Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді қорғаудың жалпы сипаттамасы
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.бөлім Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік беделді қорғаудың жалпы сипаттамасы
1.1Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік бедел мүліктік емес өзіндік құқықтың объектісі ретінде
1.2 Ар.намысты, қадір.қасиетті және іскерлік беделді қорғаудың түсінігі
2.бөлім Ар.намысты, қадір.қасиетті және іскерлік беделді азаматтық құқықтық қорғаудың ерекшелігі
2.1 Ар.намысты, қадір.қасиетті және іскерлік беделді азаматтық құқықтық қорғаудың субъектісі
2.2 Кір келтіретін мәліметтерді теріске шығару тәсілдері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.бөлім Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік беделді қорғаудың жалпы сипаттамасы
1.1Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік бедел мүліктік емес өзіндік құқықтың объектісі ретінде
1.2 Ар.намысты, қадір.қасиетті және іскерлік беделді қорғаудың түсінігі
2.бөлім Ар.намысты, қадір.қасиетті және іскерлік беделді азаматтық құқықтық қорғаудың ерекшелігі
2.1 Ар.намысты, қадір.қасиетті және іскерлік беделді азаматтық құқықтық қорғаудың субъектісі
2.2 Кір келтіретін мәліметтерді теріске шығару тәсілдері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1-бөлім Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді қорғаудың жалпы сипаттамасы
1.1 Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел мүліктік емес өзіндік құқықтың объектісі ретінде
Азаматтық құқық пәнінің элементтерінің бірі мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар болып табылады (АК-тің 1-бабы). Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені, заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды (АК-тің 1-бабының 2-тармағы).
Азаматтық кодекстің 115-бабында азаматқа тиесілі мүліктік емес өзіндік игіліктер мен құқықтардың үлгі тізбегі келтірілген, оған жататындар: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абыройы, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, шығармаға қолсұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар. Азаматтық құқық объектілерінің бұл тобының ерекшелігі мынада:
1) бұл құқық өзіндік, яғни тиесілі тұлғадан ажырамайды;
2) мүліктік емес сипаты бар, яғни материалдық (мүліктік) мазмұны болмайды;
3) абсолютті құқықтың сипатына жатады, яғни бұл құқықтарды ешкім де бұза алмайды;
4) бұл құқықтар ешкімге тапсырылмайтын, әрі өзгеге берілмейтін құқық.
Аталған белгілерге қарап, мүліктік қатынастар тұлғаның өзінің ыңғайына қарай қалыптасып, ал мүліктік емес өзіндік игіліктер жеке тұлғадан ажырамайтындығын көреміз.
Азаматтық кодекс мүліктік емес өзіндік игіліктерді азамат туған сәтінен бастап алатын (жеке мүліктік емес өзіндік игіліктердің бірінші деңгейі) және
1.1 Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел мүліктік емес өзіндік құқықтың объектісі ретінде
Азаматтық құқық пәнінің элементтерінің бірі мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар болып табылады (АК-тің 1-бабы). Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені, заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды (АК-тің 1-бабының 2-тармағы).
Азаматтық кодекстің 115-бабында азаматқа тиесілі мүліктік емес өзіндік игіліктер мен құқықтардың үлгі тізбегі келтірілген, оған жататындар: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абыройы, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, шығармаға қолсұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар. Азаматтық құқық объектілерінің бұл тобының ерекшелігі мынада:
1) бұл құқық өзіндік, яғни тиесілі тұлғадан ажырамайды;
2) мүліктік емес сипаты бар, яғни материалдық (мүліктік) мазмұны болмайды;
3) абсолютті құқықтың сипатына жатады, яғни бұл құқықтарды ешкім де бұза алмайды;
4) бұл құқықтар ешкімге тапсырылмайтын, әрі өзгеге берілмейтін құқық.
Аталған белгілерге қарап, мүліктік қатынастар тұлғаның өзінің ыңғайына қарай қалыптасып, ал мүліктік емес өзіндік игіліктер жеке тұлғадан ажырамайтындығын көреміз.
Азаматтық кодекс мүліктік емес өзіндік игіліктерді азамат туған сәтінен бастап алатын (жеке мүліктік емес өзіндік игіліктердің бірінші деңгейі) және
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.ҚР Азаматтық Кодекс 27.12.1994 баспа юрист 2007 ж.
2.Сулейменов М.К., Ю.Г.Басин Комментарий гражданский кодекс РК общая часть Алматы «Жеті жарғы» 1998 г.
3.Гражданский кодекс республики Казахстан толкавание и коментирование Общая часть Вып 1-10 Алматы 1996
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, баспа юрист 30.08.1995 жылы.
5.ҚР-ң «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заңы №2710, 12.04.97,
өзгерістерімен, толықтырылуларымен №13 Заңымен, 20.12.2004
6.М.К.Сүлейменов, Ю.Г.Басин Азаматтық құқық І-том Алматы 2003
7.Г.Төлеуғалиев Азаматтық құқық Жалпы бөлім Алматы 2005 жыл
8.Гражданское право М.К.Сүлейменов КазГЮУ 2001 г.
9.Гражданское право С.П.Гришаева Юрист Москва 1999 г.
10.Граждансое право республики Казахстан Общая и особенная части Учебное практическое пособие Юрист 2007
11.ҚР прокуратурасы туралы заңы – 21.12.1995ж., № 346 заңымен 09.08.2002 жылғы енгізілген өзгертулерімен және толықтыруларымен.
12.С.А.Табанов Салыстырмалы құқықтану негіздері Жеті Жарғы Алматы 2003 ж
13.Ж.О.Артықбаев Жеті жарғы. оқу құралы Алматы 2005 ж
14.Д.Бегалиев «Сын шын болсын », // Заң – 2005, № 65.
15.С.Алдамжарова «Моральдық зиянның шегі барма», // Заң газеті – 2006, № 11
16.А.Әбдіхал «Ар мен ақша», // Заң – 2006, № 6.
17.Қ.Жүсіп «Әр адам өз құқығын бөзі қорғау тиіс», // Заң газеті – 2007, №
66.
18.Б.Сыздықов «Заңсыз жерге шешім шығарыла ма », // Заң газеті – 2008, №
19. «Азаматтық құқықтарды сот арқылы қорғау» М.С. Каринбаев. 1998.
20. Ең бастысы – азаматтық құқықтарды қорғау. Заң 2006 №19.
21. «Меншікті қорғау құқығы» Заң газеті 2008ж. №7.
22. Прюритеткое направления – защити пров. Граждан и профилактика правонарушений «Закон и Время» № 1 2008. Ж. Забин.
23. Жер мәмлесі мен жолаушылар құқығы қорғалды Заң және заман №3 2007. С. Жорабеков.
24. «Жылжымайтын мүлік ол туралы өз құқығыңды білгенің жөн» Сыр бойы 2006 23 ақпан.
25. «ҚР-да Адам және азаматтардың жеке құқықтары мен бостандықтары». Ахмет Яссауи университетінің хабаршысы 2003 №3
26. «Адам құқығын кім қорғайды» Егемен Қазақстан 2005ж. 3 маусым
27. Тұтынушының құқықтарын қорғау туралы заңы. 199ж. 5 маусым.
28. «Жеке кәсіпкерлікті қорғау мәні қолдану туралы» 1992ж. 4 шілде.
29. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау туралы 1997ж. 19 маусым.
30. «Жеке кәсіпкерлік туралы» 1997ж. 19 маусым.
31. «Кәсіпкерлік қызмет еркіндікке мемлекеттік кепілдікті жүзеге асырудың қосымша шаралары туралы» 1997ж. 6 наурыз.
32. Азаматтар мен заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне құқықтарын қорғау туралы 1998ж. 27 сәуір.
33. «ҚР-ның Бәсекелестікті және монополистік қызметті шектеу туралы» 1998 ж. 9 маусым.
34. «Табиғи монополиялар туралы ҚР-ның заңы» 1998 ж. 9 шілде.
35. Маркова М.Г. «Гражданское право» Альфа 2000.
36. Гражданское право в современную эпоху. М. Юрист 1999. Алексеев С.С.
37. Басин Ю.Г. «Юридические лица по гражданскому законодательству Р.К. Алматы ВШП «Әділет» 2000.
38. А.Г. Диденко. «Гражданское законодательство Р.К. Статьи, комментарий, практика» Алматы 2002.
39. Жилищное право Р.В. Конспект лекции. Москва 2000.
40. «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» ҚР-ң заңы Юрист 2002.
41. ҚР-ның лицензиялау туралы заңы. Юрист 2002.
42. Осипов «Защиты гражданских прав» Алматы КазГЮА 2000.
43. О. Христофер «Сравнительный анализ гражданских кодексов Росии и Казахстана». Алматы Әділет 1994.
44. Шершеневич Г.Ф. Курс гражданского права Тула: Автограф 2001.
45. Ынтымақов «Азаматтық құқық» Жалпы және ерекше бөлімдер. Практикум Алматы. КазМЗА 2000.
1.ҚР Азаматтық Кодекс 27.12.1994 баспа юрист 2007 ж.
2.Сулейменов М.К., Ю.Г.Басин Комментарий гражданский кодекс РК общая часть Алматы «Жеті жарғы» 1998 г.
3.Гражданский кодекс республики Казахстан толкавание и коментирование Общая часть Вып 1-10 Алматы 1996
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, баспа юрист 30.08.1995 жылы.
5.ҚР-ң «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заңы №2710, 12.04.97,
өзгерістерімен, толықтырылуларымен №13 Заңымен, 20.12.2004
6.М.К.Сүлейменов, Ю.Г.Басин Азаматтық құқық І-том Алматы 2003
7.Г.Төлеуғалиев Азаматтық құқық Жалпы бөлім Алматы 2005 жыл
8.Гражданское право М.К.Сүлейменов КазГЮУ 2001 г.
9.Гражданское право С.П.Гришаева Юрист Москва 1999 г.
10.Граждансое право республики Казахстан Общая и особенная части Учебное практическое пособие Юрист 2007
11.ҚР прокуратурасы туралы заңы – 21.12.1995ж., № 346 заңымен 09.08.2002 жылғы енгізілген өзгертулерімен және толықтыруларымен.
12.С.А.Табанов Салыстырмалы құқықтану негіздері Жеті Жарғы Алматы 2003 ж
13.Ж.О.Артықбаев Жеті жарғы. оқу құралы Алматы 2005 ж
14.Д.Бегалиев «Сын шын болсын », // Заң – 2005, № 65.
15.С.Алдамжарова «Моральдық зиянның шегі барма», // Заң газеті – 2006, № 11
16.А.Әбдіхал «Ар мен ақша», // Заң – 2006, № 6.
17.Қ.Жүсіп «Әр адам өз құқығын бөзі қорғау тиіс», // Заң газеті – 2007, №
66.
18.Б.Сыздықов «Заңсыз жерге шешім шығарыла ма », // Заң газеті – 2008, №
19. «Азаматтық құқықтарды сот арқылы қорғау» М.С. Каринбаев. 1998.
20. Ең бастысы – азаматтық құқықтарды қорғау. Заң 2006 №19.
21. «Меншікті қорғау құқығы» Заң газеті 2008ж. №7.
22. Прюритеткое направления – защити пров. Граждан и профилактика правонарушений «Закон и Время» № 1 2008. Ж. Забин.
23. Жер мәмлесі мен жолаушылар құқығы қорғалды Заң және заман №3 2007. С. Жорабеков.
24. «Жылжымайтын мүлік ол туралы өз құқығыңды білгенің жөн» Сыр бойы 2006 23 ақпан.
25. «ҚР-да Адам және азаматтардың жеке құқықтары мен бостандықтары». Ахмет Яссауи университетінің хабаршысы 2003 №3
26. «Адам құқығын кім қорғайды» Егемен Қазақстан 2005ж. 3 маусым
27. Тұтынушының құқықтарын қорғау туралы заңы. 199ж. 5 маусым.
28. «Жеке кәсіпкерлікті қорғау мәні қолдану туралы» 1992ж. 4 шілде.
29. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау туралы 1997ж. 19 маусым.
30. «Жеке кәсіпкерлік туралы» 1997ж. 19 маусым.
31. «Кәсіпкерлік қызмет еркіндікке мемлекеттік кепілдікті жүзеге асырудың қосымша шаралары туралы» 1997ж. 6 наурыз.
32. Азаматтар мен заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне құқықтарын қорғау туралы 1998ж. 27 сәуір.
33. «ҚР-ның Бәсекелестікті және монополистік қызметті шектеу туралы» 1998 ж. 9 маусым.
34. «Табиғи монополиялар туралы ҚР-ның заңы» 1998 ж. 9 шілде.
35. Маркова М.Г. «Гражданское право» Альфа 2000.
36. Гражданское право в современную эпоху. М. Юрист 1999. Алексеев С.С.
37. Басин Ю.Г. «Юридические лица по гражданскому законодательству Р.К. Алматы ВШП «Әділет» 2000.
38. А.Г. Диденко. «Гражданское законодательство Р.К. Статьи, комментарий, практика» Алматы 2002.
39. Жилищное право Р.В. Конспект лекции. Москва 2000.
40. «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» ҚР-ң заңы Юрист 2002.
41. ҚР-ның лицензиялау туралы заңы. Юрист 2002.
42. Осипов «Защиты гражданских прав» Алматы КазГЮА 2000.
43. О. Христофер «Сравнительный анализ гражданских кодексов Росии и Казахстана». Алматы Әділет 1994.
44. Шершеневич Г.Ф. Курс гражданского права Тула: Автограф 2001.
45. Ынтымақов «Азаматтық құқық» Жалпы және ерекше бөлімдер. Практикум Алматы. КазМЗА 2000.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1-бөлім Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді қорғаудың жалпы
сипаттамасы
1.1Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел мүліктік емес өзіндік
құқықтың объектісі ретінде
1.2 Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қорғаудың түсінігі
2-бөлім Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді азаматтық құқықтық
қорғаудың ерекшелігі
2.1 Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді азаматтық құқықтық
қорғаудың субъектісі
2.2 Кір келтіретін мәліметтерді теріске шығару тәсілдері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1-бөлім Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді қорғаудың жалпы
сипаттамасы
1.1 Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел мүліктік емес өзіндік
құқықтың объектісі ретінде
Азаматтық құқық пәнінің элементтерінің бірі мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар болып табылады (АК-тің 1-бабы).
Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық
заңдармен реттеледі, өйткені, заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды (АК-тің 1-бабының 2-
тармағы).
Азаматтық кодекстің 115-бабында азаматқа тиесілі мүліктік емес өзіндік
игіліктер мен құқықтардың үлгі тізбегі келтірілген, оған жататындар: жеке
адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абыройы, игі атақ, іскерлік
бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу
құқығы, шығармаға қолсұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес
игіліктер мен құқықтар. Азаматтық құқық объектілерінің бұл тобының
ерекшелігі мынада:
1) бұл құқық өзіндік, яғни тиесілі тұлғадан ажырамайды;
2) мүліктік емес сипаты бар, яғни материалдық (мүліктік) мазмұны
болмайды;
3) абсолютті құқықтың сипатына жатады, яғни бұл құқықтарды ешкім де
бұза алмайды;
4) бұл құқықтар ешкімге тапсырылмайтын, әрі өзгеге берілмейтін құқық.
Аталған белгілерге қарап, мүліктік қатынастар тұлғаның өзінің ыңғайына
қарай қалыптасып, ал мүліктік емес өзіндік игіліктер жеке тұлғадан
ажырамайтындығын көреміз.
Азаматтық кодекс мүліктік емес өзіндік игіліктерді азамат туған сәтінен
бастап алатын (жеке мүліктік емес өзіндік игіліктердің бірінші деңгейі)
және азаматқа заң арқылы берілетін (жеке мүліктік емес өзіндік игіліктердің
екінші деңгейі) деп бөлінеді.
Мүліктік емес өзіндік құқықтардың мүліктік құқықтарды иеленушілерімен
байланыс дәрежесіне қарап, мүлікке қатысы жоқ мүліктік емес өзіндік құқық
және мүлікпен байланысы бар мүліктік емес өзіндік құқықтар деп ажыратамыз.
Мүліктік емес өзіндік құқықты көздеген мақсатына қарай мынадай түрлерге
бөлуге болады:
1) азаматтың өмір сүруін қамтамасыз ететін мүліктік емес өзіндік
құқықтар (мысалы, өмір сүру құқығы, денсаулық сақтау құқығы және
т.б.);
2) ааазаматтың әлеуметтік жағдайын қамтамасыз ететін мүліктік емес
өзіндік құқықтар (мысалы, есім алу құқығы, жеке өміріне құқығы
және т.б.).
2. Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қорғаудың түсінігі
АК-тің 143-бабына сәйкес ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік
беделді азаматтық-құқықтық қорғау былайша жүзеге асады, яғни азамат немесе
заңды тұлға өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне
кір келтіретін мағлұматтарды, егер ондай мағлұматтарды таратушы адам
олардың шындыққа сай келетіндігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске
шығаруды талап етуге құқылы.
АК-тің 143-бабында теріске шығару ұғымы ашып көрсетілмеген, тек ар-
намыс, қадір-қасиетке немесе іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтар
деп қана жанама түрде айтылған.
Ар-намыс дегеніміз тұлғаның (азамат немесе заңды тұлға) рухани және
әлеуметтік болмысына берілетін қоғам бағасы. Ал, қадір-қасиет дегеніміз
тұлғаның өзін-өзі бағалауы, оның жеке сапаларын сезінуі, қабілет қарымын
көре білуі, дүниетанымын, қоғамдағы орны мен борышының маңызын іштей
түсінуі, өзін-өзі бағалау тұлғаның моральдық және басқа сапаларын
бағалаудағы әлеуметтік маңызды түйіндерге негізделеді.
Іскерлік бедел тұлғаның кәсіби іскерлік (өндірістік, мамандық) қабілеті
жөнінде қалыптасқан қоғамдық пікір.
Азаматтық кодекстің 143-бабына сәйкес сот арқылы мынадай мағлұматтар,
атап айтқанда:
1. ар-намыс пен қадір-қасиетке кір келтіретін;
2. жауапкер арқылы таратылған;
3. шындыққа сәйкес келмейтін мағлұматтар теріске шығарылады.
Аталған талаптардың жиынтығы ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлікке
қатысты құқық қатынастарын қорғаудың жалпы негізін құрайды.
Қазіргі кезде сот тәжірибесі мен ғылыми пікірге сүйенсек, баспасөзде,
радио және теледидар хабарларында, кино бағдарламаларында және басқа
бұқаралық ақпарат құралдарында кір келтіретін мағлұматтардың
жарияланатындығын көреміз. Сондай-ақ қызмет мінездемесінде, жария түрде
сөйлеген сөздерде, лауазымды тұлғаға байланысты жасалған мәлімделемелерде
немесе бір немесе бірнеше тұлғаның атына бағытталған ауызекі әңгімелерде
ондай кір келтірмеушілік кездесетіні белгілі болып отыр.
Заңда әлгіндей мағлұматтарды таратудың нысандарына қатысты арнайы
талаптар қаралмаған. Дейтұрғанмен ондай кір келтіретін фактілердің кез
келген сипатта көрінуі оны теріске шығаруға жеткілікті негіз болады.
Кір келтіретін мағлұматтар деп азаматтың (ұйымның) қолданып жүрген заң
мен моральдық принциптерді бұзуы туралы (әділетсіздікке бару, ұжымда,
тұрмыста теріс қылықтар жасау, өндірістік шаруашылық және қоғамдық
қызметтерді, беделді қаралау және т.б. туралы) олардың абыройы мен ар-
намысына негізсіз нұқсан келтіруді айтады.
Демек, азамат немесе ұйым туралы кез келген кір келтіретін мағлұматты
шындыққа жанаспайды дей алмаймыз. Ал құқықтық немесе моральдық жағдайы
байыбына теріс бағалаған хабарлар жөнсіз кінәлауды білдіреді. Егер мағлұмат
ар-намысқа, қадір-қасиетке тимесе, онда ол бейтарап сипатқа ие болады,
яғни, оны АК-тің 143-бабына сәйкес теріске шығаруға негіз болмайды.
Азамааттың ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтар қатарына баспасөзде жарияланған теріс мағлұматтар,
радио және теледидар арқылы және басқа бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
берілген хабарлар, қызмет, мінездемесіне және басқа мінездемелерде, жария
сөз сөйлеуде, түрлі ұйымдар мен лауазымды тұлғаларға бағытталған, оның
ішінде ауызекі түрде айтылған хабарлар жатады. Ауызекі нысандағы мағлұмат
бір немесе бірнеше тұлғаға қатысты болуы мүмкін.
АК-тің 143-бабында кір келтіретін мағлұматтардың теріске шығарылуының
арнайы тәртібі бекітілген. Бұл орайда бұқаралық ақпарат құралдарында
азаматқа және заңды тұлғаға қатысты кір келтірушілік мағлұмат жарияланса,
онда олар өз кезегінде бұзылған құқығы мен заңды мүддесін қорғау үшін сол
аталған бұқаралық ақпарат құралында дәлелді жауабын тегін жариялауға
құқылы.
Егер аталған мағлұматтар ұйымнан шыққан құжат болса, бұл құжаттағы
мағлұматтардың шындыққа сай келмейтіндігі туралы тиісті адамға міндетті
түрде хабарлана отырып, мұндай құжат алмастырылуға немесе кері сұратып
алынуға тиіс. Өзге реттерде теріске шығару тәртібін сот белгілейді. (АК-тің
142-бабының 2-тармағы).
Мағлұматтарды теріске шығару жөнінде берілген талап арызда көрсетілген
жауапкер осы мағлұматты таратқан адам не тұлға болып табылады. егер
мағлұматты теріске шығару жөніндегі талап қою бұқаралық ақпарат құралдарына
қатысты болса, онда тиісті бұқаралық ақпарат құралының редакциясы мен
кінәлі автор жауапкер болады. Жарияланымдарда және басқалай таратылған
әлгіндей мағлұматтарға байланысты автор көрсетілмесе (мәселен, редакциялық
мақала), онда іс бойынша сол бұқаралық ақпарат құралы жауапкер болады.
Қызмет мінездемелерінде жол берілген кір келтірушілік мағлұматтарына
мінездемені берген және оған қол қойған адам немесе заңды тұлға жауапкер
болып табылады.
Азаматқа немесе заңды тұлғаға қатысты олардың ар-намысына, қадір-
қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтар таратылған
болса, олар мұндай мағлұматтарды теріске шығарумен бірге олардың
таратылуымен өздеріне келтірілген залалдың немесе моральдық зиянның орнын
толтыруды талап етуге құқылы. Егер азаматтың немесе заңды тұлғаның ар-
намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін
мағлұматтарды таратушыны анықтау мүмкін болмаса, өзі жөнінде осындай
мағлұматтар тараған адам таратылған мағлұматтарды шындыққа сай келмейді деп
тануы туралы сотқа шағымдануға құқылы.
Егер жауапкер соттың шешімін орындамаса, сот оған тәртіп бұзғаны үшін
бюджеттің кірісіне өндіріліп алынатын айыппұл салуға құқылы. Айыппұл
азаматтық іс жүргізу заңдарында белгіленген тәртіп пен мөлшерде салынады.
Айыппұл төлеу тәртіп бұзушыны сот шешімінде көзделген әрекетті орындау
міндетінен босатпайды.
Адамның құқықтарымен қадір-қасиетін қорғау БҰҰ Жарғысында баянды
етілген. БҰҰ-ның адам құқықтары жөніндегі Комиссиясы өзінің алғашқы
бастамаларының бірі ретінде Адам құқықтары туралы халықаралық билль
жасауды қолға алды. Осыдан кейін, 1948 жылы 10 желтоқсанда қабылданған Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы және адам құқықтары жөніндегі
кейінгі халықаралық фактілер қорғалатын құқықтар мен бостандықтардың
ауқымын айтарлықтай ұлғайтты.
Қазақстан Республикасында адам құқықтары мен бостандықтары
Конституцияға сәйкес танылады және оларға кепілдік беріледі. Адам құқықтары
мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолюттік деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады.
Құқықтық мемлекет құру азаматтың мемлекет алдындағы жауапкершілігін
ғана емес, сондай-ақ мемлекеттің азамат алдындағы жауапкершілігін де
күшейтуді көздейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында адам мен азаматтың айыруға
болмайтын құқықтарына арналған арнайы ІІ бөлім бар. ҚР Конституциясы
азаматтардың барынша маңызды өзіндік құқықтары мен бостандықтарын атап
көрсетеді, олардың жүзеге асырылуына және құқық бұзушылықтан тиімді
қорғалуына кепілдік береді. Бұл - өмір сүру құқығы; денсаулықты сақтау
құқығы; жеке өміріне қол сұқпаушылық құқығы; өзіндік және отбасы құпиясын,
өзінің ар-намысы мен қадір қасиетін қорғау құқығы; тұрғын үйге қол
сұқпаушылық құқығы; ар-ождан бостандығы, еңбек бостандығы құқығы және
т.с.с.
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары заңмен ғана шектелуі
мүмкін және оның өзінде де ол конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық
тәртіпті, халықтың денсаулығы мен ізгілігін қорғау мақсаттарына қажет
болатын щамада шектелуі мүмкін.
Азаматтардың мүліктік емес өзіндік құқықтарын Конституцияда баянды ете
отырып, мемлекетосы арқылы оларды құқықтық реттеуді, яғни құқықтың түрлі
салаларының көмегімен реттеуді қамтамасыз етеді. Мәселен, азаматтардың
мүліктік емес өзіндік құқықтарын қорғау функциясын азаматтық құқықпен
қатар, құқықтың қылмыстық, әкімшілік, отбасылық, еңбек құқығы секілді
салалары атқарады.
Азаматтық заңдар мүліктік емес өзіндік қатынастардың екі тобын реттейді
және қорғайды: мүліктік қатынастармен байланысты мүліктік емес өзіндік
қатынастар және мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мұліктік емес өзіндік
қатынастар.
Мүліктік қатынастармен байланысты мүліктік емес өзіндік қатынастарды
азаматтық құқық нормалары реттеп отырады, өйткені мүліктік емес өзіндік
қатынастардың өмір сүруінің өзі субъект үшін мүліктік қатынастар пайда
болуының мүмкіндігі мен керектігін көздейді.
Мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес өзіндік қатынастарды
азаматтық заңдар реттеп отырады, өйткені бұл заң актілерінде өзгеше
көзделмеген не материалдық емес өзіндік қатынастардың мәнінен туындамайды.
Мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес өзіндік қатынастар
дегеніміз – бұл рухани немесе материалдық емес игіліктерге қатысты
қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Сонымен, егер мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес
өзіндік қатынастар отбасылық, еңбек, әкімшілік және басқа құқық салаларының
нормаларымен реттелген болса, онда олар азаматтық құқықтың нысанасына
кірмейді. Қалған жағдайлардың барлығында оларды азаматтық құқық нормалары
реттейді.
Мүліктік емес өзіндік құқықтарды реттеуде азаматтық құқықтың
мүмкіндіктері шексіз емес. Сондықтан АК-да мүліктік емес өзіндщік
құқықтарды құқықтық реттеудің біртұтас жүйесі жоқ. АК мүліктік емес өзіндік
құқықтардың ірге қалаушы актісі бола отырып, АК мүліктік емес өзіндік
құқықтардың бүкіл алуан түрлілігін көрсете алмайды.
АК-ның 115-бабына сәйкес, азаматтық құқықтар объектілеріне мүліктік
игіліктермен және құқықтармен қатар, мүліктік емес өзіндік игіліктер мен
құқықтар жатқызылған; жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, игі
атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы
құпиясы, есім алу құқығы, автор болу құқығы, шығармаға қол сұқпау құқығы
және басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар жатады.
Бұл арада мүліктік емес өзіндік құқықтардың есім алу құқығы, еркін
жүріп тұру және тұрғылықты жерді таңдау құқығы секілді түрлері АК-ның 15
және 16-баптарымен реттеледі.
Мүліктік емес өзіндік құқықтардың негізгі сипатты белгілері мыналар:
1. олар, абсолютті, яғни белгілі бір уәкілетті тұлғаға оның мүліктік
емес өзіндік құқықтарын да болсын құқық бұзушылықтан қалыс қалуға
міндетті тұлғалардың белгісіз тобы қарсы тұрады;
2. олар бөлінбейді, яғни заң бойынша қарастырыцлатын құқықтардың
азаматтық құқықтық қатынастардың бір субъектілерінен екіншісіне
ауысуына жол берілмейді. Мәселен, АК-ның 116-бабының 4-тармағы
былай деп көрсетеді: Мүліктік емес өзіндік игіліктер мен
құқықтар заң актілерінде белгіленген реттерді қоспағанда, өзге
әдіспен берілмейді және ауыспайды. Заңда көзделген жағдайларда
және тәртіпте басқа заңды тұлғаға берілуі мүмкін фирмалық атау,
тауар белгісі және т.с.с. заңды тұлғаға тиесілі игіліктер ғана
бұл қағидаға жатпайды;
3. олар, мүліктік мазмұнынан айрылған, яғни өзіндік, мүліктік емес
сипатта болады. Олардың экономикалық немесе құндық мазмұны жоқ;
4. олар азаматтың немесе заңды тұлғаның жеке басымен тығыз
байланысты. Бұл игіліктердің кейбіреуі азамат туылған кезден
бастап пайда болып, ол өлген соң тоқтатылады;
5. олар осы игіліктердің иелерінен ажырағысыз, яғни нақты жеке
немесе заңды тұлғаға нақты мүліктік емес өзіндік құқықтар тиесілі
(өз есіміне, өзінің ар-намысына және қадір-қасиетіне, өз атауына
тәне т.с.с. құқық);
6. бұл игіліктер қандай да болсын азаматтық-құқықтық мәмілелердің
нысанасы бола алмайды, өйткені өркениетті адамзат қоғамының өмір
сүруі және дамуы жағдайларында жеке адамның өмірі, денсаулығы,
есімі, ар-намысы, қадір-қасиеті тауар бола алмайды.
Сонымен, мүліктік емес өзіндік құқықтар дегеніміз – бұл мүліктік емес
сипаттағы игілікке құқық. Мұнда экономикалық мазмұны жоқ және иесінің жеке
басынан ажырағысыз, қолданыстағы заңдар таныған, реттейтін және қорғайтын
игіліктер мен бостандықтарды мүліктік емес өзіндік құқықтар ретінде
түсінеді.
Мүліктік емес сипаттағы игіліктерге мүліктік емес өзіндік құқықтар
пайда болады және тиісінше, олар, негізінен алғанда, жәбірленушінің
бұзылған мүліктік жағдайын қалпына келтіруді мақсат етпейтін әдістермен
қорғанады. АК-ның 9-бабына сәйкес мұндай әдістерге мыналар жатады:
құқықтарды мойындау, құқық бұзылғанға дейінгі болған жағдайды қалпына
келтіру, құқықты бұзатын немесе оның бұзылу қаупін туғызатын әдістерге
тыйым салу. Бірақ мүліктік емес өзіндік құқықтарды бұзылған адамның, осы
шаралардан басқа, АК-ның 141-бабының 1-тармағына сәйкес, моральдық
зардаптарын өтеуге құқығы бар, бұл бұрын қолданылған Қазақ КСР Азаматтық
кодексінде көзделмеген болатын.
Бұл шара көптеген шетелдерде бұрыннан қолданылатын, бірақ ТМД елдерінде
ол тек 1991 жылдан бастап, яғни Азаматтық заңдардың негіздері қабылданған
кезден бастап енгізілді. Мәселен, Негіздердің 131-бабында тұңғыш рет
моральдық зиян ұғымына анықтама беру, сондай-ақ оны өтеу жағдайлары мен
әдістерін бекіту әрекеті жасалды. АК-ның қабылдауымен моральдық зиян санаты
толығымен заңдастырылды.
Соңғы жылдары заң әдебиеттерінде моральдық зиян ұғымына және моральдық
зиянның өтемі проблемаларына біршама көңіл бөлінуде.
Кең мағынада алғанда, жеке адамға оның құқықтарын бұзатын іс-әрекеттер
арқылы тән азабын немесе жан азабын келтіруді моральдық зиян деп түсінеді.
ҚР Жоғарғы Соты Соттардың моральдық зиянды өтеу жөніндегі заңдарды
қолдануы туралы 2001 жыл 21 шілдедегі №3 Нормативтік қаулысында біздіңше,
моральдық зиян ұғымына барынша толық әрі дұрыс анықтама және түсінік
берген. Мәселен, қаулының 3-тармағында былай деп айтылған: азаматтың
тиесілі мүліктік емес өзіндік құқықтары мен игіліктерін құқыққа қайшы
жолмен бұзу, кемсіту немесе олардан айыру нәтижесінде оның шегетін жан
азабын немесе тән азабын моральдық зиян деп түсіну керек. Жәбірленуші
өзіне қарсы жасалған құқық бұзушылықтар нәтижесінде бастан кешетін қорлану,
ашулану, қысымшылық көру, ашу-ыза, ұят, түңілу, залал шегу, жайсыздық
сезімдерін адамның сезімдік-ерік толғаныстары ретіндегі жан азабы деп
түсінген жөн. Азаматтың өзіне қарсы құқыққа қайшы жолмен күш қолдану немесе
денсаулығына нұқсан келтіру арқылы жасалған әрекеттен қиналуын тән азабы
деп түсіну керек.
Моральдық зиянды өтеу материалдық емес игіліктер мен мүліктік емес
өзіндік құқықтарды қорғау құралдарының бірі болып табылады. моральдық зиян
тек ақшалай түрде өтеледі, ал өтемнің мөлшерін сот анықтайды. Сондықтан
әрбір нақты жағдайда моральдық зиян өтемінің мөлшерін анықтау жәбірленуші
үшін үлкен рөл атқарады. Алайда, құқық қорғаудың мұндай құралын қолдану іс
жүзінде белгілі бір қиындықтар тудырады. ҚР Жоғарғы Сотының №3 Нормативтік
қаулысында былай деп тікелей анықталған: моральдық зиян өтемінің ақшалай
мөлшерін анықтауда судьялар жәбірленушіге келтірілген жан азабының немесе
тән азабының ауырлығында берілетін субъективтік бағаны, сондай-ақ
объективтік мағлұматтарды да, атап айтқанда: біріншіден, мүліктік емес
өзіндік құқықтар мен игіліктердің өмірлік маңыздылығын (адамның өмірі,
денсаулығы, ар-намысы және қадір-қасиеті, жеке бостандығы, тұрғын үйге қол
сұқпаушылық); екіншіден, жәбірленушінің бастан кешкен азабының дәрежесін
(кісі өлтіру немесе денеге зақым келтіру, бас бостандығынан немесе жұмыстан
айыру, жақын туыстарынан айырылу және т.с.с.); үшіншіден, моральдық зиянды
өтеу үшін оның болуы қажетті жағдайларда зиян келтірушінің кінәсінің
нысанының (қасақана істеу немесе абайсыздық) да назарға алуы тиіс.
Егер моральдық зиянды өтеу мөлшерін сот азаматтың мүліктік емес өзіндік
құқықтарының бұзылуына байланысты нақты мән-жайлардың барлығын ескерген
болса, соральдық зиянды ақшалай өтеу мөлшерін, әділ әрі жеткілікті деп
есептеу керек.
АК-ның 143-бабының 6-тармағына сәйкес, азаматқа немесе заңды тұлғаға
қатысты олардың ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтар таратылған болса, олар мұндай мағлұматтарды теріске
шығарумен бірге, олардың таратылуы арқылы өздеріне келтірілген залалдың
немесе моральдың зиянның орнына толтыруды талап етуге құқылы.
Сот моральдық зиянды өтеу жөніндегі талапты жеке, сондай-ақ мүліктік
залалды өтеу туралы талаппен бірге қарауы мүмкін, өйткені қолданыстағы
заңдарға сәйкес келтірілген моральдық зиян үшін жауапкершілік мүліктік
залалдың орнын алуына тікелей байланыста болады, сондықтран мүліктік
жауапкершілікпен қатар немесе дербес қолданылуы мүмкін.
Моральдық зиян өтелуге тиісті зияннан тәуелсіз өтеледі.
Мүліктік емес өзіндік құқықтар бір мезгілде бұзылған жағдайда мүліктік
емес өзіндік құқықтардың бұзылғаны үшін жәбірленушіге тиесілі өтем ескеріле
отырып, м.ліктік зиянның орнын толтыру мөлшері ұлғаяды (АК 142-бабы).
Сонымен қатар, олардың қандай мән-жайларда немесе қандай әрекеттермен
(әрекетсіздікпен) келтірілгенін; зиян келтіруші кінәсінің дәрежесін, оның
денсмаулық жағдайын, отбасылық, тұрмыстық, материалдық және назар аударуға
тұрарлық басқа да жағдайларды анықтау қажет.
АК-ның 187-бабының 1-тармағына сәйкес, моральдық зиянды өтеу жөніндегі
талаптарға талап қою мерзімі таралмайды, өйткені олар мүліктік емес өзіндік
құқықтардың бұзылуынан туындайды.
Жәбірленуші тарап моральдық зиянды өтеу жөнінде талап қою барысында
өтем мөлшерін дербес бағалайды, яғни оның ақшалай сомасын көрсетеді. Ұзақ
уақыт бойы кеңістік социалистік Қазақстанда моральдық зиян мүлде жатпайды
деп есептелді, өйткені құқықтарымен, игіліктерімен, бостандықтарымен қоса
алғанда, адамның жеке басын ақшамен бағалауға болмайды деп жансақ айтылып
келді. Бұл жағдайда әңгіме адамның жеке басын бағалауда емес, оның жеке
басына келтірілген моральдық зиянды (залалды) бағалау жөнінде болып отыр
ғой. Слндықтан алыс шетелдердің тәжірибесін зерттеу негізінде біртіндеп
және қоғамдық санада, сондай-ақ заң шығарушылардың осы мәселенің шешілуіне
көзқарасында да бетбұрыс туды.
Заң шығарушылар моральдық зиянды ақшалай түрде өтеуді қолдайды, алайда
бұл материалдық емес өзіндік игіліктің құндық баламасы бола алмайды.
Егер АК-да өзгеше жағдай көзделмесе, құқық бұзған адамның кінәсына
қарамастан, мүліктік емес өзіндік құқықтар қорғалуға тиіс. Алайда өзін
қорғау туралы талап қойған адам өзінің мүліктік емес өзіндік құқықтарының
бұзылуы фактісін дәлелдеуге тиіс. Оның үстіне АК-ның 141-бабының 4-
тармағында жәбірленушіге мүліктік емес өзіндік құқықтары бұзылуының
зардаптарын жоюды таңдау құқығын беретін маңызды ереже бар. Жәбірленуші
өзінің қалауы бойынша:
- құқық бұзушыдан бұзылу зардаптарын жоюды;
- не құқық бұзушының есебінен өз бетінше қажетті әрекеттер жасауды;
- не олардың орындалуын үшінші жаққа тапсыруды талап ете алады.
Азаматтық құқықтардың қорғалуы заң шығарушылардың құқық қорғау
құралдарын жасап шығаруына байланысты. Мұндай құралдардың тізбесі АК-ның
143-бабында келтірілген. Мәселен, азамат немесе заңды тұлға өзінің ар-
намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір келтіретін
мағлұматтарды, егер ондай мағлұматтарды таратушы адам олардың шындыққа сай
екенін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске шығаруды талап етуге құқылы.
Мұнда заң шығарушылар былай деп белгілейді: ар-намысын, қадір-қасиетін және
іскерлік беделін қорғауды талап ететін адамдар оларға кір келтіретін
мағлұматтардың жалғандығын теріске шығаруға міндетті емес, яғни жәбірленуші
ақталуға тиісті емес. Заң оның адалдығының шүбәсыздығын анықтайды.
Керісінше, мұндай мағлұматтарды таратқан адам оның шындыққа сай келетінін
дәлелдеуге міндетті. Егер осындай мсағлұматтарды таратқан адам оның
шындыққа сай келетінін дәлелдеуге міндетті. Егер осындай мағлұматтарды
таратқан адам оның шындыққа сай келетінін дәлелдесе, онда жәбірленуші тарап
беретін талап сотта қанағаттандырылмай қалады. Ар-намысты, қадір-қасиетті
және іскерлік беделді қорғау жөніндегі талаптарды сот қана қарайды.
Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді сот арқылы қорғау -
азаматтар мен заңды тұлғаларды олардың ар-намысына, қадір-қасиетіне және
іскерлік беделіне кір келтіретін әр түрлі жалған өсектерден қорғаудың басты
құралдарының бірі.
Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел санаттарына қатысты
азаматтық құқық ғылымында айтарлықтай бірдей пікір қалыптасты.
Ар-намыс дегеніміз – бұ адамға берілген қоғамдық баға, оның рухани және
әлеуметтік қасиеттерінің өлшемі.
Қадір-қасиет дегеніміз – адамның өз қасиеттеріне, қабілеттеріне,
дүниетанымына, өзінің қоғамдағы маңызына өзі іштей беретін баға.
Іскерлік бедел дегеніміз – адамның іскерлік (өндірістік, кәсіби) қадір-
қасиетіне қоғамдық пікір беретін тұрақты оң баға. Заң ар-намысқа, қадір-
қасиетке және іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарды теріске шығару
жолымен жеке адамды қорғауды көздейді.
Белгілі бір мән-жайлардың бар-жоқтығын білдіретін ақпаратты немесе
тұжырымды сипаттайтын кез келген мағлұматтар жөніндще болып отырған жоқ. АК-
ның 143-бабы адамның моральдық баға беруге тұратын қасиеттері, сапалары, іс-
қимылдары туралы жалған мағлұматтарға, яғни айналадағылардың көз алдында
адамның моральдық бағасын кемітетін жалған мағлұматтарға қарсы қорғануда
ғана қолданылады. Сонымен, заң, біріншіден, ар-намысқа, қадір-қасиетке,
іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарға қарсы; екіншіден, жауапкер
таратқан; үшіншіден, шындыққа сай келмейтін жалған мағлұматтар таратудан
қорғануды көздейді.
Сот тәжірибесінде азаматтар мен заңды тұлғалар ар-намысын, қадір-
қасиетін және іскерлік беделін қорғау жөніндегі заңдардың қолданылуы
туралы 1992 жылы 18 желтоқсандағы ҚР Жоғарғы Соты Пленумының №6 Қаулысында
аталған жағдайлардың әрқайсысын қалай түсіну керектігі баяндалған.
Заңдарды сақтау, қоғамның моральдық принциптері тұрғысынан қарағанда,
қоғамдық пікірдегі немесе жекелеген азаматтардың пікіріндегі азаматтың
немесе ұйымның ар-намысы мен қадір-қасиетін кемсітетін, шындыққа сай
келмейтін мағлұматтар кір келтіретін мағлұматтар болып табылады.
Ар-намысқа, қадір-қасиетке және іскерлік беделге кір келтіретін
мағлұматтарды тарату бұқаралық ақпарат құралдарын пайдаланып, оларды
баспасөзде жариялауды, радио, теледидар арқылы хабарлауды, әр түрлі
ұйымдарға, лауазымды адамдарға немесе ең болмағанда бір адамға арналған
қызметтік және өзге мінездемелерде, жария сөздерде, мәлімдемелерде
баяндауды білдіреді.
Оларды бөгде тұлғаларға хабарлауды да ар-намысқа, қадір-қасиетке және
іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарды тарату деп түсіну керек.
Мағлұматтарды тікелей өзіне қатысты адамға беру оларды тарату болып
есептелмейді. Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделге кір
келтіретін жалған мағлұматтарды мемлекеттік, сот-тергеу, прокурорлық және
т.с.с. органдарға хабарлауды да оларды таратуға жатқызу керек.
АК-ның 143-бабына сәйкес, азаматтық істерді қарауда мына жағдайларды
жан-жақты анықтау оларды теріске шығару жөнінде талап қойылған
мағлұматтарды таратылған ба; олар азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне,
ұйымның іскерлік беделіне кір келтіре ме; бұл мағлұматтар шындыққа сай келе
ме?
АК-ның 143-бабы бұқаралық ақпарат құралдарында таратылған кір
келтіретін мағлұматтарды теріске шығарудың арнайы тәртібін белгілейді: олар
сол бұқаралық ақпарат құралдарында тегін теріске шығарылуы тиіс. Бұған
қоса, бұқаралық ақпарат құралдарында оның құқықтарын немесе заңды
мүдделеріне нұқсан келтіретін мағлұматтар жарияланған азамат немесе заңды
тұлға нақ осы бұқаралық ақпарат құралдарында өз жауабын тегін жариялауға
құқылы болады. Бұл тұлғаның шеккен азабының өтемі үшін оның сомасы емес,
жәбірленушінің әділдігі ресми түрде танудың маңыздылығын көрсетеді.
Бұл айтылғандар, алайда, жеке немесе заңды тұлғалар теріске шығаруды
басқа бұқаралық ақпарат құралдарында (мысалы, басқа газеттерде, радио мен
теледидардың басқа арналары бойынша) жариялай алмайды дегенді білдірмейді.
Заң шығарушылар нақ сол бұқаралық ақпарат құралдарында дегенде олардың
тегін жариялануын көздеген; басқа құралдарда теріске шығару ақылы негізде
жүзеге асырылады.
Мұндағы жалпы ереже мынадай: бұқаралық ақпарат құралдарында таратылған
мағлұматтар сол бұқаралық ақпарат құралдарын арқылы теріске шығарылуы тиіс.
Егер бұқаралық ақпарат құралдары бұлайша жариялаудан бас тартатын болса, не
оны бір ай ішінде жарияламаса, не оны жойып жіберсе, онда азамат немесе
заңды тұлға теріске шығаруды жариялау туралы сотқа талап қоюға құқылы және
ол сотта қаралуы тиіс. Егер соттың шешімі орындалмаса, онда сот тәртіп
бұзушыға бюджеттің кірісіне алынатын айыппұл салуға құқылы. Бұл жағдайда
айыппұл ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қалпына келтіру
жөніндегі сот шешімінің орындалуын қамтамасыз ететін құрал болып табылады.
Айыппұл ар-намыстың, қадір-қасиеттің, іскерлік беделдің бұзылғаны үшін
жауапкершілік өлшемі емес, ол құқық бұзушылықтың өзі үшін салынбастан, сот
шешімінің орындалмағаны үшін мемлекет кірісіне өндіріп алынады. Айыппұл
азаматтық іс жүргізу заңдарында белгіленген тәртіп пен мөлшерде салынады.
Оны төлеу тәртіп бұзушыны сот шешімінде көзделген әрекетті орындау
міндетінен босатпайды (АК-ның 143-бабының 5-тармағы).
Егер ұйымнан шығатын құжатта азаматтың немесе заңды тұлғаның ар-
намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтар
болса, мұндай құжат алмастырылуы немесе хабар иесіне бұл құжаттағы
мағлұматтардың шындыққа сай келмейтіні туралы міндетті түрде хабарлау
арқылы қайтарып алынуы тиіс. (Мысалы, егер заңды тұлға туралы қате
мағлұматтар хабарланса немесе азаматқа жуыспайтын мінездеме берілген
болса).
Өзі жөнінде оның ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне
кір келтіретін мағлұматтар таратылған азамат немесе заңды тұлға мұндай
мағлұматтарды теріске шығарумен қатар, мағлұматтар тарату арқылы
келтірілген залалдың орнын толтыруды талап етуге құқылы.
Құқығы бұзылған адамның шеккен шығындарын, сондай-ақ егер бұл адамның
құқығы бұзылмаған жағдайда алынбай қалған табысын (айырылып қалған пайда)
залал деп түсінеді. Мысалы, азамат жөнінде оның ар-намысына және қадір-
қасиетіне кір келтіретін мағлұматтар жарияланған. Бұқаралық ақпарат
құралдарындағы осындай жарияланымнан кейін ол лауазымынан босатылады.
Мұндай азамат нақ сол бұқаралық ақпарат құралдарында осы мағлұматтарды
теріске шығаруды талап етуге, сондай-ақ өзін лауазымнан шеттеткен уақыт
ішінде алынбай қалған жалақының өтемін және келтірілген моральдық зиян үшін
өтем төлеуді талап етуге құқылы.
Егер осындай мағлұматтарды таратқан адам беймәлім болса және оны
анықтау мүмкін болмаса, онда өзі жөнінде мәліметтер таратылған азамат
немесе заңды тұлға таратылған мағлұматтарды шындыққа сай келмейді деп тану
туралы өтінішпен сотқа қайырылуға құқылы.
Азаматтық заңдар бойынша ҚР азаматының жеке бастың құпиясын сақтау,
оның ішінде хат алысу, телефон арқылы сөйлесу, күнделіктер, естеліктер,
жазбалар, ішкі жан сыры, бала асырап алу, туу құпиясын, дәрігерлік және
адвокаттық құпияны, салымдар құпиясын сақтау құқығы бар (АК-ның 144-бабы).
Күнделіктерді, естеліктерді, жазбаларды және басқа құжаттарды
жариялауға автордың келісімімен ғана, ал хаттарды жариялауға – олардың
авторы мен адрес иесінің келісуімен ғана жол беріледі. Аталған адамдардың
біреуі қайтыс болған жағдайда құжаттар оның артында қалған жұбайының және
балаларының келісуімен, ал егер тірі жұбайы немесе балалары жоқ болса –
басқа туыстарының не осы өзіндік заттар қолында сақталған азаматтырдың
келісуімен жариялануы мүмкін.
АК-да, сонымен қатар, өз бейнесіне құқықты қорғайтын нормалар бар. 145-
бапта былай деп айтылған: Қандай да бір адамның суреттік бейнесін оның
келісуінсіз, ал ол қайтыс болған жағдайда – мұрагерлерінің келісуінсіз
пайдалануға ешкімнің де құқығы жоқ. Басқа адам бейнеленген бейнелеу
туындыларын (сурет, фотосурет, кинофильм) – бейнеленген адамның келісуімен,
ал ол қайтыс болғаннан кейін – оның балары мен артында қалған жұбайының
келісуімен ғана жариялауға, қайта шығаруға және таратуға жол беріледі.
Бұған мынадай екі жағдай кірмейді: біріншісі – бейнелеу туындысын
жариялауға, қайта шығаруға белгіленген заң актілері жол беретін жағдайда;
екіншісі – бейнеленген адам ол үшін ақы алып кескінделген жағдайда. Бұл екі
жағдайда бейнеленген адамның келісуі талап етілмейді.
АК-ның 146-бабына сәйкес, азаматтың тұрғын үйіне қол сұғылмау құқығы
бар, яғни заң құжаттарында көзделгеннен басқа реттерде (мысалы, егер тінту
жүргізуге прокурордың рұқсаты немесе мүлікті тәркілеу туралы соттың шешімі
болса) азаматтың тұрғын үйіне өзінің еркінен тыс баса-көктеп кірудің кез
келген әрекетін тыюға құқығы бар. Қалған жағдайлардың барлығында онда
тұратын адамдардың еркінен тыс тұрғынг үйге баса –көктеп кірудің кез келген
әрекеті заңмен жазаланады.
Ар-намыс- бұл қоғамдық пікір жағынан тұлғаның әлеуметтік мәнді оң
бағасы. Қадір-қасиет бұл тұлғалардың моральдық, кәсіби немесе өзгеде
қасыиеттерін өзіндік бағалауы. Осылайша ар-намыс азаматтың немесе ұйымның
қадір-қасиет өлшемі сияқты болып табылады. Іскерлік бедел бұл кәсіби қадір-
қасыиет немесе тұлға кемшілігі (азамат немесе ұйым) жайлы қалыптасқан
қоғамдық пікір. Азаматтың қадір-қасиеті және ар-намысы түсінігін
қалыптастыратын қатынас саласы, заңды тұлғаның қадір-қасиеті және ар-
намысы белгілерін қалыптастыратын қатынасқа қарағанда ауқымдырақ. Яғни,
адами, ұлттық, кәсіби, әйелдік және еріктік жеке бастың қадір-қасиеті
түсінігі қалыптасқан. Бұлардың ішінде негізгі орынды адамдық қадір-қасиет
идеясы алады. Яғни, адамды жоғары қоғамдық құндылық деп тану.10
Бұл идеяның іс-жүзіне асуы қоғамның рухани негізі және ізгілікті
саулығының дәлелі болып табылады. Адами қадір-қаситетті қорғау сыйлау,
кепілдемелеу- бұл адамның негізгі өмірлік құқығын қорғау және сыйлау оған
лайықты өмір жағдайын қамтамасыз ету, оған жоғары құндылық ретінде қорлау
дегенді білдіреді. Әдебиетте көбінесе адамдар қауымның ар-намысы, қадір-
қасиеті түсінігімен кездесеміз (ұлт, класс, кәсіби одақ, партия т.б.)
дегенімен кез-келген қауымның ар-намыс қадыр-қасиеті егер бұл қауымдастық
заңды тұлға құқықтарын иемденген жағдайда ғана азаматтық құқықтық қорғауға
жатады. Азамат қайсы бір қауымдастықтың өкімі ретінде жеке ар-намысы және
қадір-қасиетін қорғауды талап ете алады, бірақ бұл қауымдастықтың бүтіндей
ар-намысы және қадір-қасиетін қорғамайды.
Іскерлік бедел деп жеке және заңды тұлғаның оң бағасын түсінуге болады.
Алдыменен басқа мүліктік айналым қатысушыларымен адал кәсіпкер арасы.
Азаматтарға қатысты іскерлік бедел олардың кәсіби қасиетін қайсы бір
саладағы маман ретінде тиісті бағалауда қоса отырып кең көлемде мазмұн
береді.
Азамат немесе ұйым олардың қадір-қасиетіне ар-намысына іскерлік
беделіне кір келтіретін мәліметтерде егер мұндай мәліметтерді таратушы
олардың шындыққа жанаспайтынын дәлелдей алмаса (АК 152–б) сот бойынша
теріске шығаруды талап етуге құқылы. Осылайша қорғалатын құқықты азаматтың
іскерік беделі оның мінез құлқы жайлы нақты мәліметтер негізінде
қалыптасуын оның көпшілік модальдық бағасы шындыққа сәйкес келуін талап ету
құқығы ретінде анықтауға болады.
Ар-намыс және қадір-қасиетке тұлғаның субъективтік құқықтан шығатын
құқықтық қатынасы абсалюттік болып табылады, денегімен оны бұзу сәтінен
бастап қатыстылықты құқықтық қатынас туындайды. Өйткені бұл жағдайда
субъективтік құқықты бұзбауға міндетті тұлғалардың шектеусіз тобы азаматтың
немесе ұйымның ар-намысын жене қадір-қасиетін қорлаған нақты бір тұлғаға
дейін таралады. Іскерік бедел ар-намыс қадір-қасиетті қорғау тек АК 152-
бабпен ғана емес сондай-ақ басқа да азаматтық құқық институттарымен
қамтамасыз етіледі. Мысалы ар-намыс қадір қасиетті қалпына келтіру келісім
шартты бұзылғандығы мұрагерге қарысы құқықа қайшы әрекеттер жасалғандығы
сотпен анықталғанда жүреді. Дегенмен мұндай жағдайларда қорғау жергілікті
сипатта болады. Ар-намыс және қадыр-қасиетті азаматтық құқықтық қорғаудың
қылмыстық құқықтан айырмашылығы қылмыстық заңнама мен азаматтарды қорлау
және жала жабу бойынша жауапкершілік көзделген. Жала жабу және қорлау бұл
қасақана жасалған әрекет. Ар-намыс және қадір-қасиетті азаматтық құқықтық
қорғау мүмкіндігі кір келтіретін мәліметтер таратқан адамның кінәсінен
байланыссыз.
Ар-намыс және қадір-қасиетті қорғау жайлы іс әр түрлі қозғалады.
Қылмыстық жауапкершілікке тартуға байланысты іс жеке айыптау тәртібінде
қозғалады. Ал азаматтық құқықтық қорғауға байласты талап арыз беру жолымен.
Қылмыстық істі қозғау заңға сай қылмыстық жауапкерішілік алатын азаматтарға
қатысты мүмкін болады. Азаматтық құқықтық тәсілдер ұйымнан сондай-ақ
әрекетке қабілетсіз тұлғалардан іскерлі беделін қадір –қасиетін ар-намысын
қорғауды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Азаматтық заң азаматтардың да
ұйымның да ар-намысы қадір-қасиеті іскерлік беделін қорғайды. Ал қылмыстық
тек азаматтардың. Азаматтық құқықтық қорғау мақсаты мүліктік емес
мүдделердің бұзылуын қалпына келтіру. Қылмыстық құқықтық қорғау мақсаты
алдыменен адамның ар-намысына қадір-қасиетін қорлайтын жалған көрнеу
қасақана түрде таратқан қылмысы үшін тұлғаны жазалау. Ар-намыс қадір-қасиет
және іскерлік беделге кір келтіретін мәліметтер азаматтың немесе ұйымның ар-
намысына қадір-қасиетіне қоғамдық пікірлерде немесе жеке тұлға пікірінде
мораль нормасы іскерлік қарапайымдылық заңды сақтау көз-қарасында нұқсан
келтіретін мәлеметтер болып табылады. Мысалы: кәсіби борышын орындамау
ұлттық айтылулар, алауыздық азаматтың от-басылық борыштың бұзылуы әйел
намысының қорлануы, қылмыс жасау міндеттемелерді орындаудағы әділетсіздік,
жала жабуға қатыстылығы жайлы негізсіз айыптау кір келтірген танылады.
Азаматқа немесе ұйымға кір келтіретін дәлелденбеген мәліметтер жалған
болып табылады. Сондай-ақ жұмыстағы кемшілігіне, қоғамдық орындардағы мінез-
құлқына, ұйымдағы, тұрмыстағы тәртібіне қатысты шындыққа келетін мәліметтер
теріске шығару жайлы талаптарды негізсіз деп таниды. Қолданыстағы заңнама
басқа көптеген шет елдерде кеңінен таралған диффомация түсінігін білмейді.
Ал тек жалған ғана емес сондай-ақ азаматтың немесе заңды тұлғаның ар-
намысын қадір-қасиетін масқаралайтын шындық мәліметтердің де жария
етілуімен таратылады. Диффомация біздің заңнамаларымызға үйлеспейді деген
пікір кеңінен қалыптасқан. Дегенімен көбінесе жариялылыққа тұлғаның
қоғамдық бағалануына әсер етпейтін бірақ терең жан күйзелісін туындататын
шындық мәліметтер берілетінін мойындау қажет (мысалы, азаматтың СПИД пен
ауырғаны жайлы мәлімет). Сондықтан мұндай мәліметтерді жариялауға тек тиым
салуды бекіту мақсатқа сай болып табылады. Кір келтіретін мәліметтерді
тарату азаматтың немесе ұйымның ар-намысы қадір-қасиетіне кір келтіретін
мәліметтер тарату деп олардың кез-келген үшінші жаққа немесе бірнеше
адамға, топқа хабарлауын түсіну қажет. Анықталмаған адамдар шеңберіне
хабарлау кір келтіретін мәліметтерде баспада, радиода, теледидарда басқа
бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалануда, қызметтік мінездемелерде яғни
басқа да баяндамада ұйымнан шығатын өзге де құжаттарда, көпшілік
мазмұндауда арыз және өтініштерде жариялау жолымен жасалуы мүмкін. Үкімнің
мазмұны тергеу органдарының қаулылары жеке шағымдану үшгін ерекше тәртіп
бар басқа да ресми құжаттар кір келтіретін мәліметтер тарататын болып
табылмайды. Кір келтіретін хабарламаны тек сол хабарламаға қатысты адамға
айту, таратылған болып табылмайды. Бұл ережені даусыз деп санауға болмайды.
Шындыққа сай хабарламаның тек өзіне ғана айтылуы таратылған мағынада
болмайды. Дегенмен жәбірленуші үшін бұл өзі жайлы жалған ақпарат бір
адамның біреуі болса да күрделі күйзеліс туындатуы мүмкін. Сондықтан заң
әдебиетерінде мүдделі адамның мәліметтер таратуына тиым салуц өтінішінде
алдын ала талап қою құқығы берілу керегі жайлы ұсыныс айту мақсаты болып
табылады. Кір келтіретін мәліметтер талуы деп олардың жасырын арыздары мен
хаттарда хабарлануын есептеу қажет. АК 152 бабы жәрірленушіні ар-намысы
қадір-қасиетін қорғау үшін жүгінуде тек жасырын хаттардағы ғана емес сондай-
ақ кір келтірген таратушыны анықтау мүмкін болмаған өзге де жағдайларда да
құқық береді. Шындығында жәбірленуші үшін көптеген жағдайда кір келтіретін
мәліметтерді кімнің таратқаны емес таралу фактісі маңызды болып табылады.
Кейде адам жайлы жағымсыз ақпарат тарату мен байланысты мән-жайлар қоғамдық
және өзге де ұйымдардың қарау мәселесі болады. Олармен қабылданған шешім
кір келтіретін мәліметтерді теріске шығару үшін сотқа жүгіну үшін кедергі
болып табылмайды. Сонымен қатар заң жауапкердің талабына сай алдын ала
жүгіну міндеттілігін көздемейді. Тек бұқаралық ақпарат құралдарына
жарияланымды теріске шығару немесе сотпен қарастыруға жауап жайлы талап
қойылады. Осылайша ар-намыс қадір-қасиет іскерлік беделді қорғау үшін
талапты қарастыруда сотқа мыналарды анықтау қажет:
- талапкер даулайтын мәліметтер таратылу орнын алды ма жоқпа;
- ол талапкердің ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтірді ме;
- олар шындыққа сәйкес келеді ме;
Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел жайлы талапқа талап мерзімі
жүрмейді. Осылайша азаматтың ар-намысын қадір-қасиетін іскерлік беделін
өлгеннен кейінде ашылады, ал заңды тұлғаларда олардың қызметі аяқталғаны
мен кейін де өйткені кір келтіретін мәліметтерді теріске шығару қажеттілігі
олар таратылғаннан ұзақ мерзім өткеннен кейін де туындауы мүмкін. Осылайша
РФ Азаматтық Кодексінің 208- бабы ар-намыс және қадір-қасиетті уақытқа
беделсіз қорғауға кепілдеме береді. Ар-намыс қадір-қасиет және іскерлік
беделді қорғау жайлы талаптар ар-намыс және қадір-қасиетті қорғау үшін
сотқа заңды тұлға құқығы берілген ұйымдар және қабілетке әрекетсіз
азаматтар жүгіне алады. Егер кір келтіретін мәліметтер ұйымның құрылымдық
бөлімшелеріне нұқсан келтірсе одна осы бөлімше құрамына кіретін заңды тұлға
қорғау құқығын жүзеге асырады. Кәмелетке толмағандардың және әрекетке
қабілетсіз азаматтардың ар-намыс қадір-қасиетін қорғауға байланысты
мүдделерін оларды заңды өкілдері немесе қамқоршылары прокурор бере алады.
Эмонцепацияланған азамат өзінің бұзылған құқығын сотқа дербес түрде
жүгіне алады. Егер кір келтіретін мәлімет өлген азаматқа қатысты таратылған
болса және заңды тәртіпте қызметін тоқтатқан заңды тұлғаға қатысты болса
онда олардың ар-намысы қадір-қасиеті және іскерлік беделін қорғау жайлы
талабы олардың мұрагерлері немесе мүдделі тұлғалар сондай-ақ прокурор қоя
алады. Осылайша ар-намыс және қадір-қасиетті қорғау құқығы азаматтың өлімі
мен немесе заңды тұлғаның тоқталуымен күшін жоймайды. Ар-намыс қадір-қасиет
іскерлік беделді қорғау жайлы іс бойынша жауапкерлер соңғы жылдары сотқа ар-
намыс қадір-қасиет іскерлі беделді қорғау үшін жүгіну саласы елеулі түрде
өсті. Сондай-ақ талаптардың көпшілігі баспа органдарына қойылады. Өйткені
азаматтың ар-намысы қадір-қасиетіне қол сұғушылыққа байланысты мәліметтерді
бұқаралық ақпарат құралдарымен жүзеге асыруға тиым салынады. Баспа
органдары немесе бұқаралық ақпарат құралдары егер олар заңды тұлға болыған
да ғана жауапкер болады. Жауапкер ретінде автор да тиісті бұқаралық ақпарат
органы да тартылады (редакция, киностудия, баспа т.б.) . ерег автордың аты
көрсетілмесе шартты атаумен пайдаланса онда жауапкер бұқаралық ақпарат
органы болады. Дегенімен, нақақ атпен пайдаланған автор өзінің атын алуына
болады. Бұл оны іске жауапкер ретінде қатысуға, тартуға негіз болып
табылады. Кір келтіретін мәліметтерді теріске шығару жайлы талап бойына
жауапкер оған қол қойған лауазымды адамдар сондай-ақ ұйымдар мінездеме
берген ұйымдар болып табылады.
Ар-намыс қадір-қасиетті қорғау жайлы іс бойынша дәлелдеу ауырпалыға
талапкер мен жауапкер арасына бөлінген. Жауапкер сотта оның таратқан
мәліметі шындық екеніне сендіру қажет. Талапкер тек жауапкердің оған кір
келтіретін мәліметті таратқан фактісін дәлелдеуі тиіс. Ол сондай-ақ
таратылған мәлімет шындыққа сәйкес еместігін дәлелдейтінде ұсынуға құқылы.
Ар-намыс қадір-қасиет және іскерлік беделді қалпына келтіру тәсілдері сот
отырысында талап мақсаты расталуымен, жоқ дәлелге байланысты сот талапты
қанағаттандыруға немесе қанағаттандырудан бас тартуға шешім шығарады.
Дегенімен талапты қарағанға дейінде сот жауапкерді уақытша әрі қарай даулы
мәліметтерді таратудан қалыс қалуға шешім шыққанға дейін міндеттейді. Егер
сот талапкерге кір келтіретін мәлімет шындыққа сәйкес немесе мәлімет кір
келтіретін болып табылмайда деп танылса онда талап қанағаттандырудан бас
тартылады. Егер талап арыз қанағаттандыруға жатпаса онда сот өзінің
шешімінде міліметтердің шындыққа сәйкес келмейтіне байланысты теріске
шығару тәсілін анықтау қажет. Бұқаралық ақпарат органдарымен таратылған кір
келтіретін мәліметтер осы органның өзімен теріске шығарылуы тиіс. Баспа
органдары теріске шығаруды арнайы рубрикада немесе осы жолда дәл сондай
шрифте береді. Ақпаратты теріске шығару радиодан телехабарламалардан
берілсе сол хабарды таратқан диктормен немесе бағдарламаны
ұйымдастырушысымен есепке алынады.
2-бөлім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім
1-бөлім Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді қорғаудың жалпы
сипаттамасы
1.1Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел мүліктік емес өзіндік
құқықтың объектісі ретінде
1.2 Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қорғаудың түсінігі
2-бөлім Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді азаматтық құқықтық
қорғаудың ерекшелігі
2.1 Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді азаматтық құқықтық
қорғаудың субъектісі
2.2 Кір келтіретін мәліметтерді теріске шығару тәсілдері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1-бөлім Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді қорғаудың жалпы
сипаттамасы
1.1 Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел мүліктік емес өзіндік
құқықтың объектісі ретінде
Азаматтық құқық пәнінің элементтерінің бірі мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар болып табылады (АК-тің 1-бабы).
Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық
заңдармен реттеледі, өйткені, заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды (АК-тің 1-бабының 2-
тармағы).
Азаматтық кодекстің 115-бабында азаматқа тиесілі мүліктік емес өзіндік
игіліктер мен құқықтардың үлгі тізбегі келтірілген, оған жататындар: жеке
адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абыройы, игі атақ, іскерлік
бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу
құқығы, шығармаға қолсұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес
игіліктер мен құқықтар. Азаматтық құқық объектілерінің бұл тобының
ерекшелігі мынада:
1) бұл құқық өзіндік, яғни тиесілі тұлғадан ажырамайды;
2) мүліктік емес сипаты бар, яғни материалдық (мүліктік) мазмұны
болмайды;
3) абсолютті құқықтың сипатына жатады, яғни бұл құқықтарды ешкім де
бұза алмайды;
4) бұл құқықтар ешкімге тапсырылмайтын, әрі өзгеге берілмейтін құқық.
Аталған белгілерге қарап, мүліктік қатынастар тұлғаның өзінің ыңғайына
қарай қалыптасып, ал мүліктік емес өзіндік игіліктер жеке тұлғадан
ажырамайтындығын көреміз.
Азаматтық кодекс мүліктік емес өзіндік игіліктерді азамат туған сәтінен
бастап алатын (жеке мүліктік емес өзіндік игіліктердің бірінші деңгейі)
және азаматқа заң арқылы берілетін (жеке мүліктік емес өзіндік игіліктердің
екінші деңгейі) деп бөлінеді.
Мүліктік емес өзіндік құқықтардың мүліктік құқықтарды иеленушілерімен
байланыс дәрежесіне қарап, мүлікке қатысы жоқ мүліктік емес өзіндік құқық
және мүлікпен байланысы бар мүліктік емес өзіндік құқықтар деп ажыратамыз.
Мүліктік емес өзіндік құқықты көздеген мақсатына қарай мынадай түрлерге
бөлуге болады:
1) азаматтың өмір сүруін қамтамасыз ететін мүліктік емес өзіндік
құқықтар (мысалы, өмір сүру құқығы, денсаулық сақтау құқығы және
т.б.);
2) ааазаматтың әлеуметтік жағдайын қамтамасыз ететін мүліктік емес
өзіндік құқықтар (мысалы, есім алу құқығы, жеке өміріне құқығы
және т.б.).
2. Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қорғаудың түсінігі
АК-тің 143-бабына сәйкес ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік
беделді азаматтық-құқықтық қорғау былайша жүзеге асады, яғни азамат немесе
заңды тұлға өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне
кір келтіретін мағлұматтарды, егер ондай мағлұматтарды таратушы адам
олардың шындыққа сай келетіндігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске
шығаруды талап етуге құқылы.
АК-тің 143-бабында теріске шығару ұғымы ашып көрсетілмеген, тек ар-
намыс, қадір-қасиетке немесе іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтар
деп қана жанама түрде айтылған.
Ар-намыс дегеніміз тұлғаның (азамат немесе заңды тұлға) рухани және
әлеуметтік болмысына берілетін қоғам бағасы. Ал, қадір-қасиет дегеніміз
тұлғаның өзін-өзі бағалауы, оның жеке сапаларын сезінуі, қабілет қарымын
көре білуі, дүниетанымын, қоғамдағы орны мен борышының маңызын іштей
түсінуі, өзін-өзі бағалау тұлғаның моральдық және басқа сапаларын
бағалаудағы әлеуметтік маңызды түйіндерге негізделеді.
Іскерлік бедел тұлғаның кәсіби іскерлік (өндірістік, мамандық) қабілеті
жөнінде қалыптасқан қоғамдық пікір.
Азаматтық кодекстің 143-бабына сәйкес сот арқылы мынадай мағлұматтар,
атап айтқанда:
1. ар-намыс пен қадір-қасиетке кір келтіретін;
2. жауапкер арқылы таратылған;
3. шындыққа сәйкес келмейтін мағлұматтар теріске шығарылады.
Аталған талаптардың жиынтығы ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлікке
қатысты құқық қатынастарын қорғаудың жалпы негізін құрайды.
Қазіргі кезде сот тәжірибесі мен ғылыми пікірге сүйенсек, баспасөзде,
радио және теледидар хабарларында, кино бағдарламаларында және басқа
бұқаралық ақпарат құралдарында кір келтіретін мағлұматтардың
жарияланатындығын көреміз. Сондай-ақ қызмет мінездемесінде, жария түрде
сөйлеген сөздерде, лауазымды тұлғаға байланысты жасалған мәлімделемелерде
немесе бір немесе бірнеше тұлғаның атына бағытталған ауызекі әңгімелерде
ондай кір келтірмеушілік кездесетіні белгілі болып отыр.
Заңда әлгіндей мағлұматтарды таратудың нысандарына қатысты арнайы
талаптар қаралмаған. Дейтұрғанмен ондай кір келтіретін фактілердің кез
келген сипатта көрінуі оны теріске шығаруға жеткілікті негіз болады.
Кір келтіретін мағлұматтар деп азаматтың (ұйымның) қолданып жүрген заң
мен моральдық принциптерді бұзуы туралы (әділетсіздікке бару, ұжымда,
тұрмыста теріс қылықтар жасау, өндірістік шаруашылық және қоғамдық
қызметтерді, беделді қаралау және т.б. туралы) олардың абыройы мен ар-
намысына негізсіз нұқсан келтіруді айтады.
Демек, азамат немесе ұйым туралы кез келген кір келтіретін мағлұматты
шындыққа жанаспайды дей алмаймыз. Ал құқықтық немесе моральдық жағдайы
байыбына теріс бағалаған хабарлар жөнсіз кінәлауды білдіреді. Егер мағлұмат
ар-намысқа, қадір-қасиетке тимесе, онда ол бейтарап сипатқа ие болады,
яғни, оны АК-тің 143-бабына сәйкес теріске шығаруға негіз болмайды.
Азамааттың ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтар қатарына баспасөзде жарияланған теріс мағлұматтар,
радио және теледидар арқылы және басқа бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
берілген хабарлар, қызмет, мінездемесіне және басқа мінездемелерде, жария
сөз сөйлеуде, түрлі ұйымдар мен лауазымды тұлғаларға бағытталған, оның
ішінде ауызекі түрде айтылған хабарлар жатады. Ауызекі нысандағы мағлұмат
бір немесе бірнеше тұлғаға қатысты болуы мүмкін.
АК-тің 143-бабында кір келтіретін мағлұматтардың теріске шығарылуының
арнайы тәртібі бекітілген. Бұл орайда бұқаралық ақпарат құралдарында
азаматқа және заңды тұлғаға қатысты кір келтірушілік мағлұмат жарияланса,
онда олар өз кезегінде бұзылған құқығы мен заңды мүддесін қорғау үшін сол
аталған бұқаралық ақпарат құралында дәлелді жауабын тегін жариялауға
құқылы.
Егер аталған мағлұматтар ұйымнан шыққан құжат болса, бұл құжаттағы
мағлұматтардың шындыққа сай келмейтіндігі туралы тиісті адамға міндетті
түрде хабарлана отырып, мұндай құжат алмастырылуға немесе кері сұратып
алынуға тиіс. Өзге реттерде теріске шығару тәртібін сот белгілейді. (АК-тің
142-бабының 2-тармағы).
Мағлұматтарды теріске шығару жөнінде берілген талап арызда көрсетілген
жауапкер осы мағлұматты таратқан адам не тұлға болып табылады. егер
мағлұматты теріске шығару жөніндегі талап қою бұқаралық ақпарат құралдарына
қатысты болса, онда тиісті бұқаралық ақпарат құралының редакциясы мен
кінәлі автор жауапкер болады. Жарияланымдарда және басқалай таратылған
әлгіндей мағлұматтарға байланысты автор көрсетілмесе (мәселен, редакциялық
мақала), онда іс бойынша сол бұқаралық ақпарат құралы жауапкер болады.
Қызмет мінездемелерінде жол берілген кір келтірушілік мағлұматтарына
мінездемені берген және оған қол қойған адам немесе заңды тұлға жауапкер
болып табылады.
Азаматқа немесе заңды тұлғаға қатысты олардың ар-намысына, қадір-
қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтар таратылған
болса, олар мұндай мағлұматтарды теріске шығарумен бірге олардың
таратылуымен өздеріне келтірілген залалдың немесе моральдық зиянның орнын
толтыруды талап етуге құқылы. Егер азаматтың немесе заңды тұлғаның ар-
намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін
мағлұматтарды таратушыны анықтау мүмкін болмаса, өзі жөнінде осындай
мағлұматтар тараған адам таратылған мағлұматтарды шындыққа сай келмейді деп
тануы туралы сотқа шағымдануға құқылы.
Егер жауапкер соттың шешімін орындамаса, сот оған тәртіп бұзғаны үшін
бюджеттің кірісіне өндіріліп алынатын айыппұл салуға құқылы. Айыппұл
азаматтық іс жүргізу заңдарында белгіленген тәртіп пен мөлшерде салынады.
Айыппұл төлеу тәртіп бұзушыны сот шешімінде көзделген әрекетті орындау
міндетінен босатпайды.
Адамның құқықтарымен қадір-қасиетін қорғау БҰҰ Жарғысында баянды
етілген. БҰҰ-ның адам құқықтары жөніндегі Комиссиясы өзінің алғашқы
бастамаларының бірі ретінде Адам құқықтары туралы халықаралық билль
жасауды қолға алды. Осыдан кейін, 1948 жылы 10 желтоқсанда қабылданған Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы және адам құқықтары жөніндегі
кейінгі халықаралық фактілер қорғалатын құқықтар мен бостандықтардың
ауқымын айтарлықтай ұлғайтты.
Қазақстан Республикасында адам құқықтары мен бостандықтары
Конституцияға сәйкес танылады және оларға кепілдік беріледі. Адам құқықтары
мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолюттік деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады.
Құқықтық мемлекет құру азаматтың мемлекет алдындағы жауапкершілігін
ғана емес, сондай-ақ мемлекеттің азамат алдындағы жауапкершілігін де
күшейтуді көздейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында адам мен азаматтың айыруға
болмайтын құқықтарына арналған арнайы ІІ бөлім бар. ҚР Конституциясы
азаматтардың барынша маңызды өзіндік құқықтары мен бостандықтарын атап
көрсетеді, олардың жүзеге асырылуына және құқық бұзушылықтан тиімді
қорғалуына кепілдік береді. Бұл - өмір сүру құқығы; денсаулықты сақтау
құқығы; жеке өміріне қол сұқпаушылық құқығы; өзіндік және отбасы құпиясын,
өзінің ар-намысы мен қадір қасиетін қорғау құқығы; тұрғын үйге қол
сұқпаушылық құқығы; ар-ождан бостандығы, еңбек бостандығы құқығы және
т.с.с.
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары заңмен ғана шектелуі
мүмкін және оның өзінде де ол конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық
тәртіпті, халықтың денсаулығы мен ізгілігін қорғау мақсаттарына қажет
болатын щамада шектелуі мүмкін.
Азаматтардың мүліктік емес өзіндік құқықтарын Конституцияда баянды ете
отырып, мемлекетосы арқылы оларды құқықтық реттеуді, яғни құқықтың түрлі
салаларының көмегімен реттеуді қамтамасыз етеді. Мәселен, азаматтардың
мүліктік емес өзіндік құқықтарын қорғау функциясын азаматтық құқықпен
қатар, құқықтың қылмыстық, әкімшілік, отбасылық, еңбек құқығы секілді
салалары атқарады.
Азаматтық заңдар мүліктік емес өзіндік қатынастардың екі тобын реттейді
және қорғайды: мүліктік қатынастармен байланысты мүліктік емес өзіндік
қатынастар және мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мұліктік емес өзіндік
қатынастар.
Мүліктік қатынастармен байланысты мүліктік емес өзіндік қатынастарды
азаматтық құқық нормалары реттеп отырады, өйткені мүліктік емес өзіндік
қатынастардың өмір сүруінің өзі субъект үшін мүліктік қатынастар пайда
болуының мүмкіндігі мен керектігін көздейді.
Мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес өзіндік қатынастарды
азаматтық заңдар реттеп отырады, өйткені бұл заң актілерінде өзгеше
көзделмеген не материалдық емес өзіндік қатынастардың мәнінен туындамайды.
Мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес өзіндік қатынастар
дегеніміз – бұл рухани немесе материалдық емес игіліктерге қатысты
қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Сонымен, егер мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес
өзіндік қатынастар отбасылық, еңбек, әкімшілік және басқа құқық салаларының
нормаларымен реттелген болса, онда олар азаматтық құқықтың нысанасына
кірмейді. Қалған жағдайлардың барлығында оларды азаматтық құқық нормалары
реттейді.
Мүліктік емес өзіндік құқықтарды реттеуде азаматтық құқықтың
мүмкіндіктері шексіз емес. Сондықтан АК-да мүліктік емес өзіндщік
құқықтарды құқықтық реттеудің біртұтас жүйесі жоқ. АК мүліктік емес өзіндік
құқықтардың ірге қалаушы актісі бола отырып, АК мүліктік емес өзіндік
құқықтардың бүкіл алуан түрлілігін көрсете алмайды.
АК-ның 115-бабына сәйкес, азаматтық құқықтар объектілеріне мүліктік
игіліктермен және құқықтармен қатар, мүліктік емес өзіндік игіліктер мен
құқықтар жатқызылған; жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, игі
атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы
құпиясы, есім алу құқығы, автор болу құқығы, шығармаға қол сұқпау құқығы
және басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар жатады.
Бұл арада мүліктік емес өзіндік құқықтардың есім алу құқығы, еркін
жүріп тұру және тұрғылықты жерді таңдау құқығы секілді түрлері АК-ның 15
және 16-баптарымен реттеледі.
Мүліктік емес өзіндік құқықтардың негізгі сипатты белгілері мыналар:
1. олар, абсолютті, яғни белгілі бір уәкілетті тұлғаға оның мүліктік
емес өзіндік құқықтарын да болсын құқық бұзушылықтан қалыс қалуға
міндетті тұлғалардың белгісіз тобы қарсы тұрады;
2. олар бөлінбейді, яғни заң бойынша қарастырыцлатын құқықтардың
азаматтық құқықтық қатынастардың бір субъектілерінен екіншісіне
ауысуына жол берілмейді. Мәселен, АК-ның 116-бабының 4-тармағы
былай деп көрсетеді: Мүліктік емес өзіндік игіліктер мен
құқықтар заң актілерінде белгіленген реттерді қоспағанда, өзге
әдіспен берілмейді және ауыспайды. Заңда көзделген жағдайларда
және тәртіпте басқа заңды тұлғаға берілуі мүмкін фирмалық атау,
тауар белгісі және т.с.с. заңды тұлғаға тиесілі игіліктер ғана
бұл қағидаға жатпайды;
3. олар, мүліктік мазмұнынан айрылған, яғни өзіндік, мүліктік емес
сипатта болады. Олардың экономикалық немесе құндық мазмұны жоқ;
4. олар азаматтың немесе заңды тұлғаның жеке басымен тығыз
байланысты. Бұл игіліктердің кейбіреуі азамат туылған кезден
бастап пайда болып, ол өлген соң тоқтатылады;
5. олар осы игіліктердің иелерінен ажырағысыз, яғни нақты жеке
немесе заңды тұлғаға нақты мүліктік емес өзіндік құқықтар тиесілі
(өз есіміне, өзінің ар-намысына және қадір-қасиетіне, өз атауына
тәне т.с.с. құқық);
6. бұл игіліктер қандай да болсын азаматтық-құқықтық мәмілелердің
нысанасы бола алмайды, өйткені өркениетті адамзат қоғамының өмір
сүруі және дамуы жағдайларында жеке адамның өмірі, денсаулығы,
есімі, ар-намысы, қадір-қасиеті тауар бола алмайды.
Сонымен, мүліктік емес өзіндік құқықтар дегеніміз – бұл мүліктік емес
сипаттағы игілікке құқық. Мұнда экономикалық мазмұны жоқ және иесінің жеке
басынан ажырағысыз, қолданыстағы заңдар таныған, реттейтін және қорғайтын
игіліктер мен бостандықтарды мүліктік емес өзіндік құқықтар ретінде
түсінеді.
Мүліктік емес сипаттағы игіліктерге мүліктік емес өзіндік құқықтар
пайда болады және тиісінше, олар, негізінен алғанда, жәбірленушінің
бұзылған мүліктік жағдайын қалпына келтіруді мақсат етпейтін әдістермен
қорғанады. АК-ның 9-бабына сәйкес мұндай әдістерге мыналар жатады:
құқықтарды мойындау, құқық бұзылғанға дейінгі болған жағдайды қалпына
келтіру, құқықты бұзатын немесе оның бұзылу қаупін туғызатын әдістерге
тыйым салу. Бірақ мүліктік емес өзіндік құқықтарды бұзылған адамның, осы
шаралардан басқа, АК-ның 141-бабының 1-тармағына сәйкес, моральдық
зардаптарын өтеуге құқығы бар, бұл бұрын қолданылған Қазақ КСР Азаматтық
кодексінде көзделмеген болатын.
Бұл шара көптеген шетелдерде бұрыннан қолданылатын, бірақ ТМД елдерінде
ол тек 1991 жылдан бастап, яғни Азаматтық заңдардың негіздері қабылданған
кезден бастап енгізілді. Мәселен, Негіздердің 131-бабында тұңғыш рет
моральдық зиян ұғымына анықтама беру, сондай-ақ оны өтеу жағдайлары мен
әдістерін бекіту әрекеті жасалды. АК-ның қабылдауымен моральдық зиян санаты
толығымен заңдастырылды.
Соңғы жылдары заң әдебиеттерінде моральдық зиян ұғымына және моральдық
зиянның өтемі проблемаларына біршама көңіл бөлінуде.
Кең мағынада алғанда, жеке адамға оның құқықтарын бұзатын іс-әрекеттер
арқылы тән азабын немесе жан азабын келтіруді моральдық зиян деп түсінеді.
ҚР Жоғарғы Соты Соттардың моральдық зиянды өтеу жөніндегі заңдарды
қолдануы туралы 2001 жыл 21 шілдедегі №3 Нормативтік қаулысында біздіңше,
моральдық зиян ұғымына барынша толық әрі дұрыс анықтама және түсінік
берген. Мәселен, қаулының 3-тармағында былай деп айтылған: азаматтың
тиесілі мүліктік емес өзіндік құқықтары мен игіліктерін құқыққа қайшы
жолмен бұзу, кемсіту немесе олардан айыру нәтижесінде оның шегетін жан
азабын немесе тән азабын моральдық зиян деп түсіну керек. Жәбірленуші
өзіне қарсы жасалған құқық бұзушылықтар нәтижесінде бастан кешетін қорлану,
ашулану, қысымшылық көру, ашу-ыза, ұят, түңілу, залал шегу, жайсыздық
сезімдерін адамның сезімдік-ерік толғаныстары ретіндегі жан азабы деп
түсінген жөн. Азаматтың өзіне қарсы құқыққа қайшы жолмен күш қолдану немесе
денсаулығына нұқсан келтіру арқылы жасалған әрекеттен қиналуын тән азабы
деп түсіну керек.
Моральдық зиянды өтеу материалдық емес игіліктер мен мүліктік емес
өзіндік құқықтарды қорғау құралдарының бірі болып табылады. моральдық зиян
тек ақшалай түрде өтеледі, ал өтемнің мөлшерін сот анықтайды. Сондықтан
әрбір нақты жағдайда моральдық зиян өтемінің мөлшерін анықтау жәбірленуші
үшін үлкен рөл атқарады. Алайда, құқық қорғаудың мұндай құралын қолдану іс
жүзінде белгілі бір қиындықтар тудырады. ҚР Жоғарғы Сотының №3 Нормативтік
қаулысында былай деп тікелей анықталған: моральдық зиян өтемінің ақшалай
мөлшерін анықтауда судьялар жәбірленушіге келтірілген жан азабының немесе
тән азабының ауырлығында берілетін субъективтік бағаны, сондай-ақ
объективтік мағлұматтарды да, атап айтқанда: біріншіден, мүліктік емес
өзіндік құқықтар мен игіліктердің өмірлік маңыздылығын (адамның өмірі,
денсаулығы, ар-намысы және қадір-қасиеті, жеке бостандығы, тұрғын үйге қол
сұқпаушылық); екіншіден, жәбірленушінің бастан кешкен азабының дәрежесін
(кісі өлтіру немесе денеге зақым келтіру, бас бостандығынан немесе жұмыстан
айыру, жақын туыстарынан айырылу және т.с.с.); үшіншіден, моральдық зиянды
өтеу үшін оның болуы қажетті жағдайларда зиян келтірушінің кінәсінің
нысанының (қасақана істеу немесе абайсыздық) да назарға алуы тиіс.
Егер моральдық зиянды өтеу мөлшерін сот азаматтың мүліктік емес өзіндік
құқықтарының бұзылуына байланысты нақты мән-жайлардың барлығын ескерген
болса, соральдық зиянды ақшалай өтеу мөлшерін, әділ әрі жеткілікті деп
есептеу керек.
АК-ның 143-бабының 6-тармағына сәйкес, азаматқа немесе заңды тұлғаға
қатысты олардың ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтар таратылған болса, олар мұндай мағлұматтарды теріске
шығарумен бірге, олардың таратылуы арқылы өздеріне келтірілген залалдың
немесе моральдың зиянның орнына толтыруды талап етуге құқылы.
Сот моральдық зиянды өтеу жөніндегі талапты жеке, сондай-ақ мүліктік
залалды өтеу туралы талаппен бірге қарауы мүмкін, өйткені қолданыстағы
заңдарға сәйкес келтірілген моральдық зиян үшін жауапкершілік мүліктік
залалдың орнын алуына тікелей байланыста болады, сондықтран мүліктік
жауапкершілікпен қатар немесе дербес қолданылуы мүмкін.
Моральдық зиян өтелуге тиісті зияннан тәуелсіз өтеледі.
Мүліктік емес өзіндік құқықтар бір мезгілде бұзылған жағдайда мүліктік
емес өзіндік құқықтардың бұзылғаны үшін жәбірленушіге тиесілі өтем ескеріле
отырып, м.ліктік зиянның орнын толтыру мөлшері ұлғаяды (АК 142-бабы).
Сонымен қатар, олардың қандай мән-жайларда немесе қандай әрекеттермен
(әрекетсіздікпен) келтірілгенін; зиян келтіруші кінәсінің дәрежесін, оның
денсмаулық жағдайын, отбасылық, тұрмыстық, материалдық және назар аударуға
тұрарлық басқа да жағдайларды анықтау қажет.
АК-ның 187-бабының 1-тармағына сәйкес, моральдық зиянды өтеу жөніндегі
талаптарға талап қою мерзімі таралмайды, өйткені олар мүліктік емес өзіндік
құқықтардың бұзылуынан туындайды.
Жәбірленуші тарап моральдық зиянды өтеу жөнінде талап қою барысында
өтем мөлшерін дербес бағалайды, яғни оның ақшалай сомасын көрсетеді. Ұзақ
уақыт бойы кеңістік социалистік Қазақстанда моральдық зиян мүлде жатпайды
деп есептелді, өйткені құқықтарымен, игіліктерімен, бостандықтарымен қоса
алғанда, адамның жеке басын ақшамен бағалауға болмайды деп жансақ айтылып
келді. Бұл жағдайда әңгіме адамның жеке басын бағалауда емес, оның жеке
басына келтірілген моральдық зиянды (залалды) бағалау жөнінде болып отыр
ғой. Слндықтан алыс шетелдердің тәжірибесін зерттеу негізінде біртіндеп
және қоғамдық санада, сондай-ақ заң шығарушылардың осы мәселенің шешілуіне
көзқарасында да бетбұрыс туды.
Заң шығарушылар моральдық зиянды ақшалай түрде өтеуді қолдайды, алайда
бұл материалдық емес өзіндік игіліктің құндық баламасы бола алмайды.
Егер АК-да өзгеше жағдай көзделмесе, құқық бұзған адамның кінәсына
қарамастан, мүліктік емес өзіндік құқықтар қорғалуға тиіс. Алайда өзін
қорғау туралы талап қойған адам өзінің мүліктік емес өзіндік құқықтарының
бұзылуы фактісін дәлелдеуге тиіс. Оның үстіне АК-ның 141-бабының 4-
тармағында жәбірленушіге мүліктік емес өзіндік құқықтары бұзылуының
зардаптарын жоюды таңдау құқығын беретін маңызды ереже бар. Жәбірленуші
өзінің қалауы бойынша:
- құқық бұзушыдан бұзылу зардаптарын жоюды;
- не құқық бұзушының есебінен өз бетінше қажетті әрекеттер жасауды;
- не олардың орындалуын үшінші жаққа тапсыруды талап ете алады.
Азаматтық құқықтардың қорғалуы заң шығарушылардың құқық қорғау
құралдарын жасап шығаруына байланысты. Мұндай құралдардың тізбесі АК-ның
143-бабында келтірілген. Мәселен, азамат немесе заңды тұлға өзінің ар-
намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір келтіретін
мағлұматтарды, егер ондай мағлұматтарды таратушы адам олардың шындыққа сай
екенін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске шығаруды талап етуге құқылы.
Мұнда заң шығарушылар былай деп белгілейді: ар-намысын, қадір-қасиетін және
іскерлік беделін қорғауды талап ететін адамдар оларға кір келтіретін
мағлұматтардың жалғандығын теріске шығаруға міндетті емес, яғни жәбірленуші
ақталуға тиісті емес. Заң оның адалдығының шүбәсыздығын анықтайды.
Керісінше, мұндай мағлұматтарды таратқан адам оның шындыққа сай келетінін
дәлелдеуге міндетті. Егер осындай мсағлұматтарды таратқан адам оның
шындыққа сай келетінін дәлелдеуге міндетті. Егер осындай мағлұматтарды
таратқан адам оның шындыққа сай келетінін дәлелдесе, онда жәбірленуші тарап
беретін талап сотта қанағаттандырылмай қалады. Ар-намысты, қадір-қасиетті
және іскерлік беделді қорғау жөніндегі талаптарды сот қана қарайды.
Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді сот арқылы қорғау -
азаматтар мен заңды тұлғаларды олардың ар-намысына, қадір-қасиетіне және
іскерлік беделіне кір келтіретін әр түрлі жалған өсектерден қорғаудың басты
құралдарының бірі.
Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел санаттарына қатысты
азаматтық құқық ғылымында айтарлықтай бірдей пікір қалыптасты.
Ар-намыс дегеніміз – бұ адамға берілген қоғамдық баға, оның рухани және
әлеуметтік қасиеттерінің өлшемі.
Қадір-қасиет дегеніміз – адамның өз қасиеттеріне, қабілеттеріне,
дүниетанымына, өзінің қоғамдағы маңызына өзі іштей беретін баға.
Іскерлік бедел дегеніміз – адамның іскерлік (өндірістік, кәсіби) қадір-
қасиетіне қоғамдық пікір беретін тұрақты оң баға. Заң ар-намысқа, қадір-
қасиетке және іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарды теріске шығару
жолымен жеке адамды қорғауды көздейді.
Белгілі бір мән-жайлардың бар-жоқтығын білдіретін ақпаратты немесе
тұжырымды сипаттайтын кез келген мағлұматтар жөніндще болып отырған жоқ. АК-
ның 143-бабы адамның моральдық баға беруге тұратын қасиеттері, сапалары, іс-
қимылдары туралы жалған мағлұматтарға, яғни айналадағылардың көз алдында
адамның моральдық бағасын кемітетін жалған мағлұматтарға қарсы қорғануда
ғана қолданылады. Сонымен, заң, біріншіден, ар-намысқа, қадір-қасиетке,
іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарға қарсы; екіншіден, жауапкер
таратқан; үшіншіден, шындыққа сай келмейтін жалған мағлұматтар таратудан
қорғануды көздейді.
Сот тәжірибесінде азаматтар мен заңды тұлғалар ар-намысын, қадір-
қасиетін және іскерлік беделін қорғау жөніндегі заңдардың қолданылуы
туралы 1992 жылы 18 желтоқсандағы ҚР Жоғарғы Соты Пленумының №6 Қаулысында
аталған жағдайлардың әрқайсысын қалай түсіну керектігі баяндалған.
Заңдарды сақтау, қоғамның моральдық принциптері тұрғысынан қарағанда,
қоғамдық пікірдегі немесе жекелеген азаматтардың пікіріндегі азаматтың
немесе ұйымның ар-намысы мен қадір-қасиетін кемсітетін, шындыққа сай
келмейтін мағлұматтар кір келтіретін мағлұматтар болып табылады.
Ар-намысқа, қадір-қасиетке және іскерлік беделге кір келтіретін
мағлұматтарды тарату бұқаралық ақпарат құралдарын пайдаланып, оларды
баспасөзде жариялауды, радио, теледидар арқылы хабарлауды, әр түрлі
ұйымдарға, лауазымды адамдарға немесе ең болмағанда бір адамға арналған
қызметтік және өзге мінездемелерде, жария сөздерде, мәлімдемелерде
баяндауды білдіреді.
Оларды бөгде тұлғаларға хабарлауды да ар-намысқа, қадір-қасиетке және
іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарды тарату деп түсіну керек.
Мағлұматтарды тікелей өзіне қатысты адамға беру оларды тарату болып
есептелмейді. Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделге кір
келтіретін жалған мағлұматтарды мемлекеттік, сот-тергеу, прокурорлық және
т.с.с. органдарға хабарлауды да оларды таратуға жатқызу керек.
АК-ның 143-бабына сәйкес, азаматтық істерді қарауда мына жағдайларды
жан-жақты анықтау оларды теріске шығару жөнінде талап қойылған
мағлұматтарды таратылған ба; олар азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне,
ұйымның іскерлік беделіне кір келтіре ме; бұл мағлұматтар шындыққа сай келе
ме?
АК-ның 143-бабы бұқаралық ақпарат құралдарында таратылған кір
келтіретін мағлұматтарды теріске шығарудың арнайы тәртібін белгілейді: олар
сол бұқаралық ақпарат құралдарында тегін теріске шығарылуы тиіс. Бұған
қоса, бұқаралық ақпарат құралдарында оның құқықтарын немесе заңды
мүдделеріне нұқсан келтіретін мағлұматтар жарияланған азамат немесе заңды
тұлға нақ осы бұқаралық ақпарат құралдарында өз жауабын тегін жариялауға
құқылы болады. Бұл тұлғаның шеккен азабының өтемі үшін оның сомасы емес,
жәбірленушінің әділдігі ресми түрде танудың маңыздылығын көрсетеді.
Бұл айтылғандар, алайда, жеке немесе заңды тұлғалар теріске шығаруды
басқа бұқаралық ақпарат құралдарында (мысалы, басқа газеттерде, радио мен
теледидардың басқа арналары бойынша) жариялай алмайды дегенді білдірмейді.
Заң шығарушылар нақ сол бұқаралық ақпарат құралдарында дегенде олардың
тегін жариялануын көздеген; басқа құралдарда теріске шығару ақылы негізде
жүзеге асырылады.
Мұндағы жалпы ереже мынадай: бұқаралық ақпарат құралдарында таратылған
мағлұматтар сол бұқаралық ақпарат құралдарын арқылы теріске шығарылуы тиіс.
Егер бұқаралық ақпарат құралдары бұлайша жариялаудан бас тартатын болса, не
оны бір ай ішінде жарияламаса, не оны жойып жіберсе, онда азамат немесе
заңды тұлға теріске шығаруды жариялау туралы сотқа талап қоюға құқылы және
ол сотта қаралуы тиіс. Егер соттың шешімі орындалмаса, онда сот тәртіп
бұзушыға бюджеттің кірісіне алынатын айыппұл салуға құқылы. Бұл жағдайда
айыппұл ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қалпына келтіру
жөніндегі сот шешімінің орындалуын қамтамасыз ететін құрал болып табылады.
Айыппұл ар-намыстың, қадір-қасиеттің, іскерлік беделдің бұзылғаны үшін
жауапкершілік өлшемі емес, ол құқық бұзушылықтың өзі үшін салынбастан, сот
шешімінің орындалмағаны үшін мемлекет кірісіне өндіріп алынады. Айыппұл
азаматтық іс жүргізу заңдарында белгіленген тәртіп пен мөлшерде салынады.
Оны төлеу тәртіп бұзушыны сот шешімінде көзделген әрекетті орындау
міндетінен босатпайды (АК-ның 143-бабының 5-тармағы).
Егер ұйымнан шығатын құжатта азаматтың немесе заңды тұлғаның ар-
намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтар
болса, мұндай құжат алмастырылуы немесе хабар иесіне бұл құжаттағы
мағлұматтардың шындыққа сай келмейтіні туралы міндетті түрде хабарлау
арқылы қайтарып алынуы тиіс. (Мысалы, егер заңды тұлға туралы қате
мағлұматтар хабарланса немесе азаматқа жуыспайтын мінездеме берілген
болса).
Өзі жөнінде оның ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне
кір келтіретін мағлұматтар таратылған азамат немесе заңды тұлға мұндай
мағлұматтарды теріске шығарумен қатар, мағлұматтар тарату арқылы
келтірілген залалдың орнын толтыруды талап етуге құқылы.
Құқығы бұзылған адамның шеккен шығындарын, сондай-ақ егер бұл адамның
құқығы бұзылмаған жағдайда алынбай қалған табысын (айырылып қалған пайда)
залал деп түсінеді. Мысалы, азамат жөнінде оның ар-намысына және қадір-
қасиетіне кір келтіретін мағлұматтар жарияланған. Бұқаралық ақпарат
құралдарындағы осындай жарияланымнан кейін ол лауазымынан босатылады.
Мұндай азамат нақ сол бұқаралық ақпарат құралдарында осы мағлұматтарды
теріске шығаруды талап етуге, сондай-ақ өзін лауазымнан шеттеткен уақыт
ішінде алынбай қалған жалақының өтемін және келтірілген моральдық зиян үшін
өтем төлеуді талап етуге құқылы.
Егер осындай мағлұматтарды таратқан адам беймәлім болса және оны
анықтау мүмкін болмаса, онда өзі жөнінде мәліметтер таратылған азамат
немесе заңды тұлға таратылған мағлұматтарды шындыққа сай келмейді деп тану
туралы өтінішпен сотқа қайырылуға құқылы.
Азаматтық заңдар бойынша ҚР азаматының жеке бастың құпиясын сақтау,
оның ішінде хат алысу, телефон арқылы сөйлесу, күнделіктер, естеліктер,
жазбалар, ішкі жан сыры, бала асырап алу, туу құпиясын, дәрігерлік және
адвокаттық құпияны, салымдар құпиясын сақтау құқығы бар (АК-ның 144-бабы).
Күнделіктерді, естеліктерді, жазбаларды және басқа құжаттарды
жариялауға автордың келісімімен ғана, ал хаттарды жариялауға – олардың
авторы мен адрес иесінің келісуімен ғана жол беріледі. Аталған адамдардың
біреуі қайтыс болған жағдайда құжаттар оның артында қалған жұбайының және
балаларының келісуімен, ал егер тірі жұбайы немесе балалары жоқ болса –
басқа туыстарының не осы өзіндік заттар қолында сақталған азаматтырдың
келісуімен жариялануы мүмкін.
АК-да, сонымен қатар, өз бейнесіне құқықты қорғайтын нормалар бар. 145-
бапта былай деп айтылған: Қандай да бір адамның суреттік бейнесін оның
келісуінсіз, ал ол қайтыс болған жағдайда – мұрагерлерінің келісуінсіз
пайдалануға ешкімнің де құқығы жоқ. Басқа адам бейнеленген бейнелеу
туындыларын (сурет, фотосурет, кинофильм) – бейнеленген адамның келісуімен,
ал ол қайтыс болғаннан кейін – оның балары мен артында қалған жұбайының
келісуімен ғана жариялауға, қайта шығаруға және таратуға жол беріледі.
Бұған мынадай екі жағдай кірмейді: біріншісі – бейнелеу туындысын
жариялауға, қайта шығаруға белгіленген заң актілері жол беретін жағдайда;
екіншісі – бейнеленген адам ол үшін ақы алып кескінделген жағдайда. Бұл екі
жағдайда бейнеленген адамның келісуі талап етілмейді.
АК-ның 146-бабына сәйкес, азаматтың тұрғын үйіне қол сұғылмау құқығы
бар, яғни заң құжаттарында көзделгеннен басқа реттерде (мысалы, егер тінту
жүргізуге прокурордың рұқсаты немесе мүлікті тәркілеу туралы соттың шешімі
болса) азаматтың тұрғын үйіне өзінің еркінен тыс баса-көктеп кірудің кез
келген әрекетін тыюға құқығы бар. Қалған жағдайлардың барлығында онда
тұратын адамдардың еркінен тыс тұрғынг үйге баса –көктеп кірудің кез келген
әрекеті заңмен жазаланады.
Ар-намыс- бұл қоғамдық пікір жағынан тұлғаның әлеуметтік мәнді оң
бағасы. Қадір-қасиет бұл тұлғалардың моральдық, кәсіби немесе өзгеде
қасыиеттерін өзіндік бағалауы. Осылайша ар-намыс азаматтың немесе ұйымның
қадір-қасиет өлшемі сияқты болып табылады. Іскерлік бедел бұл кәсіби қадір-
қасыиет немесе тұлға кемшілігі (азамат немесе ұйым) жайлы қалыптасқан
қоғамдық пікір. Азаматтың қадір-қасиеті және ар-намысы түсінігін
қалыптастыратын қатынас саласы, заңды тұлғаның қадір-қасиеті және ар-
намысы белгілерін қалыптастыратын қатынасқа қарағанда ауқымдырақ. Яғни,
адами, ұлттық, кәсіби, әйелдік және еріктік жеке бастың қадір-қасиеті
түсінігі қалыптасқан. Бұлардың ішінде негізгі орынды адамдық қадір-қасиет
идеясы алады. Яғни, адамды жоғары қоғамдық құндылық деп тану.10
Бұл идеяның іс-жүзіне асуы қоғамның рухани негізі және ізгілікті
саулығының дәлелі болып табылады. Адами қадір-қаситетті қорғау сыйлау,
кепілдемелеу- бұл адамның негізгі өмірлік құқығын қорғау және сыйлау оған
лайықты өмір жағдайын қамтамасыз ету, оған жоғары құндылық ретінде қорлау
дегенді білдіреді. Әдебиетте көбінесе адамдар қауымның ар-намысы, қадір-
қасиеті түсінігімен кездесеміз (ұлт, класс, кәсіби одақ, партия т.б.)
дегенімен кез-келген қауымның ар-намыс қадыр-қасиеті егер бұл қауымдастық
заңды тұлға құқықтарын иемденген жағдайда ғана азаматтық құқықтық қорғауға
жатады. Азамат қайсы бір қауымдастықтың өкімі ретінде жеке ар-намысы және
қадір-қасиетін қорғауды талап ете алады, бірақ бұл қауымдастықтың бүтіндей
ар-намысы және қадір-қасиетін қорғамайды.
Іскерлік бедел деп жеке және заңды тұлғаның оң бағасын түсінуге болады.
Алдыменен басқа мүліктік айналым қатысушыларымен адал кәсіпкер арасы.
Азаматтарға қатысты іскерлік бедел олардың кәсіби қасиетін қайсы бір
саладағы маман ретінде тиісті бағалауда қоса отырып кең көлемде мазмұн
береді.
Азамат немесе ұйым олардың қадір-қасиетіне ар-намысына іскерлік
беделіне кір келтіретін мәліметтерде егер мұндай мәліметтерді таратушы
олардың шындыққа жанаспайтынын дәлелдей алмаса (АК 152–б) сот бойынша
теріске шығаруды талап етуге құқылы. Осылайша қорғалатын құқықты азаматтың
іскерік беделі оның мінез құлқы жайлы нақты мәліметтер негізінде
қалыптасуын оның көпшілік модальдық бағасы шындыққа сәйкес келуін талап ету
құқығы ретінде анықтауға болады.
Ар-намыс және қадір-қасиетке тұлғаның субъективтік құқықтан шығатын
құқықтық қатынасы абсалюттік болып табылады, денегімен оны бұзу сәтінен
бастап қатыстылықты құқықтық қатынас туындайды. Өйткені бұл жағдайда
субъективтік құқықты бұзбауға міндетті тұлғалардың шектеусіз тобы азаматтың
немесе ұйымның ар-намысын жене қадір-қасиетін қорлаған нақты бір тұлғаға
дейін таралады. Іскерік бедел ар-намыс қадір-қасиетті қорғау тек АК 152-
бабпен ғана емес сондай-ақ басқа да азаматтық құқық институттарымен
қамтамасыз етіледі. Мысалы ар-намыс қадір қасиетті қалпына келтіру келісім
шартты бұзылғандығы мұрагерге қарысы құқықа қайшы әрекеттер жасалғандығы
сотпен анықталғанда жүреді. Дегенмен мұндай жағдайларда қорғау жергілікті
сипатта болады. Ар-намыс және қадыр-қасиетті азаматтық құқықтық қорғаудың
қылмыстық құқықтан айырмашылығы қылмыстық заңнама мен азаматтарды қорлау
және жала жабу бойынша жауапкершілік көзделген. Жала жабу және қорлау бұл
қасақана жасалған әрекет. Ар-намыс және қадір-қасиетті азаматтық құқықтық
қорғау мүмкіндігі кір келтіретін мәліметтер таратқан адамның кінәсінен
байланыссыз.
Ар-намыс және қадір-қасиетті қорғау жайлы іс әр түрлі қозғалады.
Қылмыстық жауапкершілікке тартуға байланысты іс жеке айыптау тәртібінде
қозғалады. Ал азаматтық құқықтық қорғауға байласты талап арыз беру жолымен.
Қылмыстық істі қозғау заңға сай қылмыстық жауапкерішілік алатын азаматтарға
қатысты мүмкін болады. Азаматтық құқықтық тәсілдер ұйымнан сондай-ақ
әрекетке қабілетсіз тұлғалардан іскерлі беделін қадір –қасиетін ар-намысын
қорғауды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Азаматтық заң азаматтардың да
ұйымның да ар-намысы қадір-қасиеті іскерлік беделін қорғайды. Ал қылмыстық
тек азаматтардың. Азаматтық құқықтық қорғау мақсаты мүліктік емес
мүдделердің бұзылуын қалпына келтіру. Қылмыстық құқықтық қорғау мақсаты
алдыменен адамның ар-намысына қадір-қасиетін қорлайтын жалған көрнеу
қасақана түрде таратқан қылмысы үшін тұлғаны жазалау. Ар-намыс қадір-қасиет
және іскерлік беделге кір келтіретін мәліметтер азаматтың немесе ұйымның ар-
намысына қадір-қасиетіне қоғамдық пікірлерде немесе жеке тұлға пікірінде
мораль нормасы іскерлік қарапайымдылық заңды сақтау көз-қарасында нұқсан
келтіретін мәлеметтер болып табылады. Мысалы: кәсіби борышын орындамау
ұлттық айтылулар, алауыздық азаматтың от-басылық борыштың бұзылуы әйел
намысының қорлануы, қылмыс жасау міндеттемелерді орындаудағы әділетсіздік,
жала жабуға қатыстылығы жайлы негізсіз айыптау кір келтірген танылады.
Азаматқа немесе ұйымға кір келтіретін дәлелденбеген мәліметтер жалған
болып табылады. Сондай-ақ жұмыстағы кемшілігіне, қоғамдық орындардағы мінез-
құлқына, ұйымдағы, тұрмыстағы тәртібіне қатысты шындыққа келетін мәліметтер
теріске шығару жайлы талаптарды негізсіз деп таниды. Қолданыстағы заңнама
басқа көптеген шет елдерде кеңінен таралған диффомация түсінігін білмейді.
Ал тек жалған ғана емес сондай-ақ азаматтың немесе заңды тұлғаның ар-
намысын қадір-қасиетін масқаралайтын шындық мәліметтердің де жария
етілуімен таратылады. Диффомация біздің заңнамаларымызға үйлеспейді деген
пікір кеңінен қалыптасқан. Дегенімен көбінесе жариялылыққа тұлғаның
қоғамдық бағалануына әсер етпейтін бірақ терең жан күйзелісін туындататын
шындық мәліметтер берілетінін мойындау қажет (мысалы, азаматтың СПИД пен
ауырғаны жайлы мәлімет). Сондықтан мұндай мәліметтерді жариялауға тек тиым
салуды бекіту мақсатқа сай болып табылады. Кір келтіретін мәліметтерді
тарату азаматтың немесе ұйымның ар-намысы қадір-қасиетіне кір келтіретін
мәліметтер тарату деп олардың кез-келген үшінші жаққа немесе бірнеше
адамға, топқа хабарлауын түсіну қажет. Анықталмаған адамдар шеңберіне
хабарлау кір келтіретін мәліметтерде баспада, радиода, теледидарда басқа
бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалануда, қызметтік мінездемелерде яғни
басқа да баяндамада ұйымнан шығатын өзге де құжаттарда, көпшілік
мазмұндауда арыз және өтініштерде жариялау жолымен жасалуы мүмкін. Үкімнің
мазмұны тергеу органдарының қаулылары жеке шағымдану үшгін ерекше тәртіп
бар басқа да ресми құжаттар кір келтіретін мәліметтер тарататын болып
табылмайды. Кір келтіретін хабарламаны тек сол хабарламаға қатысты адамға
айту, таратылған болып табылмайды. Бұл ережені даусыз деп санауға болмайды.
Шындыққа сай хабарламаның тек өзіне ғана айтылуы таратылған мағынада
болмайды. Дегенмен жәбірленуші үшін бұл өзі жайлы жалған ақпарат бір
адамның біреуі болса да күрделі күйзеліс туындатуы мүмкін. Сондықтан заң
әдебиетерінде мүдделі адамның мәліметтер таратуына тиым салуц өтінішінде
алдын ала талап қою құқығы берілу керегі жайлы ұсыныс айту мақсаты болып
табылады. Кір келтіретін мәліметтер талуы деп олардың жасырын арыздары мен
хаттарда хабарлануын есептеу қажет. АК 152 бабы жәрірленушіні ар-намысы
қадір-қасиетін қорғау үшін жүгінуде тек жасырын хаттардағы ғана емес сондай-
ақ кір келтірген таратушыны анықтау мүмкін болмаған өзге де жағдайларда да
құқық береді. Шындығында жәбірленуші үшін көптеген жағдайда кір келтіретін
мәліметтерді кімнің таратқаны емес таралу фактісі маңызды болып табылады.
Кейде адам жайлы жағымсыз ақпарат тарату мен байланысты мән-жайлар қоғамдық
және өзге де ұйымдардың қарау мәселесі болады. Олармен қабылданған шешім
кір келтіретін мәліметтерді теріске шығару үшін сотқа жүгіну үшін кедергі
болып табылмайды. Сонымен қатар заң жауапкердің талабына сай алдын ала
жүгіну міндеттілігін көздемейді. Тек бұқаралық ақпарат құралдарына
жарияланымды теріске шығару немесе сотпен қарастыруға жауап жайлы талап
қойылады. Осылайша ар-намыс қадір-қасиет іскерлік беделді қорғау үшін
талапты қарастыруда сотқа мыналарды анықтау қажет:
- талапкер даулайтын мәліметтер таратылу орнын алды ма жоқпа;
- ол талапкердің ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтірді ме;
- олар шындыққа сәйкес келеді ме;
Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел жайлы талапқа талап мерзімі
жүрмейді. Осылайша азаматтың ар-намысын қадір-қасиетін іскерлік беделін
өлгеннен кейінде ашылады, ал заңды тұлғаларда олардың қызметі аяқталғаны
мен кейін де өйткені кір келтіретін мәліметтерді теріске шығару қажеттілігі
олар таратылғаннан ұзақ мерзім өткеннен кейін де туындауы мүмкін. Осылайша
РФ Азаматтық Кодексінің 208- бабы ар-намыс және қадір-қасиетті уақытқа
беделсіз қорғауға кепілдеме береді. Ар-намыс қадір-қасиет және іскерлік
беделді қорғау жайлы талаптар ар-намыс және қадір-қасиетті қорғау үшін
сотқа заңды тұлға құқығы берілген ұйымдар және қабілетке әрекетсіз
азаматтар жүгіне алады. Егер кір келтіретін мәліметтер ұйымның құрылымдық
бөлімшелеріне нұқсан келтірсе одна осы бөлімше құрамына кіретін заңды тұлға
қорғау құқығын жүзеге асырады. Кәмелетке толмағандардың және әрекетке
қабілетсіз азаматтардың ар-намыс қадір-қасиетін қорғауға байланысты
мүдделерін оларды заңды өкілдері немесе қамқоршылары прокурор бере алады.
Эмонцепацияланған азамат өзінің бұзылған құқығын сотқа дербес түрде
жүгіне алады. Егер кір келтіретін мәлімет өлген азаматқа қатысты таратылған
болса және заңды тәртіпте қызметін тоқтатқан заңды тұлғаға қатысты болса
онда олардың ар-намысы қадір-қасиеті және іскерлік беделін қорғау жайлы
талабы олардың мұрагерлері немесе мүдделі тұлғалар сондай-ақ прокурор қоя
алады. Осылайша ар-намыс және қадір-қасиетті қорғау құқығы азаматтың өлімі
мен немесе заңды тұлғаның тоқталуымен күшін жоймайды. Ар-намыс қадір-қасиет
іскерлік беделді қорғау жайлы іс бойынша жауапкерлер соңғы жылдары сотқа ар-
намыс қадір-қасиет іскерлі беделді қорғау үшін жүгіну саласы елеулі түрде
өсті. Сондай-ақ талаптардың көпшілігі баспа органдарына қойылады. Өйткені
азаматтың ар-намысы қадір-қасиетіне қол сұғушылыққа байланысты мәліметтерді
бұқаралық ақпарат құралдарымен жүзеге асыруға тиым салынады. Баспа
органдары немесе бұқаралық ақпарат құралдары егер олар заңды тұлға болыған
да ғана жауапкер болады. Жауапкер ретінде автор да тиісті бұқаралық ақпарат
органы да тартылады (редакция, киностудия, баспа т.б.) . ерег автордың аты
көрсетілмесе шартты атаумен пайдаланса онда жауапкер бұқаралық ақпарат
органы болады. Дегенімен, нақақ атпен пайдаланған автор өзінің атын алуына
болады. Бұл оны іске жауапкер ретінде қатысуға, тартуға негіз болып
табылады. Кір келтіретін мәліметтерді теріске шығару жайлы талап бойына
жауапкер оған қол қойған лауазымды адамдар сондай-ақ ұйымдар мінездеме
берген ұйымдар болып табылады.
Ар-намыс қадір-қасиетті қорғау жайлы іс бойынша дәлелдеу ауырпалыға
талапкер мен жауапкер арасына бөлінген. Жауапкер сотта оның таратқан
мәліметі шындық екеніне сендіру қажет. Талапкер тек жауапкердің оған кір
келтіретін мәліметті таратқан фактісін дәлелдеуі тиіс. Ол сондай-ақ
таратылған мәлімет шындыққа сәйкес еместігін дәлелдейтінде ұсынуға құқылы.
Ар-намыс қадір-қасиет және іскерлік беделді қалпына келтіру тәсілдері сот
отырысында талап мақсаты расталуымен, жоқ дәлелге байланысты сот талапты
қанағаттандыруға немесе қанағаттандырудан бас тартуға шешім шығарады.
Дегенімен талапты қарағанға дейінде сот жауапкерді уақытша әрі қарай даулы
мәліметтерді таратудан қалыс қалуға шешім шыққанға дейін міндеттейді. Егер
сот талапкерге кір келтіретін мәлімет шындыққа сәйкес немесе мәлімет кір
келтіретін болып табылмайда деп танылса онда талап қанағаттандырудан бас
тартылады. Егер талап арыз қанағаттандыруға жатпаса онда сот өзінің
шешімінде міліметтердің шындыққа сәйкес келмейтіне байланысты теріске
шығару тәсілін анықтау қажет. Бұқаралық ақпарат органдарымен таратылған кір
келтіретін мәліметтер осы органның өзімен теріске шығарылуы тиіс. Баспа
органдары теріске шығаруды арнайы рубрикада немесе осы жолда дәл сондай
шрифте береді. Ақпаратты теріске шығару радиодан телехабарламалардан
берілсе сол хабарды таратқан диктормен немесе бағдарламаны
ұйымдастырушысымен есепке алынады.
2-бөлім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz