Қыз ұзату, үйлену салт дәстүрлері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I бөлім. Кешегі мен бүгінгі қыз ұзату тойы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
II бөлім. Қыз ұзату, үйлену салт дәстүрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
I бөлім. Кешегі мен бүгінгі қыз ұзату тойы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
II бөлім. Қыз ұзату, үйлену салт дәстүрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
Қазақ – тойшыл халық. Шаңырағындаға кез-келген атаулы қуанышты шама-шарқынша ағайын-туыс, көршілерімен бөлісіп, қазан көтеріп, атап өтетін болған. Осыған байланысты талай ғасылар бойы қалыптастқан өте әдемі салт-дәстүрлер жеткілікті. Олардың бірі заманға байланысты бейімделіп, жаңарып отырса, кейбірі көнеріп, қазіргі өмір салтынан кейіндеп қалып жатыр немесе мүлде жаңаша кейіпке келіп, танымастай өзгергендері де бар. Қыз ұзату және үйленуге байланысты салттардың алар орыны ерекше. Бұның себебі түсінікті де. Баласының отау көтеріп, аяқтанғаны немесе құтты орынана отыруы - әрбір ата-ананың арманы, оның парызы да. Ләйім, «Баласына бір той жасап бере алмай, Бұл өмірден өтіп жатыр қанша адам» деген өлең жолдары өз басымызға қатысты болғанынан аулақ қылсын!
Қыз ұзатуға байланысты түйемұрындық, қыз көші, жасау, қоштасу, ау-жар, қыз ұзату, сыңсу, «жігіт түйе», ұрын бару, өлең той, күйеу киімі, сәукеле кигізу, «қызқашар», «қынаменде», қалың мал, құда тартар, «бата аяқ», қыз айттыру, құда түсіу т.с. әдемі салт, ғұрыптар бар. Үйлену, келін түсіруге де байланысты салт-дәстүрлер жетерлік: құттық, атбайлар, шаңырақ көтеру, отау көтеру, жолдық, күйеуаяқ, бие қысырамас, беташар, келін түсіру, «шаңырақ түйе», кимешек кигізу, итаяғына салу, дәмету, ілу, өңір салу, есік ашар, үй көсету т.с.с. Ал құдаларға байланысты әдет-ғұрыптар мен салттардың өзі бір төбе. Қазақ халқы осы аталған дәстүрледі өзінше мереке, атаулы оқиға ретінде өз отасына лайықты той қылып өткізген. Қазіргі кезде Қазақстанның әр аймағында бұл салт-дәстүрледің басым бөлігі әр түрлі бейімделген түрде көрініс береді. Бір айта кетелігі әрбір салт-салт-дәстүр бойына халық даналығын сіңірген, тәрбиелік мәні өте зор және жарасымды әзіл-қалжыңға негізделеді.
Менің миссиям: ұлттық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды сақтай отырып, қазақ елі арасында қайта жандандыру.
Мақсатым: тойларды салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды сақтай отырып жүргізу. Әрине, мен бұл дәстүрлерді қаз-қалпында қайта жаңғыртайын деуден аулақпын. Олай ету қолымнан келе қоймас. Келген күннің өзінде, психологиялық тұрғыда қабылдай қоюымыз екіталай. Тек қазіргі заманға лайықтап, қайта жаңғыртуға әбден болады-ау деп ойлаймын.
Міндеттер: барлық ұмытылып кеткен дәстүрлердің элементін тойға қалай енгізерін ойланып, тойды нағыз қазақ ұлтының деңгейінде өткізу.
Қаражат мәселесіне келетін болсақ, барлық шығындарымызды санағанда 15 000 000 теңге қажет.
Тойыңыз тарқамасын!
Қыз ұзатуға байланысты түйемұрындық, қыз көші, жасау, қоштасу, ау-жар, қыз ұзату, сыңсу, «жігіт түйе», ұрын бару, өлең той, күйеу киімі, сәукеле кигізу, «қызқашар», «қынаменде», қалың мал, құда тартар, «бата аяқ», қыз айттыру, құда түсіу т.с. әдемі салт, ғұрыптар бар. Үйлену, келін түсіруге де байланысты салт-дәстүрлер жетерлік: құттық, атбайлар, шаңырақ көтеру, отау көтеру, жолдық, күйеуаяқ, бие қысырамас, беташар, келін түсіру, «шаңырақ түйе», кимешек кигізу, итаяғына салу, дәмету, ілу, өңір салу, есік ашар, үй көсету т.с.с. Ал құдаларға байланысты әдет-ғұрыптар мен салттардың өзі бір төбе. Қазақ халқы осы аталған дәстүрледі өзінше мереке, атаулы оқиға ретінде өз отасына лайықты той қылып өткізген. Қазіргі кезде Қазақстанның әр аймағында бұл салт-дәстүрледің басым бөлігі әр түрлі бейімделген түрде көрініс береді. Бір айта кетелігі әрбір салт-салт-дәстүр бойына халық даналығын сіңірген, тәрбиелік мәні өте зор және жарасымды әзіл-қалжыңға негізделеді.
Менің миссиям: ұлттық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды сақтай отырып, қазақ елі арасында қайта жандандыру.
Мақсатым: тойларды салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды сақтай отырып жүргізу. Әрине, мен бұл дәстүрлерді қаз-қалпында қайта жаңғыртайын деуден аулақпын. Олай ету қолымнан келе қоймас. Келген күннің өзінде, психологиялық тұрғыда қабылдай қоюымыз екіталай. Тек қазіргі заманға лайықтап, қайта жаңғыртуға әбден болады-ау деп ойлаймын.
Міндеттер: барлық ұмытылып кеткен дәстүрлердің элементін тойға қалай енгізерін ойланып, тойды нағыз қазақ ұлтының деңгейінде өткізу.
Қаражат мәселесіне келетін болсақ, барлық шығындарымызды санағанда 15 000 000 теңге қажет.
Тойыңыз тарқамасын!
1. Қазақ халқының салт-дәстүрлері// http://irgetas.com/main/index.php?Itemid=27&id=102&option=com_content&task=view
2. Қазақ халқының салт-дәстүрлері// http://stud.kz/?p=570
3. Салт-дәстүрлер// http://referatik.kz/load/azasha_referattar/n/salt_dstrler/8-1-0-1294
4. Қазақтың салт-дәстүрлері 2. //http://kaztube.kz/Video/f1f312ed-8fef-4c95-8474-4537427a6103
5. Қазақ қызын қалай ұзатады? // http://menkazakpyn.ucoz.kz/publ/
6. C.Е.Әжіғали Э «Қазақ халқының дәстүрлері мен әдеп-ғұрыптары» 1 том, Алматы 2005.
7. C.Е.Әжіғали Э «Қазақ халқының дәстүрлері мен әдеп-ғұрыптары» 2 том, Алматы 2005.
8. Мұхтар Қазбеков «Жаңғырған салт-дәстүрлер», Алматы «Қазақстан» 1991.
9. «Қазақ елі» халықтық бейнели энциклопедиясы.
10. «Этнографпен әңгіме» Дәстүр баспасы, Алматы 2010.
11. «Замандас» газеті «Қазақ қызын қалай ұзатады» Сәуле Әбілдаханқызы.
12. Инфо-цех «Қазақтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері, танымдық тәрбиелік маңызға бай» Мақсұтбек СҮЛЕЙМЕН. 25.09.2009
13. «Астана-Айнасы» «Қыз ұзату» Мақсұтбек СҮЛЕЙМЕН. 19.02.2010
14. Инфо-цес «Қазақтың салт-дәстүрлері» №9 06.03.2009
2. Қазақ халқының салт-дәстүрлері// http://stud.kz/?p=570
3. Салт-дәстүрлер// http://referatik.kz/load/azasha_referattar/n/salt_dstrler/8-1-0-1294
4. Қазақтың салт-дәстүрлері 2. //http://kaztube.kz/Video/f1f312ed-8fef-4c95-8474-4537427a6103
5. Қазақ қызын қалай ұзатады? // http://menkazakpyn.ucoz.kz/publ/
6. C.Е.Әжіғали Э «Қазақ халқының дәстүрлері мен әдеп-ғұрыптары» 1 том, Алматы 2005.
7. C.Е.Әжіғали Э «Қазақ халқының дәстүрлері мен әдеп-ғұрыптары» 2 том, Алматы 2005.
8. Мұхтар Қазбеков «Жаңғырған салт-дәстүрлер», Алматы «Қазақстан» 1991.
9. «Қазақ елі» халықтық бейнели энциклопедиясы.
10. «Этнографпен әңгіме» Дәстүр баспасы, Алматы 2010.
11. «Замандас» газеті «Қазақ қызын қалай ұзатады» Сәуле Әбілдаханқызы.
12. Инфо-цех «Қазақтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері, танымдық тәрбиелік маңызға бай» Мақсұтбек СҮЛЕЙМЕН. 25.09.2009
13. «Астана-Айнасы» «Қыз ұзату» Мақсұтбек СҮЛЕЙМЕН. 19.02.2010
14. Инфо-цес «Қазақтың салт-дәстүрлері» №9 06.03.2009
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I бөлім. Кешегі мен бүгінгі қыз ұзату тойы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
II бөлім. Қыз ұзату, үйлену салт дәстүрлері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 7
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
Кіріспе
Қазақ - тойшыл халық. Шаңырағындаға кез-келген атаулы қуанышты шама-шарқынша ағайын-туыс, көршілерімен бөлісіп, қазан көтеріп, атап өтетін болған. Осыған байланысты талай ғасылар бойы қалыптастқан өте әдемі салт-дәстүрлер жеткілікті. Олардың бірі заманға байланысты бейімделіп, жаңарып отырса, кейбірі көнеріп, қазіргі өмір салтынан кейіндеп қалып жатыр немесе мүлде жаңаша кейіпке келіп, танымастай өзгергендері де бар. Қыз ұзату және үйленуге байланысты салттардың алар орыны ерекше. Бұның себебі түсінікті де. Баласының отау көтеріп, аяқтанғаны немесе құтты орынана отыруы - әрбір ата-ананың арманы, оның парызы да. Ләйім, Баласына бір той жасап бере алмай, Бұл өмірден өтіп жатыр қанша адам деген өлең жолдары өз басымызға қатысты болғанынан аулақ қылсын!
Қыз ұзатуға байланысты түйемұрындық, қыз көші, жасау, қоштасу, ау-жар, қыз ұзату, сыңсу, жігіт түйе, ұрын бару, өлең той, күйеу киімі, сәукеле кигізу, қызқашар, қынаменде, қалың мал, құда тартар, бата аяқ, қыз айттыру, құда түсіу т.с. әдемі салт, ғұрыптар бар. Үйлену, келін түсіруге де байланысты салт-дәстүрлер жетерлік: құттық, атбайлар, шаңырақ көтеру, отау көтеру, жолдық, күйеуаяқ, бие қысырамас, беташар, келін түсіру, шаңырақ түйе, кимешек кигізу, итаяғына салу, дәмету, ілу, өңір салу, есік ашар, үй көсету т.с.с. Ал құдаларға байланысты әдет-ғұрыптар мен салттардың өзі бір төбе. Қазақ халқы осы аталған дәстүрледі өзінше мереке, атаулы оқиға ретінде өз отасына лайықты той қылып өткізген. Қазіргі кезде Қазақстанның әр аймағында бұл салт-дәстүрледің басым бөлігі әр түрлі бейімделген түрде көрініс береді. Бір айта кетелігі әрбір салт-салт-дәстүр бойына халық даналығын сіңірген, тәрбиелік мәні өте зор және жарасымды әзіл-қалжыңға негізделеді.
Менің миссиям: ұлттық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды сақтай отырып, қазақ елі арасында қайта жандандыру.
Мақсатым: тойларды салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды сақтай отырып жүргізу. Әрине, мен бұл дәстүрлерді қаз-қалпында қайта жаңғыртайын деуден аулақпын. Олай ету қолымнан келе қоймас. Келген күннің өзінде, психологиялық тұрғыда қабылдай қоюымыз екіталай. Тек қазіргі заманға лайықтап, қайта жаңғыртуға әбден болады-ау деп ойлаймын.
Міндеттер: барлық ұмытылып кеткен дәстүрлердің элементін тойға қалай енгізерін ойланып, тойды нағыз қазақ ұлтының деңгейінде өткізу.
Қаражат мәселесіне келетін болсақ, барлық шығындарымызды санағанда 15 000 000 теңге қажет.
Тойыңыз тарқамасын!
Кешегі мен бүгінгі қыз ұзату тойы
Келін түсіріп, қыз ұзату - әр қазақтың арманы. Ұлын ұядан ұшырып, қызын қияға қондыру, жастарға бөлек отау тігіп, үйлі-баранды ету - әрбір ата-ананың парызы. Кез келген тойдың машақаты да көп, көңіл қуантар рақаты да аз емес. Әсіресе, қыз ұзатудың болғанынан боладысы қызық. Өйткені бұл тойдың кәдесі мен жөн-жоралғысы тізбектеліп, бітпей қоятыны бар. Бұл - қазақтың қыз баланы қаншалықты аялап, құрмет тұтатындығының белгісі болса керек. Біз бүгін Қыз ұзату тойына қатысты біраз жайттарды ортаға салсақ дейміз...
БҮГІНГІ ҚЫЗ ҰЗАТУ ТОЙЫ
Қазіргі таңда қыз ұзату тойы үйлену тойынан артық өтпесе, кем өтпейді. Көзге бірден ұрып көрінер ең өрескел тұсымыз - біз қазір құдды қызымыз үйленіп жатқандай, жас жұбайларды қыз жолдас, күйеу жолдасымен бірге төрге отырғызып қоямыз. Орыс пен Батыстан жұққан дерт. Бұл жігіт жақта өтетін үйлену тойына жарасатын көрініс емес пе? Ал ұзату тойында қыздың өз туыстары мен құрбы-құрдастарының ортасында отырғаны мақұл шығар. Ата дәстүріміз сол емес пе еді? Апа, жеңгелерін айтпай-ақ қояйық, қазақ қызы әкесі мен ағаларының, өзге аталас туыс-бауырларының көзінше жігіттің жанына жақындауға ұялған ғой. Жарайды, ол - келмеске кеткен баяғы заманда болған нәрсе делік. Дегенмен ұзату тойында қыз бен жігіттің қатар отыруы көзге оғаш көрінбей ме? Қыз үйленіп жатқан жоқ, ұзатылып жатыр ғой...
Екінші мәселе - қазір көптеген ұзату тойларында қонақтар жайғасқан соң асаба жігіт қыздың ата-анасын, қыз бен күйеу жігітті ортаға шақырады. Ата-ана қызына ақ тілегін айтқан соң қол ұстату дәстүрі жасалады. Сонда бұл жоралғыны кім жасайды дейсіз ғой? Қыздың әкесі жасайды. О заман да, бұ заман, әкесі қызы мен күйеу жігітті табыстырушы ма еді? Мұндай ырым-жоралғыларды жеңгелер жасаса жарасымды емес пе? Қазақ салтында жеңгелері қайын сіңлісінің қолын ұстатып, күйеу жігіттен қол ұстатар, шашын сипатып, шаш сипатар сыйлықтарын алған. Бұл, бір жағынан, жастар үшін зачет, яғни сын болған. Осы сында қыздың ұяңдығы, ұялшақ, ибалы мінезі, тазалығы мен пәктігі, ал күйеу жігіттің тектілігі, жомарттығы көрінген. Және бұл жоралғылардың бәрі үлкен тойда, дүйім жұрттың көзінше емес, жас жұбайларға арнап тігілген оңаша отауда жасалған. Қыз әкесі мұндай ырымды жасамақ тұрмақ, оңаша отаудың маңына жуымаған. Ал қайсыбір тойларда біздің әкелеріміз тойдан кейін қызын есік алдына дейін шығарып салып, күйеудің қолына табыстап жатады. Тереңірек үңілсек, мұның бәрі христиан дінінен алынған салттар. Өз дінін жақсы уағыздай білетін шетелдік фильмдер мен сериалдарға аузымыз ашылып, көзіміз жұмылып жүріп, дінімізге де, ұлттық келбетімізге де жат әдеттерді бойымызға әбден сіңіріп алдық. Тура қазақтың өзінде ештеңе болмағандай, қазақ той тойламағандай, қазақ салт-дәстүрден жұрдай халықтай... кез келген нәрсені бірден көшіреміз де, айнымас әдетке, бұлжымас қағидаға айналдырамыз. Батыстың талай қаңсықтары қанымызға сіңіп, ұлттық генетикалық кодымызды бұзып тастағанына өзіміз себепкерміз. Мәселен, гүл лақтыру, қалыңдықтың аяқ киімін ұрлау қай атамыздан қалған үрдіс еді? Иә, қазір жаһандану кезеңі. Бірақ жаһандану деген - өзгелердің алдына түсіп алып жорғалау деген сөз емес шығар.
Жә, бүгінгі қазақ тойына қатысты мәселелерді қоя тұралық. Қазір, дегенмен кеңестік дәуір бойымызға сіңіріп кеткен біраз келеңсіздіктерден арылып, салт-дәстүрімізге қайта мойын бұра бастадық. Бұл тұрғыда той жасасам деп ниет етушілер мен асабалардың назарына жазушы, этнограф Сейіт Кенжахметұлы мынадай құлаққағыс жасайды...
БҰРЫНҒЫ ҚЫЗ ҰЗАТУ ТОЙЫ
Қыз ұзату - үлкен той-думан әрі қызық болғанымен, бұл күні ата-ана қуанады, әрі жылайды. Қуанатыны - қызым өсті, өрісім кеңейді дейді, жылайтыны - қимастық көңілі, бағып-қаққан перзентінің жатжұрттық боп кете баратыны...
Қызды алуға құда жақтан бес не жеті (тақ санмен), кейде одан да көп адам келеді. Мұның ішінде бас құда, құдалар және күйеу жігіт пен күйеу жолдас болады. Солтүстік және Орталық Қазақстанда тек ер адамдар барады. Құдалар, әдетте кешкілік баруы керек. Мұнда ойын-сауық, құдалық рәсімдер мен кәде-жоралар жасалады. Жақын адамдар (ағайын-туыс, көрші-қолаң) құдаларды үйіне шақырады.
Ұзатылатын қызды, дәстүр бойынша, таң ата, күн шыға жөнелтеді. Оның алдында қыз Қоштасу жырын, Сыңсу айтады, жастар Жар жар, Ау-жар, Аушадияр айтады.
АУ-ЖАР
Ұзатылып бара жатқан қыздың сыңсуы, қоштасуы - ұлттық тәрбие мектебінің тамаша үлгісі. Алтын ұяны, туған ел-жұрттан бөліну, жат босаға аттау оңай іс емес. Осының бәрін тәжірибелі де тәрбиелі халық жылай жүріп ән, жыр түрінде шеберлікпен үйлестіріп жасай білген. Қыз жылап қоштасқанымен, бұл қайғы емес, қимастықтың белгісі. Дегенмен қыз ауылының қыздары мен жігіттерінің де қимастық көңілдері де көрінбей қалмайды. Олар өлең жырды үстемелей түсіп, айтыс түріндегі жар-жар, ау-жарды төкпелейді. Мұнда да ізгі тілектестік, достық көңіл, жаңа бақыт жолында жақсы ниет көрінеді. Оның сөзі де, әні де көркем, ойнақы айтылады. Ол біресе ау-жар, біресе ай-ау, біресе, бике-ау, біресе үкі-ау деп те айтыла береді. Олардың мынадай үлгілері бар:
Буынғаным беліме кісен бе еді, ау-жар, ау,
Бекем бусам белімнен түсер ме еді, ау-жар, ау,
Әкең барып шешеңді ап келмесе, ау-жар, ау,
Мұндай азап басыңа түсер ме еді, ау-жар, ау!
Мінген де атың боз ғана, бике-ау,
Күйеуің сенің бозбала, бике-ау.
Өксігің сенің басылмас, бике-ау,
Әлдилеп бала сүйгенше, бике-ау.
Мінген де атым жиренше, үкі-ау,
Тықыршып тұрар мінгенше, үкі-ау,
Қыз көңілі басылмас, үкі-ау,
Әлдилеп бөпе сүйгенше, үкі-ау!
Кеттің, кеттің деуші едің, кеттім, апа-ай, ау,
Ерттеп қойған атыңа жеттім, апа-ай ау,
Шымылдығын желпе сал, көрсін апам, ай-ау,
Көзінің жасын қойнына, төксін апам, ай-ау!
СЫҢСУ
Халқымызда тұрмыс-салт жырларының ең көп тарағандарының бірі - сыңсу. Ұзатылған қыз өз босағасынан аттанар алдында ағайын-туғандарын аралап, сыңсу айтып қоштасады. Бұл сәтте оның жанында жеңгелері жүреді. Ол өзінің балалық дәуренінің, оң жақта бұлғақтап өскен бақытты күндерінің өткендігін, аяулы ата-анасының, туысқандарының өзін мәпелеп өсірудегі еңбегін өлеңмен айта жүріп өксиді.
Базардан келген құйысқан,
Тарамай шашым ұйысқан.
Келіп кетіп жүріңдер-ай,
Сағындырмай туысқан, - деп өзінің өтінішін де айтады.Қыздың сыңсуы жарасымды әрі тәрбиелік мәні бар салтанатты салт. Бұл адамгершілік, әдептілік жағынан алғанда да өте орынды дәстүр. Өйткені балалық күндерден ағайын ортасынан бөлініп кету оңай іс емес. Ал қазақтың қазіргі қыздары бұл дәстүрдің алтын арқауын үзді десе де болады. Өйткені ауыл, үй аралап сыңсу, жылау түгілі, оң жақтан аттанарда күліп, қуанып жүргендерін де көз көрді. Бұл ұлттық тәрбие мен ұлттық мәдениеттің ұмытылғандығынан деп танимыз.
ҚОШТАСУ
Ұзатылатын қыз өз үйінен аттанар алдында өзінің ата-анасымен, аға-інісімен, сіңлісі, жақын- жуықтарымен қоштасу жырын айтады.
Әуеден ұшқан бұлдырық,
Құбыладан соққан ызғырық.
Жатқа кетіп барамын,
Жаратқан соң қыз қылып.
Атасы жақсы құл болмас,
Анасы жақсы күң болмас.
Оң жақтан кетіп барамын.
Қыз еркелеп ұл болмас, - деп өзінің жат жұрттық болып жаратылғанын
жырға қосады. Ең соңында:
Жанымдағы қыным-ау,
Сіңлілер мен інім-ау.
Жыл айналып келгенше,
Қош аман, бол күнім-ау, - деп бауырларымен қоштасады. Мұнда жыл айналып келгенше деген сөздің мағынасы бар. Өйткені дәстүр бойынша, ұзатылған қыз жыл толмай өз үйіне бара алмайды. Барған жеріне тастай батып, судай сіңу үшін, екі жақтың әңгімесін тасымас үшін, соңына жаман сөз ермес үшін... тағысын-тағылар. Қазақтың бұл философиясының төркінінде, әрине, жас отбасының берік қалыптасу мектебі жатыр.
Қоштасу қазақ халқының бауырмалдық, әншілік, айтқыштық қабілетін көрсететін тұрмыс- салт жырларының ішінде көркем де көрнекті дәстүр. Қоштасу жыры соңынан қыздың жеңгелері мен серіктері:
Жылама, бикем, жылама,
Көзіңнің жасын бұлама.
Ұл болып тусаң әуелден,
Сені мұндай қыла ма? - деп оған жұбату айтып, келешегіне жақсы тілек білдіреді.
Салт жырларының тәрбиелік маңызы зор. Мұнда ұлттық дәстүр, халықтық қағида, ағайын- туыстық қимас сезім, алдағы арман... бәрі де бар. Қоштасу, жұбату жыры сонысымен құнды.
Қыз ұзату, үйлену салт дәстүрлері.
Бала ер жетіп, қыз балиғатқа толған шақта әрбір ата-ана ұлын ұяға, қызын қияға қондыруы парыз. Қазақта балиғат деп 13-ке толған қыз баланың жасын атайды. Ал, осы жастағы ұл баланы ер жетті деп атайды. Қазіргі кезде қолданылып жүрген кәмелетке толу ұғымы жасөспірімдік шақтың соңы болатын 16-17 жасты белгілейді. Халық түсінігі бойынша жастарды неғұрлым ерте үйлендірсе, жағымсыз қылықтардан аулақ болып, ұрпағы көп, дені сау, мықты болып қалыптасады деген. 13 жастан асқан соң, ісләмның шариғат ережелері бойынша адам пенделік істерге барып, күнәһарлық жасай бастайды деп танылады. Сондықтан, қыз баланы 13-14 жасында, ұл баланы 14-15 жасында үйлендіретін болған. Үйлену салтының осы аталған дәстүрлі бітімі негізінен ХХ ғасырдың орта шеніне дейін Қазақстанның әр жерінде және шет елде тұратын қазақтар арасында некен-саяқ сақталып келді. ХХ ғасырдың соңғы ширегіне дейін жастар 20-25 жас аралығында үйленіп тұрмыс құратын болып келсе, соңғы ондаған жылдар ішінде некелесу 28-30 жасқа дейін ұзарып келе жатқаны байқалуда.
Ілкі замандардан бері қазақтар, бергісі ауыл-аймақ шет-шекарасының тыныштығы, арғысы хандық немесе мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында көрші ру-тайпалар немесе мемлекеттермен туыстық, меймандостық қатынас орнатуға талпынған. Ондайда, үйірі басқаны ноқта қосады, атасы басқаны неке қосады және ұлыңды ұрымға, қызыңды қырымға деген бойынша неғұрлым алыс жерден қыз алып, қыз берісуді жөн санаған. Оның өзіндік мәні тым тереңде жатады. Ең әуелі, қазақ өз арасында кем дегенде жеті ата араламаған ру ішінде бір-бірінен қыз алысып, қыз берісуге тыйым салуы негізінде қан тазалығы мен осы арқылы ақыл-есі, дені сау ұрпақ өрбіту қамынан туындаған салт қалыптастырған. Сондықтан, шалғай жерлерде туып-өскендердің өзара некелесуінен туған балалардың дені сау, мықты болып өсетінін де қазақ о баста санаға әбден сіңіріп, бұлжымас қағидаға айналдырған. Сондай-ақ, жер айырылса шым бітейді, ел айырылса қыз бітейді сөзі айтып тұрғанындай, арада туған түрлі кикілжіңдер түбінде қыз алысып, қыз берісу арқылы шешіліп, мамыражай қалыпқа келуі сияқты жәйттерден қоғамдық өмірде некенің және өмірге ұрпақ әкелуші болашақ ана, қыздың аса зор маңызға ие екендігін байқау қиын емес. Тарих қойнауында осындай жәйттердің көптеп саналатындығынан оқырман қауым хабардар болар деп сенеміз, әрі оларды келтіру арнайы мақаланың да жүгі.
Үйлену салты негізінен құдалық, үйленуге дайындықтар, той және тойдан кейінгі әдет-ғұрыптар сияқты циклдерден құралады. Жалпы алғанда, жекелеген детальдардың өзгерістерге ұшырауын есептемегенде, үйлену салтының сыртқы, дәстүрлі бітімі сақталды деп айтуға болады. Ол өзгерістер мен жаңарулар төменде әр мәселелерге тоқталған тұста өз ретімен аталып отырмақ.
Екі жастың бас қосып, отбасын құруы ежелден қалыптасқан дәстүр бойынша құдаласудан басталады. Қазақтар , әдетте, тең-теңімен, тезек қабымен деген қағида бойынша ежелден сыйласатын, аралас-біліс, әлеуметтік деңгейі өзімен шамалас адамдармен құдаласатын болған. Қазақта құда болудың бірнеше түрі болған. Осындай т.б. жағдайларға байланысты құдалықтың бел құда, бесік құда және қарсы құда деген негізгі түрлері қалыптасқан.
Бел құда. Өзара таныс-біліс, дос-жаран адамдардың әйелдері бірдей құрсақ көтеріп жүрген болса, ондай адамдар алдын-ала уағдаласатын болған. Яғни, бірінен ұл, бірінен қыз туса достар бел құда атанатын болған. Ал, бірыңғай қыз немесе ұл туса, әке-шешелерінің достығын жалғастырып, жолын бөлісетін болған. Мұны қазақтар қарғыбау дейді.
Бесік құда. Балалары бесікте жатқанда кейбір ниеттес адамдардың құдаласуын бесік құда деп атайды. Бұлайша құдаласу орташа дәулетті адамдар арасында болып, берілетін қалыңмал мөлшері әдеттегіден едәуір төмен және қалыңмалды ерте бастан-ақ, ақырындап төлеп отырған. Құдаласудың бұл түрі күні бүгінге дейін сақталған деуге боларлық.
Қарсы құда. Бір-бірімен өзара қыз алысып, қыз беріскен қат-қабат құдаларды атаса, қарсы құдалықтың тағы бір түрі - қыз алған жақ қыздың қалыңмалын төлеуге шамасы келмесе, қалыңмал орнына өз жағынан бір қыз берген.
1960-жылдардан бастап үйленіп, тұрмыс құру көбіне жастардың өз қалауларымен жүзеге асырылды. Сондықтан, өз еркімен бас қосуына байланысты болатын құдалық түрі халық арасында құдай қосқан құда деп атала бастады. Бұлайша үйленудің өзі екі түрлі болды. І) Құдаласу жолы бойынша жасалып, алдымен қалыңдық жағының ұзату тойы, одан кейінгі үйлену тойы немесе келін түсіру тойымен жалғасатын үйлену салты. ІІ) Белгілі себептерге байланысты туындаған алып қашу немесе қашып кету арқылы үйлену салты. Бұл салт негізінен екі жақты көптеген салмақтан құтқарудан туындаған деуге негіз бар. Ол шындығында қызды күшпен алып қашу емес, келісілген жағдайда атқарылатын шара. Мұндайда, жігіт жағы қызды кіргізіп алған соң, құдалар ауылына аяққа жығылып, кешірім сұрап, рұқсатын алуға 2-3 адам хабаршы келеді. Үйленудің бұл түрі кейде ата-ананың, әсіресе, қыз жағының екі жастың үйленуіне қарсы болған жағдайында да жасалады. Алайда, екі жастың ниетін біле тұрса да құдаласудың бірқанша ырым-кәделерінен азат болу мақсатында ата-ананың осындай жолға баратыны кездеседі. Қыздың кетіп қалуының ерікті немесе еріксіз түрде болғандығын білу үшін қыз жағынан қуғыншы келеді. Ол көбінесе қыздың жеңгелері болып келеді. Мұндайда көбіне екі жақтың өзара тіл табысып, мәмілеге келуімен аяқталып жатады. Алып қашу алдын-ала қарастырылған болса, үйлену тойы сол күні атқарылып кетіп те жатады. Ал, дайындық болмаған жағдайда бірнеше күннен кейін де той жасалады.
Алдын-ала құдаласу болмаған жағдайда, жігіт пен қыздың көңіл табысуы негізінде жеңгелері арқылы сөз салып жүріп, уәделескен уақытта қыз айттыру, құда түсу ісіне кіріседі.
Жоғарыда аталған құдалық түрлерінен басқа жігіттің қыз, жар таңдап ел аралайтыны бар. Оның айқын мысалы ретінде Қыз Жібек дастанында Төлегеннің жар таңдауын атауға болады. Осындай таңдалған қызға құда түсуге келетін тосын құдалық түрі де бар. Құдалықтың басы - жайшылықта айттыру немесе құдандалық сөйлесумен басталса, кейде ұзақтан келетін бейтаныстардың құдалық жорасын тұспалдай білдіретін біз шаншу деп аталатын ғұрыппен де басталып жатады. Ондайда, қонбайтын қонақ түсте келеді, қонатын қонақ кеште келеді деген жосықты бұзып, түсте келген мұндай қонақтар ешкіммен ашылып сөйлеспей, аттарының ер-тоқымын бір жерге жиып қойып, түскі асын ішкен соң да кетпей жатып алады... Үй иесі қонақасына кешке мал сойып, бағып, күтеді. Келгендер көбіне шалдар болып, ертеңінде сиыр түсте үн-түнсіз аттанып кетеді. Қонақтар кетісімен үйдегілер бұл сырдың жұмбағын шешкілері келіп, жапа-тармағай сырмақ қағуға кіріседі. Сол кезде сырмаққа шаншылған бізді көреді. Бұл - ұл ер жетті, қыз бой жетті, хасқұлақ бала бізде бар, хаса сұлу сізде бар, жекжат болайық дегені. Араға көп уақыт салмай, қыз жағы қайрақ сұратып кісі салмаса, әлгі шалдар және келіп құда түседі. Бұл жерде бар гәп - бізде. Біз - қазақта көбінесе ерлер қолданатын сайман. Ал, наным-сенімдік тұрғыдан оның нышандық (символика) мәні - ер адамның өсіп-өну, өрбу мен күш-қуатын меңзейтін астары бар. Қыздардікі ине. Ол да әйел затының ісмер, шебер, ине сияқты епті болуын меңзейді. Сонда шалдардың сырмаққа біз шаншып кетуі - бізде ұл бар еді, ол осы шаңыраққа да ұл болса қалай қарайсыздар деген емеуіріні. Құдалықтың осы аталған және басқа түрлерінің келесі сатысы жігіт жағынан бірнеше әйелдің (әдетте, жігіттің жеңгелері) келіп, сыбағалы асын жеп, түстеніп, сөз салып, құдалар жағының ауанын барлап қайту. Ертеректе мұндай адамдарды тілші деп те атаған.
Құдалықтың баянды болуы көп жағдайда қыз айттыратын жаушыға байланысты. Жаушы жөн-жосықты білетін, тіл-ауызды, әзілге жүйрік адам болуы тиіс. Жаушылар сырт белгісімен-ақ көзге бірден ерекшеленіп тұрады. Қызыл (бурыл) ат мінген, сәнді, жеңіл киінген, шалбардың бір балағын етік қонышына салып, келесі балағын шығарып киген жаушы қыз үйінің төрінен бірақ шығады. Қызын беруді ұйғарған болса мал сойылып, құрмет көрсетіледі. Сыбағалы табақ тартылып, ас ішіліп болған соң келген жаушы сөз алып, - ...Сізде бір лашын, бізде бір сұңқар бар. Сол лашынды сұңқарыма ілдірейін деп едім дегендей ниетін тұспалдай жеткізеді. Қыздың ата-анасы жаушының өтінішін қабыл алған болса, соның белгісі ретінде, екі жақтың құдалығының берік болуын нышандап, жаушыға шеге шапан жабуы, тіпті, мырзалық танытса, жолына қарай шеге ат мінгізуі - жігіт жағының құдалыққа келе беруіне ниет білдіргені. Жаушы қайтып келген соң жігіт әкесі оған өз әлінше бата аяқ аталатын кәде жасайды. Енді жігіт жағының туыстары жиналып, құдалыққа баратын адамдардың құрамын, санын және бас құданы тағайындап, белгіленген күні құда түсу тойына аттанады. Бас құдаға көргені мен түйгені көп, салт-дәстүр, жөн-жобаны жақсы білетін, шешен, өнерлі адам тағайындалады. Құданы құдайдай күт деген бойынша қыз ауылы үйлер тігіп, құдаларды салтанатпен қарсы алады. Құдалар өзара қалыңмал мөлшері, тоймал, өлі-тірі, қыз беретін уақытты келіскен соң, дәстүр бойынша құдалықты бұзбауға серттесетін салт - қанға қол батырып, ақ бата, қызыл қан шығарған құда болысуына арналып ақсарбас шалынады. Бұл ырым қанға қан қосылды, енді туыс болдық деген ишараны білдіретіндіктен, құда мың жылдық, күйеу жүз жылдық деген бойынша, туыс-жекжаттықтың тамыры тереңге кеткендігін айғақтайды. Мал бауыздалғанда бата берген құда бауыздау құда деп аталады.
Қанға қол матырып, ант беріскеннен кейін мәні жағынан да, ғұрыптық жағынан да ерекше саналатын -- құдаларға құйрық-бауыр жегізу салты атқарылады. Арнайы пісіріп, әзірлеген қойдың құйрық майы мен бауыры туралған табақтан қыз жағының адамдары
Құда, құда деселік,
Құйрық-бауыр жеселік,
Құйрық-бауыр жемесек,
Несіне құда деселік, - деп өлеңдете келіп, құдаларға, отырған адамдарға айнала құйрық-бауыр асатып шығады. Осы екі дәмнің үйлену салты кезіндегі ерекше сипатқа ие болуының астарлары халықтың дәстүрлі наным-сенімінде жатыр. Мәселен, мал баққан көшпелі халықтарда май -- молшылықтың, береке-байлықтың нышаны саналады. Жаңа түскен келін босаға аттаған соң есіктің екі босағасына май жағуы, үйге кірген соң ошақ басында отқа май құюы сияқты т.б. жосын-жоралғылары майдың наным-сенімдік тұрғыдан туындайтын ғұрыптық қызметтерін айғақтайды. Сондай-ақ, жайлы, жағымды, келісті, бай, ауқатты ұғымдарының синонимі ретінде қазақтар майлы сөзін де қолданатыны бар. Ал, бауыр сөзі қазақ тілінде туыс, ағайын және іні деген ұғымдарды білдіреді. Бауырластық -- туыстық, меймандостық ұғымдарына ұқсас түсініктер беретіні мәлім. Ет мүшелерінің ішінде бауырдың дәмділігі ерекше екені де белгілі. Сондықтан, бауырдай тату-тәтті болып, туыстасып, бауырласқанының белгісі реінде бауыр тартылады. Дүние, әлем, тіршіліктің жұп, қос негізді болатыны жөніндегі халық түсінігі бойынша (дуалистік ілім), осы ғұрып астарында да жақсылық-жамандық, қайырымдылық-зұлымдық, аспан-жер сияқты категорияларға сәйкес келетін ақ-қара символикалары да көрініс тапқан. Ендеше, адамдардың жақындасқандығын білдіретін, бір табақтан ас ішкен делінетін ежелгі салт бойынша май мен бауыр жесу арқылы жақсылық пен жамандықта бірге болып, туысқандық жүгін бірге көтерісуге серт беріскен магиялық мәнді ғұрып атқарылады. "Құдай" (уәде) дескен, құйрық бауыр жескен" мақал осыдан қалса керек.
Құдалар құйрық-бауыр жеген соң, дәстүр бойынша өзара келiсiлген уәде-шартты бұзуға болмайды. Егер құдалыққа уағдаласқан екi жақтың бiрi уәде бұзып, би алдына жүгiнiске барса, ақ бата жасалып, құйрық-бауыр жесiсiп пе едiңдер?-деп сұраудың өзi iлгерiректе мұның аса маңызды ғұрып болғандығын дәлелдейдi. Екi жақ құйрық-бауыр жегендерiн мойындаса, билер бата бұзған жағына дереу айып кесетiн.
Құдаларға сондай-ақ төскейде малы, төсекте басы қосылғанының жосыны ретiнде төс те тартылатын салт кездеседі. Осы ұғым негiзiнде төс күйеу мен келiннiң де сыбағалы асы саналады. Күйеу қайнына барғанда, келiн түскен соң табаққа төс пен асық жiлiк тартылады. Асық жiлiктi балалар ойнайтын асық болсын, әрi "ойын-ойнайтын балаларың көп болсын" деп ырымдап бередi. Бала асырап алғысы келсе, асық жiлiк апарып балаға ұстатып асырап алатын жосын бар. Сайып келгенде, төс пен асықты жiлiктiң тартылуында "төсекте төс, дастарқанда бастарың айырылмасын" деп екi жастың махаббатын дәрiптеу жатыр.
Осындай құдалық тойы қыза бастаған кезде қуанышты құттықтап, ортақ болуға келген ауылдас қатын-қалаштар шашуды сылтау етiп, құдаларға iрiлi-ұсақты құрт, iрiмшiктi де жаудыруы әбден ықтимал. Шашу үстiнде жазатайым бiреулер аздаған жарақат алса да ренжiмеуі тиiс, тіпті күлкі-әзілге айналады. Мұнан соң "құда тартуға" кiрiсiп, түрлi ойын сауық басталады. Құдаларға ет асатамыз деп езген құрт араластырған естен асата бере оны аузы-мұрнына толтыра жағу сияқты немесе күлкi шақыру үшiн бетiне күйе, ұн, балшық та жаға салады. Суға салу, су шашу, өгiзге терiс қаратып мiнгiзу, iш сипатар ойындарымен қатар Қазақстанның солтүстiгiнде құдаларды арбаға жегетiн болса, Жетiсуда құданы еңбектетiп қойып, алты әйел аттай мiнiп үстiне отырады. Мұны халық арасында алты қатын жортақай дейдi. Той кезiнде құдаларға тартылған табақтарға қоса арнайы кәде алу үшiн асық жiлiк салынған қос табақ атты табақ тартылады. Ол табақтан үйде отырған құдалардың бәрi дәм татып, ақшалай немесе заттай жолын бередi. Жалпы, төстiк, құйрық, бауыр және қос табақ тартылған кезде берiлетiн кәделердi оларды тартушы әйелдер өзара бөлiсетiн.
Құда түсу тойы кезiнде құдалар төленер қалың мал мөлшерiн де ақылдаса отырып, белгiлеп қайтып кетедi. Құдалар оралысымен жiгiт әкесi құдасын шақырып белгiленген қалың малдың алғашқы бөлiмiн беруге дайындалады. Сыйға-сый, сыраға бал деп ендiгi кезекте жiгiт жағы құдаларын есiк төр көрiп кетiңдер - деп қарсы тойға шақырады. Бұл тойда да қыз үйiнде жасалған кәделер қайталанғанымен, жiгiт жағы кешiрiмдi болып, көнбiстiк көрсетуi шарт. Той аяқталысымен жiгiт әкесi қалың малдың алғашқы бөлiгiн бөлiп бередi. Өлi-тiрiлердiң сауап-саулығы үшiн деп күйеу әкесi "өлi-тiрiсiне" бiр мал қосады. Халық түсiнiгiнде егер "өлi-тiрiсi" берiлмесе келiн ауру болып қалады-деген сенiм бар. Өлi-тiрiге артық бiр-екi мал (қой) қалың мал үстiне қосып айдатады немесе кейiн күйеу ұрын барғанда қалың малды өздерi айдап барса, сондағы малдың iшiне қосып алып барады.
Өлi-тiрiге келген малды құдалық баянды болу үшiн екi жақ өлi мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I бөлім. Кешегі мен бүгінгі қыз ұзату тойы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
II бөлім. Қыз ұзату, үйлену салт дәстүрлері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 7
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
Кіріспе
Қазақ - тойшыл халық. Шаңырағындаға кез-келген атаулы қуанышты шама-шарқынша ағайын-туыс, көршілерімен бөлісіп, қазан көтеріп, атап өтетін болған. Осыған байланысты талай ғасылар бойы қалыптастқан өте әдемі салт-дәстүрлер жеткілікті. Олардың бірі заманға байланысты бейімделіп, жаңарып отырса, кейбірі көнеріп, қазіргі өмір салтынан кейіндеп қалып жатыр немесе мүлде жаңаша кейіпке келіп, танымастай өзгергендері де бар. Қыз ұзату және үйленуге байланысты салттардың алар орыны ерекше. Бұның себебі түсінікті де. Баласының отау көтеріп, аяқтанғаны немесе құтты орынана отыруы - әрбір ата-ананың арманы, оның парызы да. Ләйім, Баласына бір той жасап бере алмай, Бұл өмірден өтіп жатыр қанша адам деген өлең жолдары өз басымызға қатысты болғанынан аулақ қылсын!
Қыз ұзатуға байланысты түйемұрындық, қыз көші, жасау, қоштасу, ау-жар, қыз ұзату, сыңсу, жігіт түйе, ұрын бару, өлең той, күйеу киімі, сәукеле кигізу, қызқашар, қынаменде, қалың мал, құда тартар, бата аяқ, қыз айттыру, құда түсіу т.с. әдемі салт, ғұрыптар бар. Үйлену, келін түсіруге де байланысты салт-дәстүрлер жетерлік: құттық, атбайлар, шаңырақ көтеру, отау көтеру, жолдық, күйеуаяқ, бие қысырамас, беташар, келін түсіру, шаңырақ түйе, кимешек кигізу, итаяғына салу, дәмету, ілу, өңір салу, есік ашар, үй көсету т.с.с. Ал құдаларға байланысты әдет-ғұрыптар мен салттардың өзі бір төбе. Қазақ халқы осы аталған дәстүрледі өзінше мереке, атаулы оқиға ретінде өз отасына лайықты той қылып өткізген. Қазіргі кезде Қазақстанның әр аймағында бұл салт-дәстүрледің басым бөлігі әр түрлі бейімделген түрде көрініс береді. Бір айта кетелігі әрбір салт-салт-дәстүр бойына халық даналығын сіңірген, тәрбиелік мәні өте зор және жарасымды әзіл-қалжыңға негізделеді.
Менің миссиям: ұлттық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды сақтай отырып, қазақ елі арасында қайта жандандыру.
Мақсатым: тойларды салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды сақтай отырып жүргізу. Әрине, мен бұл дәстүрлерді қаз-қалпында қайта жаңғыртайын деуден аулақпын. Олай ету қолымнан келе қоймас. Келген күннің өзінде, психологиялық тұрғыда қабылдай қоюымыз екіталай. Тек қазіргі заманға лайықтап, қайта жаңғыртуға әбден болады-ау деп ойлаймын.
Міндеттер: барлық ұмытылып кеткен дәстүрлердің элементін тойға қалай енгізерін ойланып, тойды нағыз қазақ ұлтының деңгейінде өткізу.
Қаражат мәселесіне келетін болсақ, барлық шығындарымызды санағанда 15 000 000 теңге қажет.
Тойыңыз тарқамасын!
Кешегі мен бүгінгі қыз ұзату тойы
Келін түсіріп, қыз ұзату - әр қазақтың арманы. Ұлын ұядан ұшырып, қызын қияға қондыру, жастарға бөлек отау тігіп, үйлі-баранды ету - әрбір ата-ананың парызы. Кез келген тойдың машақаты да көп, көңіл қуантар рақаты да аз емес. Әсіресе, қыз ұзатудың болғанынан боладысы қызық. Өйткені бұл тойдың кәдесі мен жөн-жоралғысы тізбектеліп, бітпей қоятыны бар. Бұл - қазақтың қыз баланы қаншалықты аялап, құрмет тұтатындығының белгісі болса керек. Біз бүгін Қыз ұзату тойына қатысты біраз жайттарды ортаға салсақ дейміз...
БҮГІНГІ ҚЫЗ ҰЗАТУ ТОЙЫ
Қазіргі таңда қыз ұзату тойы үйлену тойынан артық өтпесе, кем өтпейді. Көзге бірден ұрып көрінер ең өрескел тұсымыз - біз қазір құдды қызымыз үйленіп жатқандай, жас жұбайларды қыз жолдас, күйеу жолдасымен бірге төрге отырғызып қоямыз. Орыс пен Батыстан жұққан дерт. Бұл жігіт жақта өтетін үйлену тойына жарасатын көрініс емес пе? Ал ұзату тойында қыздың өз туыстары мен құрбы-құрдастарының ортасында отырғаны мақұл шығар. Ата дәстүріміз сол емес пе еді? Апа, жеңгелерін айтпай-ақ қояйық, қазақ қызы әкесі мен ағаларының, өзге аталас туыс-бауырларының көзінше жігіттің жанына жақындауға ұялған ғой. Жарайды, ол - келмеске кеткен баяғы заманда болған нәрсе делік. Дегенмен ұзату тойында қыз бен жігіттің қатар отыруы көзге оғаш көрінбей ме? Қыз үйленіп жатқан жоқ, ұзатылып жатыр ғой...
Екінші мәселе - қазір көптеген ұзату тойларында қонақтар жайғасқан соң асаба жігіт қыздың ата-анасын, қыз бен күйеу жігітті ортаға шақырады. Ата-ана қызына ақ тілегін айтқан соң қол ұстату дәстүрі жасалады. Сонда бұл жоралғыны кім жасайды дейсіз ғой? Қыздың әкесі жасайды. О заман да, бұ заман, әкесі қызы мен күйеу жігітті табыстырушы ма еді? Мұндай ырым-жоралғыларды жеңгелер жасаса жарасымды емес пе? Қазақ салтында жеңгелері қайын сіңлісінің қолын ұстатып, күйеу жігіттен қол ұстатар, шашын сипатып, шаш сипатар сыйлықтарын алған. Бұл, бір жағынан, жастар үшін зачет, яғни сын болған. Осы сында қыздың ұяңдығы, ұялшақ, ибалы мінезі, тазалығы мен пәктігі, ал күйеу жігіттің тектілігі, жомарттығы көрінген. Және бұл жоралғылардың бәрі үлкен тойда, дүйім жұрттың көзінше емес, жас жұбайларға арнап тігілген оңаша отауда жасалған. Қыз әкесі мұндай ырымды жасамақ тұрмақ, оңаша отаудың маңына жуымаған. Ал қайсыбір тойларда біздің әкелеріміз тойдан кейін қызын есік алдына дейін шығарып салып, күйеудің қолына табыстап жатады. Тереңірек үңілсек, мұның бәрі христиан дінінен алынған салттар. Өз дінін жақсы уағыздай білетін шетелдік фильмдер мен сериалдарға аузымыз ашылып, көзіміз жұмылып жүріп, дінімізге де, ұлттық келбетімізге де жат әдеттерді бойымызға әбден сіңіріп алдық. Тура қазақтың өзінде ештеңе болмағандай, қазақ той тойламағандай, қазақ салт-дәстүрден жұрдай халықтай... кез келген нәрсені бірден көшіреміз де, айнымас әдетке, бұлжымас қағидаға айналдырамыз. Батыстың талай қаңсықтары қанымызға сіңіп, ұлттық генетикалық кодымызды бұзып тастағанына өзіміз себепкерміз. Мәселен, гүл лақтыру, қалыңдықтың аяқ киімін ұрлау қай атамыздан қалған үрдіс еді? Иә, қазір жаһандану кезеңі. Бірақ жаһандану деген - өзгелердің алдына түсіп алып жорғалау деген сөз емес шығар.
Жә, бүгінгі қазақ тойына қатысты мәселелерді қоя тұралық. Қазір, дегенмен кеңестік дәуір бойымызға сіңіріп кеткен біраз келеңсіздіктерден арылып, салт-дәстүрімізге қайта мойын бұра бастадық. Бұл тұрғыда той жасасам деп ниет етушілер мен асабалардың назарына жазушы, этнограф Сейіт Кенжахметұлы мынадай құлаққағыс жасайды...
БҰРЫНҒЫ ҚЫЗ ҰЗАТУ ТОЙЫ
Қыз ұзату - үлкен той-думан әрі қызық болғанымен, бұл күні ата-ана қуанады, әрі жылайды. Қуанатыны - қызым өсті, өрісім кеңейді дейді, жылайтыны - қимастық көңілі, бағып-қаққан перзентінің жатжұрттық боп кете баратыны...
Қызды алуға құда жақтан бес не жеті (тақ санмен), кейде одан да көп адам келеді. Мұның ішінде бас құда, құдалар және күйеу жігіт пен күйеу жолдас болады. Солтүстік және Орталық Қазақстанда тек ер адамдар барады. Құдалар, әдетте кешкілік баруы керек. Мұнда ойын-сауық, құдалық рәсімдер мен кәде-жоралар жасалады. Жақын адамдар (ағайын-туыс, көрші-қолаң) құдаларды үйіне шақырады.
Ұзатылатын қызды, дәстүр бойынша, таң ата, күн шыға жөнелтеді. Оның алдында қыз Қоштасу жырын, Сыңсу айтады, жастар Жар жар, Ау-жар, Аушадияр айтады.
АУ-ЖАР
Ұзатылып бара жатқан қыздың сыңсуы, қоштасуы - ұлттық тәрбие мектебінің тамаша үлгісі. Алтын ұяны, туған ел-жұрттан бөліну, жат босаға аттау оңай іс емес. Осының бәрін тәжірибелі де тәрбиелі халық жылай жүріп ән, жыр түрінде шеберлікпен үйлестіріп жасай білген. Қыз жылап қоштасқанымен, бұл қайғы емес, қимастықтың белгісі. Дегенмен қыз ауылының қыздары мен жігіттерінің де қимастық көңілдері де көрінбей қалмайды. Олар өлең жырды үстемелей түсіп, айтыс түріндегі жар-жар, ау-жарды төкпелейді. Мұнда да ізгі тілектестік, достық көңіл, жаңа бақыт жолында жақсы ниет көрінеді. Оның сөзі де, әні де көркем, ойнақы айтылады. Ол біресе ау-жар, біресе ай-ау, біресе, бике-ау, біресе үкі-ау деп те айтыла береді. Олардың мынадай үлгілері бар:
Буынғаным беліме кісен бе еді, ау-жар, ау,
Бекем бусам белімнен түсер ме еді, ау-жар, ау,
Әкең барып шешеңді ап келмесе, ау-жар, ау,
Мұндай азап басыңа түсер ме еді, ау-жар, ау!
Мінген де атың боз ғана, бике-ау,
Күйеуің сенің бозбала, бике-ау.
Өксігің сенің басылмас, бике-ау,
Әлдилеп бала сүйгенше, бике-ау.
Мінген де атым жиренше, үкі-ау,
Тықыршып тұрар мінгенше, үкі-ау,
Қыз көңілі басылмас, үкі-ау,
Әлдилеп бөпе сүйгенше, үкі-ау!
Кеттің, кеттің деуші едің, кеттім, апа-ай, ау,
Ерттеп қойған атыңа жеттім, апа-ай ау,
Шымылдығын желпе сал, көрсін апам, ай-ау,
Көзінің жасын қойнына, төксін апам, ай-ау!
СЫҢСУ
Халқымызда тұрмыс-салт жырларының ең көп тарағандарының бірі - сыңсу. Ұзатылған қыз өз босағасынан аттанар алдында ағайын-туғандарын аралап, сыңсу айтып қоштасады. Бұл сәтте оның жанында жеңгелері жүреді. Ол өзінің балалық дәуренінің, оң жақта бұлғақтап өскен бақытты күндерінің өткендігін, аяулы ата-анасының, туысқандарының өзін мәпелеп өсірудегі еңбегін өлеңмен айта жүріп өксиді.
Базардан келген құйысқан,
Тарамай шашым ұйысқан.
Келіп кетіп жүріңдер-ай,
Сағындырмай туысқан, - деп өзінің өтінішін де айтады.Қыздың сыңсуы жарасымды әрі тәрбиелік мәні бар салтанатты салт. Бұл адамгершілік, әдептілік жағынан алғанда да өте орынды дәстүр. Өйткені балалық күндерден ағайын ортасынан бөлініп кету оңай іс емес. Ал қазақтың қазіргі қыздары бұл дәстүрдің алтын арқауын үзді десе де болады. Өйткені ауыл, үй аралап сыңсу, жылау түгілі, оң жақтан аттанарда күліп, қуанып жүргендерін де көз көрді. Бұл ұлттық тәрбие мен ұлттық мәдениеттің ұмытылғандығынан деп танимыз.
ҚОШТАСУ
Ұзатылатын қыз өз үйінен аттанар алдында өзінің ата-анасымен, аға-інісімен, сіңлісі, жақын- жуықтарымен қоштасу жырын айтады.
Әуеден ұшқан бұлдырық,
Құбыладан соққан ызғырық.
Жатқа кетіп барамын,
Жаратқан соң қыз қылып.
Атасы жақсы құл болмас,
Анасы жақсы күң болмас.
Оң жақтан кетіп барамын.
Қыз еркелеп ұл болмас, - деп өзінің жат жұрттық болып жаратылғанын
жырға қосады. Ең соңында:
Жанымдағы қыным-ау,
Сіңлілер мен інім-ау.
Жыл айналып келгенше,
Қош аман, бол күнім-ау, - деп бауырларымен қоштасады. Мұнда жыл айналып келгенше деген сөздің мағынасы бар. Өйткені дәстүр бойынша, ұзатылған қыз жыл толмай өз үйіне бара алмайды. Барған жеріне тастай батып, судай сіңу үшін, екі жақтың әңгімесін тасымас үшін, соңына жаман сөз ермес үшін... тағысын-тағылар. Қазақтың бұл философиясының төркінінде, әрине, жас отбасының берік қалыптасу мектебі жатыр.
Қоштасу қазақ халқының бауырмалдық, әншілік, айтқыштық қабілетін көрсететін тұрмыс- салт жырларының ішінде көркем де көрнекті дәстүр. Қоштасу жыры соңынан қыздың жеңгелері мен серіктері:
Жылама, бикем, жылама,
Көзіңнің жасын бұлама.
Ұл болып тусаң әуелден,
Сені мұндай қыла ма? - деп оған жұбату айтып, келешегіне жақсы тілек білдіреді.
Салт жырларының тәрбиелік маңызы зор. Мұнда ұлттық дәстүр, халықтық қағида, ағайын- туыстық қимас сезім, алдағы арман... бәрі де бар. Қоштасу, жұбату жыры сонысымен құнды.
Қыз ұзату, үйлену салт дәстүрлері.
Бала ер жетіп, қыз балиғатқа толған шақта әрбір ата-ана ұлын ұяға, қызын қияға қондыруы парыз. Қазақта балиғат деп 13-ке толған қыз баланың жасын атайды. Ал, осы жастағы ұл баланы ер жетті деп атайды. Қазіргі кезде қолданылып жүрген кәмелетке толу ұғымы жасөспірімдік шақтың соңы болатын 16-17 жасты белгілейді. Халық түсінігі бойынша жастарды неғұрлым ерте үйлендірсе, жағымсыз қылықтардан аулақ болып, ұрпағы көп, дені сау, мықты болып қалыптасады деген. 13 жастан асқан соң, ісләмның шариғат ережелері бойынша адам пенделік істерге барып, күнәһарлық жасай бастайды деп танылады. Сондықтан, қыз баланы 13-14 жасында, ұл баланы 14-15 жасында үйлендіретін болған. Үйлену салтының осы аталған дәстүрлі бітімі негізінен ХХ ғасырдың орта шеніне дейін Қазақстанның әр жерінде және шет елде тұратын қазақтар арасында некен-саяқ сақталып келді. ХХ ғасырдың соңғы ширегіне дейін жастар 20-25 жас аралығында үйленіп тұрмыс құратын болып келсе, соңғы ондаған жылдар ішінде некелесу 28-30 жасқа дейін ұзарып келе жатқаны байқалуда.
Ілкі замандардан бері қазақтар, бергісі ауыл-аймақ шет-шекарасының тыныштығы, арғысы хандық немесе мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында көрші ру-тайпалар немесе мемлекеттермен туыстық, меймандостық қатынас орнатуға талпынған. Ондайда, үйірі басқаны ноқта қосады, атасы басқаны неке қосады және ұлыңды ұрымға, қызыңды қырымға деген бойынша неғұрлым алыс жерден қыз алып, қыз берісуді жөн санаған. Оның өзіндік мәні тым тереңде жатады. Ең әуелі, қазақ өз арасында кем дегенде жеті ата араламаған ру ішінде бір-бірінен қыз алысып, қыз берісуге тыйым салуы негізінде қан тазалығы мен осы арқылы ақыл-есі, дені сау ұрпақ өрбіту қамынан туындаған салт қалыптастырған. Сондықтан, шалғай жерлерде туып-өскендердің өзара некелесуінен туған балалардың дені сау, мықты болып өсетінін де қазақ о баста санаға әбден сіңіріп, бұлжымас қағидаға айналдырған. Сондай-ақ, жер айырылса шым бітейді, ел айырылса қыз бітейді сөзі айтып тұрғанындай, арада туған түрлі кикілжіңдер түбінде қыз алысып, қыз берісу арқылы шешіліп, мамыражай қалыпқа келуі сияқты жәйттерден қоғамдық өмірде некенің және өмірге ұрпақ әкелуші болашақ ана, қыздың аса зор маңызға ие екендігін байқау қиын емес. Тарих қойнауында осындай жәйттердің көптеп саналатындығынан оқырман қауым хабардар болар деп сенеміз, әрі оларды келтіру арнайы мақаланың да жүгі.
Үйлену салты негізінен құдалық, үйленуге дайындықтар, той және тойдан кейінгі әдет-ғұрыптар сияқты циклдерден құралады. Жалпы алғанда, жекелеген детальдардың өзгерістерге ұшырауын есептемегенде, үйлену салтының сыртқы, дәстүрлі бітімі сақталды деп айтуға болады. Ол өзгерістер мен жаңарулар төменде әр мәселелерге тоқталған тұста өз ретімен аталып отырмақ.
Екі жастың бас қосып, отбасын құруы ежелден қалыптасқан дәстүр бойынша құдаласудан басталады. Қазақтар , әдетте, тең-теңімен, тезек қабымен деген қағида бойынша ежелден сыйласатын, аралас-біліс, әлеуметтік деңгейі өзімен шамалас адамдармен құдаласатын болған. Қазақта құда болудың бірнеше түрі болған. Осындай т.б. жағдайларға байланысты құдалықтың бел құда, бесік құда және қарсы құда деген негізгі түрлері қалыптасқан.
Бел құда. Өзара таныс-біліс, дос-жаран адамдардың әйелдері бірдей құрсақ көтеріп жүрген болса, ондай адамдар алдын-ала уағдаласатын болған. Яғни, бірінен ұл, бірінен қыз туса достар бел құда атанатын болған. Ал, бірыңғай қыз немесе ұл туса, әке-шешелерінің достығын жалғастырып, жолын бөлісетін болған. Мұны қазақтар қарғыбау дейді.
Бесік құда. Балалары бесікте жатқанда кейбір ниеттес адамдардың құдаласуын бесік құда деп атайды. Бұлайша құдаласу орташа дәулетті адамдар арасында болып, берілетін қалыңмал мөлшері әдеттегіден едәуір төмен және қалыңмалды ерте бастан-ақ, ақырындап төлеп отырған. Құдаласудың бұл түрі күні бүгінге дейін сақталған деуге боларлық.
Қарсы құда. Бір-бірімен өзара қыз алысып, қыз беріскен қат-қабат құдаларды атаса, қарсы құдалықтың тағы бір түрі - қыз алған жақ қыздың қалыңмалын төлеуге шамасы келмесе, қалыңмал орнына өз жағынан бір қыз берген.
1960-жылдардан бастап үйленіп, тұрмыс құру көбіне жастардың өз қалауларымен жүзеге асырылды. Сондықтан, өз еркімен бас қосуына байланысты болатын құдалық түрі халық арасында құдай қосқан құда деп атала бастады. Бұлайша үйленудің өзі екі түрлі болды. І) Құдаласу жолы бойынша жасалып, алдымен қалыңдық жағының ұзату тойы, одан кейінгі үйлену тойы немесе келін түсіру тойымен жалғасатын үйлену салты. ІІ) Белгілі себептерге байланысты туындаған алып қашу немесе қашып кету арқылы үйлену салты. Бұл салт негізінен екі жақты көптеген салмақтан құтқарудан туындаған деуге негіз бар. Ол шындығында қызды күшпен алып қашу емес, келісілген жағдайда атқарылатын шара. Мұндайда, жігіт жағы қызды кіргізіп алған соң, құдалар ауылына аяққа жығылып, кешірім сұрап, рұқсатын алуға 2-3 адам хабаршы келеді. Үйленудің бұл түрі кейде ата-ананың, әсіресе, қыз жағының екі жастың үйленуіне қарсы болған жағдайында да жасалады. Алайда, екі жастың ниетін біле тұрса да құдаласудың бірқанша ырым-кәделерінен азат болу мақсатында ата-ананың осындай жолға баратыны кездеседі. Қыздың кетіп қалуының ерікті немесе еріксіз түрде болғандығын білу үшін қыз жағынан қуғыншы келеді. Ол көбінесе қыздың жеңгелері болып келеді. Мұндайда көбіне екі жақтың өзара тіл табысып, мәмілеге келуімен аяқталып жатады. Алып қашу алдын-ала қарастырылған болса, үйлену тойы сол күні атқарылып кетіп те жатады. Ал, дайындық болмаған жағдайда бірнеше күннен кейін де той жасалады.
Алдын-ала құдаласу болмаған жағдайда, жігіт пен қыздың көңіл табысуы негізінде жеңгелері арқылы сөз салып жүріп, уәделескен уақытта қыз айттыру, құда түсу ісіне кіріседі.
Жоғарыда аталған құдалық түрлерінен басқа жігіттің қыз, жар таңдап ел аралайтыны бар. Оның айқын мысалы ретінде Қыз Жібек дастанында Төлегеннің жар таңдауын атауға болады. Осындай таңдалған қызға құда түсуге келетін тосын құдалық түрі де бар. Құдалықтың басы - жайшылықта айттыру немесе құдандалық сөйлесумен басталса, кейде ұзақтан келетін бейтаныстардың құдалық жорасын тұспалдай білдіретін біз шаншу деп аталатын ғұрыппен де басталып жатады. Ондайда, қонбайтын қонақ түсте келеді, қонатын қонақ кеште келеді деген жосықты бұзып, түсте келген мұндай қонақтар ешкіммен ашылып сөйлеспей, аттарының ер-тоқымын бір жерге жиып қойып, түскі асын ішкен соң да кетпей жатып алады... Үй иесі қонақасына кешке мал сойып, бағып, күтеді. Келгендер көбіне шалдар болып, ертеңінде сиыр түсте үн-түнсіз аттанып кетеді. Қонақтар кетісімен үйдегілер бұл сырдың жұмбағын шешкілері келіп, жапа-тармағай сырмақ қағуға кіріседі. Сол кезде сырмаққа шаншылған бізді көреді. Бұл - ұл ер жетті, қыз бой жетті, хасқұлақ бала бізде бар, хаса сұлу сізде бар, жекжат болайық дегені. Араға көп уақыт салмай, қыз жағы қайрақ сұратып кісі салмаса, әлгі шалдар және келіп құда түседі. Бұл жерде бар гәп - бізде. Біз - қазақта көбінесе ерлер қолданатын сайман. Ал, наным-сенімдік тұрғыдан оның нышандық (символика) мәні - ер адамның өсіп-өну, өрбу мен күш-қуатын меңзейтін астары бар. Қыздардікі ине. Ол да әйел затының ісмер, шебер, ине сияқты епті болуын меңзейді. Сонда шалдардың сырмаққа біз шаншып кетуі - бізде ұл бар еді, ол осы шаңыраққа да ұл болса қалай қарайсыздар деген емеуіріні. Құдалықтың осы аталған және басқа түрлерінің келесі сатысы жігіт жағынан бірнеше әйелдің (әдетте, жігіттің жеңгелері) келіп, сыбағалы асын жеп, түстеніп, сөз салып, құдалар жағының ауанын барлап қайту. Ертеректе мұндай адамдарды тілші деп те атаған.
Құдалықтың баянды болуы көп жағдайда қыз айттыратын жаушыға байланысты. Жаушы жөн-жосықты білетін, тіл-ауызды, әзілге жүйрік адам болуы тиіс. Жаушылар сырт белгісімен-ақ көзге бірден ерекшеленіп тұрады. Қызыл (бурыл) ат мінген, сәнді, жеңіл киінген, шалбардың бір балағын етік қонышына салып, келесі балағын шығарып киген жаушы қыз үйінің төрінен бірақ шығады. Қызын беруді ұйғарған болса мал сойылып, құрмет көрсетіледі. Сыбағалы табақ тартылып, ас ішіліп болған соң келген жаушы сөз алып, - ...Сізде бір лашын, бізде бір сұңқар бар. Сол лашынды сұңқарыма ілдірейін деп едім дегендей ниетін тұспалдай жеткізеді. Қыздың ата-анасы жаушының өтінішін қабыл алған болса, соның белгісі ретінде, екі жақтың құдалығының берік болуын нышандап, жаушыға шеге шапан жабуы, тіпті, мырзалық танытса, жолына қарай шеге ат мінгізуі - жігіт жағының құдалыққа келе беруіне ниет білдіргені. Жаушы қайтып келген соң жігіт әкесі оған өз әлінше бата аяқ аталатын кәде жасайды. Енді жігіт жағының туыстары жиналып, құдалыққа баратын адамдардың құрамын, санын және бас құданы тағайындап, белгіленген күні құда түсу тойына аттанады. Бас құдаға көргені мен түйгені көп, салт-дәстүр, жөн-жобаны жақсы білетін, шешен, өнерлі адам тағайындалады. Құданы құдайдай күт деген бойынша қыз ауылы үйлер тігіп, құдаларды салтанатпен қарсы алады. Құдалар өзара қалыңмал мөлшері, тоймал, өлі-тірі, қыз беретін уақытты келіскен соң, дәстүр бойынша құдалықты бұзбауға серттесетін салт - қанға қол батырып, ақ бата, қызыл қан шығарған құда болысуына арналып ақсарбас шалынады. Бұл ырым қанға қан қосылды, енді туыс болдық деген ишараны білдіретіндіктен, құда мың жылдық, күйеу жүз жылдық деген бойынша, туыс-жекжаттықтың тамыры тереңге кеткендігін айғақтайды. Мал бауыздалғанда бата берген құда бауыздау құда деп аталады.
Қанға қол матырып, ант беріскеннен кейін мәні жағынан да, ғұрыптық жағынан да ерекше саналатын -- құдаларға құйрық-бауыр жегізу салты атқарылады. Арнайы пісіріп, әзірлеген қойдың құйрық майы мен бауыры туралған табақтан қыз жағының адамдары
Құда, құда деселік,
Құйрық-бауыр жеселік,
Құйрық-бауыр жемесек,
Несіне құда деселік, - деп өлеңдете келіп, құдаларға, отырған адамдарға айнала құйрық-бауыр асатып шығады. Осы екі дәмнің үйлену салты кезіндегі ерекше сипатқа ие болуының астарлары халықтың дәстүрлі наным-сенімінде жатыр. Мәселен, мал баққан көшпелі халықтарда май -- молшылықтың, береке-байлықтың нышаны саналады. Жаңа түскен келін босаға аттаған соң есіктің екі босағасына май жағуы, үйге кірген соң ошақ басында отқа май құюы сияқты т.б. жосын-жоралғылары майдың наным-сенімдік тұрғыдан туындайтын ғұрыптық қызметтерін айғақтайды. Сондай-ақ, жайлы, жағымды, келісті, бай, ауқатты ұғымдарының синонимі ретінде қазақтар майлы сөзін де қолданатыны бар. Ал, бауыр сөзі қазақ тілінде туыс, ағайын және іні деген ұғымдарды білдіреді. Бауырластық -- туыстық, меймандостық ұғымдарына ұқсас түсініктер беретіні мәлім. Ет мүшелерінің ішінде бауырдың дәмділігі ерекше екені де белгілі. Сондықтан, бауырдай тату-тәтті болып, туыстасып, бауырласқанының белгісі реінде бауыр тартылады. Дүние, әлем, тіршіліктің жұп, қос негізді болатыны жөніндегі халық түсінігі бойынша (дуалистік ілім), осы ғұрып астарында да жақсылық-жамандық, қайырымдылық-зұлымдық, аспан-жер сияқты категорияларға сәйкес келетін ақ-қара символикалары да көрініс тапқан. Ендеше, адамдардың жақындасқандығын білдіретін, бір табақтан ас ішкен делінетін ежелгі салт бойынша май мен бауыр жесу арқылы жақсылық пен жамандықта бірге болып, туысқандық жүгін бірге көтерісуге серт беріскен магиялық мәнді ғұрып атқарылады. "Құдай" (уәде) дескен, құйрық бауыр жескен" мақал осыдан қалса керек.
Құдалар құйрық-бауыр жеген соң, дәстүр бойынша өзара келiсiлген уәде-шартты бұзуға болмайды. Егер құдалыққа уағдаласқан екi жақтың бiрi уәде бұзып, би алдына жүгiнiске барса, ақ бата жасалып, құйрық-бауыр жесiсiп пе едiңдер?-деп сұраудың өзi iлгерiректе мұның аса маңызды ғұрып болғандығын дәлелдейдi. Екi жақ құйрық-бауыр жегендерiн мойындаса, билер бата бұзған жағына дереу айып кесетiн.
Құдаларға сондай-ақ төскейде малы, төсекте басы қосылғанының жосыны ретiнде төс те тартылатын салт кездеседі. Осы ұғым негiзiнде төс күйеу мен келiннiң де сыбағалы асы саналады. Күйеу қайнына барғанда, келiн түскен соң табаққа төс пен асық жiлiк тартылады. Асық жiлiктi балалар ойнайтын асық болсын, әрi "ойын-ойнайтын балаларың көп болсын" деп ырымдап бередi. Бала асырап алғысы келсе, асық жiлiк апарып балаға ұстатып асырап алатын жосын бар. Сайып келгенде, төс пен асықты жiлiктiң тартылуында "төсекте төс, дастарқанда бастарың айырылмасын" деп екi жастың махаббатын дәрiптеу жатыр.
Осындай құдалық тойы қыза бастаған кезде қуанышты құттықтап, ортақ болуға келген ауылдас қатын-қалаштар шашуды сылтау етiп, құдаларға iрiлi-ұсақты құрт, iрiмшiктi де жаудыруы әбден ықтимал. Шашу үстiнде жазатайым бiреулер аздаған жарақат алса да ренжiмеуі тиiс, тіпті күлкі-әзілге айналады. Мұнан соң "құда тартуға" кiрiсiп, түрлi ойын сауық басталады. Құдаларға ет асатамыз деп езген құрт араластырған естен асата бере оны аузы-мұрнына толтыра жағу сияқты немесе күлкi шақыру үшiн бетiне күйе, ұн, балшық та жаға салады. Суға салу, су шашу, өгiзге терiс қаратып мiнгiзу, iш сипатар ойындарымен қатар Қазақстанның солтүстiгiнде құдаларды арбаға жегетiн болса, Жетiсуда құданы еңбектетiп қойып, алты әйел аттай мiнiп үстiне отырады. Мұны халық арасында алты қатын жортақай дейдi. Той кезiнде құдаларға тартылған табақтарға қоса арнайы кәде алу үшiн асық жiлiк салынған қос табақ атты табақ тартылады. Ол табақтан үйде отырған құдалардың бәрi дәм татып, ақшалай немесе заттай жолын бередi. Жалпы, төстiк, құйрық, бауыр және қос табақ тартылған кезде берiлетiн кәделердi оларды тартушы әйелдер өзара бөлiсетiн.
Құда түсу тойы кезiнде құдалар төленер қалың мал мөлшерiн де ақылдаса отырып, белгiлеп қайтып кетедi. Құдалар оралысымен жiгiт әкесi құдасын шақырып белгiленген қалың малдың алғашқы бөлiмiн беруге дайындалады. Сыйға-сый, сыраға бал деп ендiгi кезекте жiгiт жағы құдаларын есiк төр көрiп кетiңдер - деп қарсы тойға шақырады. Бұл тойда да қыз үйiнде жасалған кәделер қайталанғанымен, жiгiт жағы кешiрiмдi болып, көнбiстiк көрсетуi шарт. Той аяқталысымен жiгiт әкесi қалың малдың алғашқы бөлiгiн бөлiп бередi. Өлi-тiрiлердiң сауап-саулығы үшiн деп күйеу әкесi "өлi-тiрiсiне" бiр мал қосады. Халық түсiнiгiнде егер "өлi-тiрiсi" берiлмесе келiн ауру болып қалады-деген сенiм бар. Өлi-тiрiге артық бiр-екi мал (қой) қалың мал үстiне қосып айдатады немесе кейiн күйеу ұрын барғанда қалың малды өздерi айдап барса, сондағы малдың iшiне қосып алып барады.
Өлi-тiрiге келген малды құдалық баянды болу үшiн екi жақ өлi мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz