйткені мемлекеттің қаражатсыз өмір сүруі мүмкін емес. Сондықтан, салық салу мәселесі қоғамдық өндірісті жүргізудің әлемдік тәжірибесіндегі негізгі де маңызды, күрделі де қарама қайшылыққа толы мәселелердің бірі болып отыр.
Салық жүйесі шығын немесе табыс сияқты белгілі бір салық объектісіне байланысты, соларға негізделіп құрылады. Өнеркәсібі жан-жақты дамыған, мықты нарықтық экономикаға негізделген мемлекеттер үшін салық салу объектісі ретінде артықшылықтары басым табысқа салық салу тән.
Ал, нарықтық экономиканың өтпелі кезеңдерін басынан кешіріп отырған, соған сәйкес ұйымдық-экономикалық мүмкіндігі төмен және осыдан туындайтын, экономиканың депрессивті жағдайындағы, инфляциялық үрдістердің белең алуы жағдайында, салықтық базасының ауқымы тар Қазақстан сияқты елдер салық салу объектісі ретінде көбінесе шығындарды қолданып отыр. Егер, бірінші жағдайда тікелей салықтар белсенді түрде қолданылатын болса, екінші жағдайда қосылған құнға салынатын салықтар қолданылады [2].
Мемлекет қанша жыл өмір сүріп келе жатса, салықтар да соншалықты уақыт мемлекетпен бірге жасасып келеді. Мемлекет үшін салықтарды бекіту мен оларды жинау - өмір қажеттілігі, өйткені мемлекеттің қаражатсыз өмір сүруі мүмкін емес. Сондықтан, салық салу мәселесі қоғамдық өндірісті жүргізудің әлемдік тәжірибесіндегі негізгі де маңызды, күрделі де қарама қайшылыққа толы мәселелердің бірі болып отыр.
Салық жүйесі шығын немесе табыс сияқты белгілі бір салық объектісіне байланысты, соларға негізделіп құрылады. Өнеркәсібі жан-жақты дамыған, мықты нарықтық экономикаға негізделген мемлекеттер үшін салық салу объектісі ретінде артықшылықтары басым табысқа салық салу тән.
Ал, нарықтық экономиканың өтпелі кезеңдерін басынан кешіріп отырған, соған сәйкес ұйымдық-экономикалық мүмкіндігі төмен және осыдан туындайтын, экономиканың депрессивті жағдайындағы, инфляциялық үрдістердің белең алуы жағдайында, салықтық базасының ауқымы тар Қазақстан сияқты елдер салық салу объектісі ретінде көбінесе шығындарды қолданып отыр. Егер, бірінші жағдайда тікелей салықтар белсенді түрде қолданылатын болса, екінші жағдайда қосылған құнға салынатын салықтар қолданылады [2].
1. ҚР «Салықтар жєне бюджетке тґленетін басқа да міндетті тґлемдер» туралы Салық кодексі. 21 маусым 2014ж. (2015 жылєа дейінгі өзгерістер мен толықтыруларды қоса алғанда)
2. Epмeкбaeвa Б.Ж. «Caлық caлy нeгiздepi» Aлмaты, Қaзaқ Yнивepcитeтi 2013 жыл, 5-15 бeт, 23-32 бeт, 157-165 бeт
3. Epмeкбaeвa Б.Ж., Apзaeвa М.Ж. «Caлықтық жocпapлay жәнe бaқылay» oқy құpaлы, Aлмaты, Қaзaқ Yнивepcитeтi, 2009 жыл, 24-36 бeт
4. Финансы: Учебное пособие/ Под ред. А.Балабанова, И.Балабанова, Изд. Питер, 2000г.
5. Epмeкбaeвa Б.Ж. «Пpoблeмы paзвития нaлoгoвoй cиcтeмы Pecпyблики Кaзaxcтaн в ycлoвияx глoбaлизaции экoнoмики», Aлмaты, Қaзaқ yнивepcитeтi, 2007 жыл, 95-101 бeт
6. Б.Ж.Ермекбаева “Жалпы мемлекеттік салықтар” Оқу құралы, Алматы, Экономика, 1997 жыл.
7. Б.Ж. Ермекбаева, М.Ж.Арзаева “Шет мемлекеттердің салықтары” Оқу құралы, Алматы, 2004 жыл.
8. Пушкарева В.М. История финансовой мысли и политики налогов,- учебник, М: ИНФА-М, 1996 г. С 46.
9. М. Poмaнoвcкий, O. Вpyблeвcкoй «Нaлoги и нaлoгooблoжeниe», Питep – 2012 гoд;
10. Epгoжин Д. E. «Oтчeт o пpoдeлaннoй paбoтe», «Финaнcы и экoнoмикa» № 5-6 2013 гoд.
11. С.М. Никитин, Е.С.Глазова, М.П.Степанова «Налоги в странах с рыночной экономикаой и в России» Москва, 2012 ж;
12. Нypyмoв A.A. Ocтaнoвлeнии нaлoгoвoй cлyжбы Pecпyблики Кaзaxcтaн// Вecтник пo нaлoгaм и инвecтициям, 2001ж., №5.
13. Крылова Н. С. Налог на добавленную стоимость в России и иностранных государствах (Основные тенденции развития законодательства).// Государство и право - 2011. - № 5;
14. НДС и/или налог с продаж.//Азия-экономики и жизнь,-2013.-№26.-с.15
15. Налоги и налогообложение . Оқу құралы. ред. Русаковой И.Г Москва-2000г.
16. «Қазақстан – 2030ң Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімді даму стратегиясы.
17. Зейнельгабдин А . «Реформирование бюджетной системы .// «Каржы-қаражаты , -2005.-№5. с. 50
18. Кучукова Н. Реформирование межбюджетных отношений в РК.// «Каржы-Каражат ң , -2006 .-№4.с.49 .
19. ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені.2013 -2014жж. .№ 12 . желтоқсан.
20. Алматы қаласы бойынша Мемлекеттік кірістер департаментінің сандық мәліметтері (Ф1-Н), (Ф2-Н), 2012-2014 жж.
21. Митpoфaнoвa И. A. «Нaлoгooблoжeниe мaлoгo пpeдпpинимaтeльcтвa в Poccии и зa pyбeжoм: peaлии и пpoгнoзы», «Мoлoдoй yчeный» бacпacы, 2012 жыл, 130-135 бeт
22. www.nalog.kz
23. www.mіnfіn.kz
24. «Салықтар және бюджетке тґленетін басқа да міндетті тґлемдер туралы» Қазақстан Республикасыныѕ салық Кодексі 28.11.2014. 109-137 баптар.
25. Абдрасулулы Р. Жанама салықтар, оның ішінде ҚҚС Қазақстан үшін маңызы// ҚазЭУ хабаршысы, 2008 ж. №2, 245 бет
26. Ергожин Д.Е «Отчет о проделанной работе», «Финансы и эканомика» №5-6 2005 год.
27. С.М.Никитин, Е.С.Глазова, М.П.Степанова «Налоги в странах с рыночной эканомикаой и вРоссии» Москва 2012 г.
28. Алматы қаласы бойынша МКД 1Н статистикалық мәліметтері
29. Алматы қаласы бойынша МКД 2 Н статистикалық мәліметтері
30. Митрофанова И.А «Налогоблажение малого предпринемательства в России и за рубежом реалии и прогнозы». «Молодой учебник» баспасы, 2012 жыл, 130-135 бет;
31. «www.bnews.kz»/ - Бұқаралық ақпарат қызметі ресми вэб сайты;
32. «www.nda.kz»/- Алматы қаласының салық департаментінің ресми вэб сайты;
33. www.inform.kz
34. www.kapital.kz
2. Epмeкбaeвa Б.Ж. «Caлық caлy нeгiздepi» Aлмaты, Қaзaқ Yнивepcитeтi 2013 жыл, 5-15 бeт, 23-32 бeт, 157-165 бeт
3. Epмeкбaeвa Б.Ж., Apзaeвa М.Ж. «Caлықтық жocпapлay жәнe бaқылay» oқy құpaлы, Aлмaты, Қaзaқ Yнивepcитeтi, 2009 жыл, 24-36 бeт
4. Финансы: Учебное пособие/ Под ред. А.Балабанова, И.Балабанова, Изд. Питер, 2000г.
5. Epмeкбaeвa Б.Ж. «Пpoблeмы paзвития нaлoгoвoй cиcтeмы Pecпyблики Кaзaxcтaн в ycлoвияx глoбaлизaции экoнoмики», Aлмaты, Қaзaқ yнивepcитeтi, 2007 жыл, 95-101 бeт
6. Б.Ж.Ермекбаева “Жалпы мемлекеттік салықтар” Оқу құралы, Алматы, Экономика, 1997 жыл.
7. Б.Ж. Ермекбаева, М.Ж.Арзаева “Шет мемлекеттердің салықтары” Оқу құралы, Алматы, 2004 жыл.
8. Пушкарева В.М. История финансовой мысли и политики налогов,- учебник, М: ИНФА-М, 1996 г. С 46.
9. М. Poмaнoвcкий, O. Вpyблeвcкoй «Нaлoги и нaлoгooблoжeниe», Питep – 2012 гoд;
10. Epгoжин Д. E. «Oтчeт o пpoдeлaннoй paбoтe», «Финaнcы и экoнoмикa» № 5-6 2013 гoд.
11. С.М. Никитин, Е.С.Глазова, М.П.Степанова «Налоги в странах с рыночной экономикаой и в России» Москва, 2012 ж;
12. Нypyмoв A.A. Ocтaнoвлeнии нaлoгoвoй cлyжбы Pecпyблики Кaзaxcтaн// Вecтник пo нaлoгaм и инвecтициям, 2001ж., №5.
13. Крылова Н. С. Налог на добавленную стоимость в России и иностранных государствах (Основные тенденции развития законодательства).// Государство и право - 2011. - № 5;
14. НДС и/или налог с продаж.//Азия-экономики и жизнь,-2013.-№26.-с.15
15. Налоги и налогообложение . Оқу құралы. ред. Русаковой И.Г Москва-2000г.
16. «Қазақстан – 2030ң Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімді даму стратегиясы.
17. Зейнельгабдин А . «Реформирование бюджетной системы .// «Каржы-қаражаты , -2005.-№5. с. 50
18. Кучукова Н. Реформирование межбюджетных отношений в РК.// «Каржы-Каражат ң , -2006 .-№4.с.49 .
19. ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені.2013 -2014жж. .№ 12 . желтоқсан.
20. Алматы қаласы бойынша Мемлекеттік кірістер департаментінің сандық мәліметтері (Ф1-Н), (Ф2-Н), 2012-2014 жж.
21. Митpoфaнoвa И. A. «Нaлoгooблoжeниe мaлoгo пpeдпpинимaтeльcтвa в Poccии и зa pyбeжoм: peaлии и пpoгнoзы», «Мoлoдoй yчeный» бacпacы, 2012 жыл, 130-135 бeт
22. www.nalog.kz
23. www.mіnfіn.kz
24. «Салықтар және бюджетке тґленетін басқа да міндетті тґлемдер туралы» Қазақстан Республикасыныѕ салық Кодексі 28.11.2014. 109-137 баптар.
25. Абдрасулулы Р. Жанама салықтар, оның ішінде ҚҚС Қазақстан үшін маңызы// ҚазЭУ хабаршысы, 2008 ж. №2, 245 бет
26. Ергожин Д.Е «Отчет о проделанной работе», «Финансы и эканомика» №5-6 2005 год.
27. С.М.Никитин, Е.С.Глазова, М.П.Степанова «Налоги в странах с рыночной эканомикаой и вРоссии» Москва 2012 г.
28. Алматы қаласы бойынша МКД 1Н статистикалық мәліметтері
29. Алматы қаласы бойынша МКД 2 Н статистикалық мәліметтері
30. Митрофанова И.А «Налогоблажение малого предпринемательства в России и за рубежом реалии и прогнозы». «Молодой учебник» баспасы, 2012 жыл, 130-135 бет;
31. «www.bnews.kz»/ - Бұқаралық ақпарат қызметі ресми вэб сайты;
32. «www.nda.kz»/- Алматы қаласының салық департаментінің ресми вэб сайты;
33. www.inform.kz
34. www.kapital.kz
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
Қосылған құнға салынатын салықтың теориялық НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1
Қосылған құнға салынатын салықтардың экономикалық мазмұны және олардың атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... . ...
8
1.2
Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтардың енгізілуінің алғы шарттары және дамуы ... ... ... ...
12
2
Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтың құрылу негізі және қызмет ету механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
2.1
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын есептеу мен төлеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
18
2.2
Қосылған құнға салынатын салықтың мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ..
28
2.3
2.4
Қосылған құн салығының бюджетке уақытылы және толықтай түсуін бақылау (Алматы қаласы, Мемлекеттік кірістер депратаменті мысалында)
Салық қызметі органдарының қосылған құн салығын бақылаудың автоматтандырылған жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
31
40
3
Қосылған құнға салынатын салықтың кейбір мәселелері және оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
43
3.1
Қосылған құнға салынатын салықтың қызмет етуінің шет елдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
43
3.2
Қосылған құн салығын салу мәселелерін дамытудың бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
60
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
63
Кіріспе
Жалпы салық салудың пайда болуы ең алдымен өзінің шығындарын қаржыландыру үшін фискалды механизмдерді ойластырып, пайдаланып отырған мемлекет пен мемлекеттік аппараттың қалыптасуымен тікелей байланысты. Бірақ, салықтар ең алдымен қаржылық-экономикалық категория болып табылады.
Мемлекет қанша жыл өмір сүріп келе жатса, салықтар да соншалықты уақыт мемлекетпен бірге жасасып келеді. Мемлекет үшін салықтарды бекіту мен оларды жинау - өмір қажеттілігі, өйткені мемлекеттің қаражатсыз өмір сүруі мүмкін емес. Сондықтан, салық салу мәселесі қоғамдық өндірісті жүргізудің әлемдік тәжірибесіндегі негізгі де маңызды, күрделі де қарама қайшылыққа толы мәселелердің бірі болып отыр.
Салық жүйесі шығын немесе табыс сияқты белгілі бір салық объектісіне байланысты, соларға негізделіп құрылады. Өнеркәсібі жан-жақты дамыған, мықты нарықтық экономикаға негізделген мемлекеттер үшін салық салу объектісі ретінде артықшылықтары басым табысқа салық салу тән.
Ал, нарықтық экономиканың өтпелі кезеңдерін басынан кешіріп отырған, соған сәйкес ұйымдық-экономикалық мүмкіндігі төмен және осыдан туындайтын, экономиканың депрессивті жағдайындағы, инфляциялық үрдістердің белең алуы жағдайында, салықтық базасының ауқымы тар Қазақстан сияқты елдер салық салу объектісі ретінде көбінесе шығындарды қолданып отыр. Егер, бірінші жағдайда тікелей салықтар белсенді түрде қолданылатын болса, екінші жағдайда қосылған құнға салынатын салықтар қолданылады [2].
Тaқырыпты зерттеу өзектілігі. Мeмлeкeттiң caлық жүйeciндeгi мaңызды бөлiгiнiң бipi бoлып тaбылaтын ҚҚС қызмeт eтy тиiмдiлiгiнe бaғa бepy жәнe жeтiлдipy мәceлeлepiн қapacтыpy.
Диплом жұмысының мaқсaты. Қaзaқcтaн Pecпyбликacы жәнe бipқaтap экoнoмикacы дaмығaн eлдepдeгi Қосылған құнға салынатын салықтың жүйeciн қapacтыpa oтыpып, тәжipибeлiк нeгiздepiн зepттey, дaмy пepcпeктивacын, түpлepiн aшып көpceтy. Coнымeн қaтap, қocылғaн құн caлығын төлey жәнe eceптey epeкшeлiктepiн aйқындay.
Диплом жұмысының міндеттері. Диплом жұмысының мaқсaтынa қол жеткізу бaрысындa келесідей міндеттер aтқaрылып, шешілуі тиіс:
oo ҚҚС экономикaлық рөлі мен қызметтерін aшу, пaйдa болу тaбиғaтын aшу;
oo шетел мемлекеттердің сaлық жүйесіндегі ҚҚС рөлі және өзіндік ерекшеліктерін aнықтaу;
oo Қaзaқстaн Республикaсының қосылғaн құн сaлығының есептелу және aлыну мехaнизмін қaрaстыру, жергілікті бюджетті құрудaғы орны мен рөлін тaлдaу;
oo Қaзaқстaн Республикaсының ҚҚС жүйесінде белгіленген қaрқыны мен құрылғaн зaңнaмaлықтың негізгі қaғидaлaрын aнықтaу.
oo Қaзaқстaн Республикaсындaғы Қосылған құн салғының қызмет етуінің өзекті мәселлерін сипaттaп және олaрды шешу жолдaрын ұсыну.
Диплом жұмыстың зерттеу объектісі.Жергілікті бюджетке 2012-2014 жылдaр aрaлығындaғы Aлмaты қaлaсы бойыншa Мемлекеттік кірістер депaртaментінің есептік көрсеткіштері негізінде aлынғaн кіріс турaлы мәліметтері.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмыс кіріспеден, үш тaрaудaн, қорытындыдaн және пaйдaлaнылғaн әдебиеттер тізімінен тұрaды.
Қосылған құнға салынатын салықтың теориялық негіздері aтты бірінші тaрaудa - - Қосылған құнға салық сaлудың экономикaлық тaбиғaты және мaзмұны қaрaстырылғaн, мұндa ҚҚС пaйдa болу тaрихы, зерттеліп отырғaн сaлықтaрдың тәжірибеде қолдaну теріс жaқтaрымен, қосылғaн құн сaлығын шет мемлекеттердегі қолдaну тәжірибесі сипaттaлғaн. Бірінші тaрaу екі бөлімнен тұрaды: Қосылған құнға салынатын салықтардың экономикалық мазмұны және олардың атқаратын қызметтері және Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтардың енгізілуінің алғы шарттары және дамуы.
Диплом жұмысымның екінші тaрaуындa Қaзaқстaн Республикaсындaғы Қосылған құнға салынатын сaлықтaрдың есептелу және aлыну мехaнизмі көрсетілді, Қосылған құн салығының мемлекетік бюджетті құру бaрысынa тaлдaу жүргізілді, сондaй-aқ Aлмaты қaлaсы бойыншa Мемлекеттік кірістер депaртaментінің жергілікті бюджетке сaлықтық түсімдеріне, оның ішінде қосылғaн құн сaлығын есептеу және өндіріп aлуы бойыншa тaлдaу жүргізілді. Тaрaу төрт бөлімнен тұрaды: Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын есептеу мен төлеу тәртібі, Қосылған құнға салынатын салықтың мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы алатын орны, Қосылған құн салығының бюджетке уақытылы және толықтай түсуін бақылау (Алматы қаласы, Мемлекеттік кірістер депратаменті мысалында) және Салық қызметі органдарының қосылған құн салығын бақылаудың автоматтандырылған жүйесі.
Қосылған құнға салынатын салықтардың кейбір мәселелері және оны шншу жолдары aтты үшінші тaрaудa - Қaзaқстaн Республикaсындaғы ҚҚС пaйдaлaнуын жетілдіру бойыншa мемлекет тaрaпынaн жaсaлып отырғaн іс-шaрaлaрмен, қaзіргі кездегі ҚҚС Қaзaқстaн Республикaсындa қолдaнуының өзекті мәселелері мен олaрдың шешу-дaму жолдaры ұсынылды.
Бұл жұмысты жaзу бaрысындa Қaзaқстaн, Ресей және шетел ғылымдaрдың еңбектері мен экономикa ғылым мaмaндaрының бaспa бетінде жaриялaнғaн мaқaлaлaры, хaлықaрaлық желі-интернет торaбы, ҚР Сaлық Кодексі және де мемлекеттік уәкілетті оргaндaрдың жaриялaнғaн деректері, әсіресе Aлмaты қaлaсы бойыншa Мемлекеттік кірістер депaртaментінің есептік көрсеткіштер мәліметтерін пaйдaлaндым.
1 қосылған құнға салынатын салықтың теориялық Негіздері
0.1 Қосылған құнға салынатын салықтардың экономикалық мазмұны және олардың атқаратын қызметтері
Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны өте зор. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі. Бүгінгі күнде салықтар әлеуметтік сферада және экономикалық реттеуде негізгі инструмент ретінде көрініс табады, өйткені мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты қайта бөлу кезінде өзінің әсерін тигізе алады.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер болып табылады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олар - дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді. Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Ал, оларға ғылыми көзқарас ХҮІІ-ХІХ ғасырларда пайда болды. Оған дәлелді теориялық экономия классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз: В.Петти (1623-1687ж.ж.) „Салық пен жиынтық трактаты" - (1662ж), Д.Рикардо „Салық салу және саяси экономияның басталуы" - (1817ж.), А.Смит „Халықтар байлығының себептері мен табиғатын зерттеу" - (1776ж.) А.Смит салық салудың төрт принциптерін айқындаған. Оның осы принциптері дамыған елдерде салық салудың негізін құрайды [3].
1.Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай, қабілеті мен күшіне сай үкіметті ұстауға қатысады. Мемлекеттің қорғауымен қамқорлығын пйдалана отырып, қаржыландыру үкіметтің табысына сай жүзеге асады. Бұл ережені сақтау немесе сақтамау салық салудың тереңдігіне немесе тепе-теңдігіне ұрындырады.
2.Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек. Салықтық төлеу мерзімі, төлем тәсілі, сомасы - барлығы дәрлік төлем төлеуші үшін анық әрі ашық болуы қажет және кез келген адамға да солай.
3.Әрбір алынатын салық белгілі уақытта немесе белгілі тәсілмен төлеуші үшін ыңғайлы кезде барлығын төлейді.
4.Әрбір салық ой елегінен өткізіліп, толғағына толық жеткізілгені дұрыс. Оның мемлекет қазынасына құйылуы, халық қалтасынан алғаны және ұстағаны мүмкіндігінше аздау болғаны жөн. Қазынаға құйылғаннан гөрі, салықты халық қатынасынан алу мен ұстаудың көп болуы да әбден мүмкін. Себебі, оны жинау шенедіктердің көп болуын талап етсе, оларға төленетін айлық сомасы салықтың мол мөлшері арқылы жүзеге асады.
А.Смит тікелей, жанбасы, жанама салықтар жүйесін және оларды қолданудың әлеуметтік - экономикалық салдарын барынша талдады.
Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз тұрғындар, кәсіпорын (фирма) мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесін айтамыз. Салық салудың мақсаты кәсіпорын, тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке (өндірістік және әлеуметтік) тарту болмақ.
Салық салудың мынадай принциптері бар:
- салық бар игіліктерге пропорционалды түрде қоғам мүддесіне сай алынады;
- салық табыс мөлшері мен әлауқаттылық деңгейіне тәуелді болады.
Сонымен, салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып табылады.
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
oo біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді.
oo екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Салықтар - мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері, экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Мысалы, Ф.Аквиннский „Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны" ретінде анықтаса, салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит „Салық төлеушілер үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі" деп тұжырымдаған.
„Салық" ұғымы әр түрлі әдебиеттерде әр түрлі қарастырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде „салық" ұғымы бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем ретінде қарастырылады [2].
Нарықтық эколномиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі бағыты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру. Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады.
Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен тұрады. Салық салу элементтері мыналар: субъект, объект , салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, салық төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы- қосылған құн салығы (ҚҚС) болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны төлеу нөтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады жөне салықты төлеуді сатып алушыға аударады. КҚС - тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ ҚР-ның аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударым. Бұл салықтың ерекшелігі - оның салық салынатын объектісі сатудан (өткізуден) түскен бүкіл түсім емес, тек салық салынатын айналым мен салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. ҚҚС салық жүйесіндегі жаңа салықтың бірі болып есептеледі. ҚҚС алғаш рет Францияда пайда болған. Қосылған құн салығын француз экономисі П.Лоре 1949 жылы ұсынған болатын, бірақ француз Үкіметі бұл салықтық экономикалық мазмұнын зерттей келе, оны тауар тапшылығы, өндіріс құлдырауы мен гипертрофты экономикамен сипатталатын тарихи сәтте енгізуді жөн санамады және бірнеше жыддар өткен соң елдегі экономикалық жағдай жақсарғаннан соң бұл салықты қайта қарап,1954 жылы енгізді. Ол Францияда енгізілген кезінен бастап 40 жыл ішінде бүкіл әлемді жаулап алды. ҚҚС-ның қолданылуы ЕЭО-қа енудің міндетті шарты болғандықтан, оны "Европалық салық" деп атайды. Экономикалық қауымдастық жөне даму ұйымының 24 елінің 19-ы қосылған құн салығын қалады. 1992 жылы Қазақстанда енгізілген кезінде ҚҚС әлемінің 40 елінде табысты қолданылды. Бүл салықтың ерекшілігі мынада: біріншіден, ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық төлеушілердің үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен ерекшеленеді және үшіншіден, бағаның өзгеруіне, төлеушінің қаржылық жағдайына, инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және түрақты базасын қамтамасыз етеді. Өз маңыздылығы жағынан ҚҚС-әмбебап салық. Ол тауардың сатылу бағасына енгізіледі және бұрын тауарды әкелушіге төленген қосылған құн салығы сомасын алып тастап, оны бюджетке аударады. Сондай-ақ, ҚҚС берілген өндірістік кезендегі тауарға қосылған құнды ғана қозғайды. ҚҚС нақты салық болып табылады. Оның төленуі жасалынған келісім шарттың сипатымен ғана анықталады да, салық субъектісінің қаржылық жағдайын есепке алмайды. ҚҚС мемлекет мүддесін ойлайды. Мемлекет оның көмегімен таза табысты алу мүмкіндігі үшін сауда және өндіріс делдалдарынан сол таза табыстың бір бөлігін алып отырады. Қалған барлық жанама салықтар тәрізді ҚҚС фискалдық роль атқарады, оның енгізілуі барысында мемлекетік бюджеттің табыс көзінің сенімді жөне тиімді түрімен қамтамасыз ету мақсаты көзделді. Ол бюджеттік қаржының инфляциялық құнсыздануын тоқтатудың тиімді қүралы болып табылады, өйткені ол салық түсімдері мен бағаның өсуін тікелей байланыстырып отырады. Қосылған қүн салығының көмегімен тұтыну аумағы реттеледі жөне оның өндірісі дамыған еддерде қолданылу мақсаты "экономиканың қызып кетуін" болдырмас үшін төлем қабілеті мен сұранысты төмендетуге ұмтылу болып табылады. Сөйтіп, ққс артық өндіру дағдарысымен күресудің сенімді құралы, экономиканы мемлекеттік реттеудің тетігі бола алады. Мұнымен қоса, нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде ққс, әдеттегідей, тауарлардың барлық түрлерін қамтитын жалпы шара ретінде енгізілген. ҚҚС-ның экономикалық мазмұнындағы басқа маңызды бір сәт, оған жоғары салықтық тәртіп, өзін-өзі реттеу, өндірістік шығындар салығынан автоматты түрде босану тән. Тұтынымға салынатын салық пен өткізуге салынатын салықтан гөрі, ҚҚС қолайлы, өйткені: олардан бас тарту қиын; олармен байланысты экономикалық заң бұзушылық сирек кездеседі; табыс табуға деген ынтаны аз төмендетеді; - тауар тапшылығы болмаған кезде, оны алмастыратын тауарларды қосқанда, олар тұтынушыларға тандау мүмкіндігін береді. ҚҚС-ты қолданушы елдер бірнеше мақсатты ескереді: мемлекеттік кірістердің кепілдігін жоғарылату (қамтамасыз ету); салық ауыртпалығын соңғы түтынушыға аудару; салықты төлеуден жалтарушыларға бақылауды күшейту; өндірістік циклдің әр кезеңінде табыс алудың мүмкіндігі. ҚҚС артықшылықтары: 1. ҚҚС салық түсімдері мен бағаның өсуін тікелей байланыстырып отырады; 2.бағаның өсуі кезінде, ққс ставкасы өзгермегеніне қарамастан салықтық түсім деңгейі төмендемейді және бюджеттің қаражаттарының инфляциялық процесінің алдын алуды ең тиімді тетігі болып табылады; 3. ҚҚС ставкаларын саралау арқасында мемлекетке тұтынушылық сұранысты реттеуде елеулі еркіндік береді; 4. ҚҚС фискалдық қызмет атқарады және баға мен инфляцияны ырықтандыруда мемлекет мүддесімен табысты ұштастырылады; 5. ҚҚС экономиканы мемлекеттік реттеу құралы, сондай-ақ артық өндіру дағдарысымен күресу тетігі болып табылады; 6. ҚҚС ставкалары әлемдік практикада тек деңгейі бойынша ғана емес, сондай-ақ санымен де ерекшеленеді, төмендетілген ставкалар-азық-түлікке, жоғары ставкалар-сән-салтанат заттарына қолданылады; 7. әлемдік тәжірибеде рыноктан әлсіз өндірушілерді тездетіп ығыстыру, артық өндіру дағдарысын болдырмау мақсатында жүргізілетін өндірісті тежеу саясатының элементі болып табылады. ҚҚС кемшіліктері: 1.Қосылған қүн салығының жоғары ставкасы халықтың тұтынушылық қабілетін төмендетеді және тауар өндірушілер үшін өткізу нарығын тарылтады, сондай-ақ тауар өндірушілердің тұтынушылардың шектеулі мүмкіндіктеріне байланысты өз өнімдерін тез өткізуіне мүмкіндік (кедергі келтіреді) бермейді; 2. қосылған құн салығы регрессивті жанама салық болып табылады, өйткені толығымен соңғы тұтынушыға жүктеледі; 3. шикізат пен материалдар бойынша жеткізушілерге ққс төлеу мерзімі (сәті), өткізілген өнім бағасында тұтынушылардан ққс-ын алу уақытымен сәйкес келмейді; 4. салық есебінде есептеу әдісін қолдану салық төлеушілерді ққс төлеу үшін меншікті айналым қаражаттарын өндірістен алуына итермелейді; 5. қосылған құн салығының жоғары ставкасы баға деңгейін өсіріп, өзін-өзі қаржыландыру процесін қамтамасыз ете алмайды; 6. қосылған құн салығының реттеушілік мүмкіндіктері мен ішкі мазмұнын дұрыс қолданбау кәсіпкерлік қызметке, әсіресе өндіріс саласына жағымсыз әсер етеді.
1.2 Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтардың енгізілуінің алғышарттары және дамуы
Қазақстанда ҚҚС енгізу мезетінде ол дүние жүзінің 40-тан астам елдеріне қолданылды. 1991 ж. бастап ҚҚС ҚР салық жүйесінің ажырамас бөлігі болды.
Дәл осы кезде Қазақстан ресми түрде тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болды. "Одақтық" өткеннен кейінгі мұраға қалған қаржы - несиелік жүйе, бұрынғы әкімшіл - әміршіл жүйенің ізін алып жүрді және экономикалық дамудың нарықтық жолында тұрған жас мемлекеттің талаптарына сай келмеді. Сондықтан, республиканың Жоғары Кеңесімен қабылданған заңды актілердің алғашқылардың бірі қаржы жүйесімен жай ғана реформаланған жоқ, керісінше салық салудың әлемдік тәжірибесіндегі прогрессивті тенденцияларды есепке алатындай "ҚР салық жүйесі туралы" және "Бюджет жүйесі туралы" заңдар болып табылды.
Осы жүйенің жетілдіруіндегі негізгі мақсат - бұрыңғы айналымнан алынатын салықтың орнына қосылған құн салығының енгізілуі болды. Ол үшін көптеген себептер бар.
Нарық қатынастарының дамуы әртүрлі меншік формалары мен шаруашылық субъектілерінің көбеюіне, айналымдарға салық салудың бұрынғы критерийларін қолдану қиынға соғатындай өндірістің арнайы формаларының құрылуы мен жұмыс істеуіне әкелді.
Құнның өсуі құралатындай дедалдық іс-әрекеттің дамуы, осы өнімнің бір бөлігін мемлекет қазынасына жұмылдыратындай универсалды салықты қолдануды талап етті.
Экономикалық жүйенің тиімді жұмыс істеуіне жағымсыз әсер ететіндей айналымнан алынатын салықты тәжірибиеде қолданудың кемшіліктері болды. Негізінен олар келесідей жағдайларға әкелетін:
а) Салықты өндіріп алу тәртібі, тауар түріндегі материалды эквивалент қарсы тұра алмайтындай, ал олардың ары қарай шығындалуы халық шаруашылығында жалпы төлем- қабілеті бар сұраныстың тауар ұсынысынан асып түсуіне, нәтижесінде тапшылықтың күшеюіне әкелетіндей, бюджетте қаржы ресурстарының қалыптасуына көмектесті;
б) айналымнан алынатын салықты төлеу кәсіпорындардың экономикалық мүдделерімен қажетті түрде әрекеттеседі, ал салық мөлшерлемесін орнату және алып тастау тәртібі белгілі бір дәрежеде ынталандырмаушы сипатта болды;
в) ақша жиналымдар айналымынан алынатын салықта шоғырланатын экономикалық мазмұнның біртексіздігі экономикалық мазмұны ұқсас болатын ақша жинақтарын алу үшін басқа қайта бөлу түрлерін бір уақытта қолдану қаржыны-қайта бөлу жүйесінің күрделенуіне әкелген.
Бюджетке айналымнан алынатын салық түріндегі түсетін ақша ресурстарының материалды қамсызданбауы негізінен екі себеп бойынша болды. Біріншіден, тауардың өткізілу мерзімінің соңына дейінгі айналымнан алынатын салықты өндіріп алу нәтижесінде. Бұл жағдайда, уақыт жөнінен алда болу (озу) болды, яғни тауардың соңғы тұтынушыға жетпей жатып салық сомасы бюджетке түсіп қойды. Екіншіден, тауардың жартысы өткізілмей қалып, арзандатылуға шалдығып, прейскурантты (бағанама) бағадан төмен бағалар бойынша өткізіледі. Тауарлардың арзандатылуы бюджетке салықтың түсуіне әсерін тигізбеген, себебі бұл жағдайды салық салынған айналым осы тауарларға деген прейскурантты бағадан төленген. Сондықтан осылай есепке алынған жоғалтулар жылдар бойынша қатты тербелген және потенциалды жоғалтулардың толық мөлшерін бейнелемеген.
ҚҚС салық жүйесіне енгізу кезінде мемлекет өз алдында келесідей мақсаттарды қойды:
oo бюджеттің табыс бөлігін бір қалыпты қамтамасыз ету мақсатымен
байланысты салық салу базасын кеңейту;
oo салық түсімдерін инфляциялық құнсызданудан қорғау;
oo тұрақсыз экономика жағдайында бюджеттің бір қалыпты табыс көзін
құрастыру;
oo шығынды төлем қабілетін төмендету және осының арқасында екі сұрақты
шешу: тауар дефициттін жою және инфляцияның қарқынын төмендету.
ҚҚС ҚР енгізудің себебі ретінде Еуропа Одағына кірудің ең бірінші талабы болып, ол ҚҚС салық жүйесінде қолданылуы болды. Ал келесі себеп ол нарық экономикасына өтуіне байланысты әмбебап салық қажет болды, ал ҚҚС дәл сол салық болды.
Біздің ойымызша, ҚҚС артықшылықтары келесіден тұрады:
- ҚҚС өнім бағасына енгізілмейді, керісінше баға үстінен қойылады және сатып алушымен төленеді, бұл өндірістің шығыны мен рентабелдігіне әсерін жояды;
- салық салу объектісі ретінде бірдей мөлшерлеме бойынша өндірістің барлық фазаларындағы бүкіл өнім болады, яғни бөлшек сауда және көтерме сауда бағаларының айырмашылығы бойынша емес, бұл өз кезегінде салықтың соңғы өнімде жиналмауынан көмектеседі, салық салу үрдүсінде қайталап есептеуді доғарады;
- реттелген жүйе кезінде, салық органдары мен салық төлеушілерінің көзқарасы бойынша салық өндіріп алу процедурасы өте оңай. ҚҚС есеп -айырысуы белгілі бір дәрежеде өзін-өзі бақылайтын үрдіс болып табылады, себебі әр келесі сатып алушы, оның жеткізушілері олармен төленген салықтың мөлшерін фактура - шоттарда дұрыс тіркелуінде мүдделі;
- ҚҚС мемлекет табысын үлкейтудің тиімді құралы болып табылады. Салықтардың кең базасы ҚҚС мөлшерлемесін сәл көтерудің арқасында бюджет түсімдерін едәуір кеңейтуіне мүмкіндік береді;
- ҚҚС экономикалық іс-әрекетінің барлық салалары мен түрлеріне, олардың күрделі қаржы сиымдылығына, кәсіпорынның мөлшеріне және тағы басқа қарамастан салық салудың бірдей нақты деңгейін қантамасыз етеді;
oo көптеген елдерде экспорты ынталандыру үшін фирмалар экспортерларға,
экспорт өнімінің бағасына кіретін, айналым салығының бір бөлігін қайтаратын тәртібі бар. ҚҚС берілген фирманың экспорт өніміне кеткен нақты шығындарды есептей отырып осы соманы дұрыс анықтауға мүмкіндік береді. Импорт кезінде ҚҚС протекционистік саясаттың құралы ретінде кеңінен қолданылады. Осыдан, ҚҚС сыртқы экономикалық байланыстарды реттейтін тәсіл ретінде қолдана алады.
oo әр түрлі елдерге бірдей салық саясатын өткізуге көмектесетіндей, ҚҚС
интеграциялық функциялар атқарады. Бұл ұлттық экономикалардың жақындасуына әкеледі, оны ЕЭО елдер тәжірибесімен қуатталады, ал олар үшін ҚҚС өзіндік қаражаттың негізгі қайнар көзі болып табылады.
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын енгізудің өзіндік қарсыластары мен қолдаушылары болды. Қарсы шыққан ғалымдардың ойы бойынша, қайта өндірудің дағдарысына әкелетіндей, экономиканың құлдырап кетуінен алшақ болу үшін, қалай жалпы сұраныстың, солай жеке тауарларға деген төлем қабілетін төмендету ұмтылысымен жасалған болатын. Сондай-ақ, олар Батыстың дамыған елдерінің тәжірибесіне сүйенеді. Ал ол елдерде, ҚҚС бәрін қамтитын экономикалық шара ретінде енгізілмейді және оның мөлшерлемесі 20 жақындамайды. Қазақстанда қосылған құн салығын енгізу, өндіріс құлдырауымен айқындалған ұсыныстың қысқару жағдайында, өз артынан, бір жағынан, ұсыныс бағаларының одан әрі өсуін тездетті, ал екіншіден-сұраныс бағасы мен сатып алу қабілетінің одан сайын артта қалуына әкелді. Нәтижесінде өнеркәсіптік, ауылшаруашылық кәсіпорындардың көбісі ұдайы жаңғыртуды да өзіндік қаржыландыруға қабілетсіз болып қалды. Мемлекеттік бюджеттен көптеген қаржы-қаражаттың құюын талап етті, нәтижесінде оның тапшылығы одан әрі апатқа ұшырады, ал инфляция бақылаудан шығып кетті. Осыдан төленбеген төлемнің дағдарысы, инвестициялық бағдарламалардың толығымен мұздануы, өнеркәсіп өнімінің экспортының қысқаруы, тікелей және жасырын жұмыссыздықтың өсуі және т.б. болды. Бұл экономикалық дағдарыстың болуының негізгі себебін ҚҚС енгізуден болғанынан алшақ. Басты қауіп экономикалық жүйенің жеке компоненттері мен салаларының балансталмағанының өсуінде жұмылдырылған. Бірақ, сол жағдайда дәл ҚҚС қуатты катализатор болып табылады. Мұнда, біздің ойымыз бойынша, ҚҚС табиғаты мен жұмыс істеу механизмін олармен түсінбеушілігі. Сөйтіп, мысалы, өнімнің қайта өндеудің екінші сатысы барысында өндіруші ҚҚС толық көлемде төлейді. Бірақ әр жаңа операция сайын ҚҚС өседі және оның айырмашылығын бюджетке төлеп отыруға мәжбүр. Осындай операция тауар өндірісінің әр сатысында өтіп отырады. Соңында, кәсіпорынның айналым қаражатының бөлігі, ҚҚС жиынтық аударымына тең болатындай, белсенді айналымнан алынып тасталынады. Бұл сома тікелей бюджетке емес, тұтынушыларға артылған- жоғарлатылған баға түрінде жатады. Нәтижесінде екі жақты жағымсыз тиімділік пайда болады: бір жағынан, өндірушінің айналым қаражатының белсенді көлемі азаяды, ал екіншіден - тұтынушының төлем қабілеті төмендейді. Екеуі де экономиканың реформалау міндеттеріне қарсы бағытталған және бір мезгілде өндіріс көлемі мен төлем қабілетті тұтынушы сұраныстың төмендеуіне әкеледі. Сөйтіп, ҚҚС-тан бюджетке неғұрлым көп түсім болса, соғұрлым экономикаға үлкен зиян әкелінеді [14].
Аса қатты жағымсыз әсерді, ҚҚС жаңа жоғары технологиялық, ғылыми сыйымдылықты өндіріске тигізеді. Олармен жасалатын өнім құрылысында қосылған құнның үлес салмағы, техникалық жағынан артта қалған өндіріске қарағанда әлде қайда жоғары.
Демек, ҚҚС ең алдымен қазіргі жоғары тиімді кәсіпорындарды тиімсіз жағдайға қояды. Инфляцияның негізгі қайнар көзі ақша қаражаттының артық болуы емес, олардың өндірісіне тауарлар мен заттардың күрт жетіспеушілігі жағдайында, монетаристік саясатпен ҚҚС үйлесімсіз. Осы негізде мақалада ҚҚС тездетіп алып тасталуы талап етілген, оның орнына, өндірістің дамуына, рационалды дамуына тұтынуға шектелген қаражатты тиімді қолдануды ынталандыратын тетіктерді өңдеу керек делінген.
Біздің ойымызша, қосылған құн салығын енгізуге қарсы шыққандардың басты қатесі, олармен қосылған құнға салынатын салық салуды түсіну үшін, осы салықты төлейтін тұлға мен төлеуші - тұлғада осы салықтық міндеттеме жөнінен төлеу ауыртпалығы жату айырмашылығын айқындамауда. ҚҚС кәсіпорын қаражатын азайтпайды, себебі тауар бағасы арқылы тұтынушымен төленеді. Ұтымды шешімдер ішінен тұтынушының өнімді таңдау мүмкіншілігі бар, ал ол өте маңызды, себебі тұтынушы өз шешімімен сұранысқа әсер етеді. Тауар өндіруші өзінің ешқандай қаражатын жоғалтпайды, тек егер өзінің өндіріс технологиясының компоненті болмайтын, біреудің дайын өнімінің сатып алушысы болмаса. Батыс елдеріндегі ҚҚС шектеулі қолданылуы мен онда қолданылатын өте төмен мөлшерлемелер туралы айтсақ, онда фактілер керсінше айтуда.
ҚҚС-ның жағымсыз әсерін азайту әрекеті салық жүйесінің қалыптасуының бірінші сатысының барысында жасалған, ал ол ҚҚС қолданылуын жеңілдетті.
ҚҚС мен акциздердің экономикалық мәні мен табиғатын ашпай тұрып, қосылған құнға салынатын салықтардың тобының өзінің толық анықтамасын келтірейік, сол үшін әр түрлі кездердегі анықтамаларды қарастырамыз: экономикалық әдебиеттерден, анықтамадан, заңдық актлерден.
Салықтық қазақша - орысша сөздікте келтірілген анықтама бойынша: қосылған құнға салынатын салықтар - бұл тауардан, операциялардан және қызмет көрсетулерден өндіріліп алатын салықтар болып табылады. Қосылған құнға салынатын салықтар бұрынғыдан келе жатқан мемлекеттің табыстарының негізгі көзі болып табыладың Мысал ретінде ҚҚС; айналымға салынатын салық , акциз, елтаңбалық алымдар және т.б.
Г.Н. Карагусова өзі мынадай анықтама берді қосылған құнға салынатын салықтар -- олар мынадай салықтар, салықты көтеруші иығына аударған тұлғамен төленеді деген.
Қосылған құнға салынатын салықтардың мінездемесі ретінде мемлекетпен нақты салық төлеуші (тауар тұтынушы) арасындағы үшінші тұлғаның міндетті түрде болуы, ол тұлға тауар сатушы немесе қызметті жабдықтаушы.
Толығырақ анықтама ҚР Салықтар және басқада бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы заңында берілген, қосылған құнға салынатын салықтар - тауар және қызмет бағасына немесе тарифіне қосымша ретінде белгіленген салық және салық төлеушінің табысымен мүлкіне тікелей байланыссыз болып табыладың.
Қосылған құнға салынатын салықтарды қолдану кезінде салық төлеушінің нақты шығындарын адресті реттеу жүргізілмейді, мынадай тауарлармен қызметтерден басқа немесе ирроционалды тұтынуды жоғарғы акциз қойылымымен және баждармен салық салу. Сонымен бірге қосылған құнға салынатын салықтар регрессивті қасиеті бар, яғни табысы жоғарыларға қарағанда, табысы төмен салық төлеушілер қосылған құнға салынатын салықтарды төлеген кезде ақшасының көп бөлігінен айырылады.
Осындай жағдайда қосылған құнға салынатын салықтар көмегімен мемлекет фискалды саясатын жүргізуге мүмкіншілігі зор, яғни қосылған құнға салынатын салықтар арқылы бюджетті толтыру оңай, өйткені мемлекетке табыстарға қарағанда, тауар құнының қозғалысын есептеу оңайлау болып табылады және осы кезде төлеушілерге салық салудан жалтарыну қиынырақ болады.
Қосылған құнға салынатын салықтардың республикада кеңінен қолдануына байланысты өзінің артықшылықтары бар. Оларға мыналарды жатқызуға болады:
oo Қосылған құнға салынатын салықтар, егер оларды рационалды
пайдаланылса және тиімді қолданылса, онда олар мемлекетке үлкен қаржылық түсімдердің түсуін қантамасыз етеді. Мысалға айтсақ, ҚҚС, қазіргі кезде бюджеттік түсімдердің ең негізгі көзі б.т.
oo Қосылған құнға салынатын салықтар аз және кішкене бөліктермен
өндіріп алынады, сонымен салық төлеушілерге ауыртпашылығы онша сезілмейді,ал тікелей салықтар тез төлеуді және біршама соманы төлеуді талап етеді.
oo Қосылған құнға салынатын салықтарды төлеу, егер олар бірінші
қажеттіліктегі заттарға жатпаса ғана, салық төлеушінің ақшасы бар болған кезде ғана екінші қажеттіліктегі затты сатып алуда көрсетіледі, осыған байланысты салық өндіріліп алынады.
oo Қосылған құнға салынатын салықтардың мемлекетке жағымды жағы
ретінде, салық төлеуші осы салықтан мүлдем жалтарына алмайды.
oo Қосылған құнға салынатын салықтарды жинау тікелей салықтарға
қарағанда өте жеңіл болып табылады, өйткені салықты көтеруші болып көптеген адамдар болып табылады, ал салықты төлеуші ретінде өндіруші немесе сатып алушы болып табылады.
Қосылған құнға салынатын салықтардың атына айтылған осындай аргументтер олардың кең түрде қолдануына әкеледі, ал бұл біршама жағымсыз нәтижеге әкелуі мүмкін. Сондықтан да, қосылған құнға салынатын салықтар мен тікелей салықтардың арасында рационалды қарым- қатынасты табу қажет.
Әсіресе қосылған құнға салынатын салықтар негізінен екінші қажеттіліктегі тауарларға салыну қажет. Жоғарыда айтылғандай, қосылған құнға салынатын салықтар бағаның өсуіне әкеледі, ал мемлекет тұрғындардың кедей болмауын, аш болмауын, қажетті құндылықтардың жетіспеушілігіне байланысты тұрғындардың ауыруға шалдықпауын, осының барлығын болдыртпау үшін бірінші қажеттіліктегі тауарлар құнын төмен етіп ұстау қажет. Сондықтанда, бірінші қажеттіліктегі тауарлардың құнын төмендету қажет, әйтпесе өмір сүру деңгейі тез төмендеп кетеді, әсіресе кедейлер, осының нәтижесінде әлеуметтік шиеленіске әкелуі мүмкін [8].
2 Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтың құрылу негізі және қызмет ету механизмі
2.1 Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын есептеу
мен төлеу тәртібі
Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы үрдісінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай - ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚС сатылған тауарлар үшін септелген ҚҚС сомасы мен алынған тауарлар үшін төленуге тиісті салық сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Салық салу объектілері болып салық салынатын айналым және салық салынатын импорт болып табылады
ҚҚС төлеушілері мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы бойынша есепке тұрған түлғалар қосылған құн салығын төлеушілер болып табылады, сондай-ақ тауарлар импорты кезінде қосылған құн салығын төлеушілер ҚР-ның кеден заңдарына сәйкес осы тауарларды ҚР-ның аумағына импорттайтын тұлғалар болып табылады.
Кез келген (он екі айдан аспайтын) кезеңнің қорытындысы бойынша тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізу бойынша айналымның мөлшері ең төмеңгі айналымнан асатын болса, тұлға осы кезең аяқталған күннен бастап он бес күнтізбелік күннен кешіктірмей қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы салық органына өтініш беруге міндетті.
Өткізу бойынша айналымды анықтау кезінде салықтан босатылатын өткізу бойынша айналым, сондай - ақ жеке тұлғаның жеке мүлкін өткізу бойынша айналым, егер ондай мүлік кәсіпкерлік қызмет мақсатында пайдаланылмаса, есепке алынбайды. Өткізу бойынша айналымның ең төмен деңгейі көрсетілген кезеңнің соңғы айына белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 15000 еселенген шамасын құрайды. Қосылған құн салығы бойынша есепке қойылуға жатпайтын, бірақ ҚҚС салуға жататын тауарларды өткізуді жузеге асыратын немесе жүзеге жоспарлаған тұлға ҚҚС бойынша есепке қою туралы өтінішті салық органына ерікті түрде бере алады. Тұлға салық бойынша сол есепке қою туралы өтініш берген айдан кейінгі айдын алғашқа күнінен бастап ҚҚС төлеушіге айналады [14].
Тұлға мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін он жұмыс күнінен кешіктірмей қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы салық органына өтініш берген жағдайда, мұндай тұлға салық органы оған ҚҚС бойынша есепке қою туралы куәлік берген күннен бастап қосылған құн салығын төлеушіге айналады. Уәкілетті мемлекетік орган салық төлеушінің өтініші бойынша оның құрылымдылық бөлімшелерін қосылған құн салығын дербес төлеушілер ретінде қарастыра алады. Құрылымдық бөлімшелері қосылған құн салығын дербес төлеушілер деп танылған ҚҚС төлеуші құрылымдық бөлімшелердің орналасқан жері бойынша салық органдарына қосылған құн салығы бойынша оларды есепке қою туралы өтініш беруге(немесе өзінің құрылымдық бөлімшелеріне тапсырма беруге) міндетті.
Тұлғаны қосылған құнға салық бойынша есептке қойған кезде, оның есепке қойылған күндегі тауарлар (негізгі құралдарды қоса алғанда) қалдығы бойынша қосылған құн салығы сомасын есепке жатқызуға құқығы бар.Қосылған құн салығы бойынша есепке қойған кезде салық органы тұлғаға оның ҚҚС төлеуші ретінде есепке қойылғаны туралы куәлік беруге міндетті, онда тұлғаның атауы және оның деректемелері, салық төлеушіге берілетін салық төлеушінің тіркеу нөмері, тұлғаға қосылған құн салығын төлеуші болған күні көрсетіледі.
Егер ҚҚС төлеушінің соңғы 12 айлық кезеңдегі салық салынатын айналым мөлшері салық салынатын ең төмен айналым мөлшерінен аспаса, ол тіркелген жеріндегі салық органына өзін қосылған құн салығы бойынша есептен шығару туралы өтініш беруге құқылы.
Салық салынатын импорт. ҚР- ның кеден заңдарына сәйкес декларациялануға тиісті ҚР-ның аумағына әкелетін немесе әкелінген тауарлар салық салынатын импорт болып табылады.
Салық салынатын айналым мөлшері. Трансферттік бағаларды қолдану кезіндегі мемлекеттік бақылау мәселелері бойынша ҚР-ның заңдарында өзгеше көзделмесе, салық салынатын айналым мөлшері, оған салық енгізбей, мәміле жасаған тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге ала отырып, өткізілетін тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) құны негізінде анықталады [1].
Тауарлар тегін берілген кезде, сондай-ақ салық салынатын айналым мөлшері, ҚҚС енгізбей, өткізу бойынша айналым жасау күні қалыптасқан бағалар деңгейі негізге алына отырып анықталады, бірақ бұл олардың баланстық құнынан кем болмау керек.
Аталған тауарларды өткізу күніне бухгалтерлік есепте көрсетілген тауарлардың құны осы тармақтың мақсаттары үшін баланстық құн болып табылады. Кепіл беруші кепілдік мүлікті берген кезде кепіл берушідегі салық салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн салығын енгізбей, осы мүлікті кепілге беруден алынған заем қаражатының сомасы негізге алына отырып анықталады. Тауарды бөліп-бөліп төлеу шарттарымен өткізу кезінде салық салынатын айналым мөлшері шарт талаптарымен көзделген барлық тиесілі төлемдер ескеріле отырып анықталады.
Үшінші тұлға үшін төлеуге байланысты қызметтер көрсетілген кезде салық салынатын айналымның мөлшеріне комиссиялық сыйақы қосылады.
Салық салынатын айналым мөлшеріне акцизделетін тауарлар мен қызмет түрлері бойынша акциз сомалары енгізіледі. Оларды сатып алған кезде ҚҚС бойынша есепке жатқызу көзделмеген тауарларды өткізу кезінде салық салынатын айналым мөлшері тауардың өткізілу құны мен бегіленетін баланстық құны арасындағы оң айырма ретінде анықталады. Лизинг алушының негізгі қаражат ретінде алуына жататын мүлікті қаржы лизингіне беру кезінде салық салынатын айналым мөлшері:
oo қаржы лизингінің шартына сәйкес белгіленген лизингтік төлем мөлшері
негізінде, оған сыйақы мен қосылған ұн салығының сомасы енгізілместен, айналым күніне;
oo барлық мерзімдік лизингтік төлемдер сомасының негізінде, оларға алу
мерзімі басталатын күн қаржы лизингінің шартына сәйкес мүлікті лизинг алушыға берген күнге дейін белгіленген сыйақы мен ҚҚС сомасы енгізілместен, айналым жасау күніне;
oo қаржы лизингі шарты бойынша алынуға жататын барлық лизингтік
төлемдердің жалпы сомасы және оларға сыйақы мен ҚҚС сомасы енгізігместен, осы шарт бойынша өткізу жөніндегі айналым жасаудың алдындағы күніне келетін салық салынатын айналымдар мөлшерінің сомасы ретінде белгіленетін салық салынатын айналым мөлшері арасындағы айырма ретінде, айналым жасау күніне белгіленеді.
Өткізілген тауарлардың (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) құны қандай да бір өзгеріске түскен жағжайда, салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде түзетіледі.
Салық төлеушінің салық салынатын айналым мөлшерін түзету:
oo ішінара қайтарылған тауарлар;
oo мәміленің шарттары өзгерген,
oo өткізілген тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін баға, өтем
өзгерген;
oo өткізілген тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін теңгемен төлеу
кезінде құнының айырмасын алған;
oo Өткізу жөніндегі айналымға енгізілген ыдыстарды қайтарған
жағдайларда жүргізіледі.
Салық салу айналымының мөлшерін түзету қосымша шот-фактураның немесе растайтын басқа да құжаттардың негізінде жүргізіледі.
Күмәнді талаптар бойынша салық салынатын айналым мөлшерін түзету үшін, өткізілетін тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін төленетін ақының бір бөлігі немесе бүкіл мөлшері күмәнді талап болып табылса, қосылған құн салығын төлеушінің мынадай жағдайларда:
oo күмәнді талаптың туындауына байланысты ҚҚС ескерілген салық кезеңі
аяқталғаннан кейін үш жылдан соң;
oo банкрот деп танылған дебиторды заңды тұлғалардың мемлекеттік
тізімінен шығару туралы әділет органдарының шешімі шығарылған салық кезеңінде бюджетке жарна ретінде енгізілуге тиіс ҚҚС сомасын азайтуға құқығы бар [1].
Салық салынатын импорт мөлшері
Салық салынатын импорт мөлшеріне ҚР-ның кеден заңдарына сәйкес белгіленетін импортталатын тауарлардың кедендік құны, сондай-ақ салықты қоспағанда, ҚР-на тауарлар импорты кезіндегі салық және бюджетке төлентін басқа да міндетті сомалары енгізіледі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
Қосылған құнға салынатын салықтың теориялық НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1
Қосылған құнға салынатын салықтардың экономикалық мазмұны және олардың атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... . ...
8
1.2
Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтардың енгізілуінің алғы шарттары және дамуы ... ... ... ...
12
2
Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтың құрылу негізі және қызмет ету механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
2.1
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын есептеу мен төлеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
18
2.2
Қосылған құнға салынатын салықтың мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ..
28
2.3
2.4
Қосылған құн салығының бюджетке уақытылы және толықтай түсуін бақылау (Алматы қаласы, Мемлекеттік кірістер депратаменті мысалында)
Салық қызметі органдарының қосылған құн салығын бақылаудың автоматтандырылған жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
31
40
3
Қосылған құнға салынатын салықтың кейбір мәселелері және оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
43
3.1
Қосылған құнға салынатын салықтың қызмет етуінің шет елдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
43
3.2
Қосылған құн салығын салу мәселелерін дамытудың бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
60
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
63
Кіріспе
Жалпы салық салудың пайда болуы ең алдымен өзінің шығындарын қаржыландыру үшін фискалды механизмдерді ойластырып, пайдаланып отырған мемлекет пен мемлекеттік аппараттың қалыптасуымен тікелей байланысты. Бірақ, салықтар ең алдымен қаржылық-экономикалық категория болып табылады.
Мемлекет қанша жыл өмір сүріп келе жатса, салықтар да соншалықты уақыт мемлекетпен бірге жасасып келеді. Мемлекет үшін салықтарды бекіту мен оларды жинау - өмір қажеттілігі, өйткені мемлекеттің қаражатсыз өмір сүруі мүмкін емес. Сондықтан, салық салу мәселесі қоғамдық өндірісті жүргізудің әлемдік тәжірибесіндегі негізгі де маңызды, күрделі де қарама қайшылыққа толы мәселелердің бірі болып отыр.
Салық жүйесі шығын немесе табыс сияқты белгілі бір салық объектісіне байланысты, соларға негізделіп құрылады. Өнеркәсібі жан-жақты дамыған, мықты нарықтық экономикаға негізделген мемлекеттер үшін салық салу объектісі ретінде артықшылықтары басым табысқа салық салу тән.
Ал, нарықтық экономиканың өтпелі кезеңдерін басынан кешіріп отырған, соған сәйкес ұйымдық-экономикалық мүмкіндігі төмен және осыдан туындайтын, экономиканың депрессивті жағдайындағы, инфляциялық үрдістердің белең алуы жағдайында, салықтық базасының ауқымы тар Қазақстан сияқты елдер салық салу объектісі ретінде көбінесе шығындарды қолданып отыр. Егер, бірінші жағдайда тікелей салықтар белсенді түрде қолданылатын болса, екінші жағдайда қосылған құнға салынатын салықтар қолданылады [2].
Тaқырыпты зерттеу өзектілігі. Мeмлeкeттiң caлық жүйeciндeгi мaңызды бөлiгiнiң бipi бoлып тaбылaтын ҚҚС қызмeт eтy тиiмдiлiгiнe бaғa бepy жәнe жeтiлдipy мәceлeлepiн қapacтыpy.
Диплом жұмысының мaқсaты. Қaзaқcтaн Pecпyбликacы жәнe бipқaтap экoнoмикacы дaмығaн eлдepдeгi Қосылған құнға салынатын салықтың жүйeciн қapacтыpa oтыpып, тәжipибeлiк нeгiздepiн зepттey, дaмy пepcпeктивacын, түpлepiн aшып көpceтy. Coнымeн қaтap, қocылғaн құн caлығын төлey жәнe eceптey epeкшeлiктepiн aйқындay.
Диплом жұмысының міндеттері. Диплом жұмысының мaқсaтынa қол жеткізу бaрысындa келесідей міндеттер aтқaрылып, шешілуі тиіс:
oo ҚҚС экономикaлық рөлі мен қызметтерін aшу, пaйдa болу тaбиғaтын aшу;
oo шетел мемлекеттердің сaлық жүйесіндегі ҚҚС рөлі және өзіндік ерекшеліктерін aнықтaу;
oo Қaзaқстaн Республикaсының қосылғaн құн сaлығының есептелу және aлыну мехaнизмін қaрaстыру, жергілікті бюджетті құрудaғы орны мен рөлін тaлдaу;
oo Қaзaқстaн Республикaсының ҚҚС жүйесінде белгіленген қaрқыны мен құрылғaн зaңнaмaлықтың негізгі қaғидaлaрын aнықтaу.
oo Қaзaқстaн Республикaсындaғы Қосылған құн салғының қызмет етуінің өзекті мәселлерін сипaттaп және олaрды шешу жолдaрын ұсыну.
Диплом жұмыстың зерттеу объектісі.Жергілікті бюджетке 2012-2014 жылдaр aрaлығындaғы Aлмaты қaлaсы бойыншa Мемлекеттік кірістер депaртaментінің есептік көрсеткіштері негізінде aлынғaн кіріс турaлы мәліметтері.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмыс кіріспеден, үш тaрaудaн, қорытындыдaн және пaйдaлaнылғaн әдебиеттер тізімінен тұрaды.
Қосылған құнға салынатын салықтың теориялық негіздері aтты бірінші тaрaудa - - Қосылған құнға салық сaлудың экономикaлық тaбиғaты және мaзмұны қaрaстырылғaн, мұндa ҚҚС пaйдa болу тaрихы, зерттеліп отырғaн сaлықтaрдың тәжірибеде қолдaну теріс жaқтaрымен, қосылғaн құн сaлығын шет мемлекеттердегі қолдaну тәжірибесі сипaттaлғaн. Бірінші тaрaу екі бөлімнен тұрaды: Қосылған құнға салынатын салықтардың экономикалық мазмұны және олардың атқаратын қызметтері және Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтардың енгізілуінің алғы шарттары және дамуы.
Диплом жұмысымның екінші тaрaуындa Қaзaқстaн Республикaсындaғы Қосылған құнға салынатын сaлықтaрдың есептелу және aлыну мехaнизмі көрсетілді, Қосылған құн салығының мемлекетік бюджетті құру бaрысынa тaлдaу жүргізілді, сондaй-aқ Aлмaты қaлaсы бойыншa Мемлекеттік кірістер депaртaментінің жергілікті бюджетке сaлықтық түсімдеріне, оның ішінде қосылғaн құн сaлығын есептеу және өндіріп aлуы бойыншa тaлдaу жүргізілді. Тaрaу төрт бөлімнен тұрaды: Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын есептеу мен төлеу тәртібі, Қосылған құнға салынатын салықтың мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы алатын орны, Қосылған құн салығының бюджетке уақытылы және толықтай түсуін бақылау (Алматы қаласы, Мемлекеттік кірістер депратаменті мысалында) және Салық қызметі органдарының қосылған құн салығын бақылаудың автоматтандырылған жүйесі.
Қосылған құнға салынатын салықтардың кейбір мәселелері және оны шншу жолдары aтты үшінші тaрaудa - Қaзaқстaн Республикaсындaғы ҚҚС пaйдaлaнуын жетілдіру бойыншa мемлекет тaрaпынaн жaсaлып отырғaн іс-шaрaлaрмен, қaзіргі кездегі ҚҚС Қaзaқстaн Республикaсындa қолдaнуының өзекті мәселелері мен олaрдың шешу-дaму жолдaры ұсынылды.
Бұл жұмысты жaзу бaрысындa Қaзaқстaн, Ресей және шетел ғылымдaрдың еңбектері мен экономикa ғылым мaмaндaрының бaспa бетінде жaриялaнғaн мaқaлaлaры, хaлықaрaлық желі-интернет торaбы, ҚР Сaлық Кодексі және де мемлекеттік уәкілетті оргaндaрдың жaриялaнғaн деректері, әсіресе Aлмaты қaлaсы бойыншa Мемлекеттік кірістер депaртaментінің есептік көрсеткіштер мәліметтерін пaйдaлaндым.
1 қосылған құнға салынатын салықтың теориялық Негіздері
0.1 Қосылған құнға салынатын салықтардың экономикалық мазмұны және олардың атқаратын қызметтері
Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны өте зор. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі. Бүгінгі күнде салықтар әлеуметтік сферада және экономикалық реттеуде негізгі инструмент ретінде көрініс табады, өйткені мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты қайта бөлу кезінде өзінің әсерін тигізе алады.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер болып табылады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олар - дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді. Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Ал, оларға ғылыми көзқарас ХҮІІ-ХІХ ғасырларда пайда болды. Оған дәлелді теориялық экономия классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз: В.Петти (1623-1687ж.ж.) „Салық пен жиынтық трактаты" - (1662ж), Д.Рикардо „Салық салу және саяси экономияның басталуы" - (1817ж.), А.Смит „Халықтар байлығының себептері мен табиғатын зерттеу" - (1776ж.) А.Смит салық салудың төрт принциптерін айқындаған. Оның осы принциптері дамыған елдерде салық салудың негізін құрайды [3].
1.Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай, қабілеті мен күшіне сай үкіметті ұстауға қатысады. Мемлекеттің қорғауымен қамқорлығын пйдалана отырып, қаржыландыру үкіметтің табысына сай жүзеге асады. Бұл ережені сақтау немесе сақтамау салық салудың тереңдігіне немесе тепе-теңдігіне ұрындырады.
2.Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек. Салықтық төлеу мерзімі, төлем тәсілі, сомасы - барлығы дәрлік төлем төлеуші үшін анық әрі ашық болуы қажет және кез келген адамға да солай.
3.Әрбір алынатын салық белгілі уақытта немесе белгілі тәсілмен төлеуші үшін ыңғайлы кезде барлығын төлейді.
4.Әрбір салық ой елегінен өткізіліп, толғағына толық жеткізілгені дұрыс. Оның мемлекет қазынасына құйылуы, халық қалтасынан алғаны және ұстағаны мүмкіндігінше аздау болғаны жөн. Қазынаға құйылғаннан гөрі, салықты халық қатынасынан алу мен ұстаудың көп болуы да әбден мүмкін. Себебі, оны жинау шенедіктердің көп болуын талап етсе, оларға төленетін айлық сомасы салықтың мол мөлшері арқылы жүзеге асады.
А.Смит тікелей, жанбасы, жанама салықтар жүйесін және оларды қолданудың әлеуметтік - экономикалық салдарын барынша талдады.
Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз тұрғындар, кәсіпорын (фирма) мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесін айтамыз. Салық салудың мақсаты кәсіпорын, тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке (өндірістік және әлеуметтік) тарту болмақ.
Салық салудың мынадай принциптері бар:
- салық бар игіліктерге пропорционалды түрде қоғам мүддесіне сай алынады;
- салық табыс мөлшері мен әлауқаттылық деңгейіне тәуелді болады.
Сонымен, салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып табылады.
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
oo біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді.
oo екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Салықтар - мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері, экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Мысалы, Ф.Аквиннский „Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны" ретінде анықтаса, салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит „Салық төлеушілер үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі" деп тұжырымдаған.
„Салық" ұғымы әр түрлі әдебиеттерде әр түрлі қарастырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде „салық" ұғымы бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем ретінде қарастырылады [2].
Нарықтық эколномиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі бағыты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру. Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады.
Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен тұрады. Салық салу элементтері мыналар: субъект, объект , салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, салық төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы- қосылған құн салығы (ҚҚС) болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны төлеу нөтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады жөне салықты төлеуді сатып алушыға аударады. КҚС - тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ ҚР-ның аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударым. Бұл салықтың ерекшелігі - оның салық салынатын объектісі сатудан (өткізуден) түскен бүкіл түсім емес, тек салық салынатын айналым мен салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. ҚҚС салық жүйесіндегі жаңа салықтың бірі болып есептеледі. ҚҚС алғаш рет Францияда пайда болған. Қосылған құн салығын француз экономисі П.Лоре 1949 жылы ұсынған болатын, бірақ француз Үкіметі бұл салықтық экономикалық мазмұнын зерттей келе, оны тауар тапшылығы, өндіріс құлдырауы мен гипертрофты экономикамен сипатталатын тарихи сәтте енгізуді жөн санамады және бірнеше жыддар өткен соң елдегі экономикалық жағдай жақсарғаннан соң бұл салықты қайта қарап,1954 жылы енгізді. Ол Францияда енгізілген кезінен бастап 40 жыл ішінде бүкіл әлемді жаулап алды. ҚҚС-ның қолданылуы ЕЭО-қа енудің міндетті шарты болғандықтан, оны "Европалық салық" деп атайды. Экономикалық қауымдастық жөне даму ұйымының 24 елінің 19-ы қосылған құн салығын қалады. 1992 жылы Қазақстанда енгізілген кезінде ҚҚС әлемінің 40 елінде табысты қолданылды. Бүл салықтың ерекшілігі мынада: біріншіден, ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық төлеушілердің үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен ерекшеленеді және үшіншіден, бағаның өзгеруіне, төлеушінің қаржылық жағдайына, инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және түрақты базасын қамтамасыз етеді. Өз маңыздылығы жағынан ҚҚС-әмбебап салық. Ол тауардың сатылу бағасына енгізіледі және бұрын тауарды әкелушіге төленген қосылған құн салығы сомасын алып тастап, оны бюджетке аударады. Сондай-ақ, ҚҚС берілген өндірістік кезендегі тауарға қосылған құнды ғана қозғайды. ҚҚС нақты салық болып табылады. Оның төленуі жасалынған келісім шарттың сипатымен ғана анықталады да, салық субъектісінің қаржылық жағдайын есепке алмайды. ҚҚС мемлекет мүддесін ойлайды. Мемлекет оның көмегімен таза табысты алу мүмкіндігі үшін сауда және өндіріс делдалдарынан сол таза табыстың бір бөлігін алып отырады. Қалған барлық жанама салықтар тәрізді ҚҚС фискалдық роль атқарады, оның енгізілуі барысында мемлекетік бюджеттің табыс көзінің сенімді жөне тиімді түрімен қамтамасыз ету мақсаты көзделді. Ол бюджеттік қаржының инфляциялық құнсыздануын тоқтатудың тиімді қүралы болып табылады, өйткені ол салық түсімдері мен бағаның өсуін тікелей байланыстырып отырады. Қосылған қүн салығының көмегімен тұтыну аумағы реттеледі жөне оның өндірісі дамыған еддерде қолданылу мақсаты "экономиканың қызып кетуін" болдырмас үшін төлем қабілеті мен сұранысты төмендетуге ұмтылу болып табылады. Сөйтіп, ққс артық өндіру дағдарысымен күресудің сенімді құралы, экономиканы мемлекеттік реттеудің тетігі бола алады. Мұнымен қоса, нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде ққс, әдеттегідей, тауарлардың барлық түрлерін қамтитын жалпы шара ретінде енгізілген. ҚҚС-ның экономикалық мазмұнындағы басқа маңызды бір сәт, оған жоғары салықтық тәртіп, өзін-өзі реттеу, өндірістік шығындар салығынан автоматты түрде босану тән. Тұтынымға салынатын салық пен өткізуге салынатын салықтан гөрі, ҚҚС қолайлы, өйткені: олардан бас тарту қиын; олармен байланысты экономикалық заң бұзушылық сирек кездеседі; табыс табуға деген ынтаны аз төмендетеді; - тауар тапшылығы болмаған кезде, оны алмастыратын тауарларды қосқанда, олар тұтынушыларға тандау мүмкіндігін береді. ҚҚС-ты қолданушы елдер бірнеше мақсатты ескереді: мемлекеттік кірістердің кепілдігін жоғарылату (қамтамасыз ету); салық ауыртпалығын соңғы түтынушыға аудару; салықты төлеуден жалтарушыларға бақылауды күшейту; өндірістік циклдің әр кезеңінде табыс алудың мүмкіндігі. ҚҚС артықшылықтары: 1. ҚҚС салық түсімдері мен бағаның өсуін тікелей байланыстырып отырады; 2.бағаның өсуі кезінде, ққс ставкасы өзгермегеніне қарамастан салықтық түсім деңгейі төмендемейді және бюджеттің қаражаттарының инфляциялық процесінің алдын алуды ең тиімді тетігі болып табылады; 3. ҚҚС ставкаларын саралау арқасында мемлекетке тұтынушылық сұранысты реттеуде елеулі еркіндік береді; 4. ҚҚС фискалдық қызмет атқарады және баға мен инфляцияны ырықтандыруда мемлекет мүддесімен табысты ұштастырылады; 5. ҚҚС экономиканы мемлекеттік реттеу құралы, сондай-ақ артық өндіру дағдарысымен күресу тетігі болып табылады; 6. ҚҚС ставкалары әлемдік практикада тек деңгейі бойынша ғана емес, сондай-ақ санымен де ерекшеленеді, төмендетілген ставкалар-азық-түлікке, жоғары ставкалар-сән-салтанат заттарына қолданылады; 7. әлемдік тәжірибеде рыноктан әлсіз өндірушілерді тездетіп ығыстыру, артық өндіру дағдарысын болдырмау мақсатында жүргізілетін өндірісті тежеу саясатының элементі болып табылады. ҚҚС кемшіліктері: 1.Қосылған қүн салығының жоғары ставкасы халықтың тұтынушылық қабілетін төмендетеді және тауар өндірушілер үшін өткізу нарығын тарылтады, сондай-ақ тауар өндірушілердің тұтынушылардың шектеулі мүмкіндіктеріне байланысты өз өнімдерін тез өткізуіне мүмкіндік (кедергі келтіреді) бермейді; 2. қосылған құн салығы регрессивті жанама салық болып табылады, өйткені толығымен соңғы тұтынушыға жүктеледі; 3. шикізат пен материалдар бойынша жеткізушілерге ққс төлеу мерзімі (сәті), өткізілген өнім бағасында тұтынушылардан ққс-ын алу уақытымен сәйкес келмейді; 4. салық есебінде есептеу әдісін қолдану салық төлеушілерді ққс төлеу үшін меншікті айналым қаражаттарын өндірістен алуына итермелейді; 5. қосылған құн салығының жоғары ставкасы баға деңгейін өсіріп, өзін-өзі қаржыландыру процесін қамтамасыз ете алмайды; 6. қосылған құн салығының реттеушілік мүмкіндіктері мен ішкі мазмұнын дұрыс қолданбау кәсіпкерлік қызметке, әсіресе өндіріс саласына жағымсыз әсер етеді.
1.2 Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтардың енгізілуінің алғышарттары және дамуы
Қазақстанда ҚҚС енгізу мезетінде ол дүние жүзінің 40-тан астам елдеріне қолданылды. 1991 ж. бастап ҚҚС ҚР салық жүйесінің ажырамас бөлігі болды.
Дәл осы кезде Қазақстан ресми түрде тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болды. "Одақтық" өткеннен кейінгі мұраға қалған қаржы - несиелік жүйе, бұрынғы әкімшіл - әміршіл жүйенің ізін алып жүрді және экономикалық дамудың нарықтық жолында тұрған жас мемлекеттің талаптарына сай келмеді. Сондықтан, республиканың Жоғары Кеңесімен қабылданған заңды актілердің алғашқылардың бірі қаржы жүйесімен жай ғана реформаланған жоқ, керісінше салық салудың әлемдік тәжірибесіндегі прогрессивті тенденцияларды есепке алатындай "ҚР салық жүйесі туралы" және "Бюджет жүйесі туралы" заңдар болып табылды.
Осы жүйенің жетілдіруіндегі негізгі мақсат - бұрыңғы айналымнан алынатын салықтың орнына қосылған құн салығының енгізілуі болды. Ол үшін көптеген себептер бар.
Нарық қатынастарының дамуы әртүрлі меншік формалары мен шаруашылық субъектілерінің көбеюіне, айналымдарға салық салудың бұрынғы критерийларін қолдану қиынға соғатындай өндірістің арнайы формаларының құрылуы мен жұмыс істеуіне әкелді.
Құнның өсуі құралатындай дедалдық іс-әрекеттің дамуы, осы өнімнің бір бөлігін мемлекет қазынасына жұмылдыратындай универсалды салықты қолдануды талап етті.
Экономикалық жүйенің тиімді жұмыс істеуіне жағымсыз әсер ететіндей айналымнан алынатын салықты тәжірибиеде қолданудың кемшіліктері болды. Негізінен олар келесідей жағдайларға әкелетін:
а) Салықты өндіріп алу тәртібі, тауар түріндегі материалды эквивалент қарсы тұра алмайтындай, ал олардың ары қарай шығындалуы халық шаруашылығында жалпы төлем- қабілеті бар сұраныстың тауар ұсынысынан асып түсуіне, нәтижесінде тапшылықтың күшеюіне әкелетіндей, бюджетте қаржы ресурстарының қалыптасуына көмектесті;
б) айналымнан алынатын салықты төлеу кәсіпорындардың экономикалық мүдделерімен қажетті түрде әрекеттеседі, ал салық мөлшерлемесін орнату және алып тастау тәртібі белгілі бір дәрежеде ынталандырмаушы сипатта болды;
в) ақша жиналымдар айналымынан алынатын салықта шоғырланатын экономикалық мазмұнның біртексіздігі экономикалық мазмұны ұқсас болатын ақша жинақтарын алу үшін басқа қайта бөлу түрлерін бір уақытта қолдану қаржыны-қайта бөлу жүйесінің күрделенуіне әкелген.
Бюджетке айналымнан алынатын салық түріндегі түсетін ақша ресурстарының материалды қамсызданбауы негізінен екі себеп бойынша болды. Біріншіден, тауардың өткізілу мерзімінің соңына дейінгі айналымнан алынатын салықты өндіріп алу нәтижесінде. Бұл жағдайда, уақыт жөнінен алда болу (озу) болды, яғни тауардың соңғы тұтынушыға жетпей жатып салық сомасы бюджетке түсіп қойды. Екіншіден, тауардың жартысы өткізілмей қалып, арзандатылуға шалдығып, прейскурантты (бағанама) бағадан төмен бағалар бойынша өткізіледі. Тауарлардың арзандатылуы бюджетке салықтың түсуіне әсерін тигізбеген, себебі бұл жағдайды салық салынған айналым осы тауарларға деген прейскурантты бағадан төленген. Сондықтан осылай есепке алынған жоғалтулар жылдар бойынша қатты тербелген және потенциалды жоғалтулардың толық мөлшерін бейнелемеген.
ҚҚС салық жүйесіне енгізу кезінде мемлекет өз алдында келесідей мақсаттарды қойды:
oo бюджеттің табыс бөлігін бір қалыпты қамтамасыз ету мақсатымен
байланысты салық салу базасын кеңейту;
oo салық түсімдерін инфляциялық құнсызданудан қорғау;
oo тұрақсыз экономика жағдайында бюджеттің бір қалыпты табыс көзін
құрастыру;
oo шығынды төлем қабілетін төмендету және осының арқасында екі сұрақты
шешу: тауар дефициттін жою және инфляцияның қарқынын төмендету.
ҚҚС ҚР енгізудің себебі ретінде Еуропа Одағына кірудің ең бірінші талабы болып, ол ҚҚС салық жүйесінде қолданылуы болды. Ал келесі себеп ол нарық экономикасына өтуіне байланысты әмбебап салық қажет болды, ал ҚҚС дәл сол салық болды.
Біздің ойымызша, ҚҚС артықшылықтары келесіден тұрады:
- ҚҚС өнім бағасына енгізілмейді, керісінше баға үстінен қойылады және сатып алушымен төленеді, бұл өндірістің шығыны мен рентабелдігіне әсерін жояды;
- салық салу объектісі ретінде бірдей мөлшерлеме бойынша өндірістің барлық фазаларындағы бүкіл өнім болады, яғни бөлшек сауда және көтерме сауда бағаларының айырмашылығы бойынша емес, бұл өз кезегінде салықтың соңғы өнімде жиналмауынан көмектеседі, салық салу үрдүсінде қайталап есептеуді доғарады;
- реттелген жүйе кезінде, салық органдары мен салық төлеушілерінің көзқарасы бойынша салық өндіріп алу процедурасы өте оңай. ҚҚС есеп -айырысуы белгілі бір дәрежеде өзін-өзі бақылайтын үрдіс болып табылады, себебі әр келесі сатып алушы, оның жеткізушілері олармен төленген салықтың мөлшерін фактура - шоттарда дұрыс тіркелуінде мүдделі;
- ҚҚС мемлекет табысын үлкейтудің тиімді құралы болып табылады. Салықтардың кең базасы ҚҚС мөлшерлемесін сәл көтерудің арқасында бюджет түсімдерін едәуір кеңейтуіне мүмкіндік береді;
- ҚҚС экономикалық іс-әрекетінің барлық салалары мен түрлеріне, олардың күрделі қаржы сиымдылығына, кәсіпорынның мөлшеріне және тағы басқа қарамастан салық салудың бірдей нақты деңгейін қантамасыз етеді;
oo көптеген елдерде экспорты ынталандыру үшін фирмалар экспортерларға,
экспорт өнімінің бағасына кіретін, айналым салығының бір бөлігін қайтаратын тәртібі бар. ҚҚС берілген фирманың экспорт өніміне кеткен нақты шығындарды есептей отырып осы соманы дұрыс анықтауға мүмкіндік береді. Импорт кезінде ҚҚС протекционистік саясаттың құралы ретінде кеңінен қолданылады. Осыдан, ҚҚС сыртқы экономикалық байланыстарды реттейтін тәсіл ретінде қолдана алады.
oo әр түрлі елдерге бірдей салық саясатын өткізуге көмектесетіндей, ҚҚС
интеграциялық функциялар атқарады. Бұл ұлттық экономикалардың жақындасуына әкеледі, оны ЕЭО елдер тәжірибесімен қуатталады, ал олар үшін ҚҚС өзіндік қаражаттың негізгі қайнар көзі болып табылады.
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын енгізудің өзіндік қарсыластары мен қолдаушылары болды. Қарсы шыққан ғалымдардың ойы бойынша, қайта өндірудің дағдарысына әкелетіндей, экономиканың құлдырап кетуінен алшақ болу үшін, қалай жалпы сұраныстың, солай жеке тауарларға деген төлем қабілетін төмендету ұмтылысымен жасалған болатын. Сондай-ақ, олар Батыстың дамыған елдерінің тәжірибесіне сүйенеді. Ал ол елдерде, ҚҚС бәрін қамтитын экономикалық шара ретінде енгізілмейді және оның мөлшерлемесі 20 жақындамайды. Қазақстанда қосылған құн салығын енгізу, өндіріс құлдырауымен айқындалған ұсыныстың қысқару жағдайында, өз артынан, бір жағынан, ұсыныс бағаларының одан әрі өсуін тездетті, ал екіншіден-сұраныс бағасы мен сатып алу қабілетінің одан сайын артта қалуына әкелді. Нәтижесінде өнеркәсіптік, ауылшаруашылық кәсіпорындардың көбісі ұдайы жаңғыртуды да өзіндік қаржыландыруға қабілетсіз болып қалды. Мемлекеттік бюджеттен көптеген қаржы-қаражаттың құюын талап етті, нәтижесінде оның тапшылығы одан әрі апатқа ұшырады, ал инфляция бақылаудан шығып кетті. Осыдан төленбеген төлемнің дағдарысы, инвестициялық бағдарламалардың толығымен мұздануы, өнеркәсіп өнімінің экспортының қысқаруы, тікелей және жасырын жұмыссыздықтың өсуі және т.б. болды. Бұл экономикалық дағдарыстың болуының негізгі себебін ҚҚС енгізуден болғанынан алшақ. Басты қауіп экономикалық жүйенің жеке компоненттері мен салаларының балансталмағанының өсуінде жұмылдырылған. Бірақ, сол жағдайда дәл ҚҚС қуатты катализатор болып табылады. Мұнда, біздің ойымыз бойынша, ҚҚС табиғаты мен жұмыс істеу механизмін олармен түсінбеушілігі. Сөйтіп, мысалы, өнімнің қайта өндеудің екінші сатысы барысында өндіруші ҚҚС толық көлемде төлейді. Бірақ әр жаңа операция сайын ҚҚС өседі және оның айырмашылығын бюджетке төлеп отыруға мәжбүр. Осындай операция тауар өндірісінің әр сатысында өтіп отырады. Соңында, кәсіпорынның айналым қаражатының бөлігі, ҚҚС жиынтық аударымына тең болатындай, белсенді айналымнан алынып тасталынады. Бұл сома тікелей бюджетке емес, тұтынушыларға артылған- жоғарлатылған баға түрінде жатады. Нәтижесінде екі жақты жағымсыз тиімділік пайда болады: бір жағынан, өндірушінің айналым қаражатының белсенді көлемі азаяды, ал екіншіден - тұтынушының төлем қабілеті төмендейді. Екеуі де экономиканың реформалау міндеттеріне қарсы бағытталған және бір мезгілде өндіріс көлемі мен төлем қабілетті тұтынушы сұраныстың төмендеуіне әкеледі. Сөйтіп, ҚҚС-тан бюджетке неғұрлым көп түсім болса, соғұрлым экономикаға үлкен зиян әкелінеді [14].
Аса қатты жағымсыз әсерді, ҚҚС жаңа жоғары технологиялық, ғылыми сыйымдылықты өндіріске тигізеді. Олармен жасалатын өнім құрылысында қосылған құнның үлес салмағы, техникалық жағынан артта қалған өндіріске қарағанда әлде қайда жоғары.
Демек, ҚҚС ең алдымен қазіргі жоғары тиімді кәсіпорындарды тиімсіз жағдайға қояды. Инфляцияның негізгі қайнар көзі ақша қаражаттының артық болуы емес, олардың өндірісіне тауарлар мен заттардың күрт жетіспеушілігі жағдайында, монетаристік саясатпен ҚҚС үйлесімсіз. Осы негізде мақалада ҚҚС тездетіп алып тасталуы талап етілген, оның орнына, өндірістің дамуына, рационалды дамуына тұтынуға шектелген қаражатты тиімді қолдануды ынталандыратын тетіктерді өңдеу керек делінген.
Біздің ойымызша, қосылған құн салығын енгізуге қарсы шыққандардың басты қатесі, олармен қосылған құнға салынатын салық салуды түсіну үшін, осы салықты төлейтін тұлға мен төлеуші - тұлғада осы салықтық міндеттеме жөнінен төлеу ауыртпалығы жату айырмашылығын айқындамауда. ҚҚС кәсіпорын қаражатын азайтпайды, себебі тауар бағасы арқылы тұтынушымен төленеді. Ұтымды шешімдер ішінен тұтынушының өнімді таңдау мүмкіншілігі бар, ал ол өте маңызды, себебі тұтынушы өз шешімімен сұранысқа әсер етеді. Тауар өндіруші өзінің ешқандай қаражатын жоғалтпайды, тек егер өзінің өндіріс технологиясының компоненті болмайтын, біреудің дайын өнімінің сатып алушысы болмаса. Батыс елдеріндегі ҚҚС шектеулі қолданылуы мен онда қолданылатын өте төмен мөлшерлемелер туралы айтсақ, онда фактілер керсінше айтуда.
ҚҚС-ның жағымсыз әсерін азайту әрекеті салық жүйесінің қалыптасуының бірінші сатысының барысында жасалған, ал ол ҚҚС қолданылуын жеңілдетті.
ҚҚС мен акциздердің экономикалық мәні мен табиғатын ашпай тұрып, қосылған құнға салынатын салықтардың тобының өзінің толық анықтамасын келтірейік, сол үшін әр түрлі кездердегі анықтамаларды қарастырамыз: экономикалық әдебиеттерден, анықтамадан, заңдық актлерден.
Салықтық қазақша - орысша сөздікте келтірілген анықтама бойынша: қосылған құнға салынатын салықтар - бұл тауардан, операциялардан және қызмет көрсетулерден өндіріліп алатын салықтар болып табылады. Қосылған құнға салынатын салықтар бұрынғыдан келе жатқан мемлекеттің табыстарының негізгі көзі болып табыладың Мысал ретінде ҚҚС; айналымға салынатын салық , акциз, елтаңбалық алымдар және т.б.
Г.Н. Карагусова өзі мынадай анықтама берді қосылған құнға салынатын салықтар -- олар мынадай салықтар, салықты көтеруші иығына аударған тұлғамен төленеді деген.
Қосылған құнға салынатын салықтардың мінездемесі ретінде мемлекетпен нақты салық төлеуші (тауар тұтынушы) арасындағы үшінші тұлғаның міндетті түрде болуы, ол тұлға тауар сатушы немесе қызметті жабдықтаушы.
Толығырақ анықтама ҚР Салықтар және басқада бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы заңында берілген, қосылған құнға салынатын салықтар - тауар және қызмет бағасына немесе тарифіне қосымша ретінде белгіленген салық және салық төлеушінің табысымен мүлкіне тікелей байланыссыз болып табыладың.
Қосылған құнға салынатын салықтарды қолдану кезінде салық төлеушінің нақты шығындарын адресті реттеу жүргізілмейді, мынадай тауарлармен қызметтерден басқа немесе ирроционалды тұтынуды жоғарғы акциз қойылымымен және баждармен салық салу. Сонымен бірге қосылған құнға салынатын салықтар регрессивті қасиеті бар, яғни табысы жоғарыларға қарағанда, табысы төмен салық төлеушілер қосылған құнға салынатын салықтарды төлеген кезде ақшасының көп бөлігінен айырылады.
Осындай жағдайда қосылған құнға салынатын салықтар көмегімен мемлекет фискалды саясатын жүргізуге мүмкіншілігі зор, яғни қосылған құнға салынатын салықтар арқылы бюджетті толтыру оңай, өйткені мемлекетке табыстарға қарағанда, тауар құнының қозғалысын есептеу оңайлау болып табылады және осы кезде төлеушілерге салық салудан жалтарыну қиынырақ болады.
Қосылған құнға салынатын салықтардың республикада кеңінен қолдануына байланысты өзінің артықшылықтары бар. Оларға мыналарды жатқызуға болады:
oo Қосылған құнға салынатын салықтар, егер оларды рационалды
пайдаланылса және тиімді қолданылса, онда олар мемлекетке үлкен қаржылық түсімдердің түсуін қантамасыз етеді. Мысалға айтсақ, ҚҚС, қазіргі кезде бюджеттік түсімдердің ең негізгі көзі б.т.
oo Қосылған құнға салынатын салықтар аз және кішкене бөліктермен
өндіріп алынады, сонымен салық төлеушілерге ауыртпашылығы онша сезілмейді,ал тікелей салықтар тез төлеуді және біршама соманы төлеуді талап етеді.
oo Қосылған құнға салынатын салықтарды төлеу, егер олар бірінші
қажеттіліктегі заттарға жатпаса ғана, салық төлеушінің ақшасы бар болған кезде ғана екінші қажеттіліктегі затты сатып алуда көрсетіледі, осыған байланысты салық өндіріліп алынады.
oo Қосылған құнға салынатын салықтардың мемлекетке жағымды жағы
ретінде, салық төлеуші осы салықтан мүлдем жалтарына алмайды.
oo Қосылған құнға салынатын салықтарды жинау тікелей салықтарға
қарағанда өте жеңіл болып табылады, өйткені салықты көтеруші болып көптеген адамдар болып табылады, ал салықты төлеуші ретінде өндіруші немесе сатып алушы болып табылады.
Қосылған құнға салынатын салықтардың атына айтылған осындай аргументтер олардың кең түрде қолдануына әкеледі, ал бұл біршама жағымсыз нәтижеге әкелуі мүмкін. Сондықтан да, қосылған құнға салынатын салықтар мен тікелей салықтардың арасында рационалды қарым- қатынасты табу қажет.
Әсіресе қосылған құнға салынатын салықтар негізінен екінші қажеттіліктегі тауарларға салыну қажет. Жоғарыда айтылғандай, қосылған құнға салынатын салықтар бағаның өсуіне әкеледі, ал мемлекет тұрғындардың кедей болмауын, аш болмауын, қажетті құндылықтардың жетіспеушілігіне байланысты тұрғындардың ауыруға шалдықпауын, осының барлығын болдыртпау үшін бірінші қажеттіліктегі тауарлар құнын төмен етіп ұстау қажет. Сондықтанда, бірінші қажеттіліктегі тауарлардың құнын төмендету қажет, әйтпесе өмір сүру деңгейі тез төмендеп кетеді, әсіресе кедейлер, осының нәтижесінде әлеуметтік шиеленіске әкелуі мүмкін [8].
2 Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтың құрылу негізі және қызмет ету механизмі
2.1 Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын есептеу
мен төлеу тәртібі
Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы үрдісінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай - ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚС сатылған тауарлар үшін септелген ҚҚС сомасы мен алынған тауарлар үшін төленуге тиісті салық сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Салық салу объектілері болып салық салынатын айналым және салық салынатын импорт болып табылады
ҚҚС төлеушілері мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы бойынша есепке тұрған түлғалар қосылған құн салығын төлеушілер болып табылады, сондай-ақ тауарлар импорты кезінде қосылған құн салығын төлеушілер ҚР-ның кеден заңдарына сәйкес осы тауарларды ҚР-ның аумағына импорттайтын тұлғалар болып табылады.
Кез келген (он екі айдан аспайтын) кезеңнің қорытындысы бойынша тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізу бойынша айналымның мөлшері ең төмеңгі айналымнан асатын болса, тұлға осы кезең аяқталған күннен бастап он бес күнтізбелік күннен кешіктірмей қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы салық органына өтініш беруге міндетті.
Өткізу бойынша айналымды анықтау кезінде салықтан босатылатын өткізу бойынша айналым, сондай - ақ жеке тұлғаның жеке мүлкін өткізу бойынша айналым, егер ондай мүлік кәсіпкерлік қызмет мақсатында пайдаланылмаса, есепке алынбайды. Өткізу бойынша айналымның ең төмен деңгейі көрсетілген кезеңнің соңғы айына белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 15000 еселенген шамасын құрайды. Қосылған құн салығы бойынша есепке қойылуға жатпайтын, бірақ ҚҚС салуға жататын тауарларды өткізуді жузеге асыратын немесе жүзеге жоспарлаған тұлға ҚҚС бойынша есепке қою туралы өтінішті салық органына ерікті түрде бере алады. Тұлға салық бойынша сол есепке қою туралы өтініш берген айдан кейінгі айдын алғашқа күнінен бастап ҚҚС төлеушіге айналады [14].
Тұлға мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін он жұмыс күнінен кешіктірмей қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы салық органына өтініш берген жағдайда, мұндай тұлға салық органы оған ҚҚС бойынша есепке қою туралы куәлік берген күннен бастап қосылған құн салығын төлеушіге айналады. Уәкілетті мемлекетік орган салық төлеушінің өтініші бойынша оның құрылымдылық бөлімшелерін қосылған құн салығын дербес төлеушілер ретінде қарастыра алады. Құрылымдық бөлімшелері қосылған құн салығын дербес төлеушілер деп танылған ҚҚС төлеуші құрылымдық бөлімшелердің орналасқан жері бойынша салық органдарына қосылған құн салығы бойынша оларды есепке қою туралы өтініш беруге(немесе өзінің құрылымдық бөлімшелеріне тапсырма беруге) міндетті.
Тұлғаны қосылған құнға салық бойынша есептке қойған кезде, оның есепке қойылған күндегі тауарлар (негізгі құралдарды қоса алғанда) қалдығы бойынша қосылған құн салығы сомасын есепке жатқызуға құқығы бар.Қосылған құн салығы бойынша есепке қойған кезде салық органы тұлғаға оның ҚҚС төлеуші ретінде есепке қойылғаны туралы куәлік беруге міндетті, онда тұлғаның атауы және оның деректемелері, салық төлеушіге берілетін салық төлеушінің тіркеу нөмері, тұлғаға қосылған құн салығын төлеуші болған күні көрсетіледі.
Егер ҚҚС төлеушінің соңғы 12 айлық кезеңдегі салық салынатын айналым мөлшері салық салынатын ең төмен айналым мөлшерінен аспаса, ол тіркелген жеріндегі салық органына өзін қосылған құн салығы бойынша есептен шығару туралы өтініш беруге құқылы.
Салық салынатын импорт. ҚР- ның кеден заңдарына сәйкес декларациялануға тиісті ҚР-ның аумағына әкелетін немесе әкелінген тауарлар салық салынатын импорт болып табылады.
Салық салынатын айналым мөлшері. Трансферттік бағаларды қолдану кезіндегі мемлекеттік бақылау мәселелері бойынша ҚР-ның заңдарында өзгеше көзделмесе, салық салынатын айналым мөлшері, оған салық енгізбей, мәміле жасаған тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге ала отырып, өткізілетін тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) құны негізінде анықталады [1].
Тауарлар тегін берілген кезде, сондай-ақ салық салынатын айналым мөлшері, ҚҚС енгізбей, өткізу бойынша айналым жасау күні қалыптасқан бағалар деңгейі негізге алына отырып анықталады, бірақ бұл олардың баланстық құнынан кем болмау керек.
Аталған тауарларды өткізу күніне бухгалтерлік есепте көрсетілген тауарлардың құны осы тармақтың мақсаттары үшін баланстық құн болып табылады. Кепіл беруші кепілдік мүлікті берген кезде кепіл берушідегі салық салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн салығын енгізбей, осы мүлікті кепілге беруден алынған заем қаражатының сомасы негізге алына отырып анықталады. Тауарды бөліп-бөліп төлеу шарттарымен өткізу кезінде салық салынатын айналым мөлшері шарт талаптарымен көзделген барлық тиесілі төлемдер ескеріле отырып анықталады.
Үшінші тұлға үшін төлеуге байланысты қызметтер көрсетілген кезде салық салынатын айналымның мөлшеріне комиссиялық сыйақы қосылады.
Салық салынатын айналым мөлшеріне акцизделетін тауарлар мен қызмет түрлері бойынша акциз сомалары енгізіледі. Оларды сатып алған кезде ҚҚС бойынша есепке жатқызу көзделмеген тауарларды өткізу кезінде салық салынатын айналым мөлшері тауардың өткізілу құны мен бегіленетін баланстық құны арасындағы оң айырма ретінде анықталады. Лизинг алушының негізгі қаражат ретінде алуына жататын мүлікті қаржы лизингіне беру кезінде салық салынатын айналым мөлшері:
oo қаржы лизингінің шартына сәйкес белгіленген лизингтік төлем мөлшері
негізінде, оған сыйақы мен қосылған ұн салығының сомасы енгізілместен, айналым күніне;
oo барлық мерзімдік лизингтік төлемдер сомасының негізінде, оларға алу
мерзімі басталатын күн қаржы лизингінің шартына сәйкес мүлікті лизинг алушыға берген күнге дейін белгіленген сыйақы мен ҚҚС сомасы енгізілместен, айналым жасау күніне;
oo қаржы лизингі шарты бойынша алынуға жататын барлық лизингтік
төлемдердің жалпы сомасы және оларға сыйақы мен ҚҚС сомасы енгізігместен, осы шарт бойынша өткізу жөніндегі айналым жасаудың алдындағы күніне келетін салық салынатын айналымдар мөлшерінің сомасы ретінде белгіленетін салық салынатын айналым мөлшері арасындағы айырма ретінде, айналым жасау күніне белгіленеді.
Өткізілген тауарлардың (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) құны қандай да бір өзгеріске түскен жағжайда, салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде түзетіледі.
Салық төлеушінің салық салынатын айналым мөлшерін түзету:
oo ішінара қайтарылған тауарлар;
oo мәміленің шарттары өзгерген,
oo өткізілген тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін баға, өтем
өзгерген;
oo өткізілген тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін теңгемен төлеу
кезінде құнының айырмасын алған;
oo Өткізу жөніндегі айналымға енгізілген ыдыстарды қайтарған
жағдайларда жүргізіледі.
Салық салу айналымының мөлшерін түзету қосымша шот-фактураның немесе растайтын басқа да құжаттардың негізінде жүргізіледі.
Күмәнді талаптар бойынша салық салынатын айналым мөлшерін түзету үшін, өткізілетін тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін төленетін ақының бір бөлігі немесе бүкіл мөлшері күмәнді талап болып табылса, қосылған құн салығын төлеушінің мынадай жағдайларда:
oo күмәнді талаптың туындауына байланысты ҚҚС ескерілген салық кезеңі
аяқталғаннан кейін үш жылдан соң;
oo банкрот деп танылған дебиторды заңды тұлғалардың мемлекеттік
тізімінен шығару туралы әділет органдарының шешімі шығарылған салық кезеңінде бюджетке жарна ретінде енгізілуге тиіс ҚҚС сомасын азайтуға құқығы бар [1].
Салық салынатын импорт мөлшері
Салық салынатын импорт мөлшеріне ҚР-ның кеден заңдарына сәйкес белгіленетін импортталатын тауарлардың кедендік құны, сондай-ақ салықты қоспағанда, ҚР-на тауарлар импорты кезіндегі салық және бюджетке төлентін басқа да міндетті сомалары енгізіледі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz