Тобыл алабы өзендерінің соңғы онжылдықтардағы су ресурсын бағалау
б.
КIPIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ТОБЫЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.1 Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Геологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.4 Өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.5 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.5.1 Ауа температурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.5.2 Жел ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.5.3 Жауын.шашын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.5.4 Қар жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.6 Гидрографиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.6.1 Бекеттердің сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2 БЕТТІК АҒЫНДЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ӨЗЕНДЕРДІҢ УАҚЫТША СУАҒАРЛАРДЫҢ, КӨЛДЕРДІҢ СУ РЕЖИМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
2.1 Ағындының қалыптасу жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2.2 Өзендер мен уақытша суағарлардың режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.3 Көлдердің деңгейлік режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
3 ТОБЫЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ БЕТТІК СУЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛГЕНДІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
25
3.1 Тәжірибелік гидрологиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3.2 МГИ гидрологиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
3.3 Өзендер ағындысы мәліметтерін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
4 ТОБЫЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ҚАЛЫПТЫ АҒЫНДЫСЫН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
4.1 Қалыпты жылдық ағынды гидрологиялық бақылау қатары жеткіліксіз болған жағдайда анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
4.2 Есептік кезеңді таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
4.3 Ықтималдық үлестірім қисығының параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... 49
5
5.1 ТОБЫЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ЖИЫНТЫҚ СУ РЕСУРСЫ ... ... ... ... ..
Жиынтық су ресурсын бағалаудың жалпы қағидалары ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
59
61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
КIPIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ТОБЫЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.1 Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Геологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.4 Өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.5 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.5.1 Ауа температурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.5.2 Жел ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.5.3 Жауын.шашын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.5.4 Қар жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.6 Гидрографиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.6.1 Бекеттердің сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2 БЕТТІК АҒЫНДЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ӨЗЕНДЕРДІҢ УАҚЫТША СУАҒАРЛАРДЫҢ, КӨЛДЕРДІҢ СУ РЕЖИМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
2.1 Ағындының қалыптасу жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2.2 Өзендер мен уақытша суағарлардың режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.3 Көлдердің деңгейлік режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
3 ТОБЫЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ БЕТТІК СУЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛГЕНДІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
25
3.1 Тәжірибелік гидрологиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3.2 МГИ гидрологиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
3.3 Өзендер ағындысы мәліметтерін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
4 ТОБЫЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ҚАЛЫПТЫ АҒЫНДЫСЫН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
4.1 Қалыпты жылдық ағынды гидрологиялық бақылау қатары жеткіліксіз болған жағдайда анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
4.2 Есептік кезеңді таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
4.3 Ықтималдық үлестірім қисығының параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... 49
5
5.1 ТОБЫЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ЖИЫНТЫҚ СУ РЕСУРСЫ ... ... ... ... ..
Жиынтық су ресурсын бағалаудың жалпы қағидалары ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
59
61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Тобыл алабы өзендерінің соңғы онжылдықтардағы су ресурсын бағалау.
Дипломдық жұмыста Тобыл өзені – Қостанай қаласы және ұқсас-өзендер: Тобыл өзені – Гришенка селосы, Тоғызақ өзені – Тоғызақ бекеті, Сынтасты өзені – Маринское селосы, Аят өзені – Варваринка селосы, Үй өзені – Степное бекеті, Обаған өзені – Ақсуат ауылы, Түнтүгір - 376 км Қарағанды тж/в бойынша жылдық су өтімдері мәліметтері арқылы ұқсас-өзендер мен негізгі өзеннің арасындағы байланысты тауып, бақылау деректері жоқ жылдардағы ағындыны қалпына келтіріп, жылдық қалыпты ағындыны және вариация, ассиметрия коэффициенттерін анықтау керек. Сонымен қатар, үлестірім қисығы тұрғызылып, оның параметрлері және дәлдіктері анықталды.
Тобыл өзені Кар теңіз алабының батыс бөлігіне жатады. Өзен Қазақстанның солтүстігінде орналасқан. Климаты шұғыл континентті. Қарастырылып отырған аймақтың геологиялық құрылымы өте күрделі. Солтүстік пен оңтүстікте табиғи биік кедергілердің болмауы салдарынан оның территориясы Қазақстан мен Орта Азияның шөлдерінен жылы құрғақ субтропикалық ауа массалары мен суық, ылғалы аз, меридиандық бағытта қозғалатын арктикалық ауа массаларының орын ауыстыруына қолайлы. Қарастырылып отырған аумаққа ыстық, құрғақ жаз бен суық, қары аз қыс тән.
Дипломдық жұмыста Тобыл өзені – Қостанай қаласы және ұқсас-өзендер: Тобыл өзені – Гришенка селосы, Тоғызақ өзені – Тоғызақ бекеті, Сынтасты өзені – Маринское селосы, Аят өзені – Варваринка селосы, Үй өзені – Степное бекеті, Обаған өзені – Ақсуат ауылы, Түнтүгір - 376 км Қарағанды тж/в бойынша жылдық су өтімдері мәліметтері арқылы ұқсас-өзендер мен негізгі өзеннің арасындағы байланысты тауып, бақылау деректері жоқ жылдардағы ағындыны қалпына келтіріп, жылдық қалыпты ағындыны және вариация, ассиметрия коэффициенттерін анықтау керек. Сонымен қатар, үлестірім қисығы тұрғызылып, оның параметрлері және дәлдіктері анықталды.
Тобыл өзені Кар теңіз алабының батыс бөлігіне жатады. Өзен Қазақстанның солтүстігінде орналасқан. Климаты шұғыл континентті. Қарастырылып отырған аймақтың геологиялық құрылымы өте күрделі. Солтүстік пен оңтүстікте табиғи биік кедергілердің болмауы салдарынан оның территориясы Қазақстан мен Орта Азияның шөлдерінен жылы құрғақ субтропикалық ауа массалары мен суық, ылғалы аз, меридиандық бағытта қозғалатын арктикалық ауа массаларының орын ауыстыруына қолайлы. Қарастырылып отырған аумаққа ыстық, құрғақ жаз бен суық, қары аз қыс тән.
1. Ресурсы поверхностных вод районов освоения целинных и залежных земель. Кустанайская область Казахской ССР. Выпуск 2. – Л.: Гидрометеоздат, 1959.;
2. Гальперин Р.И., Молдахметов М.М. Материалы по гидрографии Казахстана. Часть 4. Бассейн реки Сарысу (Гидрография, водные ресурсы). А.: Казак университетi, 2003 – 84 с;
3. Чеботарев А.И. Общая гидрология.– Л.: Гидрометеоиздат, 1975. – 544с.;
4. Молдахметов М.М. Гидрологиялық есептеулер. – А.: Қазақ Университеті, 2006. – 212 б.;
5. Дәулетқалиев С.Қ., Молдахметов М.М. Гидрологиялык мәлiметтердi математикалықәдiспен өңдеу бойынша практикум. – А.:, Қазақ университетi, 2001. – 126 б.;
6. В.М. Болдырев Практикум по дисциплине “Гидрологические расчеты”. – А.: Қазақ Университеті, 2000. – 40 с.;
7. Горошков И.Ф. Гидрологические расчеты. Л.: Гидрометеоиздат, 1975.– 190 с.;
8. Владимиров А.М. Гидрологические расчеты. – Л.: Гидрометеоиздат, 1990 – 365 с.;
9. Указания по определению расчетных гидрологических характеристик. СН 435-72. – Л.: Гидрометеоиздат, 1972. – 19 с.;
10.Рождественский А.В. Оценка точности кривых распределения гидрологических характеристик. – Л.: Гидрометеоиздат, 1977. – 269 с.;
11. С.Қ. Дәулетқалиев, Д.Қ. ЖүсіпбековГидрологиялық мәліметтердің біртектілігіне талдау жасау. – А.: Қазақ Университеті, 2003. – 104 б.;
12. Методические указания по расчетам внутригодового стока при строительном проектировании. – Л.: Гидрометеоиздат, 1970. – 77 с.;
13. Андреянов В.Г. Внутригодовое распределение речного стока. –Л.: Гидрометеоиздат, 1960. – 327 c.
14. Молдахметов М.М. Проблема оценки водных ресурсов. – А.: Қазақуниверситеті, 2003. – 43с
15. Молдахметов М.М. Тобыл өзенінің жылдық ағынды үлестірімі. – А. 2010. – 34-39 б.
16. Молдахметов М.М. Тобыл өзенінің ағындысына адамның шаруашылық іс-әрекетінің тигізетін әсерін бағалау. – А. Вестник КазНУ, сер. Геогр. 2007. – 69 с.
2. Гальперин Р.И., Молдахметов М.М. Материалы по гидрографии Казахстана. Часть 4. Бассейн реки Сарысу (Гидрография, водные ресурсы). А.: Казак университетi, 2003 – 84 с;
3. Чеботарев А.И. Общая гидрология.– Л.: Гидрометеоиздат, 1975. – 544с.;
4. Молдахметов М.М. Гидрологиялық есептеулер. – А.: Қазақ Университеті, 2006. – 212 б.;
5. Дәулетқалиев С.Қ., Молдахметов М.М. Гидрологиялык мәлiметтердi математикалықәдiспен өңдеу бойынша практикум. – А.:, Қазақ университетi, 2001. – 126 б.;
6. В.М. Болдырев Практикум по дисциплине “Гидрологические расчеты”. – А.: Қазақ Университеті, 2000. – 40 с.;
7. Горошков И.Ф. Гидрологические расчеты. Л.: Гидрометеоиздат, 1975.– 190 с.;
8. Владимиров А.М. Гидрологические расчеты. – Л.: Гидрометеоиздат, 1990 – 365 с.;
9. Указания по определению расчетных гидрологических характеристик. СН 435-72. – Л.: Гидрометеоиздат, 1972. – 19 с.;
10.Рождественский А.В. Оценка точности кривых распределения гидрологических характеристик. – Л.: Гидрометеоиздат, 1977. – 269 с.;
11. С.Қ. Дәулетқалиев, Д.Қ. ЖүсіпбековГидрологиялық мәліметтердің біртектілігіне талдау жасау. – А.: Қазақ Университеті, 2003. – 104 б.;
12. Методические указания по расчетам внутригодового стока при строительном проектировании. – Л.: Гидрометеоиздат, 1970. – 77 с.;
13. Андреянов В.Г. Внутригодовое распределение речного стока. –Л.: Гидрометеоиздат, 1960. – 327 c.
14. Молдахметов М.М. Проблема оценки водных ресурсов. – А.: Қазақуниверситеті, 2003. – 43с
15. Молдахметов М.М. Тобыл өзенінің жылдық ағынды үлестірімі. – А. 2010. – 34-39 б.
16. Молдахметов М.М. Тобыл өзенінің ағындысына адамның шаруашылық іс-әрекетінің тигізетін әсерін бағалау. – А. Вестник КазНУ, сер. Геогр. 2007. – 69 с.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
Географияжәне табиғатты пайдалану факультеті
Метеорология және гидрология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТОБЫЛ АЛАБЫ ӨЗЕНДЕРІНІҢ СОҢҒЫ ОНЖЫЛДЫҚТАРДАҒЫ СУ РЕСУРСЫН БАҒАЛАУ
Орындаушы:
4 курс студенті Е.Қ. Тастанов
Ғылыми жетекші:
г.ғ.к., доцент Л.К Махмудова
Норма бақылаушы:
оқытушы Ж.А. Жанабаева
Қорғауға жіберілді
"___"___________2012 ж.
Кафедра меңгерушісі:
г.ғ.к., доцент Жүсіпбеков Д.Қ.
Алматы 2012
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы Тобыл алабы өзендерінің соңғы онжылдықтардағы су ресурстарын бағалау.
Дипломдық жұмыс 62 беттен, 13 кестеден, 29 формуладан, 5 суреттен тұрады.
Негізгі қолданылатын сөздер: су өтімі, су деңгейі, ағынды, ағынды модулі, ағынды қабаты, ағынды көлемі, экстраполяциялау, су жинау алабы, тұстама, су айрық сызығы, сабалық кезең, өзен арнасы, бекет, қамтамасыздық қисығы, өзен аңғары, вариация коэффициенті, асимметрия коэффициенті, корреляция, регрессия, репрезентативтік кезең, орташа квадраттық ауытқу, ұқсас-өзен, ағынды үлестірімі.
Зерттеу нысаны - Тобыл, Аят, Тоғызақ, Сынтасты, Түнтүгір, Ұбаған өзендері.
МАЗМҰНЫ
б.
КIPIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
1
ТОБЫЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1
Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2
Геологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.3
Топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.4
Өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.5
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.5.1
Ауа температурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1.5.2
Жел ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.5.3
Жауын-шашын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
1.5.4
Қар жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.6
Гидрографиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
1.6.1
Бекеттердің сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16
2
БЕТТІК АҒЫНДЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ӨЗЕНДЕРДІҢ УАҚЫТША СУАҒАРЛАРДЫҢ, КӨЛДЕРДІҢ СУ РЕЖИМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
2.1
Ағындының қалыптасу жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
2.2
Өзендер мен уақытша суағарлардың режимі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
20
2.3
Көлдердің деңгейлік режимі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
3
ТОБЫЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ БЕТТІК СУЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛГЕНДІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
3.1
Тәжірибелік гидрологиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
25
3.2
МГИ гидрологиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
3.3
Өзендер ағындысы мәліметтерін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30
4
ТОБЫЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ҚАЛЫПТЫ АҒЫНДЫСЫН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
31
4.1
Қалыпты жылдық ағынды гидрологиялық бақылау қатары жеткіліксіз болған жағдайда анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
4.2
Есептік кезеңді таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
45
4.3
Ықтималдық үлестірім қисығының параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .
49
5
5.1
ТОБЫЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ЖИЫНТЫҚ СУ РЕСУРСЫ ... ... ... ... ..
Жиынтық су ресурсын бағалаудың жалпы қағидалары ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
59
59
61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
62
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Тобыл алабы өзендерінің соңғы онжылдықтардағы су ресурсын бағалау.
Дипломдық жұмыста Тобыл өзені - Қостанай қаласы және ұқсас-өзендер: Тобыл өзені - Гришенка селосы, Тоғызақ өзені - Тоғызақ бекеті, Сынтасты өзені - Маринское селосы, Аят өзені - Варваринка селосы, Үй өзені - Степное бекеті, Обаған өзені - Ақсуат ауылы, Түнтүгір - 376 км Қарағанды тжв бойынша жылдық су өтімдері мәліметтері арқылы ұқсас-өзендер мен негізгі өзеннің арасындағы байланысты тауып, бақылау деректері жоқ жылдардағы ағындыны қалпына келтіріп, жылдық қалыпты ағындыны және вариация, ассиметрия коэффициенттерін анықтау керек. Сонымен қатар, үлестірім қисығы тұрғызылып, оның параметрлері және дәлдіктері анықталды.
Тобыл өзені Кар теңіз алабының батыс бөлігіне жатады. Өзен Қазақстанның солтүстігінде орналасқан. Климаты шұғыл континентті. Қарастырылып отырған аймақтың геологиялық құрылымы өте күрделі. Солтүстік пен оңтүстікте табиғи биік кедергілердің болмауы салдарынан оның территориясы Қазақстан мен Орта Азияның шөлдерінен жылы құрғақ субтропикалық ауа массалары мен суық, ылғалы аз, меридиандық бағытта қозғалатын арктикалық ауа массаларының орын ауыстыруына қолайлы. Қарастырылып отырған аумаққа ыстық, құрғақ жаз бен суық, қары аз қыс тән.
1 ТОБЫЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
0.1 Жер бедері
Қостанай облысының территориясын жарым-жартылай кең Батыс Сібір жазығы, ал қалған бөлігін Тұран ойпаты алып жатыр.
Жер бетінің құрылысына байланысты қарастырылып отырған территорияны 4 сипатты ауданға бөлуге болады: 1) Орал үстіртінің бөлігі, 2) Қостанай жазығы, 3) Торғай жазығы, 4) Қазақтың ұсақ шоқысының батыс аумағы.
Орал үстірті облыс шегінде салыстырмалы аз орынды алып, облыстың батыс бөлігінде меридиандық бағытта созылып жатыр.Үстірт дерлік жазық, кей жерлері адырлы, Тобыл өзенінің аңғарына қарай аздап көлбеген.Үстірттің ең биік бөлігі облыс шекарасында 425-230 м абс. шамасына ие. Ендік бойы бағытында үстірт бірнеше өзен аңғарларымен (Үй, Тоғызақ, Аят, Сынтасты және тағы басқа) бөлінген. Шұңқырлық төмендеуде үстірт бетінде әртүрлі форма мен мөлшердегі көптеген көлдер орналасқан, көлдердің көп бөлігі тұщы. Ең үлкен көлдер (су айдынының ауданы 5-10 км2 дейін) негізінен үстірттің солтүстік бөлігінде (Тоғызақ және Үй өзендері алаптарында) және Тобыл өзенінің жоғарғы бөлігінде орналасқан.
Қостанай жазығы облыстың солтүстік бөлігін алып жатыр және Батыс Сібір жазығының үлкен емес бөлігі болып табылады. Батысында ол Орал үстірті құламасымен, шығысында Көкшетау қыраты жоталарымен шектелген. Жазықтың беті жазық немесе кішкене толқынды. Биік жерінің абс. шамасы 170-200 м. Бұл жазықтың жер бедерінде ойпат жерлер көп орналасқан. Осы ойпаттарда көптеген кішігірім тұзды және тұщы су қоймалар бар. Бұл жерде өзен желісі жақсы дамыған: үлкен суағарлардан жазықты оңтүстіктен солтүстікке қарай тек Тобыл мен Ұбаған өзендері ғана кесіп өтеді.
Торғай жазығы облыстың орталығы мен оңтүстік бөлігін алып жатыр және оңтүстікте Тұран ойпатының шөлдерінен солтүстікте Батыс Сібір жазығына дейін ауыспалы аудан болып табылады. Батысында бұл аудан Мұғалжар таулар тізбегімен және Оңтүстік орал тауларымен, шығысында Қазақ қатпарлы аймағының бөліктерімен шектелген. Торғай жазығының солтүстік бөлігі Батыс Сібір ойпатына қарай еңістелген, ал оңтүстік бөлігі Тұран ойпатына қарай еңістелген. Торғай ойпатының өзііне тән ерекшелігі оның ежелгі Торғай-Ұбаған жырасының меридиональдық бөлінгіштігі. Оның түбінің солтүстік бөлігінде Ұбаған өзені, оңтүстік бөлігінде Торғай өзені ағып өтеді. Жыраның ең төменгі бөліктерінің биіктігі 80-100 м. Жыраның орта бөлігінде оның ені 30-40 км-ге жетеді, тереңдігі 50-100 м. Ұбаған және Торғай өзендерінің жазық төмен (абс. биіктігі 125 м-ден аспайтын) су айрықтарында бірнеше ағынсыз көлдер орналасқан, олардың ең үлкендері - Ақсуат пен Сарымойын. Торғай ойпатының жер бедері әртүрлі. Ауданның солтүстік бөлігінде ең биік қыраттар орналасқан: Қарағанытау (305 м), Жыландытау (262 м), Текетау (207 м), Қызбелтау (232 м), өздерінің етектерінен 50-80 м көтеріледі. Ойпаттың беті Қабырға, Теректі, Сары-Өзен (Сары-Торғай), Торғай және тағы басқа өзендердің аңғарларымен, сонымен қатар көптеген үлкен-кішігірім тұщы және тұзды суқоймалар шұңқырларымен тілімденген. Ең үлкен көлдер негізінен Торғай-Ұбаған жырасында орналасқан.
Қостанай облысының оңтүстік-шығыс бөлігін Қазақтың ұсақ шоқысы алып жатыр. Жекелеген қыраттар 100-500 м жетеді, ал ең биік шыңы - Ұлытау 135 м биіктікте орналасқан. Ұлытау тауының беткейлерінде және оның солтүстік сілемдерінен Торғай (Қара Торғай) мен оның көптеген салалары бастауын алады.
Бұл аймақта көлдер аз орналасқан, негізінен кіші мөлшерлі және тұщы болып келеді. Оның солтүстік аймағында бірнеше үлкен көлдер орналасқан: Сарыкөл, Алабота, Бошыкөл, Түнтігүр, Жаншұра, олардың ішіндегі ең үлкені - Қайбағар көлі (су айданының ауданы 112 км2).
1.2 Геологиялық құрылымы
Қостанай облысы территориясында палеоген мен неоген дәуірлерінің шөгінділері ең кең таралған.
Орал үстірті терең емес орналасқан палеогендік шөгінділер (құмдақ, конгломерат, саз) мен кей жерлерде өзен аңғары баурайларында кездесетін кристалды жыныстардан тұрады.
Бұл жерде топырақ түзуші жыныстар - төрттік құмдақ-сазды, ұсақ тасты шөгінділер болып табылады.
Қостанай жазығы үштік және төрттік кезеңдегі шөгінділермен жамылған.Үштік кезеңдегі шөгінділер саз бен құм, ал кейінгі төрттік кезеңнің шіөгінділері көлдік аллювиалдық саздан, құмнан, галечниктен тұрады.
Торғай жазығы көлдеңінен немесе солтүстікке кішкене еңістікпен орналасқан, палеогеннің сазды және құмдақ тығыздалған теңіздік тұздалған шөгінділерден құралған. Бұл қабаттың төменгі қабаттары сазды, ал жоғарғы қабаттары құмдақ, галькалар мен конгломераттардан тұрады. Кей жерлерде палеоген қабаты кейінгі төрттік кезеңнің шөгінділерімен жабылған.
Бұл жерде топырақты түзуші жыныстар тұзды палеогенді шөгінділер, сонымен қатар олардың бетінде орналасқан кейінгі тұщыланған шөгінділер.
Қазақтың ұсақ шоқысының бай бөлігі жоғарыда аталған орографиялық аудандармен салыстырғанда геологиялық құрылымы өте күрделі. Ол палеозой кезеңіндегі құмдақ, тақта тастармен сипатталады. Бұл территорияның төмен бөліктері үштік және төрттік кезеңінің шөгінділерімен жамылған, соңғысына құмдасын қыртыс, саз бен құмнан тұратын тау жынысы, сонымен қатар элювиалды және делювиалды құмдақ-сазды және жарықшақталған тастар жатады.
Торғай ойпатының құмдақ-сазды шөгінділер қабатының астында соңғы жылдардың зерттеулер қорытындысы бойынша көптеген пайдалы қазбалар орналасқан.
Торғай ойпатының кен жолағының ені бірнеше км-ге жетеді және меридиандық бағыт бойынша 450-500 км-ге созылып жатыр. Осы жолақтың шекарасында Қостанай қаласының қасында магнетит кенінің үлкен кен орны табылған.
Аят өзені алабында қоңыр темір кені орналасқан (Аят және Лисаковск кен орындары).
Облыс территориясында, сонымен қатар көмірдің бай кен орындары бар (Ұбаған, Жыланшық алабтары). Ұбаған қоңыр көмір алабының қоры бірнеше ондаған миллиард тоннаға жетеді және сапасы бойынша бұл көмір Челябинск алабынан кем түспейді.
Амангелді ауданы боксит кен орнына бай. Боксит сонымен қатар Жоғарғы Тобылда және Құсмұрын көлі аумағында да бар. Бұдан басқа облыста кендік емес метал шикізаттары, құрылыс материалдары - асбест, отқа төзімді және кірпіш саздары, әк, құрылыс және шыны құмдары, құрылыс тастары бар.
1.3 Топырақ жамылғысы
Қостанай облысының топырақ жамылғысы топырақ түрі және механикалық құрамының әртүрлілігімен сипатталады.
Қарастырылып отырған территорияның солтүстік бөлігінде орман мен орманды-дала зонасында қара топырақ көп кездеседі, ол барлық ауданның шамамен 30 % алып жатыр. Облыстың ең солтүстік бөлігінде орта гумусты және шалғын қара топырағы көп таралған, оңтүстікке қарай олар аз гумусты қара топырақпен ауысады.
Құрғақ дала және шөлейт аудандарда (53 c.e.-тен оңтүстікке қарай) каштанды топырақ басым болады, ол облыс территориясының шамамен 40 % алып жатыр.
Қара каштанды топырақ солтүстікке қарай орналасқан, ал ашық каштанды топырақ оңтүстікке қарай орналасқан. Ашық каштанды топырақ рельеф сипатына байланысты тұздылық дәрежесі әртүрлі.
Облыстың оңтүстік бөлігіне сұр топырақ пен қоңыр топырақ тән.
Облыс территориясында сор кездеседі. Ол Торғай-Ұбаған жырасында - Ақсуат, Сарықопа көлдері аумағында, Сары-Өзен, Торғай өзендері аңғарында көп таралған.
Өзен аңғарлары мен көл қазан шұңқырларының ылғалды бөліктеріне өзен жайылмаларының (Тобыл, Ұлу-Жыланшық, Торғай өзенінің төменгі бөлігі және тағы басқа өзендер) топырағы тән. Облыстың оңтүстік бөлігінің өзендерінің жайылмаларында шалғынды тұзды топырақ және сор кең таралған.
Топырақты оның механикалық құрамы бойынша қарастырсақ, облыс территориясының басым бөлігінде сазды топырақ кең таралған. Жетікөл аймағында және оңтүстік бөлігінде құмайт топырақ таралған.
Облыстың жеке бөліктерінде құм массивтері орын алады. Олардың ең үлкендері Владимировка, Семиозерное, Ақсуат аймақтарында орналасқан.
1.4 Өсімдік жамылғысы
Облыстың ең ылғалды, қара гумусты солтүстік бөлігінде орманды-дала әртүрлі шөптесін шалғындар мен ауылшаруашылық алқаптары орналасқан. Салыстырмалы үлкен емес учаске түріндегі ормандар негізінде Үй, Тоғызақ, өзендерінің аңғарларында, қиыр солтүстік-шығыста кездеседі.
Ылғалдылығы аз каштанды топырақ кең таралған облыстың орталық бөлігінде бетеге-ақ селеу зонасы мен ауылшаруашылық егіс даласы орналасқан.
Ең аз ылғалданған облыс бөлігінде жусан көп өседі. Құм бархандарында сексеуіл кездеседі. Орал ойпаты мен Қазақтың ұсақ шоқысында өсімдік аз кездеседі, негізінен қынаның түрлері кездеседі.
Өзен аңғарларында әртүрлі өсімдіктер өседі: құмдақ грунтты учаскілерде дәнді өсімдіктер өседі.
Ағаш (негізінен қайың мен қарағай), бұтақ және шалғындық өсімдіктер үлкен өзендердің аңғарларына (Тобыл, Торғай және олардың салалары) ұштастырылған. Шоқ қайың төмендетілген жерлерде орналасқан. Солтүстік бөліктерінде шоқ қайыңдар жиі, ал оңтүстікте аз кездеседі.
Облыста аралды далалы қылқанды ормандар бар: олардың ең үлкендері Ара-Қарағай, Аман-Қарағай, Наурызым-Қарағай.
Ара-Қарағай қылқанды орман құмдақ топырақта орналасқан және Қостанай қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 30 км жерде орналасқан.
Аман-қарағай қылқынды орман биік жерде Құсмұрын көлінен оңтүстік-батысқа қарай орналасқан.
Наурызым-Қарағай Қазақстан жазығындағы ең оңтүстікте орналасқан далалы қылқанды орман. Оның мөлшері 210 км2. Ол Ақсуат көлінен солтүстік-батысқа қарай орналасқан, ағаштардан - қарағай, ақ қайын, терек, көк терек өседі. Орман бұл жерде сирек және аралдардан тұрады, аралдар алқаптармен ауысып тұрады.
Бұталар негізінен өзеннің көптеген көлдер мен жасанды суқоймалардың жағалауларында, жыраларында орналасқан.
Табиғи өсімдік жамылғысы облыс шекарасында адамның шаруашылық іс-әрекетінің әсерінен өзгеріске ұшырап жатыр. Облыстың солтүстік және орталық бөлігінің 5 млн га көп жері ауылшаруашылық алқаптары ретінде пайдаланылып жатыр. Бұл алқаптарда негізінен дәнді өсімдіктер: бидай, сұлы, арпа, тары, сонымен қатар мал азықтық шөптер: жоңышқа, бидайық тағы басқа түрлері өсіріледі.
Қостанай облысының Жангелді және Амангелді аудандары мал шаруашылығымен айналысады. Мұнда жер негізінен мал жайылымы ретінде пайдаланылады.
1.5 Климат
Қостанай облысы материктің ішінде үлкен су көздерінен (мұхит, теңіз) алыс орналасқан. Солтүстік пен оңтүстікте табиғи биік кедергілердің болмауы салдарынан оның территориясы Қазақстан мен Орта Азияның шөлдерінен жылы құрғақ субтропикалық ауа массалары мен суық, ылғалы аз, меридиандық бағытта қозғалатын арктикалық ауа массаларының орын ауыстыруына қолайлы.
Ылғалды Атлант ауа массаларын Орал тауларының жоталары, ал Тынық мұхиты ауа массаларын Алтай тау жүйелері мен Орталық-Сібір қыраты өткізбейді.
Климаты шұғыл континентиалды: ыстық, құрғақ жаз суық, қары аз қыспен ауысып тұрады. Ауа температурасының жылдық амплитудасы орта есеппен 75 С, жеке жылдарда 98 С-ге жетеді. Шілдеде температура 40 С дейін көтеріледі, қыста минус 40, минус 46 [0]С дейін түседі. Жауын-шашын жыл ішінде аз түседі, солтүстікте 300-350 мм-ден оңтүстікте 175 мм-ге дейін, олардың жылдық мөлшерінің 70-80 % жылы кезеңге түседі.
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы жазда түскі уақыттарда облыстың орталық бөлігінде 30-40 %, оңтүстігінде 20-30 % төмендейді. Облыста аңызақ, қарлы боран жиі болып тұрады.
Төменде климаттың жеке элементтері қарастырылады.
1.5.1 Ауа температурасы
Орташа жылдық ауа температурасының мәні облыс ішінде солтүстікте 1,2 0С-тан оңтүстікте 4,4 0С-қа дейін ауытқиды.
Қыс тұрақты, аязды ауа райымен сипатталады. Ең суық қаңтар мен ақпан айларының орташа температурасы "минус" 16, минус 18 0С құрайды.
Қатты аязды күндері ауа температурасы солтүстікте минус 40 0С, кейде минус 46 0С-ге (ақпан 1951ж) төмендейді, оңтүстікте ең төмен температура минус 40 0С (қаңтар 1907, 1940, 1943 ж.ж), қарашадан наурызға дейін ауаның минимум температурасы бүкіл облыс бойыншша минус 30 0С төмен.
Қыстың күні кейде ауа температурасының көтерілуі байқалады, бұл оңтүстіктен жылы ауа ағындарының облыс территориясына енуімен түсіндіріледі.
Жазда күн ыстық болады. Шілде айының орташа температурасы солтүстік бөлігінде 19-20 0С, ал оңтүстікте 24 0С. Шілде айының ең жоғарғы ауа температурасы 42 0С. Мамыр айынан маусым айына дейінгі кезеңде ауаның максимум температурасы 30 0С-тан жоғары болады.
Көктем мен күз 20-30 күн ғана болады. Көктемгі уақытта орташа тәуліктік ауа температурасы 0 [0]С-ден өткеннен кейін 8-12 күн ішінде 20 [0]С-қа көтеріледі.
Орташа тәуліктік ауа температурасының 0 С-тан өтетін уақыты: көктемде оңтүстік бөлігінде 4-8 сәуір, солтүстік бөлігінде 11-15 сәуір, күзде сәйкесінше 28-ші қыркуектен 1-ші қараша және 21-25 қазан аралықтары. Орташа тәуліктік ауа температурасы 0 С-тан жоғары күндердің саны 200-дей. Аязды емес кезеңнің ұзақтығы орташа алғанда солтүстікте 115-120, оңтүстікте 155-160 күн.
1.5.2 Жел
Қысқы уақытта облыста 50 с.е. паралелі бойынша жоғары атмосфералық қысым жолағы - сібір антициклонның сілемі қалыптасады, одан солтүстікке қарай солтүстік пен солтүстік-шығыста борандар мен желдер жиі болып тұрады. Қостанай қаласы аумағындағы жел соғатын күндердің саны - 30, Торғай қаласы аумағында - 17. Борандар негізінен қаңтар-наурыз айларында болады, кей жылдары олардың саны бір айда 10-ға жетеді.
Қарастырылып отырған территориядағы желдің жылдамдығы солтүстіктен оңтүстікке аз жоғарылайды.
Желдің күші көктемде күшейеді, әсіресе наурыз айында қысқы суық артикалық ауа субтропиктік жылы ауа ағынымен ауысқан кезде. Күші ең аз желдер жазда (шілде-тамыз) болады. Ең үлкен орташа желдің жылдамдығы наурызда 11 мсек, тамызда 5,4 мсек құрайды.
1.5.3 Жауын-шашын
Қостанай облысының жылдық жауын-шашынның нормасы солтүстік бөлігінде 300-350 мм, оңтүстігінде 175 мм құрайды.
Облыстың батысы мен оңтүстік шығысында биік аймақтар аумағында жауын-шашын таралуының ендік заңдылығы бұзылады. Мысалы: Оңтүстік Оралдың тау етегінде орташа жылдық жауын-шашынның мөлшерінің суммасы 280-350 мм-ді құраса, дәл осы ендікте жазық бөлігінде 200-225 мм-ге дейін азаяды.
Жылдық жауын-шашынның суммасының көпжылдық перспективада өзгергіштігі салыстырмалы көп емес: көптеген метеорологиялық станциялардың мәліметтері бойынша ол 0,2-0,3 варияция коэффициентімен сипатталады. Байқалған жауын-шашынның жылдық мөлшері көпжылдық бойынша облыстың оңтүстігінде 70-200 мм, орталық бөлігі үшін 130-дан 330 мм-ге дейін тербеледі.
Жауын-шашын көп бөлігі жылдық суммасының 70-80 % жылы кезеңде - сәуірден қазанға дейін түседі. Жауын-шашынның ең көп бөлігі көбінесе маусым-мамыр, ал ең аз бөлігі - ақпан мен наурыз айларында түседі.
Жаңбыр жаумайтын кезең Қостанай облысының оңтүстік бөлігінің құрғақ және шөлейт зонасында 70 күнге, ал солтүстік ылғалдығы көп аудандарда 30-35 күнге жетеді.
1.5.4 Қар жамылғысы
Қостанай облысы территориясындағы қар жамылғысының таралуы негізінен зоналық сипатқа ие.
Бірінші қар облыстың солтүстік-шығыс бөлігінде орташа есеппен қазан айының соңғы декадасында, ал территориясының басқа бөлігінде қарашаның бірінші декадасында түседі. Ерте қыс түскен жылдары бірінші қар солтүстік-шығыста қазанның бірінші декадасында территорияның қалған бөлігінде осы айдың екінші декадасында байқалады; қыс кеш түскенде алғашқы қар жамылғысының байқалуының уақыты солтүстік-шығыста қарашаның ортасынан, оңтүстікте желтоқсанның басына дейін ауытқиды.
Барлық қыстың 50-70 %-де бірінші қар жылымықтың әсерінен тез еріп кетеді, тек 10-15 күннен кейін орташа алғанда облыстың солтүстік аумағында 10 қараша, ал солтүстік аумағында 20 қараша кезінде тұрақты қар жамылғысы қалыптасады. Бұл уақытта орташа тәуліктік ауа температурасы минус 5 С-ге дейін төмендейді. Қыс ерте түскен жылдарда тұрақты қар жамылғысы қазанның соңында, ал қыс кеш түскен жылдарда желтоқсанның ортасына дейін, кейде қаңтардың басына дейін созылуы мүмкін.
Қар жамылғысындағы максималды су қоры орта есеппен солтүстік бөлікте наурыздың ортасында, ал оңтүстігінде 5-10 наурыз аралығында жинақталады.
Қар жамылғысының максималды биіктігі көктемгі қар ерудің басында әдетте көп емес, орташа есеппен солтүстік бөлікте 30-35 см-ден оңтүстікте 18-20 см болады. Қары аз жылдары ол облыстың барлық территориясында 10-15 см, ал қар көп түскен жылдарда 40-50 см-ге көбейеді, облыстың оңтүстік бөлігін есептемегенде мұнда бұл жылдары қардың максималды биіктігі 30 см-ден аспайды. Қар жамылғысының тығыздығы көктемгі қар ерудің басына қарай 0,30 гсм3, ал жеке жылдары жылымықтар мен қатты желдердің санына байланысты 0,22-0,25 гсм3-ден 0,35-0,40 гсм3 шамасында ауытқиды.
Қар жамылғысындағы максималды су қоры көктемгі қар ерудің алдында облыстың солтүстік бөлігінде 70-80 мм-ден, оңтүстік бөлігінде 50-60 мм-ге дейін өзгереді. Қар аз түскен қыстарда қар жамылғысындағы су қоры облыстың солтүстік бөлігінде 50-60 мм, оңтүстік бөлігінде 30-40 мм-ден аспайды. Қар көп түскен қыстарда қар қоры 100 мм-ге жетеді, кейде одан да асып түседі, бірақ ол заңдылық бойынша қарастырылып отырған территорияның барлық бөлігінде емес, жеке үлкен аудандарда байқалады. Максималды қар қорының вариация коэффициенті облыстың солтүстігінде 0,25-0,30 дан, оңтүстігінде 0,40-0,45 шамасында өзгереді.
Көктемде қар жамылғысының еруі күн радиациясының әсерінен теріс температура болғанда да басында және алғашқы 10-15 күнде жоғары емес қарқындылықпен ериді. Дегенмен, қардың еруінің осы бірінші кезеңінде қысқы қардың 25-35 % еріп кетеді. Оң температуралар бола бастауымен қар еруінің қарқындылығы кенеттен жоғарылап, қалған қар ашық учаскілерде кейде 3-5 күнде еріп кетеді. Өзен аңғарларында қалған жиналған қардың еруі 15-20 күнге дейін созылады.
Тұрақты қар жамылғысы дала учаскілерінде орташа алғанда облыстың солтүстік бөлігінде 7-9 сәуірде, ал оңтүстігінде 2-5 сәуірде жойылады. Тұрақты қар жамылғысы еруінің соңғы күндерінің амплитудасы оның құрылуының амплитудасынан бірнеше аз, солтүстігінде наурыздың аяғынан сәуірдің аяғына дейінгі, оңтүстігінде наурыздың ортасынан сәуірдің ортасына дейінгі кезеңді қамтып, бір айға жуық уақытты құрайды.
Барлық көктемдердің 25-30 % тұрақты қар жамылғысы ерігеннен кейін қайтадан бірнеше күн жататын және солтүстігінде 12-15 сәуір, оңтүстігінде 5-10 сәуір аралығында еріп кететін уақытша қар жамылғысы қалыптасады. Өте созылмалы сипатқа ие көктемде облыстың солтүстігінде қар мамырдың басына дейін жауып тұруы мүмкін.
1.6 Гидрографиясы
Қостанай облысы климатының құрғақшылығы жазық жер бедерінің жалпы қасиеттерімен байланысты территорияның өзіндік гидрографиялық көрінісін тудырады: өзен желісі территорияның биік учаскілерінде жақсы дамыған және кіші ағынсыз көлдердің көп бөлігінің биіктігі төмен жазық жерлерде орналасуы.
Өзендер мен уақытша суағарлары. Облыс территориясында ұзындығы 10 км-ден асатын 310 жуық суағарлар бар, олардың жартысынан астамы ұзындығы 20 км-ге жуық уақытша суағалар болып табылады. Ұзындығы 100 км-ден асатын 21, 500 км-ден асатын екі ғана өзені бар. Облыстың өзен желісі Тобыл, Торғай өзендері алабтары мен Тобыл-Торғай ағынсыз өзен аралығына жатады.
Өзен және батпақ желісінің жиілігі нөлдік мәннен (Тобыл-Ұбаған өзен аралығы) 0,35 дейін (Торғай өзеннінің жоғарғы бөлігі) өзгереді; орташа алғанда 100 км2-ге 6-7 км-ді құрайды.
Тобыл өзені алабы - облыстың үлкен су шаруашылық маңызы бар басты су артериясы болып табылады. Өзен аңғарының ені жоғарғы бөлігінде 2-3 км-ден, төменгі учаскісінде 20-30 км-ге дейін өзгереді. Шортанды өзенінің саласына дейін Тобыл өзені жыл сайын құрғап қалады және су ұзындығы 0,2-0,5 км, ені 20-50 м , тереңдігі 2-4 м иірімдерде қалып қояды. Төменге қарай өзен тек кей жерлерде ғана құрғап қалады. Аят өзені құйғаннан кейін өзеннің мөлшері үлкейеді: Аят-Ұбаған өзендерінің сағалары учаскесінде ұзындығы 0,2 ден 5 км-ге дейін, ені 40-100 м, тереңдігі 2-5 м иірімдер басым болып келеді.
Тобыл өзені алабы су желісінің таралуы бойынша 3 сипатты ауданға бөлінеді: сол жағалау, Тобыл-Ұбаған өзен аралығы мен Ұбаған өзені алабы.
Тобыл өзені алабының сол жағалауы өзен желісінің дамуымен ерекшеленеді; бұл жерде Оңтүстік Оралдан бастауын алатын Шортанды, Аят, Тоғызақ, Сынтасты, Үй өзендері ағып өтеді. Бұл өзендерде жоғарғы ағыстарында көптеген салалары бар, бірақ Тобыл өзеніне жақындағанда жергілікті жер жазық сипатқа ие болып, өзен желісінің жиілігі азая түседі.
Шортанды, Сынтасты, Аят, Тоғызақ және Үй өзендері жазғы межен уақытында кішкене ағындысы болады, бірақ қыста жыл сайын құламалаларда қатып қалады. Бұл өзендердің аңғарлары жақсы қалыптасқан; олардың ені 3-5 км, беткейлерінің ені 10-20 м. Өзендендердің төменгі ағыстарында иірімдердің ұзындығы 0,5-2 км, ені 20-60 м, тереңдігі 2-5 м.
Тобыл-Ұбаған өзен аралығында суағарлар аз. Бұл территорияда тегіс жер бетінде көктемде еріген сулармен толатын кішігірім көлдер таралған.
Ұбаған өзені алабында өзен желісі жоғарғы бөлігінде Құсмұрын көліне дейін жақсы дамыған. Бұл жерде Ащы, Шийлі, Бүріктал, Теректі өзендері ағады. Ұбаған өзеніне бір өзен ғана құяды, ал қалған суағарлар көктемде арнасынан шығып төгіледі немесе Шийлі көліне төгеді, одан су өз кезегінде су мол жылдары Ұбаған өзеніне құйылады.
Ұбаған өзенінің аңғарының ені жоғарғы бөлігінде 2-3 км, төменгі бөлігінде 10-15 км. Ең үлкен суқоймалары - Талы, Алакөл, Теңіз өзенмен салалары арқылы байланысып, көктемде оның суының бір бөлігін аккумуляциялайды.
Ұбаған өзенінің жоғарғы ағысында (Құсмұрын көліне дейін) жазғы уақытта ұзындығы 1-2 км, ені 20-50 м, тереңдігі 2-6 м иірімдерде су сақталады. Межендік ағын тек Қарасу өзені құйғаннан кейін байқалады. Бұл төменгі учаскіде Ұбаған өзенінің ені 15-20 м, тереңдігі 1-1,5 м.
Көлдері. Қостанай облысында 5000 астам көл бар, олардың 80 %-ың су айдының ауданы 1 км2-ден аз (кесте 1). Көлдердің су бетінің жалпы ауданы қарастырылып отырған территория ауданының 3 %-ын құрайды. Көлдердің басым бөлігі (90 %) облыстың солтүстік аудандарында - Тобыл өзенінің сол салаларының жазықтық кеңістік аймақтарында, негізінен Есіл-Тобыл өзендер аралықтарында орналасқан.
Кесте 1-Қостанай облысы территориясындағы көлдер саны
Су айдынының ауданы, км[2]
51[0]20c.е. солтүстікке қарай
51[0]20c.е. оңтүстікке қарай
тұщы
Тұзды
барлығы
тұщы
тұзды
барлығы
=1,0
3085
665
3740
135
228
363
1,1-5,0
489
100
589
78
88
166
5,1-10,0
49
15
64
9
16
25
10,1-50
35
6
41
5
9
14
50,1-100
1
1
2
1
2
3
100
2
2
4
1
1
2
Барлығы
3661
779
4440
229
344
573
Ұбаған және Торғай өзен аңғарларында шығу тегі аңғарлық-арналық көлдер орналасқан. Бұл типті көлдер үлкен болып келеді. Олардың ең ірілері Торғай жырасынан төмен жерде орналасқан: Сарықопа көлі(су айдынының ауданы 366 км2), Ақсуат көлі (123 км2), Сарымойын көлі (126 км2), Құсмұрын көлі (Ұбаған) (465 км2).
Облыс көлдерінің су жинау ауданы топографиялық карталар бойынша шартты түрде тек қана жер бедерінің жазықтығына байланысты су айрық сызығын дұрыс жүргізуге мүмкіндік бермейді және жылдың әртүрлі сулылығына байланысты оның тұрақсыздығына байланысты.
ГГИ-дің 1956 ж күзінде жүргізілген экспедицияның негізінде облыстың 58 көлінің аэрофототүсірілімдердің мәліметтері бойынша, көл айдынының ауданы ω мен су жинау алабы F арасындағы орташа қатынас келесі шамаға ие:
Су жинау алабының ауданы, км2
=10 0,15
11-100 0,06
101-500 0,05
501-1000 0,04
Облыстың солтүстік бөлігінің көптеген көлдерінің су жинау алаптары егістікке жыртылған. Көптеген көлдердің қазаншұңқырлары овалды түрге ие.
Кіші көлдердің (су жинау алабы 100 км2 кіші) орташа тереңдігі олардың ең жоғарғы толуында әдетте 2 м-ге жуық, ал үлкен көлдердің (су жинау алабы 500 км2-танүлкен) 2,2-2,5 м, сирек жағдайларда 4,0-4,5 м (Жақсы-Алакөл) құрастырады.
Жазғы кезеңде барлық тұщы көлдерді түгелімен немесе көп бөлігін өсімдіктер басып қалады, ал тұзды көлдерде өсімдік өспейді.
Сулылығы орташа жылдары, әсіресе су тапшы жылдары көлдердің көп бөлігі тұйық болады. Суы мол көктемдерде кейбір көлдердің (Сарықопа, Алакөл, Түнтігүр және тағы басқа) қазаншұңқырларында жиналған судың бір бөлігі көрші су ағарларға немесе көлдерге тасталынады.
Қарастырылып отырған территория көлдеріне су тапшы жылдары кеуіп қалу, әсіресе қатып қалщлру тән.
Көлдердің кеуіп қалуы мен суының көп болуы циклдық сипатқа ие. Циклдің белсенділігі мен ұзақтығы атмосфералық жауын-шашын мен ауа температурасының түрлі тепбелістеріне байланысты.
Циклдің ұзақтығы (максимумнан максимумға дейін немесе минимумнан минимумға дейін) негізінен 25-45 жылды құрайды.
Көлдер деңгейінің көтерілуі саыстырмалы тез болады (4-8 жыл), содан кейін тұрақсыз максимумның қысқа периоды болады (1-3 жыл), одан кейін су деңгейі жай төмендейді. (12-20 жыл және одан да көп).
Облыстың барлық көлінің (14) жуық бөлігі (солтүстік бөлігінде 20 % және оңтүстігінде 60 %) тұзды болып келеді. Көлдердегі минералдылық жылдың сулылығына байланысты және маусымдық өзгеріске ие болады.
Жер асты сулары. Облыс территориясындағы жыныстардың геологиялық құрылымыеың ерекшелігі мен литологиялық құрамы, сонымен қатар құрғақ климат пен жер бедерінің жазықтылығы аумаққа тұщы немесе аз тұздалған жер асты суларының жиналуына қолайсыз жағдай жасайды.
Қарастырылып отырған облыстың геологиядық қиманың жоғарғы бөлігі кайназой шөгіндісінің көлденең жатқан қабатының қуаттылығы 300 м. Бұл қабаттық литологиялық құрамында суды аз өткізетін және тұздылығы жоғары сазды жыныстар басым болып келеді. Кайназой шөгінділері су өткізетін борпылдақ-сынық мезазой және жарықшақты қатты палеозой жыныстарымен ауысады. Жер асты сулары транзитті палеозой қабатындағы шығысқа қарай бағыты палеозой және мезазой шөгінділерінің ірі тектоникалық құрылымдарға жетілгендігі қиындата түседі. Бұл судың фильтрациясының жолын ұзартады және маңызды аудандарға олардың тұздалған кайназой шөгінділерімен тікелей жанасуына әкеліп соқтырады. Бірақ облыстың кейбір бөліктерінде түрлі жастағы горизонттарда жеке ауыл шаруашылық, кейде үлкен емес өнеркәсіп объектілерін суға қажеттілігін қанағаттандыратын жер асты су қоры бар. Грунт сулары төменде келтірілген шөгінділерде кездеседі:
1. Грунттық-кеуекті сулар төрттік шөгінділері ішінде:
а) Құмдақ және саздақ делювиалды жамылғыларында су 5-10 м тереңдікте жатады және 3-5 м3тәулікке дейінгі дебитке ие. Минералдылық дәрежесіне байланысты тұщыдан тұздыға дейін әр түрлі.
б) Семиозерный ауданында, Ұбаған өзені аңғарында, орман массивтері аралығында (Аман-Қарағай және Ара-Қарағай), Наурызым қылқанды орманды ауданында, Торғай өзенінің сол жағасында (Түсім құмды массиві) және Ұлы-Жыланшық өзенінің оң жағасындағы (Аққұм құмды массиві) эолды құмды түзілімдердің сулары.
Бұл сулардың жату тереңдігі үлкен емес, дебиті лсек жүздік бөлігінен ондық бөлігіне дейін, минералдылығы төмен (1 гл төмен).
в) Тобыл мен Ұбаған өзендері және олардың аңғарларындағы аллювиалды шөгінділердің сулары. Тобыл өзені аңғарында ұңғымалардың өнімділігі 10 лсек-ке дейін, судың минералдылығы кең шектерде ауытқиды. Ұбаған өзені аңғарында су терең жатпайды, олардың дебиті 3,7 лсек жетеді, минералдылығы 1 гл-ден асады.
2. Грунттық-кеуекті сулар үштік шөгінділер ішінде:
Облыстың солтүстік бөлігінде тегеуірінді сулар кең тараған. Бұл шөгінділер Ұбаған және Тобыл өзендерін бойлай 2-3 км жолақта суға мол. Бұл сулық горизонттың суларының басым бөлігі тұщы иондардың қосындысы 1,0-1,5 гл дейін, аз ғана бөлігі тұзды (иондардың қосындысы 3-3,5 гл). Судың дебиті ондық бөлігінен 6 лсек дейін. Тобыл мен Ұбаған, Ұбаған мен Есіл суайрық кеңістіктерінде, Амангелді, Жангелді, Ұзынкөл аудандарында тараған ұсақ және жұқа түйіршікті топырақтарға минералдылығы 0,3-0,4 тен 5-6 гл дейінгі сулық горизонт тән. Ұңғымалардың дебиті 0,2-0,3 тен 1-2 лсек дейін тербеледі.
3. Бор дәуірдің шөгінділерімен байланысқан жер асты сулары жоғарғы бордың ұсақ түйіршікті және түрлі түйіршікті топырағына ұштастырылған. Судың минералдылығы негізінен 5 гл асады. Бөлек учаскелерде судың сапасы жақсырақ: Аят өзені аңғарында минералдылығы 0,2 ден 2 гл, Тобыл-Ұбаған өзендер аралығында 2-3 гл. Аят өзені аңғарындағы ұңғымалар дебиті 0,2-1,8 лс.
4. Юра дәуірінің шөгінділерінің жер асты сулары қатты минералданған (иондарлың қосындысы 9 дан 20 гл дейін).
5. Палеозой шөгінділерінің жер асты сулары облыстың батыс бөлігінің палеозойдың су өткізгіш шөгінділерінде жер асты сулары жинақталған мол қоры бар. Олардың жату тереңдігі мұнда 100-150 м. Ұңғымалардың дебиті 10 лсек дейін жетеді. Бұл сулардың минералдылығы 1 гл аспайды.
62-62030 ш. б. шығысқа қарай палеозой шөгінділеріндегі жер асты су қоры азаяды, судың минералдылығы 5-7 гл дейін көбейеді.
Жоғарыда аталғандар келесі қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді. Қостанай облысының батыс бөлігі Қарабалық, Жетіқара жер асты суларымен салыстырмалы жақсы қамтамасыз етілген.
Облыстың орталық бөлігі, Тобыл мен Ұбаған өзендерінің аралығын қоса алғанда пайдалануға жарамды. Жер асты сулары біршама төмен қамтамасыз етілген. Облыстың шығыс бөлігі жер асты суларымен тіпті нашар қамтамасыз етілген.
1.6.1 Бекеттердің сипаттамасы
Тобыл өзені - Қостанай бекеті. Бекет қаланың солтүстік шығыс бөлігінде орналасқан.
Су бекеті сол жағалауда көпірден 300 м төмен орналасқан және реперлер мен қадалардан тұрады. Негізгі репер №1 Логидэп 1931 ж - биіктік белгісі 129,152 м, су бекетінен 80 м жоғарыда орналасқан бетонды су қабылдағыш құдықтың жоғарғы кескіні; биіктік белгісі 132,468 м темір-бетонды №3 репер (КазУГМС 1937 ж) су бекетінің тұтестамасында орналасқан.
Нөлдік графиктің белгісі 122,00 м.
Су температурасы мен мұздың қалыңдығы бекет тұстамасында өлшенеді. Судың лайлылығын анықтау үшін жекелеген сынамалар №1 тұстамада алынады. №1 тұстама су бекетімен біріктірілген және белгісі бар арқанмен жабдықталған.
Өзен арнасы деформацияға ұшырайды. Су ағыны бекеттен 0,5 км жоғарыда орналасқан бөгетпен реттеледі.
Тобыл өзені - Гришенка бекеті. Бекет Денисовка ауылынан 8 км жерде орналасқан ауылда орналасқан.
Су бекеті сол жағалауда орналасқан және реперлер мен қадалардан тұрады. Су бекетінің тұстамасында: негізгі репер №1 (КазУГМС 1939 ж) биіктік белгісі 50,000 м, металды №5 КазУГМС реперінің биіктік белгісі 51,588 м.
Нөлдік графиктің белгісі 44,00 м.
Су температурасы мен мұз қалыңдығы бекет тұстамасында өлшенеді.
№1 тұстама негізгі бекеттен 0,6 км жоғары, ал №2 межендік тұстама 0,9 км төмен орналасқан.
Тоғызақ өзені - Тоғызақ станциясы. Бекет Тоғызақ станциясынан 1 км жерде орналасқан.
Су бекеті оң жағалауда орналасқан және қадалар мен 2 реперден тұрады: негізгі 1941ж №6 темір-бетонды репердің биіктік белгісі 152,070 м; 1940 ж №5 грунттық репердің биіктік белгісі 149,934 м.
Нөлдік графиктің биіктік белгісі 143,48 м.
Судың температурасы жағалаудан 3-5 м қашықтықта орналақан бекетте өлшенеді. Мұз қалыңдығы су бекеті тұстамасында өзен ортасында өлшенеді.
Өзен арнасы аз деформацияланады, енінің 23 бөлігін қамыс басып қалады. Қысқы кезеңде өзен қатып қалады, соның нәтижесінде наледь қалыптасады. Көктемгі кезеңде су бекетінен 300 м жоғары бөлікте мұз кептелу байқалады.
№3 тұстама су бекетінен 145 м жоғарыда орналасқан [1].
2 БЕТТІК АҒЫНДЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ӨЗЕНДЕРДІҢ, УАҚЫТША СУАҒАРЛАРДЫҢ, КӨЛДЕРДІҢ СУ РЕЖИМІ
2.1 Ағындының қалыптасу жағдайы
Қостанай облысының құрғақ континентті климаты мен территориясының тегіс, жазық жер бедері келесілермен сипатталатын өзендердің Қазақстандық типін анықтайтын басты фактор:
1) орташа көпжылдық ағынды қабаты шамасының аз болуымен (5-15 мм);
2) су өтімінің жылдық шамаларының қатты өзгергіштігімен, жоғарғы жылдық су өтімі орташа жылдық су өтімін 10-12 есе асып түседі;
3) ағындының жыл ішіндегі үлестірімі орташа сулы жылдары, әсіресе суы мол жылдары біркелкісіз болып келеді, себебі суы мол жылдары көктемгі су тасу бөлігіне су ағардың су жанау алабының ауданына байланысты жылдық ағынды көлемінің 90-100 % жуық, ал негізгі декадасына 80-85 % ағынды келеді;
4) көктемгі су тасудың шұғыл және жоғарғы толқынымен, суы мол жылдары су тасудың максималды су өтімі орташа көпжылдық су өтімін ірі өзендердің өзінде де 300-400 есе асып түседі;
5) өте кіші минемалды су өтімдермен және облыстың дала бөлігінің барлық өзендерінің құрғап қалуы.
Тұйық өзендер алаптары үшін жылдық ағындының көпжылдық орташа қабаты жауын-шашын мөлшері мен жер бетінен булануға байланысты.
Облыс территориясында жауын-шашын нормасы аз, оңтүстікте 170 мм-ден солтүстікте 300-350 мм құрайды. Жауын-шашын суммасының 70-80 % жуық бөлігі жылы кезеңде түседі және негізінен булануға жоғалады, жер беті ағындысын қалыптастыруға әсерін тигізбейді. Жауын-шашын шамасына және олардың территория бойынша үлестіріміне жергілікті жердің биіктігі мен жер бедерінің тілімденгендігі әсерін тигізеді.
Су жинау алабының бетінен булану шамасы жылдық жауын-шашын суммасының 95-98 % құрайды.
Су жинау алабының бетінен булануды анықтайтын жалпы факторлардан басқа (жалпы радиация, жауын-шашын, топырақ сипаттамасы), соңғысы су жинау алабының микрорельефіне байланысты.
Жазық, аз тілімденген облыстың жер бедері жер беті ағындысының көптеген көлдерде жиналуына мүмкіндік туғызады, олардан булану топырақтан буланудан 2,5-3 есе асып түседі.
Қарстырылып отырған территория ағындысының абсолюттік шамасы жауын-шашын мен буланумен салыстырғанда көп емес және осы элементтердің әр қайсысын анықтағандағы қателіктер аралығында жатады. Жауын-шашын мен буланудың шамасы зоналық өзгерістермен бірге ағынды шамасы жергілікті жердің биіктігіне, жер бедерінің сипаттамасына, топырақ жамылғысына байланысты.
Су алаптарының сипаттамаларына байланысты облыс өзендерін екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа өздерінің суларын облыс шекарасынан тыс жерге шығаратын Тобыл өзені су жинау алабы мен оның салалары. Олар екі зонаның болуымен сипатталады - ағынды қалыптасу зонасы мен транзит зонасы; Тобыл өзені үшін соңғысы 240 км созылады (Аят өзенінің сағасынан Үй өзеніне құйған жеріне дейін). Екінші топқа облыстың қалған өзендерінің су жинау алаптары кіреді, оларда қосалқы үшінші - ағынды жоғалту зонасы бар. Бұл өзендерге салыстырмалы аз кеңістікте тұйық ағынды тән. Бұндай суағарлар ағынды жолында орналасқан ағынсыз көлдерге құяды (Торғай, Наурызым-Қарасу, Түнтүгір өзендері) немесе ағындысын қарқынды жоғалтып, суқоймаларға жетпейді (Данабике, теректі, Мұқыр және тағы басқа өзендер).
Дала аймағындағы маңыздырақ өзендердің алаптары жазда булануға жұмсалатын уақытша тұйықталған ағындысы бар жеке шектелген кіші және орташа су жинау алаптарын қосады, басты өзендерге бұл ағынды тек сирек суы мол жылдары ғана жетеді (Торғай және Ұбаған өзендері алаптарының жүйелері). Басты өзеннің ағынды қалыптастыруға қатыспайтын су жинау ауданының бөліктері басты өзенге қарағанда ағынсыз болып табылады. Жеке үлкен су жинау алабының ағынсыз ауданының салыстырмалы бөлігі өзеннің түрлі бөлігінде су жинау алабының рельефіне байланысты өзен ұзындығымен өзгереді.
Су жинау аалабының жалпы ауданына ағынсыз аймақтарды қосу орташа ағындының салыстырмалы шамасын азайтады. Жер бедерінің ағындыға әсерін сипаттау үшін, су жынау алабының орташа биіктігі немесе оның орташа еңістігі алынуы мүмкін [2].
Кіші өзендердің ағынды мәліметтерін талдау арқылы бірдей биіктік аймағында осы суағарлардың ағынды шамалары әртүрлі болып келеді. Бұл су жинау алабының орташа биіктігі микрорельефтің жергілікті ерекшеліктерін есептемейді және топырақ грунтының сипаттамасының ағындыға әсерін ескермейді.
Облыс аумағында жүргізілген зерттеулер келесі қорытындыларды жасауға мүмкіндік берді:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Географияжәне табиғатты пайдалану факультеті
Метеорология және гидрология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТОБЫЛ АЛАБЫ ӨЗЕНДЕРІНІҢ СОҢҒЫ ОНЖЫЛДЫҚТАРДАҒЫ СУ РЕСУРСЫН БАҒАЛАУ
Орындаушы:
4 курс студенті Е.Қ. Тастанов
Ғылыми жетекші:
г.ғ.к., доцент Л.К Махмудова
Норма бақылаушы:
оқытушы Ж.А. Жанабаева
Қорғауға жіберілді
"___"___________2012 ж.
Кафедра меңгерушісі:
г.ғ.к., доцент Жүсіпбеков Д.Қ.
Алматы 2012
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы Тобыл алабы өзендерінің соңғы онжылдықтардағы су ресурстарын бағалау.
Дипломдық жұмыс 62 беттен, 13 кестеден, 29 формуладан, 5 суреттен тұрады.
Негізгі қолданылатын сөздер: су өтімі, су деңгейі, ағынды, ағынды модулі, ағынды қабаты, ағынды көлемі, экстраполяциялау, су жинау алабы, тұстама, су айрық сызығы, сабалық кезең, өзен арнасы, бекет, қамтамасыздық қисығы, өзен аңғары, вариация коэффициенті, асимметрия коэффициенті, корреляция, регрессия, репрезентативтік кезең, орташа квадраттық ауытқу, ұқсас-өзен, ағынды үлестірімі.
Зерттеу нысаны - Тобыл, Аят, Тоғызақ, Сынтасты, Түнтүгір, Ұбаған өзендері.
МАЗМҰНЫ
б.
КIPIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
1
ТОБЫЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1
Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2
Геологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.3
Топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.4
Өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.5
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.5.1
Ауа температурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1.5.2
Жел ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.5.3
Жауын-шашын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
1.5.4
Қар жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.6
Гидрографиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
1.6.1
Бекеттердің сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16
2
БЕТТІК АҒЫНДЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ӨЗЕНДЕРДІҢ УАҚЫТША СУАҒАРЛАРДЫҢ, КӨЛДЕРДІҢ СУ РЕЖИМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
2.1
Ағындының қалыптасу жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
2.2
Өзендер мен уақытша суағарлардың режимі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
20
2.3
Көлдердің деңгейлік режимі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
3
ТОБЫЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ БЕТТІК СУЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛГЕНДІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
3.1
Тәжірибелік гидрологиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
25
3.2
МГИ гидрологиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
3.3
Өзендер ағындысы мәліметтерін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30
4
ТОБЫЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ҚАЛЫПТЫ АҒЫНДЫСЫН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
31
4.1
Қалыпты жылдық ағынды гидрологиялық бақылау қатары жеткіліксіз болған жағдайда анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
4.2
Есептік кезеңді таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
45
4.3
Ықтималдық үлестірім қисығының параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .
49
5
5.1
ТОБЫЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ЖИЫНТЫҚ СУ РЕСУРСЫ ... ... ... ... ..
Жиынтық су ресурсын бағалаудың жалпы қағидалары ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
59
59
61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
62
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Тобыл алабы өзендерінің соңғы онжылдықтардағы су ресурсын бағалау.
Дипломдық жұмыста Тобыл өзені - Қостанай қаласы және ұқсас-өзендер: Тобыл өзені - Гришенка селосы, Тоғызақ өзені - Тоғызақ бекеті, Сынтасты өзені - Маринское селосы, Аят өзені - Варваринка селосы, Үй өзені - Степное бекеті, Обаған өзені - Ақсуат ауылы, Түнтүгір - 376 км Қарағанды тжв бойынша жылдық су өтімдері мәліметтері арқылы ұқсас-өзендер мен негізгі өзеннің арасындағы байланысты тауып, бақылау деректері жоқ жылдардағы ағындыны қалпына келтіріп, жылдық қалыпты ағындыны және вариация, ассиметрия коэффициенттерін анықтау керек. Сонымен қатар, үлестірім қисығы тұрғызылып, оның параметрлері және дәлдіктері анықталды.
Тобыл өзені Кар теңіз алабының батыс бөлігіне жатады. Өзен Қазақстанның солтүстігінде орналасқан. Климаты шұғыл континентті. Қарастырылып отырған аймақтың геологиялық құрылымы өте күрделі. Солтүстік пен оңтүстікте табиғи биік кедергілердің болмауы салдарынан оның территориясы Қазақстан мен Орта Азияның шөлдерінен жылы құрғақ субтропикалық ауа массалары мен суық, ылғалы аз, меридиандық бағытта қозғалатын арктикалық ауа массаларының орын ауыстыруына қолайлы. Қарастырылып отырған аумаққа ыстық, құрғақ жаз бен суық, қары аз қыс тән.
1 ТОБЫЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
0.1 Жер бедері
Қостанай облысының территориясын жарым-жартылай кең Батыс Сібір жазығы, ал қалған бөлігін Тұран ойпаты алып жатыр.
Жер бетінің құрылысына байланысты қарастырылып отырған территорияны 4 сипатты ауданға бөлуге болады: 1) Орал үстіртінің бөлігі, 2) Қостанай жазығы, 3) Торғай жазығы, 4) Қазақтың ұсақ шоқысының батыс аумағы.
Орал үстірті облыс шегінде салыстырмалы аз орынды алып, облыстың батыс бөлігінде меридиандық бағытта созылып жатыр.Үстірт дерлік жазық, кей жерлері адырлы, Тобыл өзенінің аңғарына қарай аздап көлбеген.Үстірттің ең биік бөлігі облыс шекарасында 425-230 м абс. шамасына ие. Ендік бойы бағытында үстірт бірнеше өзен аңғарларымен (Үй, Тоғызақ, Аят, Сынтасты және тағы басқа) бөлінген. Шұңқырлық төмендеуде үстірт бетінде әртүрлі форма мен мөлшердегі көптеген көлдер орналасқан, көлдердің көп бөлігі тұщы. Ең үлкен көлдер (су айдынының ауданы 5-10 км2 дейін) негізінен үстірттің солтүстік бөлігінде (Тоғызақ және Үй өзендері алаптарында) және Тобыл өзенінің жоғарғы бөлігінде орналасқан.
Қостанай жазығы облыстың солтүстік бөлігін алып жатыр және Батыс Сібір жазығының үлкен емес бөлігі болып табылады. Батысында ол Орал үстірті құламасымен, шығысында Көкшетау қыраты жоталарымен шектелген. Жазықтың беті жазық немесе кішкене толқынды. Биік жерінің абс. шамасы 170-200 м. Бұл жазықтың жер бедерінде ойпат жерлер көп орналасқан. Осы ойпаттарда көптеген кішігірім тұзды және тұщы су қоймалар бар. Бұл жерде өзен желісі жақсы дамыған: үлкен суағарлардан жазықты оңтүстіктен солтүстікке қарай тек Тобыл мен Ұбаған өзендері ғана кесіп өтеді.
Торғай жазығы облыстың орталығы мен оңтүстік бөлігін алып жатыр және оңтүстікте Тұран ойпатының шөлдерінен солтүстікте Батыс Сібір жазығына дейін ауыспалы аудан болып табылады. Батысында бұл аудан Мұғалжар таулар тізбегімен және Оңтүстік орал тауларымен, шығысында Қазақ қатпарлы аймағының бөліктерімен шектелген. Торғай жазығының солтүстік бөлігі Батыс Сібір ойпатына қарай еңістелген, ал оңтүстік бөлігі Тұран ойпатына қарай еңістелген. Торғай ойпатының өзііне тән ерекшелігі оның ежелгі Торғай-Ұбаған жырасының меридиональдық бөлінгіштігі. Оның түбінің солтүстік бөлігінде Ұбаған өзені, оңтүстік бөлігінде Торғай өзені ағып өтеді. Жыраның ең төменгі бөліктерінің биіктігі 80-100 м. Жыраның орта бөлігінде оның ені 30-40 км-ге жетеді, тереңдігі 50-100 м. Ұбаған және Торғай өзендерінің жазық төмен (абс. биіктігі 125 м-ден аспайтын) су айрықтарында бірнеше ағынсыз көлдер орналасқан, олардың ең үлкендері - Ақсуат пен Сарымойын. Торғай ойпатының жер бедері әртүрлі. Ауданның солтүстік бөлігінде ең биік қыраттар орналасқан: Қарағанытау (305 м), Жыландытау (262 м), Текетау (207 м), Қызбелтау (232 м), өздерінің етектерінен 50-80 м көтеріледі. Ойпаттың беті Қабырға, Теректі, Сары-Өзен (Сары-Торғай), Торғай және тағы басқа өзендердің аңғарларымен, сонымен қатар көптеген үлкен-кішігірім тұщы және тұзды суқоймалар шұңқырларымен тілімденген. Ең үлкен көлдер негізінен Торғай-Ұбаған жырасында орналасқан.
Қостанай облысының оңтүстік-шығыс бөлігін Қазақтың ұсақ шоқысы алып жатыр. Жекелеген қыраттар 100-500 м жетеді, ал ең биік шыңы - Ұлытау 135 м биіктікте орналасқан. Ұлытау тауының беткейлерінде және оның солтүстік сілемдерінен Торғай (Қара Торғай) мен оның көптеген салалары бастауын алады.
Бұл аймақта көлдер аз орналасқан, негізінен кіші мөлшерлі және тұщы болып келеді. Оның солтүстік аймағында бірнеше үлкен көлдер орналасқан: Сарыкөл, Алабота, Бошыкөл, Түнтігүр, Жаншұра, олардың ішіндегі ең үлкені - Қайбағар көлі (су айданының ауданы 112 км2).
1.2 Геологиялық құрылымы
Қостанай облысы территориясында палеоген мен неоген дәуірлерінің шөгінділері ең кең таралған.
Орал үстірті терең емес орналасқан палеогендік шөгінділер (құмдақ, конгломерат, саз) мен кей жерлерде өзен аңғары баурайларында кездесетін кристалды жыныстардан тұрады.
Бұл жерде топырақ түзуші жыныстар - төрттік құмдақ-сазды, ұсақ тасты шөгінділер болып табылады.
Қостанай жазығы үштік және төрттік кезеңдегі шөгінділермен жамылған.Үштік кезеңдегі шөгінділер саз бен құм, ал кейінгі төрттік кезеңнің шіөгінділері көлдік аллювиалдық саздан, құмнан, галечниктен тұрады.
Торғай жазығы көлдеңінен немесе солтүстікке кішкене еңістікпен орналасқан, палеогеннің сазды және құмдақ тығыздалған теңіздік тұздалған шөгінділерден құралған. Бұл қабаттың төменгі қабаттары сазды, ал жоғарғы қабаттары құмдақ, галькалар мен конгломераттардан тұрады. Кей жерлерде палеоген қабаты кейінгі төрттік кезеңнің шөгінділерімен жабылған.
Бұл жерде топырақты түзуші жыныстар тұзды палеогенді шөгінділер, сонымен қатар олардың бетінде орналасқан кейінгі тұщыланған шөгінділер.
Қазақтың ұсақ шоқысының бай бөлігі жоғарыда аталған орографиялық аудандармен салыстырғанда геологиялық құрылымы өте күрделі. Ол палеозой кезеңіндегі құмдақ, тақта тастармен сипатталады. Бұл территорияның төмен бөліктері үштік және төрттік кезеңінің шөгінділерімен жамылған, соңғысына құмдасын қыртыс, саз бен құмнан тұратын тау жынысы, сонымен қатар элювиалды және делювиалды құмдақ-сазды және жарықшақталған тастар жатады.
Торғай ойпатының құмдақ-сазды шөгінділер қабатының астында соңғы жылдардың зерттеулер қорытындысы бойынша көптеген пайдалы қазбалар орналасқан.
Торғай ойпатының кен жолағының ені бірнеше км-ге жетеді және меридиандық бағыт бойынша 450-500 км-ге созылып жатыр. Осы жолақтың шекарасында Қостанай қаласының қасында магнетит кенінің үлкен кен орны табылған.
Аят өзені алабында қоңыр темір кені орналасқан (Аят және Лисаковск кен орындары).
Облыс территориясында, сонымен қатар көмірдің бай кен орындары бар (Ұбаған, Жыланшық алабтары). Ұбаған қоңыр көмір алабының қоры бірнеше ондаған миллиард тоннаға жетеді және сапасы бойынша бұл көмір Челябинск алабынан кем түспейді.
Амангелді ауданы боксит кен орнына бай. Боксит сонымен қатар Жоғарғы Тобылда және Құсмұрын көлі аумағында да бар. Бұдан басқа облыста кендік емес метал шикізаттары, құрылыс материалдары - асбест, отқа төзімді және кірпіш саздары, әк, құрылыс және шыны құмдары, құрылыс тастары бар.
1.3 Топырақ жамылғысы
Қостанай облысының топырақ жамылғысы топырақ түрі және механикалық құрамының әртүрлілігімен сипатталады.
Қарастырылып отырған территорияның солтүстік бөлігінде орман мен орманды-дала зонасында қара топырақ көп кездеседі, ол барлық ауданның шамамен 30 % алып жатыр. Облыстың ең солтүстік бөлігінде орта гумусты және шалғын қара топырағы көп таралған, оңтүстікке қарай олар аз гумусты қара топырақпен ауысады.
Құрғақ дала және шөлейт аудандарда (53 c.e.-тен оңтүстікке қарай) каштанды топырақ басым болады, ол облыс территориясының шамамен 40 % алып жатыр.
Қара каштанды топырақ солтүстікке қарай орналасқан, ал ашық каштанды топырақ оңтүстікке қарай орналасқан. Ашық каштанды топырақ рельеф сипатына байланысты тұздылық дәрежесі әртүрлі.
Облыстың оңтүстік бөлігіне сұр топырақ пен қоңыр топырақ тән.
Облыс территориясында сор кездеседі. Ол Торғай-Ұбаған жырасында - Ақсуат, Сарықопа көлдері аумағында, Сары-Өзен, Торғай өзендері аңғарында көп таралған.
Өзен аңғарлары мен көл қазан шұңқырларының ылғалды бөліктеріне өзен жайылмаларының (Тобыл, Ұлу-Жыланшық, Торғай өзенінің төменгі бөлігі және тағы басқа өзендер) топырағы тән. Облыстың оңтүстік бөлігінің өзендерінің жайылмаларында шалғынды тұзды топырақ және сор кең таралған.
Топырақты оның механикалық құрамы бойынша қарастырсақ, облыс территориясының басым бөлігінде сазды топырақ кең таралған. Жетікөл аймағында және оңтүстік бөлігінде құмайт топырақ таралған.
Облыстың жеке бөліктерінде құм массивтері орын алады. Олардың ең үлкендері Владимировка, Семиозерное, Ақсуат аймақтарында орналасқан.
1.4 Өсімдік жамылғысы
Облыстың ең ылғалды, қара гумусты солтүстік бөлігінде орманды-дала әртүрлі шөптесін шалғындар мен ауылшаруашылық алқаптары орналасқан. Салыстырмалы үлкен емес учаске түріндегі ормандар негізінде Үй, Тоғызақ, өзендерінің аңғарларында, қиыр солтүстік-шығыста кездеседі.
Ылғалдылығы аз каштанды топырақ кең таралған облыстың орталық бөлігінде бетеге-ақ селеу зонасы мен ауылшаруашылық егіс даласы орналасқан.
Ең аз ылғалданған облыс бөлігінде жусан көп өседі. Құм бархандарында сексеуіл кездеседі. Орал ойпаты мен Қазақтың ұсақ шоқысында өсімдік аз кездеседі, негізінен қынаның түрлері кездеседі.
Өзен аңғарларында әртүрлі өсімдіктер өседі: құмдақ грунтты учаскілерде дәнді өсімдіктер өседі.
Ағаш (негізінен қайың мен қарағай), бұтақ және шалғындық өсімдіктер үлкен өзендердің аңғарларына (Тобыл, Торғай және олардың салалары) ұштастырылған. Шоқ қайың төмендетілген жерлерде орналасқан. Солтүстік бөліктерінде шоқ қайыңдар жиі, ал оңтүстікте аз кездеседі.
Облыста аралды далалы қылқанды ормандар бар: олардың ең үлкендері Ара-Қарағай, Аман-Қарағай, Наурызым-Қарағай.
Ара-Қарағай қылқанды орман құмдақ топырақта орналасқан және Қостанай қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 30 км жерде орналасқан.
Аман-қарағай қылқынды орман биік жерде Құсмұрын көлінен оңтүстік-батысқа қарай орналасқан.
Наурызым-Қарағай Қазақстан жазығындағы ең оңтүстікте орналасқан далалы қылқанды орман. Оның мөлшері 210 км2. Ол Ақсуат көлінен солтүстік-батысқа қарай орналасқан, ағаштардан - қарағай, ақ қайын, терек, көк терек өседі. Орман бұл жерде сирек және аралдардан тұрады, аралдар алқаптармен ауысып тұрады.
Бұталар негізінен өзеннің көптеген көлдер мен жасанды суқоймалардың жағалауларында, жыраларында орналасқан.
Табиғи өсімдік жамылғысы облыс шекарасында адамның шаруашылық іс-әрекетінің әсерінен өзгеріске ұшырап жатыр. Облыстың солтүстік және орталық бөлігінің 5 млн га көп жері ауылшаруашылық алқаптары ретінде пайдаланылып жатыр. Бұл алқаптарда негізінен дәнді өсімдіктер: бидай, сұлы, арпа, тары, сонымен қатар мал азықтық шөптер: жоңышқа, бидайық тағы басқа түрлері өсіріледі.
Қостанай облысының Жангелді және Амангелді аудандары мал шаруашылығымен айналысады. Мұнда жер негізінен мал жайылымы ретінде пайдаланылады.
1.5 Климат
Қостанай облысы материктің ішінде үлкен су көздерінен (мұхит, теңіз) алыс орналасқан. Солтүстік пен оңтүстікте табиғи биік кедергілердің болмауы салдарынан оның территориясы Қазақстан мен Орта Азияның шөлдерінен жылы құрғақ субтропикалық ауа массалары мен суық, ылғалы аз, меридиандық бағытта қозғалатын арктикалық ауа массаларының орын ауыстыруына қолайлы.
Ылғалды Атлант ауа массаларын Орал тауларының жоталары, ал Тынық мұхиты ауа массаларын Алтай тау жүйелері мен Орталық-Сібір қыраты өткізбейді.
Климаты шұғыл континентиалды: ыстық, құрғақ жаз суық, қары аз қыспен ауысып тұрады. Ауа температурасының жылдық амплитудасы орта есеппен 75 С, жеке жылдарда 98 С-ге жетеді. Шілдеде температура 40 С дейін көтеріледі, қыста минус 40, минус 46 [0]С дейін түседі. Жауын-шашын жыл ішінде аз түседі, солтүстікте 300-350 мм-ден оңтүстікте 175 мм-ге дейін, олардың жылдық мөлшерінің 70-80 % жылы кезеңге түседі.
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы жазда түскі уақыттарда облыстың орталық бөлігінде 30-40 %, оңтүстігінде 20-30 % төмендейді. Облыста аңызақ, қарлы боран жиі болып тұрады.
Төменде климаттың жеке элементтері қарастырылады.
1.5.1 Ауа температурасы
Орташа жылдық ауа температурасының мәні облыс ішінде солтүстікте 1,2 0С-тан оңтүстікте 4,4 0С-қа дейін ауытқиды.
Қыс тұрақты, аязды ауа райымен сипатталады. Ең суық қаңтар мен ақпан айларының орташа температурасы "минус" 16, минус 18 0С құрайды.
Қатты аязды күндері ауа температурасы солтүстікте минус 40 0С, кейде минус 46 0С-ге (ақпан 1951ж) төмендейді, оңтүстікте ең төмен температура минус 40 0С (қаңтар 1907, 1940, 1943 ж.ж), қарашадан наурызға дейін ауаның минимум температурасы бүкіл облыс бойыншша минус 30 0С төмен.
Қыстың күні кейде ауа температурасының көтерілуі байқалады, бұл оңтүстіктен жылы ауа ағындарының облыс территориясына енуімен түсіндіріледі.
Жазда күн ыстық болады. Шілде айының орташа температурасы солтүстік бөлігінде 19-20 0С, ал оңтүстікте 24 0С. Шілде айының ең жоғарғы ауа температурасы 42 0С. Мамыр айынан маусым айына дейінгі кезеңде ауаның максимум температурасы 30 0С-тан жоғары болады.
Көктем мен күз 20-30 күн ғана болады. Көктемгі уақытта орташа тәуліктік ауа температурасы 0 [0]С-ден өткеннен кейін 8-12 күн ішінде 20 [0]С-қа көтеріледі.
Орташа тәуліктік ауа температурасының 0 С-тан өтетін уақыты: көктемде оңтүстік бөлігінде 4-8 сәуір, солтүстік бөлігінде 11-15 сәуір, күзде сәйкесінше 28-ші қыркуектен 1-ші қараша және 21-25 қазан аралықтары. Орташа тәуліктік ауа температурасы 0 С-тан жоғары күндердің саны 200-дей. Аязды емес кезеңнің ұзақтығы орташа алғанда солтүстікте 115-120, оңтүстікте 155-160 күн.
1.5.2 Жел
Қысқы уақытта облыста 50 с.е. паралелі бойынша жоғары атмосфералық қысым жолағы - сібір антициклонның сілемі қалыптасады, одан солтүстікке қарай солтүстік пен солтүстік-шығыста борандар мен желдер жиі болып тұрады. Қостанай қаласы аумағындағы жел соғатын күндердің саны - 30, Торғай қаласы аумағында - 17. Борандар негізінен қаңтар-наурыз айларында болады, кей жылдары олардың саны бір айда 10-ға жетеді.
Қарастырылып отырған территориядағы желдің жылдамдығы солтүстіктен оңтүстікке аз жоғарылайды.
Желдің күші көктемде күшейеді, әсіресе наурыз айында қысқы суық артикалық ауа субтропиктік жылы ауа ағынымен ауысқан кезде. Күші ең аз желдер жазда (шілде-тамыз) болады. Ең үлкен орташа желдің жылдамдығы наурызда 11 мсек, тамызда 5,4 мсек құрайды.
1.5.3 Жауын-шашын
Қостанай облысының жылдық жауын-шашынның нормасы солтүстік бөлігінде 300-350 мм, оңтүстігінде 175 мм құрайды.
Облыстың батысы мен оңтүстік шығысында биік аймақтар аумағында жауын-шашын таралуының ендік заңдылығы бұзылады. Мысалы: Оңтүстік Оралдың тау етегінде орташа жылдық жауын-шашынның мөлшерінің суммасы 280-350 мм-ді құраса, дәл осы ендікте жазық бөлігінде 200-225 мм-ге дейін азаяды.
Жылдық жауын-шашынның суммасының көпжылдық перспективада өзгергіштігі салыстырмалы көп емес: көптеген метеорологиялық станциялардың мәліметтері бойынша ол 0,2-0,3 варияция коэффициентімен сипатталады. Байқалған жауын-шашынның жылдық мөлшері көпжылдық бойынша облыстың оңтүстігінде 70-200 мм, орталық бөлігі үшін 130-дан 330 мм-ге дейін тербеледі.
Жауын-шашын көп бөлігі жылдық суммасының 70-80 % жылы кезеңде - сәуірден қазанға дейін түседі. Жауын-шашынның ең көп бөлігі көбінесе маусым-мамыр, ал ең аз бөлігі - ақпан мен наурыз айларында түседі.
Жаңбыр жаумайтын кезең Қостанай облысының оңтүстік бөлігінің құрғақ және шөлейт зонасында 70 күнге, ал солтүстік ылғалдығы көп аудандарда 30-35 күнге жетеді.
1.5.4 Қар жамылғысы
Қостанай облысы территориясындағы қар жамылғысының таралуы негізінен зоналық сипатқа ие.
Бірінші қар облыстың солтүстік-шығыс бөлігінде орташа есеппен қазан айының соңғы декадасында, ал территориясының басқа бөлігінде қарашаның бірінші декадасында түседі. Ерте қыс түскен жылдары бірінші қар солтүстік-шығыста қазанның бірінші декадасында территорияның қалған бөлігінде осы айдың екінші декадасында байқалады; қыс кеш түскенде алғашқы қар жамылғысының байқалуының уақыты солтүстік-шығыста қарашаның ортасынан, оңтүстікте желтоқсанның басына дейін ауытқиды.
Барлық қыстың 50-70 %-де бірінші қар жылымықтың әсерінен тез еріп кетеді, тек 10-15 күннен кейін орташа алғанда облыстың солтүстік аумағында 10 қараша, ал солтүстік аумағында 20 қараша кезінде тұрақты қар жамылғысы қалыптасады. Бұл уақытта орташа тәуліктік ауа температурасы минус 5 С-ге дейін төмендейді. Қыс ерте түскен жылдарда тұрақты қар жамылғысы қазанның соңында, ал қыс кеш түскен жылдарда желтоқсанның ортасына дейін, кейде қаңтардың басына дейін созылуы мүмкін.
Қар жамылғысындағы максималды су қоры орта есеппен солтүстік бөлікте наурыздың ортасында, ал оңтүстігінде 5-10 наурыз аралығында жинақталады.
Қар жамылғысының максималды биіктігі көктемгі қар ерудің басында әдетте көп емес, орташа есеппен солтүстік бөлікте 30-35 см-ден оңтүстікте 18-20 см болады. Қары аз жылдары ол облыстың барлық территориясында 10-15 см, ал қар көп түскен жылдарда 40-50 см-ге көбейеді, облыстың оңтүстік бөлігін есептемегенде мұнда бұл жылдары қардың максималды биіктігі 30 см-ден аспайды. Қар жамылғысының тығыздығы көктемгі қар ерудің басына қарай 0,30 гсм3, ал жеке жылдары жылымықтар мен қатты желдердің санына байланысты 0,22-0,25 гсм3-ден 0,35-0,40 гсм3 шамасында ауытқиды.
Қар жамылғысындағы максималды су қоры көктемгі қар ерудің алдында облыстың солтүстік бөлігінде 70-80 мм-ден, оңтүстік бөлігінде 50-60 мм-ге дейін өзгереді. Қар аз түскен қыстарда қар жамылғысындағы су қоры облыстың солтүстік бөлігінде 50-60 мм, оңтүстік бөлігінде 30-40 мм-ден аспайды. Қар көп түскен қыстарда қар қоры 100 мм-ге жетеді, кейде одан да асып түседі, бірақ ол заңдылық бойынша қарастырылып отырған территорияның барлық бөлігінде емес, жеке үлкен аудандарда байқалады. Максималды қар қорының вариация коэффициенті облыстың солтүстігінде 0,25-0,30 дан, оңтүстігінде 0,40-0,45 шамасында өзгереді.
Көктемде қар жамылғысының еруі күн радиациясының әсерінен теріс температура болғанда да басында және алғашқы 10-15 күнде жоғары емес қарқындылықпен ериді. Дегенмен, қардың еруінің осы бірінші кезеңінде қысқы қардың 25-35 % еріп кетеді. Оң температуралар бола бастауымен қар еруінің қарқындылығы кенеттен жоғарылап, қалған қар ашық учаскілерде кейде 3-5 күнде еріп кетеді. Өзен аңғарларында қалған жиналған қардың еруі 15-20 күнге дейін созылады.
Тұрақты қар жамылғысы дала учаскілерінде орташа алғанда облыстың солтүстік бөлігінде 7-9 сәуірде, ал оңтүстігінде 2-5 сәуірде жойылады. Тұрақты қар жамылғысы еруінің соңғы күндерінің амплитудасы оның құрылуының амплитудасынан бірнеше аз, солтүстігінде наурыздың аяғынан сәуірдің аяғына дейінгі, оңтүстігінде наурыздың ортасынан сәуірдің ортасына дейінгі кезеңді қамтып, бір айға жуық уақытты құрайды.
Барлық көктемдердің 25-30 % тұрақты қар жамылғысы ерігеннен кейін қайтадан бірнеше күн жататын және солтүстігінде 12-15 сәуір, оңтүстігінде 5-10 сәуір аралығында еріп кететін уақытша қар жамылғысы қалыптасады. Өте созылмалы сипатқа ие көктемде облыстың солтүстігінде қар мамырдың басына дейін жауып тұруы мүмкін.
1.6 Гидрографиясы
Қостанай облысы климатының құрғақшылығы жазық жер бедерінің жалпы қасиеттерімен байланысты территорияның өзіндік гидрографиялық көрінісін тудырады: өзен желісі территорияның биік учаскілерінде жақсы дамыған және кіші ағынсыз көлдердің көп бөлігінің биіктігі төмен жазық жерлерде орналасуы.
Өзендер мен уақытша суағарлары. Облыс территориясында ұзындығы 10 км-ден асатын 310 жуық суағарлар бар, олардың жартысынан астамы ұзындығы 20 км-ге жуық уақытша суағалар болып табылады. Ұзындығы 100 км-ден асатын 21, 500 км-ден асатын екі ғана өзені бар. Облыстың өзен желісі Тобыл, Торғай өзендері алабтары мен Тобыл-Торғай ағынсыз өзен аралығына жатады.
Өзен және батпақ желісінің жиілігі нөлдік мәннен (Тобыл-Ұбаған өзен аралығы) 0,35 дейін (Торғай өзеннінің жоғарғы бөлігі) өзгереді; орташа алғанда 100 км2-ге 6-7 км-ді құрайды.
Тобыл өзені алабы - облыстың үлкен су шаруашылық маңызы бар басты су артериясы болып табылады. Өзен аңғарының ені жоғарғы бөлігінде 2-3 км-ден, төменгі учаскісінде 20-30 км-ге дейін өзгереді. Шортанды өзенінің саласына дейін Тобыл өзені жыл сайын құрғап қалады және су ұзындығы 0,2-0,5 км, ені 20-50 м , тереңдігі 2-4 м иірімдерде қалып қояды. Төменге қарай өзен тек кей жерлерде ғана құрғап қалады. Аят өзені құйғаннан кейін өзеннің мөлшері үлкейеді: Аят-Ұбаған өзендерінің сағалары учаскесінде ұзындығы 0,2 ден 5 км-ге дейін, ені 40-100 м, тереңдігі 2-5 м иірімдер басым болып келеді.
Тобыл өзені алабы су желісінің таралуы бойынша 3 сипатты ауданға бөлінеді: сол жағалау, Тобыл-Ұбаған өзен аралығы мен Ұбаған өзені алабы.
Тобыл өзені алабының сол жағалауы өзен желісінің дамуымен ерекшеленеді; бұл жерде Оңтүстік Оралдан бастауын алатын Шортанды, Аят, Тоғызақ, Сынтасты, Үй өзендері ағып өтеді. Бұл өзендерде жоғарғы ағыстарында көптеген салалары бар, бірақ Тобыл өзеніне жақындағанда жергілікті жер жазық сипатқа ие болып, өзен желісінің жиілігі азая түседі.
Шортанды, Сынтасты, Аят, Тоғызақ және Үй өзендері жазғы межен уақытында кішкене ағындысы болады, бірақ қыста жыл сайын құламалаларда қатып қалады. Бұл өзендердің аңғарлары жақсы қалыптасқан; олардың ені 3-5 км, беткейлерінің ені 10-20 м. Өзендендердің төменгі ағыстарында иірімдердің ұзындығы 0,5-2 км, ені 20-60 м, тереңдігі 2-5 м.
Тобыл-Ұбаған өзен аралығында суағарлар аз. Бұл территорияда тегіс жер бетінде көктемде еріген сулармен толатын кішігірім көлдер таралған.
Ұбаған өзені алабында өзен желісі жоғарғы бөлігінде Құсмұрын көліне дейін жақсы дамыған. Бұл жерде Ащы, Шийлі, Бүріктал, Теректі өзендері ағады. Ұбаған өзеніне бір өзен ғана құяды, ал қалған суағарлар көктемде арнасынан шығып төгіледі немесе Шийлі көліне төгеді, одан су өз кезегінде су мол жылдары Ұбаған өзеніне құйылады.
Ұбаған өзенінің аңғарының ені жоғарғы бөлігінде 2-3 км, төменгі бөлігінде 10-15 км. Ең үлкен суқоймалары - Талы, Алакөл, Теңіз өзенмен салалары арқылы байланысып, көктемде оның суының бір бөлігін аккумуляциялайды.
Ұбаған өзенінің жоғарғы ағысында (Құсмұрын көліне дейін) жазғы уақытта ұзындығы 1-2 км, ені 20-50 м, тереңдігі 2-6 м иірімдерде су сақталады. Межендік ағын тек Қарасу өзені құйғаннан кейін байқалады. Бұл төменгі учаскіде Ұбаған өзенінің ені 15-20 м, тереңдігі 1-1,5 м.
Көлдері. Қостанай облысында 5000 астам көл бар, олардың 80 %-ың су айдының ауданы 1 км2-ден аз (кесте 1). Көлдердің су бетінің жалпы ауданы қарастырылып отырған территория ауданының 3 %-ын құрайды. Көлдердің басым бөлігі (90 %) облыстың солтүстік аудандарында - Тобыл өзенінің сол салаларының жазықтық кеңістік аймақтарында, негізінен Есіл-Тобыл өзендер аралықтарында орналасқан.
Кесте 1-Қостанай облысы территориясындағы көлдер саны
Су айдынының ауданы, км[2]
51[0]20c.е. солтүстікке қарай
51[0]20c.е. оңтүстікке қарай
тұщы
Тұзды
барлығы
тұщы
тұзды
барлығы
=1,0
3085
665
3740
135
228
363
1,1-5,0
489
100
589
78
88
166
5,1-10,0
49
15
64
9
16
25
10,1-50
35
6
41
5
9
14
50,1-100
1
1
2
1
2
3
100
2
2
4
1
1
2
Барлығы
3661
779
4440
229
344
573
Ұбаған және Торғай өзен аңғарларында шығу тегі аңғарлық-арналық көлдер орналасқан. Бұл типті көлдер үлкен болып келеді. Олардың ең ірілері Торғай жырасынан төмен жерде орналасқан: Сарықопа көлі(су айдынының ауданы 366 км2), Ақсуат көлі (123 км2), Сарымойын көлі (126 км2), Құсмұрын көлі (Ұбаған) (465 км2).
Облыс көлдерінің су жинау ауданы топографиялық карталар бойынша шартты түрде тек қана жер бедерінің жазықтығына байланысты су айрық сызығын дұрыс жүргізуге мүмкіндік бермейді және жылдың әртүрлі сулылығына байланысты оның тұрақсыздығына байланысты.
ГГИ-дің 1956 ж күзінде жүргізілген экспедицияның негізінде облыстың 58 көлінің аэрофототүсірілімдердің мәліметтері бойынша, көл айдынының ауданы ω мен су жинау алабы F арасындағы орташа қатынас келесі шамаға ие:
Су жинау алабының ауданы, км2
=10 0,15
11-100 0,06
101-500 0,05
501-1000 0,04
Облыстың солтүстік бөлігінің көптеген көлдерінің су жинау алаптары егістікке жыртылған. Көптеген көлдердің қазаншұңқырлары овалды түрге ие.
Кіші көлдердің (су жинау алабы 100 км2 кіші) орташа тереңдігі олардың ең жоғарғы толуында әдетте 2 м-ге жуық, ал үлкен көлдердің (су жинау алабы 500 км2-танүлкен) 2,2-2,5 м, сирек жағдайларда 4,0-4,5 м (Жақсы-Алакөл) құрастырады.
Жазғы кезеңде барлық тұщы көлдерді түгелімен немесе көп бөлігін өсімдіктер басып қалады, ал тұзды көлдерде өсімдік өспейді.
Сулылығы орташа жылдары, әсіресе су тапшы жылдары көлдердің көп бөлігі тұйық болады. Суы мол көктемдерде кейбір көлдердің (Сарықопа, Алакөл, Түнтігүр және тағы басқа) қазаншұңқырларында жиналған судың бір бөлігі көрші су ағарларға немесе көлдерге тасталынады.
Қарастырылып отырған территория көлдеріне су тапшы жылдары кеуіп қалу, әсіресе қатып қалщлру тән.
Көлдердің кеуіп қалуы мен суының көп болуы циклдық сипатқа ие. Циклдің белсенділігі мен ұзақтығы атмосфералық жауын-шашын мен ауа температурасының түрлі тепбелістеріне байланысты.
Циклдің ұзақтығы (максимумнан максимумға дейін немесе минимумнан минимумға дейін) негізінен 25-45 жылды құрайды.
Көлдер деңгейінің көтерілуі саыстырмалы тез болады (4-8 жыл), содан кейін тұрақсыз максимумның қысқа периоды болады (1-3 жыл), одан кейін су деңгейі жай төмендейді. (12-20 жыл және одан да көп).
Облыстың барлық көлінің (14) жуық бөлігі (солтүстік бөлігінде 20 % және оңтүстігінде 60 %) тұзды болып келеді. Көлдердегі минералдылық жылдың сулылығына байланысты және маусымдық өзгеріске ие болады.
Жер асты сулары. Облыс территориясындағы жыныстардың геологиялық құрылымыеың ерекшелігі мен литологиялық құрамы, сонымен қатар құрғақ климат пен жер бедерінің жазықтылығы аумаққа тұщы немесе аз тұздалған жер асты суларының жиналуына қолайсыз жағдай жасайды.
Қарастырылып отырған облыстың геологиядық қиманың жоғарғы бөлігі кайназой шөгіндісінің көлденең жатқан қабатының қуаттылығы 300 м. Бұл қабаттық литологиялық құрамында суды аз өткізетін және тұздылығы жоғары сазды жыныстар басым болып келеді. Кайназой шөгінділері су өткізетін борпылдақ-сынық мезазой және жарықшақты қатты палеозой жыныстарымен ауысады. Жер асты сулары транзитті палеозой қабатындағы шығысқа қарай бағыты палеозой және мезазой шөгінділерінің ірі тектоникалық құрылымдарға жетілгендігі қиындата түседі. Бұл судың фильтрациясының жолын ұзартады және маңызды аудандарға олардың тұздалған кайназой шөгінділерімен тікелей жанасуына әкеліп соқтырады. Бірақ облыстың кейбір бөліктерінде түрлі жастағы горизонттарда жеке ауыл шаруашылық, кейде үлкен емес өнеркәсіп объектілерін суға қажеттілігін қанағаттандыратын жер асты су қоры бар. Грунт сулары төменде келтірілген шөгінділерде кездеседі:
1. Грунттық-кеуекті сулар төрттік шөгінділері ішінде:
а) Құмдақ және саздақ делювиалды жамылғыларында су 5-10 м тереңдікте жатады және 3-5 м3тәулікке дейінгі дебитке ие. Минералдылық дәрежесіне байланысты тұщыдан тұздыға дейін әр түрлі.
б) Семиозерный ауданында, Ұбаған өзені аңғарында, орман массивтері аралығында (Аман-Қарағай және Ара-Қарағай), Наурызым қылқанды орманды ауданында, Торғай өзенінің сол жағасында (Түсім құмды массиві) және Ұлы-Жыланшық өзенінің оң жағасындағы (Аққұм құмды массиві) эолды құмды түзілімдердің сулары.
Бұл сулардың жату тереңдігі үлкен емес, дебиті лсек жүздік бөлігінен ондық бөлігіне дейін, минералдылығы төмен (1 гл төмен).
в) Тобыл мен Ұбаған өзендері және олардың аңғарларындағы аллювиалды шөгінділердің сулары. Тобыл өзені аңғарында ұңғымалардың өнімділігі 10 лсек-ке дейін, судың минералдылығы кең шектерде ауытқиды. Ұбаған өзені аңғарында су терең жатпайды, олардың дебиті 3,7 лсек жетеді, минералдылығы 1 гл-ден асады.
2. Грунттық-кеуекті сулар үштік шөгінділер ішінде:
Облыстың солтүстік бөлігінде тегеуірінді сулар кең тараған. Бұл шөгінділер Ұбаған және Тобыл өзендерін бойлай 2-3 км жолақта суға мол. Бұл сулық горизонттың суларының басым бөлігі тұщы иондардың қосындысы 1,0-1,5 гл дейін, аз ғана бөлігі тұзды (иондардың қосындысы 3-3,5 гл). Судың дебиті ондық бөлігінен 6 лсек дейін. Тобыл мен Ұбаған, Ұбаған мен Есіл суайрық кеңістіктерінде, Амангелді, Жангелді, Ұзынкөл аудандарында тараған ұсақ және жұқа түйіршікті топырақтарға минералдылығы 0,3-0,4 тен 5-6 гл дейінгі сулық горизонт тән. Ұңғымалардың дебиті 0,2-0,3 тен 1-2 лсек дейін тербеледі.
3. Бор дәуірдің шөгінділерімен байланысқан жер асты сулары жоғарғы бордың ұсақ түйіршікті және түрлі түйіршікті топырағына ұштастырылған. Судың минералдылығы негізінен 5 гл асады. Бөлек учаскелерде судың сапасы жақсырақ: Аят өзені аңғарында минералдылығы 0,2 ден 2 гл, Тобыл-Ұбаған өзендер аралығында 2-3 гл. Аят өзені аңғарындағы ұңғымалар дебиті 0,2-1,8 лс.
4. Юра дәуірінің шөгінділерінің жер асты сулары қатты минералданған (иондарлың қосындысы 9 дан 20 гл дейін).
5. Палеозой шөгінділерінің жер асты сулары облыстың батыс бөлігінің палеозойдың су өткізгіш шөгінділерінде жер асты сулары жинақталған мол қоры бар. Олардың жату тереңдігі мұнда 100-150 м. Ұңғымалардың дебиті 10 лсек дейін жетеді. Бұл сулардың минералдылығы 1 гл аспайды.
62-62030 ш. б. шығысқа қарай палеозой шөгінділеріндегі жер асты су қоры азаяды, судың минералдылығы 5-7 гл дейін көбейеді.
Жоғарыда аталғандар келесі қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді. Қостанай облысының батыс бөлігі Қарабалық, Жетіқара жер асты суларымен салыстырмалы жақсы қамтамасыз етілген.
Облыстың орталық бөлігі, Тобыл мен Ұбаған өзендерінің аралығын қоса алғанда пайдалануға жарамды. Жер асты сулары біршама төмен қамтамасыз етілген. Облыстың шығыс бөлігі жер асты суларымен тіпті нашар қамтамасыз етілген.
1.6.1 Бекеттердің сипаттамасы
Тобыл өзені - Қостанай бекеті. Бекет қаланың солтүстік шығыс бөлігінде орналасқан.
Су бекеті сол жағалауда көпірден 300 м төмен орналасқан және реперлер мен қадалардан тұрады. Негізгі репер №1 Логидэп 1931 ж - биіктік белгісі 129,152 м, су бекетінен 80 м жоғарыда орналасқан бетонды су қабылдағыш құдықтың жоғарғы кескіні; биіктік белгісі 132,468 м темір-бетонды №3 репер (КазУГМС 1937 ж) су бекетінің тұтестамасында орналасқан.
Нөлдік графиктің белгісі 122,00 м.
Су температурасы мен мұздың қалыңдығы бекет тұстамасында өлшенеді. Судың лайлылығын анықтау үшін жекелеген сынамалар №1 тұстамада алынады. №1 тұстама су бекетімен біріктірілген және белгісі бар арқанмен жабдықталған.
Өзен арнасы деформацияға ұшырайды. Су ағыны бекеттен 0,5 км жоғарыда орналасқан бөгетпен реттеледі.
Тобыл өзені - Гришенка бекеті. Бекет Денисовка ауылынан 8 км жерде орналасқан ауылда орналасқан.
Су бекеті сол жағалауда орналасқан және реперлер мен қадалардан тұрады. Су бекетінің тұстамасында: негізгі репер №1 (КазУГМС 1939 ж) биіктік белгісі 50,000 м, металды №5 КазУГМС реперінің биіктік белгісі 51,588 м.
Нөлдік графиктің белгісі 44,00 м.
Су температурасы мен мұз қалыңдығы бекет тұстамасында өлшенеді.
№1 тұстама негізгі бекеттен 0,6 км жоғары, ал №2 межендік тұстама 0,9 км төмен орналасқан.
Тоғызақ өзені - Тоғызақ станциясы. Бекет Тоғызақ станциясынан 1 км жерде орналасқан.
Су бекеті оң жағалауда орналасқан және қадалар мен 2 реперден тұрады: негізгі 1941ж №6 темір-бетонды репердің биіктік белгісі 152,070 м; 1940 ж №5 грунттық репердің биіктік белгісі 149,934 м.
Нөлдік графиктің биіктік белгісі 143,48 м.
Судың температурасы жағалаудан 3-5 м қашықтықта орналақан бекетте өлшенеді. Мұз қалыңдығы су бекеті тұстамасында өзен ортасында өлшенеді.
Өзен арнасы аз деформацияланады, енінің 23 бөлігін қамыс басып қалады. Қысқы кезеңде өзен қатып қалады, соның нәтижесінде наледь қалыптасады. Көктемгі кезеңде су бекетінен 300 м жоғары бөлікте мұз кептелу байқалады.
№3 тұстама су бекетінен 145 м жоғарыда орналасқан [1].
2 БЕТТІК АҒЫНДЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ӨЗЕНДЕРДІҢ, УАҚЫТША СУАҒАРЛАРДЫҢ, КӨЛДЕРДІҢ СУ РЕЖИМІ
2.1 Ағындының қалыптасу жағдайы
Қостанай облысының құрғақ континентті климаты мен территориясының тегіс, жазық жер бедері келесілермен сипатталатын өзендердің Қазақстандық типін анықтайтын басты фактор:
1) орташа көпжылдық ағынды қабаты шамасының аз болуымен (5-15 мм);
2) су өтімінің жылдық шамаларының қатты өзгергіштігімен, жоғарғы жылдық су өтімі орташа жылдық су өтімін 10-12 есе асып түседі;
3) ағындының жыл ішіндегі үлестірімі орташа сулы жылдары, әсіресе суы мол жылдары біркелкісіз болып келеді, себебі суы мол жылдары көктемгі су тасу бөлігіне су ағардың су жанау алабының ауданына байланысты жылдық ағынды көлемінің 90-100 % жуық, ал негізгі декадасына 80-85 % ағынды келеді;
4) көктемгі су тасудың шұғыл және жоғарғы толқынымен, суы мол жылдары су тасудың максималды су өтімі орташа көпжылдық су өтімін ірі өзендердің өзінде де 300-400 есе асып түседі;
5) өте кіші минемалды су өтімдермен және облыстың дала бөлігінің барлық өзендерінің құрғап қалуы.
Тұйық өзендер алаптары үшін жылдық ағындының көпжылдық орташа қабаты жауын-шашын мөлшері мен жер бетінен булануға байланысты.
Облыс территориясында жауын-шашын нормасы аз, оңтүстікте 170 мм-ден солтүстікте 300-350 мм құрайды. Жауын-шашын суммасының 70-80 % жуық бөлігі жылы кезеңде түседі және негізінен булануға жоғалады, жер беті ағындысын қалыптастыруға әсерін тигізбейді. Жауын-шашын шамасына және олардың территория бойынша үлестіріміне жергілікті жердің биіктігі мен жер бедерінің тілімденгендігі әсерін тигізеді.
Су жинау алабының бетінен булану шамасы жылдық жауын-шашын суммасының 95-98 % құрайды.
Су жинау алабының бетінен булануды анықтайтын жалпы факторлардан басқа (жалпы радиация, жауын-шашын, топырақ сипаттамасы), соңғысы су жинау алабының микрорельефіне байланысты.
Жазық, аз тілімденген облыстың жер бедері жер беті ағындысының көптеген көлдерде жиналуына мүмкіндік туғызады, олардан булану топырақтан буланудан 2,5-3 есе асып түседі.
Қарстырылып отырған территория ағындысының абсолюттік шамасы жауын-шашын мен буланумен салыстырғанда көп емес және осы элементтердің әр қайсысын анықтағандағы қателіктер аралығында жатады. Жауын-шашын мен буланудың шамасы зоналық өзгерістермен бірге ағынды шамасы жергілікті жердің биіктігіне, жер бедерінің сипаттамасына, топырақ жамылғысына байланысты.
Су алаптарының сипаттамаларына байланысты облыс өзендерін екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа өздерінің суларын облыс шекарасынан тыс жерге шығаратын Тобыл өзені су жинау алабы мен оның салалары. Олар екі зонаның болуымен сипатталады - ағынды қалыптасу зонасы мен транзит зонасы; Тобыл өзені үшін соңғысы 240 км созылады (Аят өзенінің сағасынан Үй өзеніне құйған жеріне дейін). Екінші топқа облыстың қалған өзендерінің су жинау алаптары кіреді, оларда қосалқы үшінші - ағынды жоғалту зонасы бар. Бұл өзендерге салыстырмалы аз кеңістікте тұйық ағынды тән. Бұндай суағарлар ағынды жолында орналасқан ағынсыз көлдерге құяды (Торғай, Наурызым-Қарасу, Түнтүгір өзендері) немесе ағындысын қарқынды жоғалтып, суқоймаларға жетпейді (Данабике, теректі, Мұқыр және тағы басқа өзендер).
Дала аймағындағы маңыздырақ өзендердің алаптары жазда булануға жұмсалатын уақытша тұйықталған ағындысы бар жеке шектелген кіші және орташа су жинау алаптарын қосады, басты өзендерге бұл ағынды тек сирек суы мол жылдары ғана жетеді (Торғай және Ұбаған өзендері алаптарының жүйелері). Басты өзеннің ағынды қалыптастыруға қатыспайтын су жинау ауданының бөліктері басты өзенге қарағанда ағынсыз болып табылады. Жеке үлкен су жинау алабының ағынсыз ауданының салыстырмалы бөлігі өзеннің түрлі бөлігінде су жинау алабының рельефіне байланысты өзен ұзындығымен өзгереді.
Су жинау аалабының жалпы ауданына ағынсыз аймақтарды қосу орташа ағындының салыстырмалы шамасын азайтады. Жер бедерінің ағындыға әсерін сипаттау үшін, су жынау алабының орташа биіктігі немесе оның орташа еңістігі алынуы мүмкін [2].
Кіші өзендердің ағынды мәліметтерін талдау арқылы бірдей биіктік аймағында осы суағарлардың ағынды шамалары әртүрлі болып келеді. Бұл су жинау алабының орташа биіктігі микрорельефтің жергілікті ерекшеліктерін есептемейді және топырақ грунтының сипаттамасының ағындыға әсерін ескермейді.
Облыс аумағында жүргізілген зерттеулер келесі қорытындыларды жасауға мүмкіндік берді:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz