Банк жүйесі туралы ақпарат
Кіріспе
1. Банк жүйесінің теориялық негізі
1.1 Банк жүйесінің мәні және қалыптасуы
1.2 Банк жүйесінің нарықтық экономика жағдайындағы рөлі
2. Қазақстанда банк жүйесін жетілдіру және оның болашағы
2.1 Қазақстан банк жүйесінің даму деңгейі және оның экономикалық бәсекелесіне ықпалы
2.2 Қазақстан Республикасындағы банк қызметін мемлекеттік реттеу
2.3 Қазақстандағы банк жүйесін жетілдіру мен оның даму жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Банк жүйесінің теориялық негізі
1.1 Банк жүйесінің мәні және қалыптасуы
1.2 Банк жүйесінің нарықтық экономика жағдайындағы рөлі
2. Қазақстанда банк жүйесін жетілдіру және оның болашағы
2.1 Қазақстан банк жүйесінің даму деңгейі және оның экономикалық бәсекелесіне ықпалы
2.2 Қазақстан Республикасындағы банк қызметін мемлекеттік реттеу
2.3 Қазақстандағы банк жүйесін жетілдіру мен оның даму жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Банк жүйесі кез-келген қазіргі заманғы мемлекет экономикасының маңызды элементтерінің бірі болып саналады, ол кез-келген қоғамның өмір сүруіне зор ықпал етеді. Ол тек еркін ақша-қаражаттарын шоғырландыруды және оны ресми айналымға салуды қамтамасыз етіп қоймайды, сонымен бірге ақша капиталын салалар арасында аймақаралық қайта бөлінуінің тұтқасы, сондай-ақ елдің шаруашылық жүйесінің есеп айырысу және төлем тұтқаларының маңызды элементі болып табылады.
Мемлекеттің банк жүйесінің жағдайына ұлттық валютаның қорғалуы мен тұрақтылығы, оның ішінде оның сатып алыну қабілеттігі мен шетелдік валюталарға қатысты бағамы тәуелді, мұның өзі мемлекеттің егемендігі үшін бірінші кезектегі маңызға ие болады. Кез-келген егеменді мемлекет үшін ұлттық банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету, «мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі» ұғымының бөлігі ретінде, стратегиялық мәнге ие болады.
Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасының банк жүйесі макроэкономикалық тұрақтандыруға, инвестицияларды тартуға қол жеткізуде маңызды рөл атқарады.
Бүгінгі таңда Қазақстан экономикасы, соның ішінде ақша-несие және қаржы шаруашылығы құрылымдық өзгерістердің қиындығын бастан өткізуде. Атап айтқанда, ақша-несие жүйесі реформалануда; ауыр инфляция жағдайында ақша-несие қарым-қатынасының; мүлде жаңа, бізге бейтаныс түрі пайда болды; қаржы-несие институттарының, екі буыны банк жүйесінің, нарықтық экономикаға барабар және әр-алуан меншіктің жаңа түрлерінің пайда болуы; мемлекеттің банк құрылымының әкімшіл-әміршіл және жоғары монополияландырылған түрінің пайда болуы коммерциялдық табысқа бағытталған несие мекемесінің жүйесінде жеке және ұжым меншігіне негізделген икемді, динамикалық түрге көшуі жүріп жатыр. Мұндай жағдайда олқылықтың орнын толтыру үшін озық тәжірибені қолдану мақсатында отандық және шетелдік банк тәжірибелерін салыстырудың принциптік тұрғыдан мәні зор.
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың ең маңызды әрі ажырамас құрылымы. Банктер басқарудың барлық деңгейіндегі халық шаруашылығымен күн сайын тікелей байланысты. Банктер арқылы ұдайы өндіріс процесіне қатысушылардың экономикалық мүдделері қанағаттандырылып отырады.
Мемлекеттің банк жүйесінің жағдайына ұлттық валютаның қорғалуы мен тұрақтылығы, оның ішінде оның сатып алыну қабілеттігі мен шетелдік валюталарға қатысты бағамы тәуелді, мұның өзі мемлекеттің егемендігі үшін бірінші кезектегі маңызға ие болады. Кез-келген егеменді мемлекет үшін ұлттық банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету, «мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі» ұғымының бөлігі ретінде, стратегиялық мәнге ие болады.
Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасының банк жүйесі макроэкономикалық тұрақтандыруға, инвестицияларды тартуға қол жеткізуде маңызды рөл атқарады.
Бүгінгі таңда Қазақстан экономикасы, соның ішінде ақша-несие және қаржы шаруашылығы құрылымдық өзгерістердің қиындығын бастан өткізуде. Атап айтқанда, ақша-несие жүйесі реформалануда; ауыр инфляция жағдайында ақша-несие қарым-қатынасының; мүлде жаңа, бізге бейтаныс түрі пайда болды; қаржы-несие институттарының, екі буыны банк жүйесінің, нарықтық экономикаға барабар және әр-алуан меншіктің жаңа түрлерінің пайда болуы; мемлекеттің банк құрылымының әкімшіл-әміршіл және жоғары монополияландырылған түрінің пайда болуы коммерциялдық табысқа бағытталған несие мекемесінің жүйесінде жеке және ұжым меншігіне негізделген икемді, динамикалық түрге көшуі жүріп жатыр. Мұндай жағдайда олқылықтың орнын толтыру үшін озық тәжірибені қолдану мақсатында отандық және шетелдік банк тәжірибелерін салыстырудың принциптік тұрғыдан мәні зор.
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың ең маңызды әрі ажырамас құрылымы. Банктер басқарудың барлық деңгейіндегі халық шаруашылығымен күн сайын тікелей байланысты. Банктер арқылы ұдайы өндіріс процесіне қатысушылардың экономикалық мүдделері қанағаттандырылып отырады.
1. Мақыш С.Б. Банк ісі. - Алматы: «Издат-Маркет», 2007ж
2. Хамитов Н.Н. Банк ісі. – Алматы: «Экономика», 2006ж
3. Сейітқасымов Ғ.С., Омарбекова А.Ғ, Сейітқасымова А.Ғ. Ақша, Кредит, Банктер. – Алматы: «Экономика» 2006ж
4. Садвакасова К.Ж. Банковское регулирование в РК. // Аль-Пари №4 , 2008г
5. Хамитов Н.Н., Байбулатова Р.Ж. Банковский надзор в Казахстане. – Алматы: Изд-во «Экономика», 2001.
6. Кучукова Н.К. Макроэкономические аспекты реформирования финансово-кредитной системы Республики Казахстан в условиях перехода к рыночной экономике. – Алматы: Ғылым, 1994.
7. Масленченков Ю. Моделирование планирования банковской деятельности // Бизнес и банки. – 1996. - №12. – 12 б.
8. Сатова Р.К., Сыздыкова Д.Т. Проблемы финансовой устойчивости банка. – Павлодар: Изд. ПГУ им. С. Торайгырова, 1999. – 39-44 б.
9. Макконел К.Р., Брю С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. Т. 1. – М.: Республика, 1992. – 290-291 б.
10. Панова Г.С. Анализ финансового состояния коммерческого банка. – М.: Финансы и статистика, 1996. – 95-115 б.
11. Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан: (Общая часть). – Алматы: Қаржы-Қаражат, 1995. – 163 б.
12. Абдуллаев Х. Банковская система: стабильность и поступательное развитие // Банки Казахстана. – 2009. - №4. – 36-41 б.
13. 2010 жылдың 2 ақпанындағы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына жолдауы.//Қазақстан Республикасы Президентінің ресми сайты.
14. Ахметжанова Ж.К. ҚР банк жүйесі. //Молодежь и глобальные проблемы современности – Қарағанды: «Болашақ- Баспа» 2009ж. 1- тарау.
15. Оспанова А.О. ҚР банк жүйесінің қазіргі кезеңдегі дамуы. //Қоғам дамуындағы қазіргі жастар рөлі. Магистранттар мен студенттердің халықаралық ғылыми- практикалық конференция – Қарағанды: «Болашақ- Баспа» 2007ж. 1- бөлім.
16. Ерғалиева Р.Б. Қазақстан Республикасының банк жүйесі және оны қадағалаудың негізгі мәселелері. //Қазақстанның ғылымы мен өмірі. 2009ж № 3
17. Тәжіяқов Б.Ш. Ұлттық банк: Қаржы секторы тұрақтылығы мен орнықтылығын арттырмақ. // Егемен Қазақстан. 2010ж №82 5 наурыз
18. Кенжетаева А.С. Влияние кризиса на банковскую систему Республики Казахстан. // Аль- Пари №1-2, 2009г
19. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің статистикалық бюллетені. 2011ж № 3(наурыз)
20. Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Ұлттық Банкінің және Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі 2009 – 2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл жоспары.
21. Жумаханова Д.Р. Банктік қадағалаудың теориялық мәселелері.// Қазақстанның ғылымы мен өмірі. 2009ж №1.
22. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 наурыздағы (2011.03.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) №2155 Заңы
23. Сапаров Б.Ж. Банктік қызметті мемлекеттік реттеудің құқықтық механизміндегі нормативтік реттеу. // Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршысы. Заң сериясы. 2008ж. №1
24. Мадыханова К.А. Банковская система РК: текущее состояние и анализ роли регулирования АФН // Банки Казахстана. – 2009. - №11. – 20-23 б.
25. Калиева С. Оценка состояния банковского сектора Казахстана и тенденции его развития в условиях глобальной экономики // Управление устойчивостью экономического роста в условиях дестабилизации глобальных рынков: Сборник материалов Круглого стола, 24 июня 2008. / Под ред. З. Чулановой. – Алматы: Институт мировой экономики и политики при Фонде Первого Президента РК, 2008. – 185-194 б.
26. Базель келісіміне сәйкес отандық банктердің операциондық тәуекелдерді басқару әдістерін жетілдіру // Туран университетінің жаршысы. - 2008. - №38 (1-2). - 67-70 бб., 0,5 б.т.
27. Сейітқасымов Ғ. Қазақстанның банк жүйесі. – Алматы: «Экономика», 2009ж
28. Лаврушин О.И. Банковское дело. – Москва: «Финансы и статистика» 2004г
29. Коробова Г.Г. Банковское дело. – Москва «Юристь» 2002г
30. Мухитдинова Н.Б., Найманбаева С.М. Қаржылар саласындағы мемлекеттік басқарудың құқықтық негіздері. Алматы: 2002ж
31. Тагирбекова К.Р., Основы банковской деятельности. Москва: «Инфра» 2003г
32. Сейітқасымов Ғ.С., Мәжітов Д.М., Мақыш С.Б., Мусин Ә.Ә. Банк ісі. – Астана Қаз ЭКХСУ 2009ж
33. Пещанская И.В. Организация деятельности коммерческого банка. Москва: «ИНФРА-М» 2001г
34. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР-ы Президентінің заң күші бар Жарлығы (2010.15.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен), 1995 ж. 31 тамыздағы №2444;
2. Хамитов Н.Н. Банк ісі. – Алматы: «Экономика», 2006ж
3. Сейітқасымов Ғ.С., Омарбекова А.Ғ, Сейітқасымова А.Ғ. Ақша, Кредит, Банктер. – Алматы: «Экономика» 2006ж
4. Садвакасова К.Ж. Банковское регулирование в РК. // Аль-Пари №4 , 2008г
5. Хамитов Н.Н., Байбулатова Р.Ж. Банковский надзор в Казахстане. – Алматы: Изд-во «Экономика», 2001.
6. Кучукова Н.К. Макроэкономические аспекты реформирования финансово-кредитной системы Республики Казахстан в условиях перехода к рыночной экономике. – Алматы: Ғылым, 1994.
7. Масленченков Ю. Моделирование планирования банковской деятельности // Бизнес и банки. – 1996. - №12. – 12 б.
8. Сатова Р.К., Сыздыкова Д.Т. Проблемы финансовой устойчивости банка. – Павлодар: Изд. ПГУ им. С. Торайгырова, 1999. – 39-44 б.
9. Макконел К.Р., Брю С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. Т. 1. – М.: Республика, 1992. – 290-291 б.
10. Панова Г.С. Анализ финансового состояния коммерческого банка. – М.: Финансы и статистика, 1996. – 95-115 б.
11. Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан: (Общая часть). – Алматы: Қаржы-Қаражат, 1995. – 163 б.
12. Абдуллаев Х. Банковская система: стабильность и поступательное развитие // Банки Казахстана. – 2009. - №4. – 36-41 б.
13. 2010 жылдың 2 ақпанындағы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына жолдауы.//Қазақстан Республикасы Президентінің ресми сайты.
14. Ахметжанова Ж.К. ҚР банк жүйесі. //Молодежь и глобальные проблемы современности – Қарағанды: «Болашақ- Баспа» 2009ж. 1- тарау.
15. Оспанова А.О. ҚР банк жүйесінің қазіргі кезеңдегі дамуы. //Қоғам дамуындағы қазіргі жастар рөлі. Магистранттар мен студенттердің халықаралық ғылыми- практикалық конференция – Қарағанды: «Болашақ- Баспа» 2007ж. 1- бөлім.
16. Ерғалиева Р.Б. Қазақстан Республикасының банк жүйесі және оны қадағалаудың негізгі мәселелері. //Қазақстанның ғылымы мен өмірі. 2009ж № 3
17. Тәжіяқов Б.Ш. Ұлттық банк: Қаржы секторы тұрақтылығы мен орнықтылығын арттырмақ. // Егемен Қазақстан. 2010ж №82 5 наурыз
18. Кенжетаева А.С. Влияние кризиса на банковскую систему Республики Казахстан. // Аль- Пари №1-2, 2009г
19. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің статистикалық бюллетені. 2011ж № 3(наурыз)
20. Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Ұлттық Банкінің және Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі 2009 – 2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл жоспары.
21. Жумаханова Д.Р. Банктік қадағалаудың теориялық мәселелері.// Қазақстанның ғылымы мен өмірі. 2009ж №1.
22. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 наурыздағы (2011.03.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) №2155 Заңы
23. Сапаров Б.Ж. Банктік қызметті мемлекеттік реттеудің құқықтық механизміндегі нормативтік реттеу. // Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршысы. Заң сериясы. 2008ж. №1
24. Мадыханова К.А. Банковская система РК: текущее состояние и анализ роли регулирования АФН // Банки Казахстана. – 2009. - №11. – 20-23 б.
25. Калиева С. Оценка состояния банковского сектора Казахстана и тенденции его развития в условиях глобальной экономики // Управление устойчивостью экономического роста в условиях дестабилизации глобальных рынков: Сборник материалов Круглого стола, 24 июня 2008. / Под ред. З. Чулановой. – Алматы: Институт мировой экономики и политики при Фонде Первого Президента РК, 2008. – 185-194 б.
26. Базель келісіміне сәйкес отандық банктердің операциондық тәуекелдерді басқару әдістерін жетілдіру // Туран университетінің жаршысы. - 2008. - №38 (1-2). - 67-70 бб., 0,5 б.т.
27. Сейітқасымов Ғ. Қазақстанның банк жүйесі. – Алматы: «Экономика», 2009ж
28. Лаврушин О.И. Банковское дело. – Москва: «Финансы и статистика» 2004г
29. Коробова Г.Г. Банковское дело. – Москва «Юристь» 2002г
30. Мухитдинова Н.Б., Найманбаева С.М. Қаржылар саласындағы мемлекеттік басқарудың құқықтық негіздері. Алматы: 2002ж
31. Тагирбекова К.Р., Основы банковской деятельности. Москва: «Инфра» 2003г
32. Сейітқасымов Ғ.С., Мәжітов Д.М., Мақыш С.Б., Мусин Ә.Ә. Банк ісі. – Астана Қаз ЭКХСУ 2009ж
33. Пещанская И.В. Организация деятельности коммерческого банка. Москва: «ИНФРА-М» 2001г
34. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР-ы Президентінің заң күші бар Жарлығы (2010.15.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен), 1995 ж. 31 тамыздағы №2444;
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Банк жүйесі кез-келген қазіргі заманғы мемлекет экономикасының маңызды элементтерінің бірі болып саналады, ол кез-келген қоғамның өмір сүруіне зор ықпал етеді. Ол тек еркін ақша-қаражаттарын шоғырландыруды және оны ресми айналымға салуды қамтамасыз етіп қоймайды, сонымен бірге ақша капиталын салалар арасында аймақаралық қайта бөлінуінің тұтқасы, сондай-ақ елдің шаруашылық жүйесінің есеп айырысу және төлем тұтқаларының маңызды элементі болып табылады.
Мемлекеттің банк жүйесінің жағдайына ұлттық валютаның қорғалуы мен тұрақтылығы, оның ішінде оның сатып алыну қабілеттігі мен шетелдік валюталарға қатысты бағамы тәуелді, мұның өзі мемлекеттің егемендігі үшін бірінші кезектегі маңызға ие болады. Кез-келген егеменді мемлекет үшін ұлттық банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі ұғымының бөлігі ретінде, стратегиялық мәнге ие болады.
Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасының банк жүйесі макроэкономикалық тұрақтандыруға, инвестицияларды тартуға қол жеткізуде маңызды рөл атқарады.
Бүгінгі таңда Қазақстан экономикасы, соның ішінде ақша-несие және қаржы шаруашылығы құрылымдық өзгерістердің қиындығын бастан өткізуде. Атап айтқанда, ақша-несие жүйесі реформалануда; ауыр инфляция жағдайында ақша-несие қарым-қатынасының; мүлде жаңа, бізге бейтаныс түрі пайда болды; қаржы-несие институттарының, екі буыны банк жүйесінің, нарықтық экономикаға барабар және әр-алуан меншіктің жаңа түрлерінің пайда болуы; мемлекеттің банк құрылымының әкімшіл-әміршіл және жоғары монополияландырылған түрінің пайда болуы коммерциялдық табысқа бағытталған несие мекемесінің жүйесінде жеке және ұжым меншігіне негізделген икемді, динамикалық түрге көшуі жүріп жатыр. Мұндай жағдайда олқылықтың орнын толтыру үшін озық тәжірибені қолдану мақсатында отандық және шетелдік банк тәжірибелерін салыстырудың принциптік тұрғыдан мәні зор.
Банк жүйесі - нарықтық экономиканың ең маңызды әрі ажырамас құрылымы. Банктер басқарудың барлық деңгейіндегі халық шаруашылығымен күн сайын тікелей байланысты. Банктер арқылы ұдайы өндіріс процесіне қатысушылардың экономикалық мүдделері қанағаттандырылып отырады.
Банктiк жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорлары шоғырландырылған: мемлекеттiк шаруашылық буындардың қаражаттары, халықтың жинақ ақшалары, т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуына белсендi қатысады, яғни оларды пайдалану бойынша бақылау жүргiзедi, ақша айналымын реттейдi және сол арқылы ұдайы өндiрiстiк үрдiске әсер етедi. Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуiмен банктердiң алдында жаңа мүмкiндiктер ашылуда. Меншiктi жекешелендiру мен мемлекетсiздендiру нәтижесiнде жеке меншiк , меншiктiң ұжымдық және акционерлiк түрлерi , кооперативтiк қозғалыс кең етек алуда, меншiктiң аралас түрi негiзiнде кәсiпорындар құрылуда. Қоғамда белгiлi-бiр класқа ие комерсанттар , кәсiпкерлер пайда болуда. Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада , қоғамда банктердiң рөлi күшеюде. Олардың жұмысында әмiршiл - әкiмшiл әдiстердiң орнын - экономикалық әдiстер алмастырды. Сөйтiп экономикаға банктiк ықпал етудiң құндық құрылымдарының мағынасы арта түстi.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей экономикада нарықтық қатынастар өз-өзiн реттей алмайды. Оған белгiлi бiр деңгейде мемлекет әр түрлi саясаттар жүргiзу арқылы араласып, реттеп отырады. Мұндай экономиканы реттеу саясаттарына ақша-несие және бюджеттi-салық саясаты, валюталық саясаттар жатады. Бұл қаржы нарығының саясаттарын мемлекет тарапынан банк жүйесi атқарып отырады.
Елiмiздiң өз егемендiгiн алғаннан берi нарықтық қатынастар күннен-күнге дамып келедi. Бiрақ экономикада қанша нарықтық қатынастар орнағанымен , оның өзiн-өзi басқаруы мүмкiн емес. Оған белгiлi бiр дәрежеде мемлекет өзiнiң саясаттары арқылы әсер етiп отыруы керек. Мұндай саясаттарға мемлекеттiң ақша - несие саясаты және қаржы (бюджеттiк) саясат жатады.
Экономиканы ақша-несиелi реттеудi қаржы саласының басты секторы банк жүйесі iске асырады. Банк жүйесi қазiргi заманғы экономикада екi деңгейлi болып келедi, яғни мемлекеттiң эмиссия саясатын iске асырушы Орталық банк (бiздiң елде Ұлттық банк) және екiншi деңгейдегi банктер.
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттiң алтын резервтерiн сақтайды, коммерциялық бактердiң мiндеттi резервтерi банктер арасындағы шот айыру ретiнде пайдаланылады. Орталық банк ақша-несие саясаты құралдары арқылы ақша-несие саясатының мақсаттарын жүзеге асырады.
Қазiргi таңда нарықтық экономикада банктiк жүйенiң рөлi ерекше. Банктiк жүйе - нарықтық экономиканың ең маңызды және бiртұтас құрылымдарының бiрi. Банктер халық шаруашылығы қызметiнiң барлық деңгейiндегi басқарумен тiкелей байланысты болады.
Осылайша банктiк жүйе елiмiзде қалыптасып, экономиканың тиiмдi қызмет етуiне ат салысатын басты секторға айналды. Оның әр түрлi саясаттары арқылы экономиканы өтпелi кезеңнен алып шығып, экономикалық өсуге бет алдық.
Аталмыш мәселелердің барлығы осы тақырыптың маңыздылығы мен өзектілігін көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Банктiк жүйенiң мақсаты мен мiндеттерi негiзiнен экономиканы жалпы басқарудың мақсаттары және мiндеттерiмен бiрдей, әйтсе де банктер басқарудың кiшiгiрiм жүйелерi ретiнде экономиканы басқарудың жалпы мақсатына жетудi қамтамасыз ететiн, өзiне тән жеке мiндеттерiн орындайды. Экономиканы басқару органы ретiндегi негiзiнен басқарудың экономикалық қатынастарын көрсетедi, ал әр қоғамның экономикалық қатынастары ең алдымен мүдде ретiнде көрiнiс алады, ал экономикалық мүдде өндiрiстiң мақсаты, яғни оны қозғаушы фактор болып табылатын әдiстемелердi пайдаланады. Мүдденi осылай деп түсiнуден келесi туындайды, яғни оларға қажеттiлiктердi қанағаттандыру арқылы әсер етуге байланысты.
Банктер өз қызметтерiн орындау кезiнде функционалдық (экономикалық), салалық (министерстволар, компания, фирмалар) және аумақтарды (жергiлiктi орган) басқару органдарымен өзара тығыз байланыста жұмыс iстейдi.
Бұл тақырыпты орындаудағы алдыма қойған негізгі мақсатым және міндеттерім:
- банк жүйесін несие жүйесінің маңызды буыны ретінде қарастыру;
- банктік жүйенің дамуы мен қалыптасу ерекшеліктерін, банктік жүйенің даму тарихының кезеңдерін ашып өту болып табылады;
- Елімізде банктік қызметті мемлекет қаншалықты деңгейде реттейтінін анықтау.
- Қазақстанда банк жүйесін жетілдірудің маңыздылығын айқындау.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасы банк жүйесіндегі экономикалық-құқықтық қатынастар қарастырылады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі: Банктер әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде көптеген отандық және шетелдік ғалымдардың зерттеу пәніне айналды. Банк секторының дамуы анализіне шетел зерттеушілері: Стенли Фишер, Рудегер Дорнбуш, Ричерд Шмалензи, Питер Роуз, Жуков Е. Ф., Коробкова Г. Г., Сенчагова В. К., Хабаров В. И., Вешкин Ю. Г., Авяган Л. Г., Борисов С., Грязно А. Г., Федотова М. А., Новиков В. М., Екушов А., Линдер Н., Кукушкина Е., Наконечный А., Волошин И.
ҚР банктері активтерін басқарудың теориялық және методологиялық мәселелерін зерттеуде елеулі үлес қосқан отандық ғалымдар мен экономистер: Баймуратов У., Абдильманова Ш., Есентугелов А., Кучукова Н., Арыстанбаева С., Интыкбаева С., Мамыров Н., Мельников В., Мыржакыпова С., Макыш С., Сатубалдин С., Хамитов Н., Арыстанов А., Искаков У.
Диплом жұмысына елiмiздегi және шетел мамандарының еңбектерi, Қазақстан Республикасының статистикалық көрсеткiштерi, интернеттен алынған мәлiметтер пайдаланылған.
Зерттеудің теоретикалық және әдістемелік негізіне заң шығару органдарының шешімдері, Қазақстан Республикасының заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары мен Үкімет каулылары, отандық және шетелдік әдебиеттер алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы оның экономикалық пәндерді оқыту үдерісінде қолдануға мүмкіндігі мен анықталады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. Бірінші тарауда - Банк жүйесінің теориялық негізі, банк жүйесінің мәні және қалыптасуы, банк жүйесінің нарықтық экономикадағы рөлі қарастырылады. Екінші тарауда - Қазақстанда банк жүйесін жетілдіру және оның болашағы, Қазақстан банк жүйесінің даму деңгейі және оның экономикалық бәсекелесіне ықпалы, Қазақстан Республикасындағы банк қызметін мемлекеттік реттеу, Қазақстандағы банк жүйесін жетілдіру мен оның перспективалары талданады, Үшінші тарауда - Оқу әдістемелік кешен колледж студенттеріне Қазақстан Республикасының банк қызметін реттеудің қазіргі механизмі атты факультативті арнайы семинар үшін оқу бағдарламасы құрастырылған.
1. Банк жүйесінің теориялық негізі
1.1 Банк жүйесінің мәні және қалыптасуы
Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда болғаны туралы ғана емес, сондай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы туралы да толық мәліметтер қалдырмаған секілді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура тұсында және ең бастысы, Италияның жекелеген қалаларында (Венеция, Генуе) XIV-XV ғғ. пайда болған. Олардың еңбектерінде банк тауар шаруашылығының ерте кезеңінде, яғни тауар-ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша айналысын реттеу үшін пайда болған делінеді.
XVI-XVII ғғ. Венецияда, Генуеде, Миланда, Амстердамда, Гамбургте, Нюрнбергте саудагер-клиенттер арасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін жиробанктер құрылады.
Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде - феодализм тұсында пайда болған деп айтады. Олар феодалдық шаруашылық тұсында банктердің төлемдегі делдалдық қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын тілге тиек етеді.
Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының екі мың жылдық тарихы бар екендігін айтуға болады.
Банк сөзi banco деген ағылшын тiлiмен аударғанда "айырбас орны" дегендi бiлдiредi. Бұл "айырбас орыны" тауарлармен сауда жасалатын алаңдарда құрылады. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының өкiлдерi саудагерлердiң ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр түрлi елдiң ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе, айырбастаушылар бұл салымдарды, сондай-ақ өздерiнiң ақша қаражаттарын саудаға берiп, пайыз алу үшiн пайдалана бастайды. Сөйтiп, айырбастаушылар бiртiндеп банкирлерге айналады. Менiң түсiнiгiмше, банк ұғымы айырбастаушылардың және олардың айырбас орындарымен сипатталады. Өйткенi, алғашқы банктердiң Италияда пайда болу себебi, оның сол уақыттарда дүниежүзiлiк сауда орталығы болғандығын ескерiп, әр елдiң ақшалары мен тауарларының сол елге қарай ағылып, банкирлердiң сауда операцияларына тiкелей қатысуына байланысты түсiндiрiледі.
Банк қызметтерінің қолайлылығы іскер адамдардың назарынан тыс қалмады. Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғая түсті. Банктер өз кезегінде клиенттер арасында жасалатын келісімшарттарды құруда сенім қызметтерін көрсетіп, сауда-саттықта делдал қызметін атқарды. Есеп айырысуларды жеңілдету мақсатында ежелгі банктер өздерінің банктік билеттерін шығарды. Олар толық құнды ақшалармен қатар айналыста жүрді. Ағылшын елінде алғашқы акционерлік банк - Ағылшын банкі 1694 жылы құрылып, үкіметтен банкнота шығаруға құқық алады. Қазiргi түсiнiкте банк-бұл ерекше өнiм шығарумен айналысатын кәсiпорын немесе қолма-қол және қолма-қолсыз ақшада төлем айналысын реттеудi жүзеге асыратын ақша- несие институты болып табылады [1, 8б].
Қазақстан Республикасының банктер және банктiк қызмет туралы заңның бiрiншi бабында былай жазылған: банк- бұл осы жарғыға сай банктiк қызметтi жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға.
Банк - банк жүйесiнiң элементi болып табылады. Бұл дегенiмiз ол келесi реттегi мiндеттердi атқарады:
1) жалпының бiр бөлiгi болуға, ойынның жалпы тәртiптерi бойынша қызмет етуге мүмкiндiк беретiн қасиеттерiн иемдену;
2) жалпы және арнайы заңдар, қауымның заңды нормалары шегiнде қызмет ету;
3) өзiн-өзi реттеуге, дамуға және жақсартуға икемдi болу;
4) банк жүйесiнiң басқа да элементтерiмен қатынасу.
Банктік қызмет - бұл банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты қызметті білдіреді. Аталған заңның 30-бабына сәйкес банктік операцияларға мыналар жатады:
- депозиттерді қабылдау, заңды тұлғалардың банктік шоттарын ашу және жүргізу;
oo депозиттерді қабылдау, жеке тұлғалардың банктік шоттарын ашу және жүргізу;
oo банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың корреспонденттік шоттарын ашу және жүргізу;
oo банктердің жеке және заңды тұлғалардың металл шоттарын ашуы және жүргізуі жатады, оларда осы тұлғаға тиесілі тазартылған бағалы металдардың және бағалы металдардан жасалған монеталардың нақты саны көрсетіледі;
oo кассалық операциялар: банктердің және Ұлттық почта операторының қолма-қол ақшаны ұсақтауды, айырбастауды, қайта санауды, сұрыптауды, орауды және сақтауды қоса алғанда, оны қабылдауы және беруі;
oo аударым операциялары: жеке және заңды тұлғалардың ақша төлемі мен аударымы бойынша тапсырмаларын орындау. Аударым операциясын жүзеге асыруға лицензия банктерге және осы баптың 6-1-тармағында аталған заңды тұлғаларға беріледі;
oo есепке алу операциялары: жеке және заңды тұлғалардың вексельдері мен өзге де борышкерлік міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
oo банктік заем операциялары: банкке, ипотекалық ұйымға, номиналды ұстаушы ретінде клиенттердің шоттарын жүргізу құқығы бар брокерге және (немесе) дилерге немесе агроөнеркәсіптік кешен саласындағы ұлттық басқарушы холдингтің еншілес ұйымдарына төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық шарттарымен ақшалай нысандағы кредиттер беру;
oo шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
oo банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялау;
oo төлем құжаттарын (вексельдерді қоспағанда) инкассоға қабылдау;
oo аккредитив ашу (ұсыну) мен оны растау және ол бойынша міндеттемелерді орындау;
oo банктердің ақшалай нысанда орындау көзделетін банк кепілдіктерін беруі;
oo банктердің үшінші тұлғалар үшін ақшалай нысанда орындау көзделетін банк кепілдемелерін және өзге де міндеттемелерді беруі жатады.
Банктер бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет түрлерін жүзеге асыра алады. Оларға мыналар жатады:
- брокерлік - мемлекеттің бағалы кағаздарымен;
- дилерлік - мемлекеттің және өзге де бағалы қағаздармен;
- кастодиандық- клирингтік.
Қазақстанның экономикасы Ресейдің экономикасының бір бөлігі ретінде әр деңгейде дамып келеді. Қазақстанның шаруашылығы бір жағынан, Ресейдің және әлем нарығының тауар айналысына, екінші жағынан, темір жолдарын салу жұмыстарын жедел қолға алу тиімділігін қатар қарастыра отырып, темір жолдарды жүргізу арқылы Қазақстанның ауыл шаруашылық өнімдері мен шикізаттары (ет, тері, жүн т.б.) сыртқа шығарылып отырған.
Банк капиталының Қазақстанға енгізілу мерзімі XIX ғасырдың аяқ кезін қамтиды. Революцияға дейінгі Қазақстанның көп укладты экономикасында несиенің әр түрлі формалары дамыған. Қазақстанның несиелік жүйесі негізінен Ресей империясының несиелік жүйесінің бір бөлігі ретінде: Мемлекеттік банк бөлімшелерінен, акционерлік, коммерциялық банктер филиалдарынан, өзара несие беру қоғамдарынан, қалалық қоғамдық банктерінен, ипотекалық несие банктері немесе ұсақ несие мекемелерінен және жинақ кассаларынан тұрды.
Ресейдің мемлекеттік банкі 1860 жылы өз қызметін бастап, барлық несие жүйесіндегі - Орталық банк болып саналады және оның айналысқа қағаз ақшаларды шығаруда монополиялық құқығы болды. Ресейдің мемлекеттік банкі барлық акционерлік, коммерциялық банктердің есеп-ссудалық операцияларының үштен бір бөлігіне жуығын, салымдар мен ағымдық шоттардың жартысынан көбін тартып отырған. Басқа мемлекеттердің Орталық эмиссиялық банктерінен Ресей мемлекеттік банкінің айырмашылығы, ол тек банктерді несиелеп қана қоймай, сол сияқты өнеркәсіп, сауда және дайындау ұйымдарын да қатар несиелеумен айналысқан [1, 24б].
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында ең басты Қазақстандағы банктер - бұл мемлекеттік банктер болды және олар төмендегідей операцияларды жүзеге асырды:
oo вексельдерді есепке алу;
oo тауарларды кепілге ала отырып, ссуда беру;
oo тауар құжаттарын кепілге ала отырып, ссуда беру;
oo ауыл шаруашылыққа ссуда беру;
oo бағалы қағаздарды кепілдікке алып, ссуда беру;
oo қайта есепке алу операцияларын жүргізу;
oo вексельдер үшін арнайы шоттар ашу;
oo бағалы қағаздарға арнайы шоттар ашу;
oo ұсақ несие мекемелеріне ссуда беру;
oo барлық есеп-ссудалық операцияларымен айналысу;
oo меншікті бағалы қағаздар шығару;
oo салымдық және ағымдағы шоттар ашу.
1917 жылы Қазан революциясынан кейін, банк ісінде мемлекеттік монополиялық ұйымдастыру қағидалары жүзеге асты. Бастапқыда мемлекеттік банк құрылып, жеке, коммерциялық және басқа банктерді ұлтшылдандыру нәтижесінде мемлекетке тиесілі салалық және аумақтық банктер етіп қайта құрылды. Банктік жүйенің тағы бір басты буындары ретінде мемлекеттік еңбек жинақ кассалары қызмет етті. Мемлекеттік банктермен бірқатар Кеңес үкіметінің бастапқы жылдарында мемлекеттік емес несиелік мекемелер: кооперативтік және жеке меншікке негізделген, оның ішінде шетел капиталының қатысуымен құрылған мемлекеттік-капиталистік банктер қатары жұмыс істеді.
1922 жылы несиелік және ссуда-жинақ серіктестіктері және олардың одақтары ұйымдасып, ауылды қалпына келтіру мақсатында қызмет көрсетті.
1924 жылы ауыл шаруашылық кооперацияларына несиелік операцияларды жүзеге асыру барысында салымдар қабылдау, ссуда беру және есептеу барысында делдалдық қызмет атқаруына рұқсат беріледі.
1924 жылдан бастап, жеке сауда өнеркәсіпті несиелеуге арналған өзара несие беру қоғамдары, сол сияқты мемлекеттік капиталистік акционерлік оңтүстік-шығыс банкі және шетелдік капиталдың қатынасуымен Ресейдің коммерциялық банкі құрылды.
Экономикалық социалистік секторларының кеңінен етек алуы барысында кооперативтік және жеке несиелік ұйымдар өз мәнін жоғалтып, қызметін тоқтатуға мәжбүр болды. Сөйтіп, ауыл шаруашылығын толығымен ұйымдастыру бағдарламасы несиелік кооперацияларды қажетсіз деп санағандықтан да, олар 1931 жылы жойылды. Сауда аймағынан және өнеркәсіптен жеке сектордың қудалануы нәтижесінде өзара несие беру қоғамдары қызметтерін тоқтатты. Басқа несие ұйымдарының қызметтері 1922-1925 жылдары құрылған мемлекеттік салалық банктерге: Өнеркәсіп банкісіне, Цекомбанкке, Всекомбанкке және Орталық ауыл шаруашылық банктеріне өтті.
1930-1932 жылдары КСРО-ғы жүргізілген несиелік реформа нәтижесінде жаңа қағидаға негізделген салалық банктер қатары ұйымдастырылды. Сонымен, күрделі капитал жұмсалымдарын қаржыландыру мақсатында төрт мамандырылған банктер құрылды.
Өнеркәсіп және электр шаруашылығындағы күрделі құрылысты қаржыландыру банкі 1959 жылы Құрылыс банкі болып құрылды.
Көптеген несиелік серіктестіктермен республикалық ауыл шаруашылық банктері негізінде құрылған Ауыл шаруашылық банкі 1959 жылы қысқарып, оның қызметі Мемлекеттік және Құрылыс банктері арасында бөлініп беріледі.
Кооперациядағы күрделі құрылысты қаржыландырудың банкі (Всекобанк) 1936 жылы жойылып, оның активі мен пассиві 1959 жылы қысқарған Сауда банкісіне жүктеледі.
Коммуналдық және тұрғын-үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк) 1959 жылы қысқарып, оның қызметі де Құрылыс банкі мен Мемлекеттік банк арасында бөлінді.
Бұл құрылған салалық банктер қызметтерінің басты бағыттары салаларды қаржыландыру және ұзақ мерзімді несиелеуді көздеді [1, 39б].
Қазақстан Республикасындағы банктік жүйенің қалыптасуы мен дамуы төмендегідей үш банктік реформаға тікелей байланысты:
1) 1987-88 жылдардағы банктік реформалар;
2) 1995 жылғы банктік реформа;
3) 1996-1998 жылдардағы банктік реформалар.
Қазақстандағы несие жүйесінің қайта құру тұсындағы дамуы, КСРО-да соңғы рет жүргізілген банктік реформа (1987-1988 жылдардағы) сәйкес келеді. Банктік реформа нәтижесінде: КСРО-ның Мемлекеттік банкі және Құрылыс банктерінің мекемелері негізінде - КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкі, КСРО Агроөнеркәсіп банкі және КСРО Тұрғын үй-әлеуметтік банкі құрылды. Сол сияқты, кезінде КСРО-ның Мемлекеттік банкі құрамында келген жинақ кассалары негізінде - КСРО Жинақ банкі, Сыртқы сауда банкі негізінде - КСРО Сыртқы экономикалық банк құрылды. Сол уақыттан бастап, Мемлекеттік банк кәсіпорындар мен ұйымдарға кассалық және несиелік есеп айырысу қызметін көрсетуді тоқтатты. Сөйтіп, КСРО-ның Орталық банкісіне айналды.
1987 жылғы банк жүйесін қайта ұйымдастырудың оң жағынан теріс жақтары басымырақ болды, атап айтсақ:
oo Банктер бұрынғы меншік нысанында, яғни мемлекеттік болып қала берді;
oo Олардың монополизмі толық сақталып, монополистердің саны өсті;
oo Реформа жаңа экономикалық тетіктердің жоқтығына қарамай-ақ жүргізілді;
oo Кәсіпорындар белгілі бір банктерге бекітілгендіктен, олардың несие алу барысында банктерді таңдау мүмкіндігі болмады;
oo Клиенттер арасында несиелік ресурстарды бөлу тігінен жалғаса берді;
oo Ақша нарығы және несиелік ресурстар, саудаға түсетін орындар құрылмады;
oo Банк аппаратын ұстауға жұмсалатын шығындар артып кетті;
oo Ағымдық және ссудалық шоттарды бөлу барысында банктік соғыс шыға бастады;
oo Қайта ұйымдастыруда несиені қайтарудың басты көздері ретіндегі сақтандыру мекемелерінің қызметтері жайлы қозғалыс болмады.
Бұл реформаның оң жақтары ретінде қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды тәртіпке келтіруімен қатар, банк қызметінің мамандыруын қысқартты десе болады.
1989 жылдан бастап, елімізде алғашқы коммерциялық банктер, кооперативтік және жеке банктер қатары жұмыс істеді. Сол жылы алғаш құрылған коммерциялық банктерге - Интеринвестбанк, Крамдсбанк, қазіргі Казкоммерц банк және т.б. жатады.
1995 жылғы банк реформасы. 1990 жылы Қазақстан Республикасы өз егемендігін жариялағаннан бастап нарықтық қатынастардың талаптарына сай келетін меншікті банк жүйесін құруға бетбұрыс жасады.
1990 жылы желтоқсан айында қабылданған ҚазКРО-ғы банктер және банктік қызмет туралы алғашқы Заң Қазақстандағы банктік реформаны жүргізудің бастапқы кезеңдерін қамтиды.
Бұл банктік реформа Ұлттық банктің 1995 жылға арналған Қазақстандағы банктік жүйені реформалау бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылды [2, 216б].
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасындағы жұмыс жасап отырған банктік жүйенің қалыптасуын үш кезеңге бөледі:
I кезең. 1988-1991 жылдары ( КСРО-ның тұсында) - мемлекеттік салалық мамандырылған банк қызметінің бір бөлігін республикалардағы сол банктердің тиісті бөлімшелеріне беру арқылы қайта түрлендіру; алғашқы коммерциялық банктер құру; КСРО Мемлекеттік банкіне орталық банктің жекелеген қызметтерін беруге байланысты бастапқы қадамдар жасау кезеңі.
II кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары - рубль аймағында бола отырып, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің орталық банктің бірқатар қызметтерін орындауға біртіндеп кірісуі, коммерциялық банктердің экстенсивті (сандық) түрде қалыптасуы және дамуы, ұлттық нормативтік базаның қалыптасуының бастапқы кезеңі.
III кезең. 1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейінгі, яғни айналысқа Ұлттық валютаның енгізілуіне байланысты Ұлттық банкінің ақша-несие аясының қызмет етуіне толық жауапкершілік алу, бюджет және банктермен қарым-қатынас орнатудың классикалық қағидаларын енгізу, банктердің қызметін реттеу жүйесін нығайту кезеңін білдіреді [3, 416б].
Сонымен, Қазақстанда банк секторын реформалау бағдарламасын іске асыру шегінде Экспортты-импорттық банк (Эксимбанк), Мемлекеттік даму банкі және Тұрғын үй құрылыс банкі құрылды. Мамандырылған банктер қатарында халыққа қызмет көрсетуге маманданған Халық Жинақ банкі де болды.
Мемлекеттік даму банкі - бұл банк экономиканың маңызды салаларында тиімді инвестициялық жобаларды ұзақ мерзімді несиелеуді жүзеге асыруға бағытталған үкіметтің қаржы-несие институты болып табылады.
Экспортты-импортты банк (Эксимбанк) - бұл Қазақстан үшін дәстүрлі емес, даму және ғылыми ұйымдардың экспортын қаржыландыру үшін, экспорттық несиелер мен инвестицияларға сақтандыру және кепілдеме беру үшін Әлем банктен бөлініп шыққан банк.
Тұрғын үй құрылыс банкі - бұл тұрғын үй құрылысын коммерциялық құрылысшылар арқылы несиелеуге, халық үшін тұрғын үй жинақ шоттарын қалыптастыру, ипотекалық несиелеу жүйесін құру мақсатында құрылған банк.
Медетші банк (траст) - бұл дүниежүзілік банктің ықпалымен Проблемалық кәсіпорындар үшін госпиталь ретінде құрылған банк. Бұл банкті құру туралы жарғыға сәйкес, ол небәрі 4 жыл мерзімге қызмет етуге уақытша құрылды.
Ұлттық банктің 1995 жылғы реформалау нәтижесінде қолданған шаралары қаржылық және экономикалық тұрақтылыққа жол жеткізді. Ең бастысы, ақша-несие реттеу әдістері мен құралдары әрі қарай дами түсті.
Банктерді қайта қаржыландыру механизмі түбірімен өзгерді. 1995жылдың ақпан айынан бастап, директивті несиелерді беру тоқтатылды. Орталықтандырылған көздер есебінен берілетін несиелер көлемі мен мерзімі қысқарып, экономиканы несиелеу қызметі Ұлттық банктен екінші деңгейдегі банктерге ауысты. Ұлттық банк орталық банктерге тән қызметке: қысқа мерзімді өтімділігін қолдап отыру мақсатында екінші деңгейдегі банктерге несие беру, Үкіметке несие беру және ақша-несие және валюталық реттеумен айналысуға көшті.
1995 жылы қыркүйек айынан бастап ломбардтық несиелеу жүйесі енгізілді. Базалық ақшалардың өсу қарқынына шек қою мақсатында Ұлттық Банк айналысқа өзінің қысқа мерзімді ноталарын шығару арқылы ақша массасын реттеп отырды.
1996-1998 жылдағы банктік реформалар. Бұл реформалар Ұлттық Банктің 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының банк жүйесін реформалау бағдарламасына сәйкес жүргізілді.
Банк реформасын жүргізу бағдарламасының басты мақсаты- Қазақстан Республикасы Ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын әрі қарай арттыру және экономиканы қаржыландыру мүмкіндігін кеңейту үшін екінші деңгейдегі банктердің жүйесін нығайту.
Көздеген мақсатқа жетуде Ұлттық банк мынадай міндеттерді шешуге көз жұмсады:
oo Ақша-несиелік реттеу әдістері мен құралдарын жетілдіру;
oo Елдің қаржы нарығына Ұлттық Банктің араласуы арқылы қолма-қол ақша айналымында әкімшілік басқаруды күшейту;
oo Валюталық реттеуді дамыту және алтын валюта резервін басқару;
oo Банктік қадағалау жүйесін және банк қызметін реттеу принциптерін түбірімен өзгерту;
oo Бухгалтерлік есепті және банк жүйесін реформалауды аяқтау.Ұлттық банктің басқа елдердің орталық банктерімен және басқа да қаржылық институттарымен байланысып, халықаралық қаржы ұйымдарына қатысуы;
oo Ұлттық банктің құрылымын жетілдіріп, кадр және техникалық әл-ауқатын нығайту;
oo Екінші деңгейдегі банк жүйесін сауықтандыру;
oo Төлем жүйесін дамыту;
oo Елдің банк жүйесінің қызмет етуінің және реформалауының құқықтық қамтамасыз етілуін жетілдіру [4, 143б].
Сол уақыттары Республикамызда берілген директивті несиелердің уақытында қайтарылмағаны, яғни олардың 24%-дан астамы ғана қайтқандығы белгілі. Соның салдарынан Ұлттық Банк ондай несиелерді беруді тоқтатуға мәжбүр болды. Осындай жағдайларға байланысты Ұлттық Банк 1996-1998 жылдары орталықтандырылған несиелерді тек қана банктердің қысқа мерзімді қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін несиелік аукциондар, банкаралық нарық, ломбардтық несиелеу, репо операциялары, вексельдерді қайта есепке алу арқылы беріп отырды.
Ұлттық Банк пен Қаржы министрлігі арасындағы бюджетті несиелеуге байланысты жаңа қатынастың қалыптасуына сәйкес, 1998 жылдан бастап, Қаржы министрлігі бюджет тапшылығын өз күшімен несиелеуге міндеттеме алғандықтан, Ұлттық Банк оған тікелей несие беруін тоқтатты. Оған дейін бюджеттің тапшылығының 80%-ға жуық бөлігі Ұлттық Банк несиелері есебінен жабылып келген. Мұны да осы реформаның бірден-бір нәтижесі деп санауға толық болады.
Банк жүйесін реформалау және ақша банкноталарын шығаруда меншікті өндірісті іске қосу республикамыздағы қолма-қол ақшамен байланысты жағдайды түбірімен өзгерістерге әкелді.
Сонымен осы реформа нәтижесінде кәсіпорындарды және екінші деңгейдегі банктердің қолма-қол ақшамен жасалатын кассалық операцияларының лимиті алынып тасталды [5, 62б].
Банктік қадағалау жүйесін реформалаудың басты мақсаты - банктік қадағалау әдістері мен рәсімдерін халықаралық стандартқа жақындату болып табылады. Осыған сәйкес, Ұлттық Банк екінші деңгейдегі банктерге капиталдану талабын қойды. Мұндағы мақсат- бәсекелік ортада қызмет көрсететін банктерді тәрбиелеу және біршама тұрақты банктерді анықтау болып табылды. Осындай талаптың негізінде Ұлттық Банк капиталы жеткіліксіз банктердің өзара бірігуін немесе жойылу шараларын ұйымдастырды. Реформа нәтижесінде көптеген банктер таратылды немесе бірігу процесін басынан кешті. Осындай шаралардың ең бастысы, мамандырылған банктер басынан кешті. Өйткені олардың барлығы дерлік бастапқыда бюджет қаражаты есебінен құрылғандықтан да, олар үшін несиелік ресурстарды қалыптастыру басты мәселеге айналды. Сөйтіп, кейбіреуі өзара бірігіп жұмыс жасауға мәжбүр болды. Айталық, Мемлекеттік даму банкі Эксимбанкпен, Тұрғын үй құрылыс банкі Центркредитбанкпен қосылып, ал Медетші банк - Медетші қор ретінде қайта түрлендірілді.
Мұндай түрледіруге Ұлттық Банк тарапынан банк жүйесіне жүргізген кейінгі реформалар себеп болды.
Ұлттық Банктің 1995 жылы бастаған банк жүйесінің бухгалтерлік есебін реформалау 1996-1998 жылдары әрі қарай жалғасып, нәтижесінде Ұлттық банктің халықаралық стандартқа сәйкес жасалған жаңа шоттар жоспары екінші деңгейдегі банктер қызметіне толығымен енгізілді.
Банк жүйесіндегі бухгалтерлік есепті реформалау- нарықтық экономика талаптарына жауап беретін жалпыға ортақ халықаралық принциптер мен стандарттарды банктердің тәжірибесіне енгізуге мүмкіндік беретін шаралар кешенін білдіреді.
Бұл банктік реформаның басты нәтижесі - бұл банктік жүйенің тұрақтылығын сақтап қалу мақсатында халық салымдарын ұжымдық сақтандыру қоры құрылды. Бұл қорды құру уақыты 1997 жылдан кешікпеуге тиіс еді, бірақ әр түрлі себептерге байланысты қор 1999 жылдың аяғында құрылып, өз қызметін 2000 жылдың қаңтарынан бастады [2, 355б].
Сонымен, банк жүйесі кез келген қоғамның өмір сүруіне зор ықпал етеді, қазіргі замандағы экономиканың маңызды элементінің бірі болып табылады. Ол еркін ақша қаражатын шоғырландырумен қатар оны ресми айналымға салуды қамтамасыз етеді, сонымен қатар ақша капиталын салалар арасында аймақаралық қайта бөлінудің алғышарты, сондай-ақ елдің шаруашылық жүйесінің есеп айырысу және төлем тұтқаларының маңызды элементі болып табылады. Қазіргі кезде елде жұмыс істейтін банктер әр түрлі ұйымдардың тарамдалған жиынтығы ғана емес, бұл белгілі бір дәрежеде ұйымдастырылған жүйені білдіреді. Банк жүйесінде жүргізілген әр түрлі банктік қызметтің ұйымдастырылу ерекшелігі және ресурстық ұйымдастыру негізгі банк жүйесінің экономикалық, сондай-ақ заңнамалық негізін құру процесінде айқындалады. Қазақстан Республикасында осындай нарықтық үлгідегі банктік жүйенің қалыптасуы, сонымен қатар оның нормативтік құқықтық негіздерінің қалыптасуы елімізде үзбей жүргізіліп отырған экономикалық және құқықтық реформаның жемісті нәтижесіне жатады.
1.2 Банк жүйесінің нарықтық экономика жағдайындағы рөлі
Банк жүйесі кез-келген қазіргі заманғы мемлекет экономикасының маңызды элементтерінің бірінен саналады, ол кез-келген қоғамның өмір сүруіне зор ықпал етеді. Ол тек еркін ақша қаражаттарын шоғырландыруды және оны ресми айналымға салуды қамтамасыз етіп қоймайды, сонымен бірге ақша капиталын салалар арасында аймақаралық қайта бөлінуінің тұтқасы, сондай-ақ елдің шаруашылық жүйесінің есеп айырысу және төлем тұтқаларының маңызды элементі болып табылады.
Атқаратын экономикалық функциялары тұрғысынан банктік жүйе қаржы жүйесінің бөлігі болып табылады. Барлық қаржы ресурстары, тұрғындардың қолында қалған немесе көтерме тауар айналымында бухгалтерлік есепте көрсетілмей және кассадан өткізілмей айналысқа түсетін есеп айырысу тәртібі туралы ережені бұзушылыққа байланысты сомадан басқасы, іс жүзінде банк арқылы өтеді. Қалыпты жұмыс істейтін ақша айналымы және тұтастай алғанда қаржы жүйесі банктердің қызметіне тікелей байланысты болады. Елдегі жұмыс істейтін банктер әр түрлі ұйымдардың тарамдалған жиынтығы ғана емес, бұл белгілі бір дәрежеде ұйымдастырылған жүйені білдіреді. Оның буындарының сандық құрамы мен сапалық деңгейі екі негізгі фактордың ықпалын сезінеді:
1) экономикалық банктерге деген объективті сұранысы
2) мемлекет тарапынан мақсатқа лайықты реттеу.
Мемлекеттің банктік жүйесінің жағдайына ұлттық валютаның қорғалуы мен тұрақтылығы, оның ішінде оның сатып алыну қабілеттілігі мен шетелдік валюталарға қатысты бағамы тәуелді, мұның өзі мемлекеттің егемендігі үшін бірінші кезектегі маңызға ие болады. Кез-келген егеменді мемлекет үшін ұлттық банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі ұғымының бөлігі ретінде, стратегиялық мәнге ие болады [6, 56б].
Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасының банк жүйесі макроэкономикалық тұрақтандыруға, инвестицияларды тартуға қол жеткізуде маңызды рөл атқарады.
1) делдал рөлi;
2) төлемдердi жүзеге асырудағы ролi, яғни банк клиенттерiнiң тапсырысы бойынша тауарлар мен қызметтер үшiн төлемдердi жүзеге асыру;
3) кепiл берушiнiң ролi, яғни клиент қарыздарды өтей алмаған жағдайда;
4) саяси рөлi, яғни экономиканың дамуын реттеуге және мақсаттарға жетуге бағытталған мемлекеттiң жүргiзушi - саясаткер функциясын орындау.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табылады. Өз қызметiнiң үрдiсiнде, олар ақша нарығында тауар болатын , жаңа талаптар мен мiндеттемелердi жасады. Клиенттердiң салымдарын қабылдау арқылы банк депозит деген жаңа мiндеттеме жасаса , ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға жаңа талап қояды. Осы жаңа мiндеттемелер мен талаптарды жасау үрдiсi қаржылық делдалдықтың негiзiн құрайды. Несие берушi қарыз алушыға және соған қатысты қаржылық институттар қызметiнiң қозғалысы орын ауыстыруы, қаржылық ресурстардың құйылуы қаржылық делдалдық деп аталады.
Әр түрлi көздерден ақша капиталын жинау арқылы банктер жалпы ақша қаражаттарының "тобын" құрайды және оларды жұмыс iстеп тұратын капиталға айналдырып, әр түрлi шарттарға несиеге деген талаптарды қанағаттандыра алады. Шаруашылық органдар мен тұрғындардың қаржылық-несиелiк қызмет көрсетуiн ұйымдастыру және несиелiк жүйенiң қызмет етуi шаруашылық құрылымдардың дамуында маңызды мәнге ие.
Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналады және барлық қаржылық капитал арқылы нақты экономиканы басқарады. Олар тек делдалдық қызметтен шығып , ұдайы өндiрiстiң барлық фазасының аясына ғана кiредi. Банктер шаруашылық өмiрдiң орталығы, барлық экономиканың негiзгi түйiнi болып табылады.
Банктiк жүйенiң мақсаты мен мiндеттерi негiзiнен экономиканы жалпы басқарудың мақсаттары және мiндеттерiмен бiрдей, әйтсе де банктер басқарудың кiшiгiрiм жүйелерi ретiнде экономиканы басқарудың жалпы мақсатына жетудi қамтамасыз ететiн, өзiне тән жеке мiндеттерiн орындайды. Экономиканы басқару органы ретiндегi негiзiнен басқарудың экономикалық қатынастарын көрсетедi, ал әр қоғамның экономикалық қатынастары ең алдымен мүдде ретiнде көрiнiс алады, ал экономикалық мүдде өндiрiстiң мақсаты, яғни оны қозғаушы фактор болып табылатын әдiстемелердi пайдаланады. Мүдденi осылай деп түсiнуден келесi туындайды, яғни оларға қажеттiлiктердi қанағаттандыру арқылы әсер етуге байланысты.
Банктер басқарудың экономикалық әдiстерi мәселен, несиелеу арқылы, экономикалық әр түрлi буындарының қарыз қаражаттарындағы қажеттiлiктерiн әр түрлi несиелер мен немесе қолма-қолсыз есеп айырысу арқылы экономиканың үздiксiз қызмет етуiндегi қажеттiлiгiн қанағаттандырады, қоғамдық өнiмнiң тоқтаусыз қозғалысын қамтамасыз етедi.
Банктер есеп айырысу операцияларын жүргiзудiң тәртiбiн бұзғаны үшiн айыппұл, төлем төлеу күнiн созғаны үшiн өсiм, несиенi өз уақытында қайтармағаны үшiн жоғары пайыздарды алуымен өзiнiң мүддесiн ғана емес, сонымен қатар, бұл операциялардың басқа да қатысушыларының мүддесiн қорғайды.
Банктер өз қызметтерiн орындау кезiнде функционалдық (экономикалық), салалық (министерстволар, компания, фирмалар) және аумақтарды (жергiлiктi орган) басқару органдарымен өзара тығыз байланыста жұмыс iстейдi.
Банктерде басқарудың басқа органдарындағы жоқ ағымдағы ақпараттар болады. Ең алдымен ол қызмет көрсетiлген клиенттерiнiң негiзгi қызметi туралы ақпарат болып табылады. Шотта еңбекақы беру, жабдықтаушыларға төлем жасау, банктiк несиелердi қайтару үшiн қаражаттың болмауы тек объективтi ғана емес, сонымен бiрге, осы шарт иесiнiң жұмысының нашар екендiгiнiң күнделiктi оперативтi көрсеткiшi болып табылады. Банктiң мәлiметтерi бухалтерлiк есептi құруды күтпей-ақ кәсiпорын қызметтерiнiң көптеген маңызды факторлары туралы, әрi олардың нәтижелерiн алдын-ала көруге мүмкiндiк бередi [7, 12б].
Қандай жүйе болмасын оның өзiнiң формалары мен қызметтерi болатыны анық. Жалпы банктiң атқаратын қызметтерiн төмендегiдей қарапайым жiктеуге болады:
- Уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау және оны қарыз капиталына айналдыру;
- Кәсiпорындарға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы қағаздармен операциялар жүргiзу;
- Ақша айналымын реттеу. Банк - әр түрлi шаруашылық субъектiлерiнiң төлем айналымы жүретiн орталық. Банк өзiнiң есеп айырысу жүйесi арқылы клиенттерiне айырбас, ақша айналымын жүргiзуге мүмкiндiк туғызады;
- Айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиентiне тек жинаған уақытша бос ақша қаражатымен несиелеп қоймай, сонымен қатар депозиттiк чектердi , вексельдердi шығарумен де несиелейдi;
- Экономикалық және қаржылық ақпарат берiп отыру ;
- Орындайтын айрықша қызметтерiне байланысты банктер: эмиссиялық және эмиссиялық емес болып екiге бөлiнедi.
Эмиссиялық банк - ол айналысқа ақша белгiлерiн эмиссиялауға (шығаруға) құқы бар, әдетте Орталық банк деп аталады. Бiздiң елде ол - Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi деп аталады. Мемлекеттiң Орталық банкiнiң негiзгi мақсаты - айналысқа ақша бiрлiгiн шығару, қалған банктерге ерекше тауар - ақша белгiсiн сату және банк жүйесiнiң несие есеп, эмиссиялық жұмысын басқару болып табылады.
Мемлекеттегi басқа банктердiң барлығының да ақша белгiлерiн шығаруға құқы жоқ эмиссиялық емес банктер. Олар коммерциялық, инвестициялық, инновациялық, ипотекалық және т.с.с. банктер. Коммерциялық банктер клиенттерге көрсететiн қызмет түрлерiн үнемi ұлғайтып тұратын әмбебап үлгiдегi банк. Ал басқа банктер бiр-екi қызмет түрiне маманданған банктер.
Инвестициялық және инновациялық банктердiң екi түрi де ұзақ уақытқа ақша қаражатын шоғырландырумен маманданады, яғни олар облигация, акция және басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейiн ұзақ мерзiмге қарызға бередi. Инвестициялық банктер кәсiркерлерге қарыз берсе, ал инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеудi және оны игерудi несиелейдi.
Ипотекалық банктер - жердi және жылжымайтын мүлiктердi кепiлдiкке алып, ұзақ мерзiмге несиеге бередi. Олар ипотекалық облигация, акция және басқа бағалы қағаздарды сату арқылы ақша жинайды.
Бағанадан бергi банктiк жүйеде басты банк деп айтып жүрген Орталық банктiң қызметтерiне тоқталсақ. Кез-келген орталық банктiң мiндетi - ұлттың ақша өлшемiнiң төлем қабiлеттiлiгi мен валюталық курсының тұрлаулылығын қамтамасыз ету. Осы мiндеттердi атқару үшiн орталық банк негiзiнен мынадай қызметтердi орындайды:
- Банкноталарды монополиялы түрде эмиссиялау;
- Ақша - несиелiк қатынастарды реттеу;
- Сыртқы экономикалық қатынастарды жүргiзу;
- Банктердiң банкiсi болу және үкiмет банкi қызметi.
Орталық банктiң ең алғашқы қызметi - ежелден қалыптасқан мемлекеттiң өкiлi ретiнде заңды түрде - банкнота шығару. Ол - елде төлем мiндеттемелерiн өтейтiн, халық қабылдаған жалпы ұлттық төлем құралы. Кейбiр мемлекеттерде орталық банк монополиялы түрде монеталар шығарады. Көп елдерде монетаны қаржы министрлiгi соғып, орталық банк оларды номиналымен сатып алады. Сөйтiп, орталық банк сатып алған монеталарды өзi өзi шығарған банкноталармен қосып айналымға түсiредi.
Орталық банктiң эмиссиялық монополиясы оны банк жүйесiнiң эмиссиялы-кассалық орталығына айналдырды. Себебi орталық банктiң мiндеттемелерi кез-келген коммерциялық банктiң кассалық қоры болып табылады. Өйткенi орталық банктiң басты клиентi - коммерциялық банктер, ал олар орталық банк пен экономика салалары арасында делдал ретiнде қызмет атқарады.
Орталық банктiң ақша несиелiк реттеу қызметi. Экономиканы ақша және несие айналымына әсер ету жолымен реттеу - мемлекеттiң экономикалық саясатынығ құрамдас элементi. Оның негiзгi мақсаты экономикалық өсудiң тұрақтылығы, инфляция мен жұмыссыздықтың төменгi деңгейiне және төлем балансының тепе-теңдiгiне қол жеткiзу болып табылады.
Орталық банктiң сыртқы экономикалық қызметi - ол орталық банктiң мемлекеттiң валюталық саясатын жүргiзетiн және валюталық бақылау органы болуы. Ол - ұлттық валютаның айырбастау курсын анықтау және оны реттеу; елдiң ресми алтын валюта резервiнбасқару жөнiде операциялар жүргiзу; халықаралық есеп айырысу, төлем балансын реттеу; елдегi және одан тыс жерлердегi валюталық құндылықтардың қозғалысын қадағалау; болжамдарды жасауға қатысу және төлем балансын құрастыруды ұйымдастыру жұмыстарын жүргiзу. Орталық банк дүниежүзiлiк қарыз капиталы нарығы мен алтын нарығына қатысу үшiн халықаралық келiсiмдердi дайындауға, сонымен бiрге, халықаралық және аймақтық валюта-несие ұйымдарында өз еленiң өкiлi болып қатысады.
Сурет 1. Банк жүйесiнiң негізгі формалары [8, 56]
Орталық банктiң банктердiң банкiсi қызметi - ол орталық банктiң кәсiпорындарға және халыққа тура қызмет көрсетпеуi, яғни орталық банктiң негiзгi клиентi коммерциялық банктер болуы. Бұл оның коммерциялық банктерден айырмашылығы. Орталық банк коммерциялық банктердiң кассалық қорларын жинақтау және сақтау қызметiн атқарады. Бұл қорлар банктiк мiндеттi резерв қорлары деп аталады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Банк жүйесі кез-келген қазіргі заманғы мемлекет экономикасының маңызды элементтерінің бірі болып саналады, ол кез-келген қоғамның өмір сүруіне зор ықпал етеді. Ол тек еркін ақша-қаражаттарын шоғырландыруды және оны ресми айналымға салуды қамтамасыз етіп қоймайды, сонымен бірге ақша капиталын салалар арасында аймақаралық қайта бөлінуінің тұтқасы, сондай-ақ елдің шаруашылық жүйесінің есеп айырысу және төлем тұтқаларының маңызды элементі болып табылады.
Мемлекеттің банк жүйесінің жағдайына ұлттық валютаның қорғалуы мен тұрақтылығы, оның ішінде оның сатып алыну қабілеттігі мен шетелдік валюталарға қатысты бағамы тәуелді, мұның өзі мемлекеттің егемендігі үшін бірінші кезектегі маңызға ие болады. Кез-келген егеменді мемлекет үшін ұлттық банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі ұғымының бөлігі ретінде, стратегиялық мәнге ие болады.
Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасының банк жүйесі макроэкономикалық тұрақтандыруға, инвестицияларды тартуға қол жеткізуде маңызды рөл атқарады.
Бүгінгі таңда Қазақстан экономикасы, соның ішінде ақша-несие және қаржы шаруашылығы құрылымдық өзгерістердің қиындығын бастан өткізуде. Атап айтқанда, ақша-несие жүйесі реформалануда; ауыр инфляция жағдайында ақша-несие қарым-қатынасының; мүлде жаңа, бізге бейтаныс түрі пайда болды; қаржы-несие институттарының, екі буыны банк жүйесінің, нарықтық экономикаға барабар және әр-алуан меншіктің жаңа түрлерінің пайда болуы; мемлекеттің банк құрылымының әкімшіл-әміршіл және жоғары монополияландырылған түрінің пайда болуы коммерциялдық табысқа бағытталған несие мекемесінің жүйесінде жеке және ұжым меншігіне негізделген икемді, динамикалық түрге көшуі жүріп жатыр. Мұндай жағдайда олқылықтың орнын толтыру үшін озық тәжірибені қолдану мақсатында отандық және шетелдік банк тәжірибелерін салыстырудың принциптік тұрғыдан мәні зор.
Банк жүйесі - нарықтық экономиканың ең маңызды әрі ажырамас құрылымы. Банктер басқарудың барлық деңгейіндегі халық шаруашылығымен күн сайын тікелей байланысты. Банктер арқылы ұдайы өндіріс процесіне қатысушылардың экономикалық мүдделері қанағаттандырылып отырады.
Банктiк жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорлары шоғырландырылған: мемлекеттiк шаруашылық буындардың қаражаттары, халықтың жинақ ақшалары, т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуына белсендi қатысады, яғни оларды пайдалану бойынша бақылау жүргiзедi, ақша айналымын реттейдi және сол арқылы ұдайы өндiрiстiк үрдiске әсер етедi. Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуiмен банктердiң алдында жаңа мүмкiндiктер ашылуда. Меншiктi жекешелендiру мен мемлекетсiздендiру нәтижесiнде жеке меншiк , меншiктiң ұжымдық және акционерлiк түрлерi , кооперативтiк қозғалыс кең етек алуда, меншiктiң аралас түрi негiзiнде кәсiпорындар құрылуда. Қоғамда белгiлi-бiр класқа ие комерсанттар , кәсiпкерлер пайда болуда. Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада , қоғамда банктердiң рөлi күшеюде. Олардың жұмысында әмiршiл - әкiмшiл әдiстердiң орнын - экономикалық әдiстер алмастырды. Сөйтiп экономикаға банктiк ықпал етудiң құндық құрылымдарының мағынасы арта түстi.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей экономикада нарықтық қатынастар өз-өзiн реттей алмайды. Оған белгiлi бiр деңгейде мемлекет әр түрлi саясаттар жүргiзу арқылы араласып, реттеп отырады. Мұндай экономиканы реттеу саясаттарына ақша-несие және бюджеттi-салық саясаты, валюталық саясаттар жатады. Бұл қаржы нарығының саясаттарын мемлекет тарапынан банк жүйесi атқарып отырады.
Елiмiздiң өз егемендiгiн алғаннан берi нарықтық қатынастар күннен-күнге дамып келедi. Бiрақ экономикада қанша нарықтық қатынастар орнағанымен , оның өзiн-өзi басқаруы мүмкiн емес. Оған белгiлi бiр дәрежеде мемлекет өзiнiң саясаттары арқылы әсер етiп отыруы керек. Мұндай саясаттарға мемлекеттiң ақша - несие саясаты және қаржы (бюджеттiк) саясат жатады.
Экономиканы ақша-несиелi реттеудi қаржы саласының басты секторы банк жүйесі iске асырады. Банк жүйесi қазiргi заманғы экономикада екi деңгейлi болып келедi, яғни мемлекеттiң эмиссия саясатын iске асырушы Орталық банк (бiздiң елде Ұлттық банк) және екiншi деңгейдегi банктер.
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттiң алтын резервтерiн сақтайды, коммерциялық бактердiң мiндеттi резервтерi банктер арасындағы шот айыру ретiнде пайдаланылады. Орталық банк ақша-несие саясаты құралдары арқылы ақша-несие саясатының мақсаттарын жүзеге асырады.
Қазiргi таңда нарықтық экономикада банктiк жүйенiң рөлi ерекше. Банктiк жүйе - нарықтық экономиканың ең маңызды және бiртұтас құрылымдарының бiрi. Банктер халық шаруашылығы қызметiнiң барлық деңгейiндегi басқарумен тiкелей байланысты болады.
Осылайша банктiк жүйе елiмiзде қалыптасып, экономиканың тиiмдi қызмет етуiне ат салысатын басты секторға айналды. Оның әр түрлi саясаттары арқылы экономиканы өтпелi кезеңнен алып шығып, экономикалық өсуге бет алдық.
Аталмыш мәселелердің барлығы осы тақырыптың маңыздылығы мен өзектілігін көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Банктiк жүйенiң мақсаты мен мiндеттерi негiзiнен экономиканы жалпы басқарудың мақсаттары және мiндеттерiмен бiрдей, әйтсе де банктер басқарудың кiшiгiрiм жүйелерi ретiнде экономиканы басқарудың жалпы мақсатына жетудi қамтамасыз ететiн, өзiне тән жеке мiндеттерiн орындайды. Экономиканы басқару органы ретiндегi негiзiнен басқарудың экономикалық қатынастарын көрсетедi, ал әр қоғамның экономикалық қатынастары ең алдымен мүдде ретiнде көрiнiс алады, ал экономикалық мүдде өндiрiстiң мақсаты, яғни оны қозғаушы фактор болып табылатын әдiстемелердi пайдаланады. Мүдденi осылай деп түсiнуден келесi туындайды, яғни оларға қажеттiлiктердi қанағаттандыру арқылы әсер етуге байланысты.
Банктер өз қызметтерiн орындау кезiнде функционалдық (экономикалық), салалық (министерстволар, компания, фирмалар) және аумақтарды (жергiлiктi орган) басқару органдарымен өзара тығыз байланыста жұмыс iстейдi.
Бұл тақырыпты орындаудағы алдыма қойған негізгі мақсатым және міндеттерім:
- банк жүйесін несие жүйесінің маңызды буыны ретінде қарастыру;
- банктік жүйенің дамуы мен қалыптасу ерекшеліктерін, банктік жүйенің даму тарихының кезеңдерін ашып өту болып табылады;
- Елімізде банктік қызметті мемлекет қаншалықты деңгейде реттейтінін анықтау.
- Қазақстанда банк жүйесін жетілдірудің маңыздылығын айқындау.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасы банк жүйесіндегі экономикалық-құқықтық қатынастар қарастырылады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі: Банктер әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде көптеген отандық және шетелдік ғалымдардың зерттеу пәніне айналды. Банк секторының дамуы анализіне шетел зерттеушілері: Стенли Фишер, Рудегер Дорнбуш, Ричерд Шмалензи, Питер Роуз, Жуков Е. Ф., Коробкова Г. Г., Сенчагова В. К., Хабаров В. И., Вешкин Ю. Г., Авяган Л. Г., Борисов С., Грязно А. Г., Федотова М. А., Новиков В. М., Екушов А., Линдер Н., Кукушкина Е., Наконечный А., Волошин И.
ҚР банктері активтерін басқарудың теориялық және методологиялық мәселелерін зерттеуде елеулі үлес қосқан отандық ғалымдар мен экономистер: Баймуратов У., Абдильманова Ш., Есентугелов А., Кучукова Н., Арыстанбаева С., Интыкбаева С., Мамыров Н., Мельников В., Мыржакыпова С., Макыш С., Сатубалдин С., Хамитов Н., Арыстанов А., Искаков У.
Диплом жұмысына елiмiздегi және шетел мамандарының еңбектерi, Қазақстан Республикасының статистикалық көрсеткiштерi, интернеттен алынған мәлiметтер пайдаланылған.
Зерттеудің теоретикалық және әдістемелік негізіне заң шығару органдарының шешімдері, Қазақстан Республикасының заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары мен Үкімет каулылары, отандық және шетелдік әдебиеттер алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы оның экономикалық пәндерді оқыту үдерісінде қолдануға мүмкіндігі мен анықталады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. Бірінші тарауда - Банк жүйесінің теориялық негізі, банк жүйесінің мәні және қалыптасуы, банк жүйесінің нарықтық экономикадағы рөлі қарастырылады. Екінші тарауда - Қазақстанда банк жүйесін жетілдіру және оның болашағы, Қазақстан банк жүйесінің даму деңгейі және оның экономикалық бәсекелесіне ықпалы, Қазақстан Республикасындағы банк қызметін мемлекеттік реттеу, Қазақстандағы банк жүйесін жетілдіру мен оның перспективалары талданады, Үшінші тарауда - Оқу әдістемелік кешен колледж студенттеріне Қазақстан Республикасының банк қызметін реттеудің қазіргі механизмі атты факультативті арнайы семинар үшін оқу бағдарламасы құрастырылған.
1. Банк жүйесінің теориялық негізі
1.1 Банк жүйесінің мәні және қалыптасуы
Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда болғаны туралы ғана емес, сондай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы туралы да толық мәліметтер қалдырмаған секілді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура тұсында және ең бастысы, Италияның жекелеген қалаларында (Венеция, Генуе) XIV-XV ғғ. пайда болған. Олардың еңбектерінде банк тауар шаруашылығының ерте кезеңінде, яғни тауар-ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша айналысын реттеу үшін пайда болған делінеді.
XVI-XVII ғғ. Венецияда, Генуеде, Миланда, Амстердамда, Гамбургте, Нюрнбергте саудагер-клиенттер арасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін жиробанктер құрылады.
Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде - феодализм тұсында пайда болған деп айтады. Олар феодалдық шаруашылық тұсында банктердің төлемдегі делдалдық қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын тілге тиек етеді.
Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының екі мың жылдық тарихы бар екендігін айтуға болады.
Банк сөзi banco деген ағылшын тiлiмен аударғанда "айырбас орны" дегендi бiлдiредi. Бұл "айырбас орыны" тауарлармен сауда жасалатын алаңдарда құрылады. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының өкiлдерi саудагерлердiң ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр түрлi елдiң ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе, айырбастаушылар бұл салымдарды, сондай-ақ өздерiнiң ақша қаражаттарын саудаға берiп, пайыз алу үшiн пайдалана бастайды. Сөйтiп, айырбастаушылар бiртiндеп банкирлерге айналады. Менiң түсiнiгiмше, банк ұғымы айырбастаушылардың және олардың айырбас орындарымен сипатталады. Өйткенi, алғашқы банктердiң Италияда пайда болу себебi, оның сол уақыттарда дүниежүзiлiк сауда орталығы болғандығын ескерiп, әр елдiң ақшалары мен тауарларының сол елге қарай ағылып, банкирлердiң сауда операцияларына тiкелей қатысуына байланысты түсiндiрiледі.
Банк қызметтерінің қолайлылығы іскер адамдардың назарынан тыс қалмады. Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғая түсті. Банктер өз кезегінде клиенттер арасында жасалатын келісімшарттарды құруда сенім қызметтерін көрсетіп, сауда-саттықта делдал қызметін атқарды. Есеп айырысуларды жеңілдету мақсатында ежелгі банктер өздерінің банктік билеттерін шығарды. Олар толық құнды ақшалармен қатар айналыста жүрді. Ағылшын елінде алғашқы акционерлік банк - Ағылшын банкі 1694 жылы құрылып, үкіметтен банкнота шығаруға құқық алады. Қазiргi түсiнiкте банк-бұл ерекше өнiм шығарумен айналысатын кәсiпорын немесе қолма-қол және қолма-қолсыз ақшада төлем айналысын реттеудi жүзеге асыратын ақша- несие институты болып табылады [1, 8б].
Қазақстан Республикасының банктер және банктiк қызмет туралы заңның бiрiншi бабында былай жазылған: банк- бұл осы жарғыға сай банктiк қызметтi жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға.
Банк - банк жүйесiнiң элементi болып табылады. Бұл дегенiмiз ол келесi реттегi мiндеттердi атқарады:
1) жалпының бiр бөлiгi болуға, ойынның жалпы тәртiптерi бойынша қызмет етуге мүмкiндiк беретiн қасиеттерiн иемдену;
2) жалпы және арнайы заңдар, қауымның заңды нормалары шегiнде қызмет ету;
3) өзiн-өзi реттеуге, дамуға және жақсартуға икемдi болу;
4) банк жүйесiнiң басқа да элементтерiмен қатынасу.
Банктік қызмет - бұл банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты қызметті білдіреді. Аталған заңның 30-бабына сәйкес банктік операцияларға мыналар жатады:
- депозиттерді қабылдау, заңды тұлғалардың банктік шоттарын ашу және жүргізу;
oo депозиттерді қабылдау, жеке тұлғалардың банктік шоттарын ашу және жүргізу;
oo банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың корреспонденттік шоттарын ашу және жүргізу;
oo банктердің жеке және заңды тұлғалардың металл шоттарын ашуы және жүргізуі жатады, оларда осы тұлғаға тиесілі тазартылған бағалы металдардың және бағалы металдардан жасалған монеталардың нақты саны көрсетіледі;
oo кассалық операциялар: банктердің және Ұлттық почта операторының қолма-қол ақшаны ұсақтауды, айырбастауды, қайта санауды, сұрыптауды, орауды және сақтауды қоса алғанда, оны қабылдауы және беруі;
oo аударым операциялары: жеке және заңды тұлғалардың ақша төлемі мен аударымы бойынша тапсырмаларын орындау. Аударым операциясын жүзеге асыруға лицензия банктерге және осы баптың 6-1-тармағында аталған заңды тұлғаларға беріледі;
oo есепке алу операциялары: жеке және заңды тұлғалардың вексельдері мен өзге де борышкерлік міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
oo банктік заем операциялары: банкке, ипотекалық ұйымға, номиналды ұстаушы ретінде клиенттердің шоттарын жүргізу құқығы бар брокерге және (немесе) дилерге немесе агроөнеркәсіптік кешен саласындағы ұлттық басқарушы холдингтің еншілес ұйымдарына төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық шарттарымен ақшалай нысандағы кредиттер беру;
oo шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
oo банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялау;
oo төлем құжаттарын (вексельдерді қоспағанда) инкассоға қабылдау;
oo аккредитив ашу (ұсыну) мен оны растау және ол бойынша міндеттемелерді орындау;
oo банктердің ақшалай нысанда орындау көзделетін банк кепілдіктерін беруі;
oo банктердің үшінші тұлғалар үшін ақшалай нысанда орындау көзделетін банк кепілдемелерін және өзге де міндеттемелерді беруі жатады.
Банктер бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет түрлерін жүзеге асыра алады. Оларға мыналар жатады:
- брокерлік - мемлекеттің бағалы кағаздарымен;
- дилерлік - мемлекеттің және өзге де бағалы қағаздармен;
- кастодиандық- клирингтік.
Қазақстанның экономикасы Ресейдің экономикасының бір бөлігі ретінде әр деңгейде дамып келеді. Қазақстанның шаруашылығы бір жағынан, Ресейдің және әлем нарығының тауар айналысына, екінші жағынан, темір жолдарын салу жұмыстарын жедел қолға алу тиімділігін қатар қарастыра отырып, темір жолдарды жүргізу арқылы Қазақстанның ауыл шаруашылық өнімдері мен шикізаттары (ет, тері, жүн т.б.) сыртқа шығарылып отырған.
Банк капиталының Қазақстанға енгізілу мерзімі XIX ғасырдың аяқ кезін қамтиды. Революцияға дейінгі Қазақстанның көп укладты экономикасында несиенің әр түрлі формалары дамыған. Қазақстанның несиелік жүйесі негізінен Ресей империясының несиелік жүйесінің бір бөлігі ретінде: Мемлекеттік банк бөлімшелерінен, акционерлік, коммерциялық банктер филиалдарынан, өзара несие беру қоғамдарынан, қалалық қоғамдық банктерінен, ипотекалық несие банктері немесе ұсақ несие мекемелерінен және жинақ кассаларынан тұрды.
Ресейдің мемлекеттік банкі 1860 жылы өз қызметін бастап, барлық несие жүйесіндегі - Орталық банк болып саналады және оның айналысқа қағаз ақшаларды шығаруда монополиялық құқығы болды. Ресейдің мемлекеттік банкі барлық акционерлік, коммерциялық банктердің есеп-ссудалық операцияларының үштен бір бөлігіне жуығын, салымдар мен ағымдық шоттардың жартысынан көбін тартып отырған. Басқа мемлекеттердің Орталық эмиссиялық банктерінен Ресей мемлекеттік банкінің айырмашылығы, ол тек банктерді несиелеп қана қоймай, сол сияқты өнеркәсіп, сауда және дайындау ұйымдарын да қатар несиелеумен айналысқан [1, 24б].
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында ең басты Қазақстандағы банктер - бұл мемлекеттік банктер болды және олар төмендегідей операцияларды жүзеге асырды:
oo вексельдерді есепке алу;
oo тауарларды кепілге ала отырып, ссуда беру;
oo тауар құжаттарын кепілге ала отырып, ссуда беру;
oo ауыл шаруашылыққа ссуда беру;
oo бағалы қағаздарды кепілдікке алып, ссуда беру;
oo қайта есепке алу операцияларын жүргізу;
oo вексельдер үшін арнайы шоттар ашу;
oo бағалы қағаздарға арнайы шоттар ашу;
oo ұсақ несие мекемелеріне ссуда беру;
oo барлық есеп-ссудалық операцияларымен айналысу;
oo меншікті бағалы қағаздар шығару;
oo салымдық және ағымдағы шоттар ашу.
1917 жылы Қазан революциясынан кейін, банк ісінде мемлекеттік монополиялық ұйымдастыру қағидалары жүзеге асты. Бастапқыда мемлекеттік банк құрылып, жеке, коммерциялық және басқа банктерді ұлтшылдандыру нәтижесінде мемлекетке тиесілі салалық және аумақтық банктер етіп қайта құрылды. Банктік жүйенің тағы бір басты буындары ретінде мемлекеттік еңбек жинақ кассалары қызмет етті. Мемлекеттік банктермен бірқатар Кеңес үкіметінің бастапқы жылдарында мемлекеттік емес несиелік мекемелер: кооперативтік және жеке меншікке негізделген, оның ішінде шетел капиталының қатысуымен құрылған мемлекеттік-капиталистік банктер қатары жұмыс істеді.
1922 жылы несиелік және ссуда-жинақ серіктестіктері және олардың одақтары ұйымдасып, ауылды қалпына келтіру мақсатында қызмет көрсетті.
1924 жылы ауыл шаруашылық кооперацияларына несиелік операцияларды жүзеге асыру барысында салымдар қабылдау, ссуда беру және есептеу барысында делдалдық қызмет атқаруына рұқсат беріледі.
1924 жылдан бастап, жеке сауда өнеркәсіпті несиелеуге арналған өзара несие беру қоғамдары, сол сияқты мемлекеттік капиталистік акционерлік оңтүстік-шығыс банкі және шетелдік капиталдың қатынасуымен Ресейдің коммерциялық банкі құрылды.
Экономикалық социалистік секторларының кеңінен етек алуы барысында кооперативтік және жеке несиелік ұйымдар өз мәнін жоғалтып, қызметін тоқтатуға мәжбүр болды. Сөйтіп, ауыл шаруашылығын толығымен ұйымдастыру бағдарламасы несиелік кооперацияларды қажетсіз деп санағандықтан да, олар 1931 жылы жойылды. Сауда аймағынан және өнеркәсіптен жеке сектордың қудалануы нәтижесінде өзара несие беру қоғамдары қызметтерін тоқтатты. Басқа несие ұйымдарының қызметтері 1922-1925 жылдары құрылған мемлекеттік салалық банктерге: Өнеркәсіп банкісіне, Цекомбанкке, Всекомбанкке және Орталық ауыл шаруашылық банктеріне өтті.
1930-1932 жылдары КСРО-ғы жүргізілген несиелік реформа нәтижесінде жаңа қағидаға негізделген салалық банктер қатары ұйымдастырылды. Сонымен, күрделі капитал жұмсалымдарын қаржыландыру мақсатында төрт мамандырылған банктер құрылды.
Өнеркәсіп және электр шаруашылығындағы күрделі құрылысты қаржыландыру банкі 1959 жылы Құрылыс банкі болып құрылды.
Көптеген несиелік серіктестіктермен республикалық ауыл шаруашылық банктері негізінде құрылған Ауыл шаруашылық банкі 1959 жылы қысқарып, оның қызметі Мемлекеттік және Құрылыс банктері арасында бөлініп беріледі.
Кооперациядағы күрделі құрылысты қаржыландырудың банкі (Всекобанк) 1936 жылы жойылып, оның активі мен пассиві 1959 жылы қысқарған Сауда банкісіне жүктеледі.
Коммуналдық және тұрғын-үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк) 1959 жылы қысқарып, оның қызметі де Құрылыс банкі мен Мемлекеттік банк арасында бөлінді.
Бұл құрылған салалық банктер қызметтерінің басты бағыттары салаларды қаржыландыру және ұзақ мерзімді несиелеуді көздеді [1, 39б].
Қазақстан Республикасындағы банктік жүйенің қалыптасуы мен дамуы төмендегідей үш банктік реформаға тікелей байланысты:
1) 1987-88 жылдардағы банктік реформалар;
2) 1995 жылғы банктік реформа;
3) 1996-1998 жылдардағы банктік реформалар.
Қазақстандағы несие жүйесінің қайта құру тұсындағы дамуы, КСРО-да соңғы рет жүргізілген банктік реформа (1987-1988 жылдардағы) сәйкес келеді. Банктік реформа нәтижесінде: КСРО-ның Мемлекеттік банкі және Құрылыс банктерінің мекемелері негізінде - КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкі, КСРО Агроөнеркәсіп банкі және КСРО Тұрғын үй-әлеуметтік банкі құрылды. Сол сияқты, кезінде КСРО-ның Мемлекеттік банкі құрамында келген жинақ кассалары негізінде - КСРО Жинақ банкі, Сыртқы сауда банкі негізінде - КСРО Сыртқы экономикалық банк құрылды. Сол уақыттан бастап, Мемлекеттік банк кәсіпорындар мен ұйымдарға кассалық және несиелік есеп айырысу қызметін көрсетуді тоқтатты. Сөйтіп, КСРО-ның Орталық банкісіне айналды.
1987 жылғы банк жүйесін қайта ұйымдастырудың оң жағынан теріс жақтары басымырақ болды, атап айтсақ:
oo Банктер бұрынғы меншік нысанында, яғни мемлекеттік болып қала берді;
oo Олардың монополизмі толық сақталып, монополистердің саны өсті;
oo Реформа жаңа экономикалық тетіктердің жоқтығына қарамай-ақ жүргізілді;
oo Кәсіпорындар белгілі бір банктерге бекітілгендіктен, олардың несие алу барысында банктерді таңдау мүмкіндігі болмады;
oo Клиенттер арасында несиелік ресурстарды бөлу тігінен жалғаса берді;
oo Ақша нарығы және несиелік ресурстар, саудаға түсетін орындар құрылмады;
oo Банк аппаратын ұстауға жұмсалатын шығындар артып кетті;
oo Ағымдық және ссудалық шоттарды бөлу барысында банктік соғыс шыға бастады;
oo Қайта ұйымдастыруда несиені қайтарудың басты көздері ретіндегі сақтандыру мекемелерінің қызметтері жайлы қозғалыс болмады.
Бұл реформаның оң жақтары ретінде қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды тәртіпке келтіруімен қатар, банк қызметінің мамандыруын қысқартты десе болады.
1989 жылдан бастап, елімізде алғашқы коммерциялық банктер, кооперативтік және жеке банктер қатары жұмыс істеді. Сол жылы алғаш құрылған коммерциялық банктерге - Интеринвестбанк, Крамдсбанк, қазіргі Казкоммерц банк және т.б. жатады.
1995 жылғы банк реформасы. 1990 жылы Қазақстан Республикасы өз егемендігін жариялағаннан бастап нарықтық қатынастардың талаптарына сай келетін меншікті банк жүйесін құруға бетбұрыс жасады.
1990 жылы желтоқсан айында қабылданған ҚазКРО-ғы банктер және банктік қызмет туралы алғашқы Заң Қазақстандағы банктік реформаны жүргізудің бастапқы кезеңдерін қамтиды.
Бұл банктік реформа Ұлттық банктің 1995 жылға арналған Қазақстандағы банктік жүйені реформалау бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылды [2, 216б].
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасындағы жұмыс жасап отырған банктік жүйенің қалыптасуын үш кезеңге бөледі:
I кезең. 1988-1991 жылдары ( КСРО-ның тұсында) - мемлекеттік салалық мамандырылған банк қызметінің бір бөлігін республикалардағы сол банктердің тиісті бөлімшелеріне беру арқылы қайта түрлендіру; алғашқы коммерциялық банктер құру; КСРО Мемлекеттік банкіне орталық банктің жекелеген қызметтерін беруге байланысты бастапқы қадамдар жасау кезеңі.
II кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары - рубль аймағында бола отырып, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің орталық банктің бірқатар қызметтерін орындауға біртіндеп кірісуі, коммерциялық банктердің экстенсивті (сандық) түрде қалыптасуы және дамуы, ұлттық нормативтік базаның қалыптасуының бастапқы кезеңі.
III кезең. 1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейінгі, яғни айналысқа Ұлттық валютаның енгізілуіне байланысты Ұлттық банкінің ақша-несие аясының қызмет етуіне толық жауапкершілік алу, бюджет және банктермен қарым-қатынас орнатудың классикалық қағидаларын енгізу, банктердің қызметін реттеу жүйесін нығайту кезеңін білдіреді [3, 416б].
Сонымен, Қазақстанда банк секторын реформалау бағдарламасын іске асыру шегінде Экспортты-импорттық банк (Эксимбанк), Мемлекеттік даму банкі және Тұрғын үй құрылыс банкі құрылды. Мамандырылған банктер қатарында халыққа қызмет көрсетуге маманданған Халық Жинақ банкі де болды.
Мемлекеттік даму банкі - бұл банк экономиканың маңызды салаларында тиімді инвестициялық жобаларды ұзақ мерзімді несиелеуді жүзеге асыруға бағытталған үкіметтің қаржы-несие институты болып табылады.
Экспортты-импортты банк (Эксимбанк) - бұл Қазақстан үшін дәстүрлі емес, даму және ғылыми ұйымдардың экспортын қаржыландыру үшін, экспорттық несиелер мен инвестицияларға сақтандыру және кепілдеме беру үшін Әлем банктен бөлініп шыққан банк.
Тұрғын үй құрылыс банкі - бұл тұрғын үй құрылысын коммерциялық құрылысшылар арқылы несиелеуге, халық үшін тұрғын үй жинақ шоттарын қалыптастыру, ипотекалық несиелеу жүйесін құру мақсатында құрылған банк.
Медетші банк (траст) - бұл дүниежүзілік банктің ықпалымен Проблемалық кәсіпорындар үшін госпиталь ретінде құрылған банк. Бұл банкті құру туралы жарғыға сәйкес, ол небәрі 4 жыл мерзімге қызмет етуге уақытша құрылды.
Ұлттық банктің 1995 жылғы реформалау нәтижесінде қолданған шаралары қаржылық және экономикалық тұрақтылыққа жол жеткізді. Ең бастысы, ақша-несие реттеу әдістері мен құралдары әрі қарай дами түсті.
Банктерді қайта қаржыландыру механизмі түбірімен өзгерді. 1995жылдың ақпан айынан бастап, директивті несиелерді беру тоқтатылды. Орталықтандырылған көздер есебінен берілетін несиелер көлемі мен мерзімі қысқарып, экономиканы несиелеу қызметі Ұлттық банктен екінші деңгейдегі банктерге ауысты. Ұлттық банк орталық банктерге тән қызметке: қысқа мерзімді өтімділігін қолдап отыру мақсатында екінші деңгейдегі банктерге несие беру, Үкіметке несие беру және ақша-несие және валюталық реттеумен айналысуға көшті.
1995 жылы қыркүйек айынан бастап ломбардтық несиелеу жүйесі енгізілді. Базалық ақшалардың өсу қарқынына шек қою мақсатында Ұлттық Банк айналысқа өзінің қысқа мерзімді ноталарын шығару арқылы ақша массасын реттеп отырды.
1996-1998 жылдағы банктік реформалар. Бұл реформалар Ұлттық Банктің 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының банк жүйесін реформалау бағдарламасына сәйкес жүргізілді.
Банк реформасын жүргізу бағдарламасының басты мақсаты- Қазақстан Республикасы Ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын әрі қарай арттыру және экономиканы қаржыландыру мүмкіндігін кеңейту үшін екінші деңгейдегі банктердің жүйесін нығайту.
Көздеген мақсатқа жетуде Ұлттық банк мынадай міндеттерді шешуге көз жұмсады:
oo Ақша-несиелік реттеу әдістері мен құралдарын жетілдіру;
oo Елдің қаржы нарығына Ұлттық Банктің араласуы арқылы қолма-қол ақша айналымында әкімшілік басқаруды күшейту;
oo Валюталық реттеуді дамыту және алтын валюта резервін басқару;
oo Банктік қадағалау жүйесін және банк қызметін реттеу принциптерін түбірімен өзгерту;
oo Бухгалтерлік есепті және банк жүйесін реформалауды аяқтау.Ұлттық банктің басқа елдердің орталық банктерімен және басқа да қаржылық институттарымен байланысып, халықаралық қаржы ұйымдарына қатысуы;
oo Ұлттық банктің құрылымын жетілдіріп, кадр және техникалық әл-ауқатын нығайту;
oo Екінші деңгейдегі банк жүйесін сауықтандыру;
oo Төлем жүйесін дамыту;
oo Елдің банк жүйесінің қызмет етуінің және реформалауының құқықтық қамтамасыз етілуін жетілдіру [4, 143б].
Сол уақыттары Республикамызда берілген директивті несиелердің уақытында қайтарылмағаны, яғни олардың 24%-дан астамы ғана қайтқандығы белгілі. Соның салдарынан Ұлттық Банк ондай несиелерді беруді тоқтатуға мәжбүр болды. Осындай жағдайларға байланысты Ұлттық Банк 1996-1998 жылдары орталықтандырылған несиелерді тек қана банктердің қысқа мерзімді қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін несиелік аукциондар, банкаралық нарық, ломбардтық несиелеу, репо операциялары, вексельдерді қайта есепке алу арқылы беріп отырды.
Ұлттық Банк пен Қаржы министрлігі арасындағы бюджетті несиелеуге байланысты жаңа қатынастың қалыптасуына сәйкес, 1998 жылдан бастап, Қаржы министрлігі бюджет тапшылығын өз күшімен несиелеуге міндеттеме алғандықтан, Ұлттық Банк оған тікелей несие беруін тоқтатты. Оған дейін бюджеттің тапшылығының 80%-ға жуық бөлігі Ұлттық Банк несиелері есебінен жабылып келген. Мұны да осы реформаның бірден-бір нәтижесі деп санауға толық болады.
Банк жүйесін реформалау және ақша банкноталарын шығаруда меншікті өндірісті іске қосу республикамыздағы қолма-қол ақшамен байланысты жағдайды түбірімен өзгерістерге әкелді.
Сонымен осы реформа нәтижесінде кәсіпорындарды және екінші деңгейдегі банктердің қолма-қол ақшамен жасалатын кассалық операцияларының лимиті алынып тасталды [5, 62б].
Банктік қадағалау жүйесін реформалаудың басты мақсаты - банктік қадағалау әдістері мен рәсімдерін халықаралық стандартқа жақындату болып табылады. Осыған сәйкес, Ұлттық Банк екінші деңгейдегі банктерге капиталдану талабын қойды. Мұндағы мақсат- бәсекелік ортада қызмет көрсететін банктерді тәрбиелеу және біршама тұрақты банктерді анықтау болып табылды. Осындай талаптың негізінде Ұлттық Банк капиталы жеткіліксіз банктердің өзара бірігуін немесе жойылу шараларын ұйымдастырды. Реформа нәтижесінде көптеген банктер таратылды немесе бірігу процесін басынан кешті. Осындай шаралардың ең бастысы, мамандырылған банктер басынан кешті. Өйткені олардың барлығы дерлік бастапқыда бюджет қаражаты есебінен құрылғандықтан да, олар үшін несиелік ресурстарды қалыптастыру басты мәселеге айналды. Сөйтіп, кейбіреуі өзара бірігіп жұмыс жасауға мәжбүр болды. Айталық, Мемлекеттік даму банкі Эксимбанкпен, Тұрғын үй құрылыс банкі Центркредитбанкпен қосылып, ал Медетші банк - Медетші қор ретінде қайта түрлендірілді.
Мұндай түрледіруге Ұлттық Банк тарапынан банк жүйесіне жүргізген кейінгі реформалар себеп болды.
Ұлттық Банктің 1995 жылы бастаған банк жүйесінің бухгалтерлік есебін реформалау 1996-1998 жылдары әрі қарай жалғасып, нәтижесінде Ұлттық банктің халықаралық стандартқа сәйкес жасалған жаңа шоттар жоспары екінші деңгейдегі банктер қызметіне толығымен енгізілді.
Банк жүйесіндегі бухгалтерлік есепті реформалау- нарықтық экономика талаптарына жауап беретін жалпыға ортақ халықаралық принциптер мен стандарттарды банктердің тәжірибесіне енгізуге мүмкіндік беретін шаралар кешенін білдіреді.
Бұл банктік реформаның басты нәтижесі - бұл банктік жүйенің тұрақтылығын сақтап қалу мақсатында халық салымдарын ұжымдық сақтандыру қоры құрылды. Бұл қорды құру уақыты 1997 жылдан кешікпеуге тиіс еді, бірақ әр түрлі себептерге байланысты қор 1999 жылдың аяғында құрылып, өз қызметін 2000 жылдың қаңтарынан бастады [2, 355б].
Сонымен, банк жүйесі кез келген қоғамның өмір сүруіне зор ықпал етеді, қазіргі замандағы экономиканың маңызды элементінің бірі болып табылады. Ол еркін ақша қаражатын шоғырландырумен қатар оны ресми айналымға салуды қамтамасыз етеді, сонымен қатар ақша капиталын салалар арасында аймақаралық қайта бөлінудің алғышарты, сондай-ақ елдің шаруашылық жүйесінің есеп айырысу және төлем тұтқаларының маңызды элементі болып табылады. Қазіргі кезде елде жұмыс істейтін банктер әр түрлі ұйымдардың тарамдалған жиынтығы ғана емес, бұл белгілі бір дәрежеде ұйымдастырылған жүйені білдіреді. Банк жүйесінде жүргізілген әр түрлі банктік қызметтің ұйымдастырылу ерекшелігі және ресурстық ұйымдастыру негізгі банк жүйесінің экономикалық, сондай-ақ заңнамалық негізін құру процесінде айқындалады. Қазақстан Республикасында осындай нарықтық үлгідегі банктік жүйенің қалыптасуы, сонымен қатар оның нормативтік құқықтық негіздерінің қалыптасуы елімізде үзбей жүргізіліп отырған экономикалық және құқықтық реформаның жемісті нәтижесіне жатады.
1.2 Банк жүйесінің нарықтық экономика жағдайындағы рөлі
Банк жүйесі кез-келген қазіргі заманғы мемлекет экономикасының маңызды элементтерінің бірінен саналады, ол кез-келген қоғамның өмір сүруіне зор ықпал етеді. Ол тек еркін ақша қаражаттарын шоғырландыруды және оны ресми айналымға салуды қамтамасыз етіп қоймайды, сонымен бірге ақша капиталын салалар арасында аймақаралық қайта бөлінуінің тұтқасы, сондай-ақ елдің шаруашылық жүйесінің есеп айырысу және төлем тұтқаларының маңызды элементі болып табылады.
Атқаратын экономикалық функциялары тұрғысынан банктік жүйе қаржы жүйесінің бөлігі болып табылады. Барлық қаржы ресурстары, тұрғындардың қолында қалған немесе көтерме тауар айналымында бухгалтерлік есепте көрсетілмей және кассадан өткізілмей айналысқа түсетін есеп айырысу тәртібі туралы ережені бұзушылыққа байланысты сомадан басқасы, іс жүзінде банк арқылы өтеді. Қалыпты жұмыс істейтін ақша айналымы және тұтастай алғанда қаржы жүйесі банктердің қызметіне тікелей байланысты болады. Елдегі жұмыс істейтін банктер әр түрлі ұйымдардың тарамдалған жиынтығы ғана емес, бұл белгілі бір дәрежеде ұйымдастырылған жүйені білдіреді. Оның буындарының сандық құрамы мен сапалық деңгейі екі негізгі фактордың ықпалын сезінеді:
1) экономикалық банктерге деген объективті сұранысы
2) мемлекет тарапынан мақсатқа лайықты реттеу.
Мемлекеттің банктік жүйесінің жағдайына ұлттық валютаның қорғалуы мен тұрақтылығы, оның ішінде оның сатып алыну қабілеттілігі мен шетелдік валюталарға қатысты бағамы тәуелді, мұның өзі мемлекеттің егемендігі үшін бірінші кезектегі маңызға ие болады. Кез-келген егеменді мемлекет үшін ұлттық банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі ұғымының бөлігі ретінде, стратегиялық мәнге ие болады [6, 56б].
Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасының банк жүйесі макроэкономикалық тұрақтандыруға, инвестицияларды тартуға қол жеткізуде маңызды рөл атқарады.
1) делдал рөлi;
2) төлемдердi жүзеге асырудағы ролi, яғни банк клиенттерiнiң тапсырысы бойынша тауарлар мен қызметтер үшiн төлемдердi жүзеге асыру;
3) кепiл берушiнiң ролi, яғни клиент қарыздарды өтей алмаған жағдайда;
4) саяси рөлi, яғни экономиканың дамуын реттеуге және мақсаттарға жетуге бағытталған мемлекеттiң жүргiзушi - саясаткер функциясын орындау.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табылады. Өз қызметiнiң үрдiсiнде, олар ақша нарығында тауар болатын , жаңа талаптар мен мiндеттемелердi жасады. Клиенттердiң салымдарын қабылдау арқылы банк депозит деген жаңа мiндеттеме жасаса , ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға жаңа талап қояды. Осы жаңа мiндеттемелер мен талаптарды жасау үрдiсi қаржылық делдалдықтың негiзiн құрайды. Несие берушi қарыз алушыға және соған қатысты қаржылық институттар қызметiнiң қозғалысы орын ауыстыруы, қаржылық ресурстардың құйылуы қаржылық делдалдық деп аталады.
Әр түрлi көздерден ақша капиталын жинау арқылы банктер жалпы ақша қаражаттарының "тобын" құрайды және оларды жұмыс iстеп тұратын капиталға айналдырып, әр түрлi шарттарға несиеге деген талаптарды қанағаттандыра алады. Шаруашылық органдар мен тұрғындардың қаржылық-несиелiк қызмет көрсетуiн ұйымдастыру және несиелiк жүйенiң қызмет етуi шаруашылық құрылымдардың дамуында маңызды мәнге ие.
Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналады және барлық қаржылық капитал арқылы нақты экономиканы басқарады. Олар тек делдалдық қызметтен шығып , ұдайы өндiрiстiң барлық фазасының аясына ғана кiредi. Банктер шаруашылық өмiрдiң орталығы, барлық экономиканың негiзгi түйiнi болып табылады.
Банктiк жүйенiң мақсаты мен мiндеттерi негiзiнен экономиканы жалпы басқарудың мақсаттары және мiндеттерiмен бiрдей, әйтсе де банктер басқарудың кiшiгiрiм жүйелерi ретiнде экономиканы басқарудың жалпы мақсатына жетудi қамтамасыз ететiн, өзiне тән жеке мiндеттерiн орындайды. Экономиканы басқару органы ретiндегi негiзiнен басқарудың экономикалық қатынастарын көрсетедi, ал әр қоғамның экономикалық қатынастары ең алдымен мүдде ретiнде көрiнiс алады, ал экономикалық мүдде өндiрiстiң мақсаты, яғни оны қозғаушы фактор болып табылатын әдiстемелердi пайдаланады. Мүдденi осылай деп түсiнуден келесi туындайды, яғни оларға қажеттiлiктердi қанағаттандыру арқылы әсер етуге байланысты.
Банктер басқарудың экономикалық әдiстерi мәселен, несиелеу арқылы, экономикалық әр түрлi буындарының қарыз қаражаттарындағы қажеттiлiктерiн әр түрлi несиелер мен немесе қолма-қолсыз есеп айырысу арқылы экономиканың үздiксiз қызмет етуiндегi қажеттiлiгiн қанағаттандырады, қоғамдық өнiмнiң тоқтаусыз қозғалысын қамтамасыз етедi.
Банктер есеп айырысу операцияларын жүргiзудiң тәртiбiн бұзғаны үшiн айыппұл, төлем төлеу күнiн созғаны үшiн өсiм, несиенi өз уақытында қайтармағаны үшiн жоғары пайыздарды алуымен өзiнiң мүддесiн ғана емес, сонымен қатар, бұл операциялардың басқа да қатысушыларының мүддесiн қорғайды.
Банктер өз қызметтерiн орындау кезiнде функционалдық (экономикалық), салалық (министерстволар, компания, фирмалар) және аумақтарды (жергiлiктi орган) басқару органдарымен өзара тығыз байланыста жұмыс iстейдi.
Банктерде басқарудың басқа органдарындағы жоқ ағымдағы ақпараттар болады. Ең алдымен ол қызмет көрсетiлген клиенттерiнiң негiзгi қызметi туралы ақпарат болып табылады. Шотта еңбекақы беру, жабдықтаушыларға төлем жасау, банктiк несиелердi қайтару үшiн қаражаттың болмауы тек объективтi ғана емес, сонымен бiрге, осы шарт иесiнiң жұмысының нашар екендiгiнiң күнделiктi оперативтi көрсеткiшi болып табылады. Банктiң мәлiметтерi бухалтерлiк есептi құруды күтпей-ақ кәсiпорын қызметтерiнiң көптеген маңызды факторлары туралы, әрi олардың нәтижелерiн алдын-ала көруге мүмкiндiк бередi [7, 12б].
Қандай жүйе болмасын оның өзiнiң формалары мен қызметтерi болатыны анық. Жалпы банктiң атқаратын қызметтерiн төмендегiдей қарапайым жiктеуге болады:
- Уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау және оны қарыз капиталына айналдыру;
- Кәсiпорындарға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы қағаздармен операциялар жүргiзу;
- Ақша айналымын реттеу. Банк - әр түрлi шаруашылық субъектiлерiнiң төлем айналымы жүретiн орталық. Банк өзiнiң есеп айырысу жүйесi арқылы клиенттерiне айырбас, ақша айналымын жүргiзуге мүмкiндiк туғызады;
- Айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиентiне тек жинаған уақытша бос ақша қаражатымен несиелеп қоймай, сонымен қатар депозиттiк чектердi , вексельдердi шығарумен де несиелейдi;
- Экономикалық және қаржылық ақпарат берiп отыру ;
- Орындайтын айрықша қызметтерiне байланысты банктер: эмиссиялық және эмиссиялық емес болып екiге бөлiнедi.
Эмиссиялық банк - ол айналысқа ақша белгiлерiн эмиссиялауға (шығаруға) құқы бар, әдетте Орталық банк деп аталады. Бiздiң елде ол - Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi деп аталады. Мемлекеттiң Орталық банкiнiң негiзгi мақсаты - айналысқа ақша бiрлiгiн шығару, қалған банктерге ерекше тауар - ақша белгiсiн сату және банк жүйесiнiң несие есеп, эмиссиялық жұмысын басқару болып табылады.
Мемлекеттегi басқа банктердiң барлығының да ақша белгiлерiн шығаруға құқы жоқ эмиссиялық емес банктер. Олар коммерциялық, инвестициялық, инновациялық, ипотекалық және т.с.с. банктер. Коммерциялық банктер клиенттерге көрсететiн қызмет түрлерiн үнемi ұлғайтып тұратын әмбебап үлгiдегi банк. Ал басқа банктер бiр-екi қызмет түрiне маманданған банктер.
Инвестициялық және инновациялық банктердiң екi түрi де ұзақ уақытқа ақша қаражатын шоғырландырумен маманданады, яғни олар облигация, акция және басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейiн ұзақ мерзiмге қарызға бередi. Инвестициялық банктер кәсiркерлерге қарыз берсе, ал инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеудi және оны игерудi несиелейдi.
Ипотекалық банктер - жердi және жылжымайтын мүлiктердi кепiлдiкке алып, ұзақ мерзiмге несиеге бередi. Олар ипотекалық облигация, акция және басқа бағалы қағаздарды сату арқылы ақша жинайды.
Бағанадан бергi банктiк жүйеде басты банк деп айтып жүрген Орталық банктiң қызметтерiне тоқталсақ. Кез-келген орталық банктiң мiндетi - ұлттың ақша өлшемiнiң төлем қабiлеттiлiгi мен валюталық курсының тұрлаулылығын қамтамасыз ету. Осы мiндеттердi атқару үшiн орталық банк негiзiнен мынадай қызметтердi орындайды:
- Банкноталарды монополиялы түрде эмиссиялау;
- Ақша - несиелiк қатынастарды реттеу;
- Сыртқы экономикалық қатынастарды жүргiзу;
- Банктердiң банкiсi болу және үкiмет банкi қызметi.
Орталық банктiң ең алғашқы қызметi - ежелден қалыптасқан мемлекеттiң өкiлi ретiнде заңды түрде - банкнота шығару. Ол - елде төлем мiндеттемелерiн өтейтiн, халық қабылдаған жалпы ұлттық төлем құралы. Кейбiр мемлекеттерде орталық банк монополиялы түрде монеталар шығарады. Көп елдерде монетаны қаржы министрлiгi соғып, орталық банк оларды номиналымен сатып алады. Сөйтiп, орталық банк сатып алған монеталарды өзi өзi шығарған банкноталармен қосып айналымға түсiредi.
Орталық банктiң эмиссиялық монополиясы оны банк жүйесiнiң эмиссиялы-кассалық орталығына айналдырды. Себебi орталық банктiң мiндеттемелерi кез-келген коммерциялық банктiң кассалық қоры болып табылады. Өйткенi орталық банктiң басты клиентi - коммерциялық банктер, ал олар орталық банк пен экономика салалары арасында делдал ретiнде қызмет атқарады.
Орталық банктiң ақша несиелiк реттеу қызметi. Экономиканы ақша және несие айналымына әсер ету жолымен реттеу - мемлекеттiң экономикалық саясатынығ құрамдас элементi. Оның негiзгi мақсаты экономикалық өсудiң тұрақтылығы, инфляция мен жұмыссыздықтың төменгi деңгейiне және төлем балансының тепе-теңдiгiне қол жеткiзу болып табылады.
Орталық банктiң сыртқы экономикалық қызметi - ол орталық банктiң мемлекеттiң валюталық саясатын жүргiзетiн және валюталық бақылау органы болуы. Ол - ұлттық валютаның айырбастау курсын анықтау және оны реттеу; елдiң ресми алтын валюта резервiнбасқару жөнiде операциялар жүргiзу; халықаралық есеп айырысу, төлем балансын реттеу; елдегi және одан тыс жерлердегi валюталық құндылықтардың қозғалысын қадағалау; болжамдарды жасауға қатысу және төлем балансын құрастыруды ұйымдастыру жұмыстарын жүргiзу. Орталық банк дүниежүзiлiк қарыз капиталы нарығы мен алтын нарығына қатысу үшiн халықаралық келiсiмдердi дайындауға, сонымен бiрге, халықаралық және аймақтық валюта-несие ұйымдарында өз еленiң өкiлi болып қатысады.
Сурет 1. Банк жүйесiнiң негізгі формалары [8, 56]
Орталық банктiң банктердiң банкiсi қызметi - ол орталық банктiң кәсiпорындарға және халыққа тура қызмет көрсетпеуi, яғни орталық банктiң негiзгi клиентi коммерциялық банктер болуы. Бұл оның коммерциялық банктерден айырмашылығы. Орталық банк коммерциялық банктердiң кассалық қорларын жинақтау және сақтау қызметiн атқарады. Бұл қорлар банктiк мiндеттi резерв қорлары деп аталады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz