Әшірбек Сығай – сыншы
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
І. Тарау: ӨНЕР ЖӘНЕ ӨМІР САХНАСЫ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
1.1 Әшірбек Сығай өмірі мен еңбек жолы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
1.2 Театр саңлақтары мен сыншы сынының сыр.сымбаты. . . . . . . . . .19
ІІ. Тарау: ТЕАТРТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ТҰЛҒАЛАР КЕЛБЕТІ 28
2.1 Қазақ сахна өнерінің қалыптасу тарихы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.2 Тәуелсіздікке дейінгі қазақ сахна өнерінің келбеті және бүгінгі
театр. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
ҚОРЫТЫНДЫ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
І. Тарау: ӨНЕР ЖӘНЕ ӨМІР САХНАСЫ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
1.1 Әшірбек Сығай өмірі мен еңбек жолы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
1.2 Театр саңлақтары мен сыншы сынының сыр.сымбаты. . . . . . . . . .19
ІІ. Тарау: ТЕАТРТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ТҰЛҒАЛАР КЕЛБЕТІ 28
2.1 Қазақ сахна өнерінің қалыптасу тарихы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.2 Тәуелсіздікке дейінгі қазақ сахна өнерінің келбеті және бүгінгі
театр. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
ҚОРЫТЫНДЫ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
Қазақ болған соң шығар, өзімізден үлкеннің ақылын тыңдағымыз келіп тұрады. Сенен жасы үлкен бе, демек саған қарағанда оның көргені көп. Сол «табиғи заңдылықты» іштей мойындап, байқа дегенінен сақтанып, абай бол дегенінен қорғанасың.
...Сабақ кестесіне жаңа пән мен мұғалім енсе, ақырзаман келгендей абдырау еріншек студенттердің әдеті емес пе? Негізгі сабақтар құрамына «сын» деген қосылыпты. Ол не пәле тағы? Ал дәріс оқушы Күләш Ахмет. Бұл кім? (Ақын апамызбен шатастырғандар да болды, шыны керек)
Осы сұрақтарға жауап алу үшін әлгі «үлкендерге» жүгінбек болдық. Жасырмайын, жауап мынадай: 1) ұлдар: «Ондай ұстаз жоқ! Қайталанбас тұлға», 2) қыздар: «Құрысын, құтылғанымызға шүкір». Қайсысының айтқаны шындыққа саяды? Азаматтардың бейнелеуінше «жомарт» та, нәзік жандылар көңілінде «сараң» болып сақталыпты (баға қою жағынан).
Сонымен, жоғарғы курстардың сақтандыруы бойынша алғашқы дәріске ұзын көйлегімізді киіп, «өмірде жиналмаған шашымызды» түйіп бардық. Апайымыз аудиторияға кірді. Орнымыздан тұрдық. Сабақ басталды...
Сабақ аяқталды. Орнымыздан тұрдық. Апайымыз аудитроиядан шықты. Сұрақтарымызға шын жауап табылды. Біреуді танып-білу үшін ол адам жайлы пікірлер жинастырып қажет емес екенін ұқтық. Елу минут. Сол елу минутта бойымыздағы бар қорқыныш жермен жексен болды. Баға әдірем қалсын, тек сабаққа қатыссам болды деген сезім биледі бойымды. Сын дегеннің не екенін білдік. Сыншы деген кім екенін ұқтық. Сыншының қанша түрі бар екенінен, ол қай уақытта пайда болатынынан хабардар болдық. Мұны не үшін айтып отыр дейсіздер ғой. Дипломдық жұмысыма сын тақырыбын таңдап алуыма Күләш Ахметтің тікелей қатысы болғандықтан. Бұл ешқандай да мақтау, жағыну емес. Менің шын шәкірттік сезімімнен туған сөздер. Дүниеде жек көргеніңді мақтаудан өзге не қорлық бар? Мен өзімді қорлыққа қимаймын, мұным – жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын дегенім.
Сөйтіп, әдебиет сынының бір жанры болып есептелетін театр сынына тап болдым. «Әшірбек Сығай – сыншы».Сүйікті ұстазымнан, сүйікті тақырыбымды алып бақытқа бір бөлендім. Сол бақыттың әсерінен бе екен, сол баяғы қиялилығымнан ба, ойларымды санамда өрнектеп жүре беріппін. Орыстың жазушысы И.С.Тургенев: «Қайран, жастық! Сенің құдіреттілігің – барлығын да жасай аламын деп ойлауыңда болар-ау», - деген екен. Дұрыс айтыпты. Мен асықпаппын. Өйткені, кейіпкерім өмірден өтіп кетті... Осы кезде тағы бір қателікке ұрынғанымды түсіндім. Әшірбек жайлы дерек іздегенше, оның өзімен жолығуға асығуым керек едім-ау... Өзімді Пушкиннің мысалындағы гөләйттаған шегірткедей сезіндім. Уақыттан ұтылдым. Өзіме ренжідім. Бірақ, өзіңді тастап кете алмайды екенсің. Қолымда бар дүниелерден құрастырып, ойларымды салып, Әшірбектің өзінен алып жазылған дипломымды назарларыңызға ұсынбақпын.
...Сабақ кестесіне жаңа пән мен мұғалім енсе, ақырзаман келгендей абдырау еріншек студенттердің әдеті емес пе? Негізгі сабақтар құрамына «сын» деген қосылыпты. Ол не пәле тағы? Ал дәріс оқушы Күләш Ахмет. Бұл кім? (Ақын апамызбен шатастырғандар да болды, шыны керек)
Осы сұрақтарға жауап алу үшін әлгі «үлкендерге» жүгінбек болдық. Жасырмайын, жауап мынадай: 1) ұлдар: «Ондай ұстаз жоқ! Қайталанбас тұлға», 2) қыздар: «Құрысын, құтылғанымызға шүкір». Қайсысының айтқаны шындыққа саяды? Азаматтардың бейнелеуінше «жомарт» та, нәзік жандылар көңілінде «сараң» болып сақталыпты (баға қою жағынан).
Сонымен, жоғарғы курстардың сақтандыруы бойынша алғашқы дәріске ұзын көйлегімізді киіп, «өмірде жиналмаған шашымызды» түйіп бардық. Апайымыз аудиторияға кірді. Орнымыздан тұрдық. Сабақ басталды...
Сабақ аяқталды. Орнымыздан тұрдық. Апайымыз аудитроиядан шықты. Сұрақтарымызға шын жауап табылды. Біреуді танып-білу үшін ол адам жайлы пікірлер жинастырып қажет емес екенін ұқтық. Елу минут. Сол елу минутта бойымыздағы бар қорқыныш жермен жексен болды. Баға әдірем қалсын, тек сабаққа қатыссам болды деген сезім биледі бойымды. Сын дегеннің не екенін білдік. Сыншы деген кім екенін ұқтық. Сыншының қанша түрі бар екенінен, ол қай уақытта пайда болатынынан хабардар болдық. Мұны не үшін айтып отыр дейсіздер ғой. Дипломдық жұмысыма сын тақырыбын таңдап алуыма Күләш Ахметтің тікелей қатысы болғандықтан. Бұл ешқандай да мақтау, жағыну емес. Менің шын шәкірттік сезімімнен туған сөздер. Дүниеде жек көргеніңді мақтаудан өзге не қорлық бар? Мен өзімді қорлыққа қимаймын, мұным – жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын дегенім.
Сөйтіп, әдебиет сынының бір жанры болып есептелетін театр сынына тап болдым. «Әшірбек Сығай – сыншы».Сүйікті ұстазымнан, сүйікті тақырыбымды алып бақытқа бір бөлендім. Сол бақыттың әсерінен бе екен, сол баяғы қиялилығымнан ба, ойларымды санамда өрнектеп жүре беріппін. Орыстың жазушысы И.С.Тургенев: «Қайран, жастық! Сенің құдіреттілігің – барлығын да жасай аламын деп ойлауыңда болар-ау», - деген екен. Дұрыс айтыпты. Мен асықпаппын. Өйткені, кейіпкерім өмірден өтіп кетті... Осы кезде тағы бір қателікке ұрынғанымды түсіндім. Әшірбек жайлы дерек іздегенше, оның өзімен жолығуға асығуым керек едім-ау... Өзімді Пушкиннің мысалындағы гөләйттаған шегірткедей сезіндім. Уақыттан ұтылдым. Өзіме ренжідім. Бірақ, өзіңді тастап кете алмайды екенсің. Қолымда бар дүниелерден құрастырып, ойларымды салып, Әшірбектің өзінен алып жазылған дипломымды назарларыңызға ұсынбақпын.
1. Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005
2. «Дәстүр» ұлттық-этнографияық журналы, 6 наурыз, 2014 жыл. «Ғибратты ғұмыр иесі», Б.Кәкиқызы
3. Сығай Ә. Толғам (Театр туралы толғаныс). – Алматы: Парасат. – 2004. – 392 бет.
4. http://dasturkb.kz/ «Сыннан сыр түйген шебер», А.Қадыралиева.
5. «Заң» газеті, Бір ғана команда бар, ол – қазақ, Қазақстан командасы. Аманхан ӘЛІМҰЛЫ, Айман СЕЙІЛБЕКҚЫЗЫ
6. http://www.kaztrk.kz/ «Сыр-сұхбат», Әшірбек Сығай
7. «Түркістан» газеті, 3 желтоқсан, 2014 жыл. «Әшірбек пен театр сыны – егіз ұғым», Е.Обаев.
8. Сығай Ә. Таңғажайып театр: эсселер / Әшірбек Сығай.– Алматы: «Ана тілі» баспасы ЖШС, 2014.
9. Құндақбаев Б. Мұхтар Әуезов және театр. Алматы: Ғылым, 1997. 248 б. + 2 сур. б. т.
10. «Қазақстан» телеарнасы, 9 қазан, 2013 жыл. «Сіз не дейсіз?» бағдарламасы.
11. Сығай Ә. Сахна саңлақтары. – Алматы: Жалын, 1998. – 512 бет.
12. Сығай Әшірбек. Актер әлемі. – Алматы, «Ан Арыс» баспасы, 2008 ж. Т. 1 – 272 б.
13. Ә.Тәжібаев. Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы – Алматы: «Жазушы», 1971 ж.
14. www.youtube.comсайты, «Сырласу бағдарламасы».
15. http://adebiportal.kz/ «Ел ағалары» бағдарламасы.
16. Сығай Ә. Театр тағлымы. – Алматы, 2003. – 320 бет.
17. Сығай Әшірбек. Сахна әлемі. – Алматы, «Ан Арыс» баспасы, 2009 ж. Т. 2 – 336 б.
18. kivvi.kz сайты, «Кітапхана» бағдарламасы.
19. «ЕВРАЗИЯ-KZ», Ө.Ақжігіт.
20. Facebook.com сайты.
21. Байсеркенов М. Сахна және актер («Станиславский жүйесі» әм оның тезистері мен негізгі заңдылықтары). – Алматы, Ана тілі. 1993. – 336 бет.
2. «Дәстүр» ұлттық-этнографияық журналы, 6 наурыз, 2014 жыл. «Ғибратты ғұмыр иесі», Б.Кәкиқызы
3. Сығай Ә. Толғам (Театр туралы толғаныс). – Алматы: Парасат. – 2004. – 392 бет.
4. http://dasturkb.kz/ «Сыннан сыр түйген шебер», А.Қадыралиева.
5. «Заң» газеті, Бір ғана команда бар, ол – қазақ, Қазақстан командасы. Аманхан ӘЛІМҰЛЫ, Айман СЕЙІЛБЕКҚЫЗЫ
6. http://www.kaztrk.kz/ «Сыр-сұхбат», Әшірбек Сығай
7. «Түркістан» газеті, 3 желтоқсан, 2014 жыл. «Әшірбек пен театр сыны – егіз ұғым», Е.Обаев.
8. Сығай Ә. Таңғажайып театр: эсселер / Әшірбек Сығай.– Алматы: «Ана тілі» баспасы ЖШС, 2014.
9. Құндақбаев Б. Мұхтар Әуезов және театр. Алматы: Ғылым, 1997. 248 б. + 2 сур. б. т.
10. «Қазақстан» телеарнасы, 9 қазан, 2013 жыл. «Сіз не дейсіз?» бағдарламасы.
11. Сығай Ә. Сахна саңлақтары. – Алматы: Жалын, 1998. – 512 бет.
12. Сығай Әшірбек. Актер әлемі. – Алматы, «Ан Арыс» баспасы, 2008 ж. Т. 1 – 272 б.
13. Ә.Тәжібаев. Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы – Алматы: «Жазушы», 1971 ж.
14. www.youtube.comсайты, «Сырласу бағдарламасы».
15. http://adebiportal.kz/ «Ел ағалары» бағдарламасы.
16. Сығай Ә. Театр тағлымы. – Алматы, 2003. – 320 бет.
17. Сығай Әшірбек. Сахна әлемі. – Алматы, «Ан Арыс» баспасы, 2009 ж. Т. 2 – 336 б.
18. kivvi.kz сайты, «Кітапхана» бағдарламасы.
19. «ЕВРАЗИЯ-KZ», Ө.Ақжігіт.
20. Facebook.com сайты.
21. Байсеркенов М. Сахна және актер («Станиславский жүйесі» әм оның тезистері мен негізгі заңдылықтары). – Алматы, Ана тілі. 1993. – 336 бет.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ӨТЕГЕНОВА ПЕРИЗАТ
ӘШІРБЕК СЫҒАЙ - СЫНШЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5B020500 - Филология: қазақ тілі мамандығы
Алматы, 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
_____________ 2015 жыл
Қазақ әдебиетінің тарихы
және теориясы кафедрасының
меңгерушісі ,ф.ғ.д.,профессор ___________________ А.Темірболат
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ӘШІРБЕК СЫҒАЙ - СЫНШЫ
5B020500 - Филология : қазақ тілі мамандығы
Орындаған 4- курс студенті:__________________ П.О.Өтегенова
Ғылыми жетекшісі: __________________ К.С.Ахмет
Филол.ғ.д.,доцент
Норма бақылаушы: __________________ Е.М.Солтанаева
Филол.ғ.к.,аға оқытушы
Алматы, 2015
МАЗМҰНЫ
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
І. Тарау: ӨНЕР ЖӘНЕ ӨМІР САХНАСЫ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
0.1 Әшірбек Сығай өмірі мен еңбек жолы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
1.2 Театр саңлақтары мен сыншы сынының сыр-сымбаты. . . . . . . . . .19
ІІ. Тарау: ТЕАТРТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ТҰЛҒАЛАР КЕЛБЕТІ 28
2.1 Қазақ сахна өнерінің қалыптасу тарихы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.2 Тәуелсіздікке дейінгі қазақ сахна өнерінің келбеті және бүгінгі
театр. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
ҚОРЫТЫНДЫ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
КІРІСПЕ
Қазақ болған соң шығар, өзімізден үлкеннің ақылын тыңдағымыз келіп тұрады. Сенен жасы үлкен бе, демек саған қарағанда оның көргені көп. Сол табиғи заңдылықты іштей мойындап, байқа дегенінен сақтанып, абай бол дегенінен қорғанасың.
...Сабақ кестесіне жаңа пән мен мұғалім енсе, ақырзаман келгендей абдырау еріншек студенттердің әдеті емес пе? Негізгі сабақтар құрамына сын деген қосылыпты. Ол не пәле тағы? Ал дәріс оқушы Күләш Ахмет. Бұл кім? (Ақын апамызбен шатастырғандар да болды, шыны керек)
Осы сұрақтарға жауап алу үшін әлгі үлкендерге жүгінбек болдық. Жасырмайын, жауап мынадай: 1) ұлдар: Ондай ұстаз жоқ! Қайталанбас тұлға, 2) қыздар: Құрысын, құтылғанымызға шүкір. Қайсысының айтқаны шындыққа саяды? Азаматтардың бейнелеуінше жомарт та, нәзік жандылар көңілінде сараң болып сақталыпты (баға қою жағынан).
Сонымен, жоғарғы курстардың сақтандыруы бойынша алғашқы дәріске ұзын көйлегімізді киіп, өмірде жиналмаған шашымызды түйіп бардық. Апайымыз аудиторияға кірді. Орнымыздан тұрдық. Сабақ басталды...
Сабақ аяқталды. Орнымыздан тұрдық. Апайымыз аудитроиядан шықты. Сұрақтарымызға шын жауап табылды. Біреуді танып-білу үшін ол адам жайлы пікірлер жинастырып қажет емес екенін ұқтық. Елу минут. Сол елу минутта бойымыздағы бар қорқыныш жермен жексен болды. Баға әдірем қалсын, тек сабаққа қатыссам болды деген сезім биледі бойымды. Сын дегеннің не екенін білдік. Сыншы деген кім екенін ұқтық. Сыншының қанша түрі бар екенінен, ол қай уақытта пайда болатынынан хабардар болдық. Мұны не үшін айтып отыр дейсіздер ғой. Дипломдық жұмысыма сын тақырыбын таңдап алуыма Күләш Ахметтің тікелей қатысы болғандықтан. Бұл ешқандай да мақтау, жағыну емес. Менің шын шәкірттік сезімімнен туған сөздер. Дүниеде жек көргеніңді мақтаудан өзге не қорлық бар? Мен өзімді қорлыққа қимаймын, мұным - жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын дегенім.
Сөйтіп, әдебиет сынының бір жанры болып есептелетін театр сынына тап болдым. Әшірбек Сығай - сыншы. Сүйікті ұстазымнан, сүйікті тақырыбымды алып бақытқа бір бөлендім. Сол бақыттың әсерінен бе екен, сол баяғы қиялилығымнан ба, ойларымды санамда өрнектеп жүре беріппін. Орыстың жазушысы И.С.Тургенев: Қайран, жастық! Сенің құдіреттілігің - барлығын да жасай аламын деп ойлауыңда болар-ау, - деген екен. Дұрыс айтыпты. Мен асықпаппын. Өйткені, кейіпкерім өмірден өтіп кетті... Осы кезде тағы бір қателікке ұрынғанымды түсіндім. Әшірбек жайлы дерек іздегенше, оның өзімен жолығуға асығуым керек едім-ау... Өзімді Пушкиннің мысалындағы гөләйттаған шегірткедей сезіндім. Уақыттан ұтылдым. Өзіме ренжідім. Бірақ, өзіңді тастап кете алмайды екенсің. Қолымда бар дүниелерден құрастырып, ойларымды салып, Әшірбектің өзінен алып жазылған дипломымды назарларыңызға ұсынбақпын.
Жұмыстың өзектілігі. Жанр ретінде тәуелсіздікке дейін пайда болып, өзінің теориясы мен тарихын қалыптастырған кенже ғылымдардың бірі - театр сыны болып отыр. Театр сыны - күнделікті театр қызметін бейнелеп отыратын әдеби шығармашылықтың бір саласы. Ол сахналық өнер мен шындықтың арасындағы сан алуан байланысты қарастырып, театрдың көркемдік төжірибесін қорытады және өмірдің театр алдына қоятын міндет-талаптарын белгілеумен қатар оның басты даму тенденцияларын ашып көрсетеді. Театр сыны ең әуелі театртанумен және оның өсу дәрежесіне байланысты дамиды. Бірақ театртанудан негізгі айырмашылығы - оның қазіргі театр оқиғаларына дер кезінде, жылдам үн қосып отыруында.
Театрдың сонау көне заманнан келе жатқаны бәрімізге аян. Ал театр сынын XVIII ғасырда пайда болды дейміз. XVIII және XIX ғасырлар аралығында театр сыны мен елдің қоғамдык-саяси өмірі арасындағы байланыстың нығая түскенін, алысқа бармай-ақ, өзіміз үнемі еліктейтін Ресейде, XIX ғасырда А.С.Пушкин, И.Надеждин, С.Т.Аксаков, В.Г.Белинский, А.А.Григорьев, А.Н.Баженов, В.М.Дорошевич, Н.Е.Эфрос, Л.Я.Гуревич, т.б. сыни мақалаларымен Театр сынының қалыптасып, өркен жаюына елеулі еңбек сіңіргенін айтудан танбаймыз. [1] Ал өзіміздің қазақ театры ше? Өзіміздің драматургтер, режиссер, әртістеріміз ше? Қазақ сахна саңлақтарын зерттеп, олардың өмірі мен шығармашылығын қаламына арқау еткен Әшірбек Сығай еңбегі зерттеуді қажет ететін тақырыптардың бірі. Сыншының келелі еңбегін, сахна өнерінің сан салалы мамандар еңбегін бір арнаға салып, мысалдар келтіре отырып, сыншының өзіндік қолтаңбасын таныту жұмыстың басты өзектілігі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеті. Дипломның басты мақсаты Әшірбек Сығайдың жазған дүниелерінен мысал келтіре отырып, оның бас театр сыншысы екенін дәлелдеу. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер алға қойылды:
Әшірбек Сығай шығармашылығының театр сынына дейінгі бағыты мен бағдары;
Сыншының театр сынына баға берудегі өзіндік тенденциялары қандай;
Сыншының қазақ сахна өнеріне деген көзқарастарын талдау және сараптама жасау;
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесі бойынша мынадай тұжырымдар ұсынылды:
- Автордың зерттеу обьектісін жеке ала отырып, шығармашылығына жалпылай талдау жасадық.
- Сынның театр өнеріне қатысты қалай айтылу керек, қалай талдану керек деген сауалдарға ғылыми тұрғыдан жауап бердік.
- Актерлердің кәсіби шеберлігі мен атақты режиссерлеріміз сөз болды.
- Драматургтеріміздің еңбектерін атап өттік.
- Бүгінгі театрдың жетістіктері мен мәселелері хақында әңгіме өрбіттік.
- Бірнеше ұсынысымызды ортаға тастадық.
- Әшірбек Сығайдың тек театр сыншысы ғана емес, әдебиеттің де сыншысы екенін дәлелдедік.
Зерттеу жұмысының ғылыми , теориялық, әдіснамалық негіздері. Әдебиеттанушы және театртанушы ғалымдар Әбділдә Тәжібаевтың, Бағыбек Құндақбаевтың қазақ драматургиясы және театрының, сахна өнерінің қалыптасуы мен дамуын зерттеуге бағытталған еңбектері, осы мәселелер тұрғысынан зерттеулер жүргізген Әшірбек Сығайдың еңбектеріндегі талдаулар нәтижелері біздің зерттеу жұмысымызда әдістемелік бағыт- бағдар ретінде пайдаланылды.
Зерттеудің дереккөздері ретінде әдебиет теориясы, театртану ілімі, театр сыны жанры туралы шетелдік және қазақстандық теоретик ғалымдардың іргелі еңбектері, Әшірбек Сығайдың Толғам атты кітабы, сыншының өмірі мен шығармашылығына қатысты материалдар, жазушының өзі авторлық еткен кітаптарын зерттеуге арналған ғылыми еңбектер, мерзімді баспасөз материалдары пайдаланылды.
Зерттеудің нысаны: Әшірбек Сығай - сыншы
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Жұмыс нәтижелерін сахна өнерінің тарихын жазуда , жоғары оқу орнының студенттеріне театр сыны пәнінен жүргізілетін дәрістерде, сондай-ақ Әшірбек Сығайдың шығармашылығына қатысты арнайы курс оқығанда, түрлі семинарлар , факультативтер жүргізгенде пайдалануға болады. Сондай-ақ зерттеу нәтижелерін қазақ драматургиясының дамуын зерттеушілерге, жоғары оқу орнының оқытушыларына, магистранттар мен ізденушілерге, студенттерге көмекші құрал ретінде ұсынуға болады.
Зерттеу әдістері.Дипломды жазу барысында талдаудың тарихи - генетикалық (әдеби шығарманың қайнар көзін зерттейтін және шығарманың шындықпен байланысын анықтайтын) , жүйелік - құрылымдық , салыстырмалы-типологиялық әдістері , сонымен қатар ғылыми жүйелеу әдісі қолданылды.
Дипломның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан тұрады.Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымша берілді.
2.1 Әшірбек Сығай өмірі мен еңбек жолы
Әдебиет сыны -- әдебиеттану ғылымының бір саласы. Ол өмір шындығы мен әдеби шығармадағы көркем шындық арақатынасын саралап, көркем шығарманы әдеби тұрғыдан бағалайтын, әдеби дамудың ағымдағы мәселелерін талқылап, бағыт сілтеп отыратын әдеби-публицистикалық, ғылыми-эстетикалық шығармашылық түрі. Негізгі зерттеу объектісі -- көркем әдебиет, әдеби процесс. Әдеби сын - әдебиеттанудың бір бөлшегі болғанымен, өзінен де бөліп шығарған салалары аз емес. Соның бірі - театр сыны.
Театр сыны - күнделікті театр қызметін бейнелеп отыратын әдеби шығармашылықтың бір саласы. Ол сахналық өнер мен шындықтың арасындағы сан алуан байланысты қарастырып, театрдың көркемдік төжірибесін қорытады және өмірдің театр алдына қоятын міндет-талаптарын белгілеумен қатар оның басты даму тенденцияларын ашып көрсетеді. Театр сыны ең әуелі театртанумен және оның өсу дәрежесіне байланысты дамиды. Бірақ театртанудан негізгі айырмашылығы - оның қазіргі театр оқиғаларына дер кезінде, жылдам үн қосып отыруында. [1]
Театрдың сонау көне заманнан келе жатқаны бәрімізге аян. Ал театр сынын XVIII ғасырда пайда болды дейміз. XVIII және XIX ғасырлар аралығында театр сыны мен елдің қоғамдык-саяси өмірі арасындағы байланыстың нығая түскенін, алысқа бармай-ақ, өзіміз үнемі еліктейтін Ресейде, XIX ғасырда А.С.Пушкин, И. Надеждин, С.Т. Аксаков, В.Г.Белинский, А.А. Григорьев, А.Н. Баженов, В.М. Дорошевич, Н.Е. Эфрос, Л.Я.Гуревич, т.б. сыни мақалаларымен театр сынының қалыптасып, өркен жаюына елеулі еңбек сіңіргенін айтудан танбаймыз. Өзіміз ше? Қазақ театры, оның сыны қайда қалды?
Театр сыны Қазақстанда алғаш рет драматургиялық шығармаларды талдау түрінде жарық көрген. Мысалы, 1914 жылы И. Лихановтың "Манап" драмасы туралы Айқапта Сәкен Сейфуллиннің мақаласы жарияланды. Қазан төңкерісінен кейін Қазақ академиялық драма театрының құрылуы Театр сынының туып қалыптасуына, өрістеуіне жағдай жасады.
Осы сала бойынша М.Әуезов, Ж.Шанин, І.Жансүгіров, Ғ.Тоғжанов, О.Беков, Ш.Құсайынов, М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Ә.Тәжібаев, М.Иманжанов, т.б. қалам тартты. Баспасөз беттерінде қазақ театрының өткен тарихи жолы, қөрнекті сахна шеберлері және жаңа қойылған спектакльдер туралы маман - театр сыншылары (Қ.Мұхамеджанов, Қ.Қуандықов, Б.Құндақбаев, К.Нұрпейісов, Л.И.Богатенкова, Ә.Сығай, Я.Шынәсілұлы, т.б.) жазған мақалалар жарияланып, Театр сыны едәуір ілгері дами түсті. [1]
Сөзсіз, жоғарыда аталғандардың барлығы да қазақ әдебиетінің, қазақ өнерінің дамуы үшін жанын салған тұлғалар. Дегенмен, театр сыны үшін орны ерек - даусыз, Әшірбек Сығай.
Театр сыны мен Әшірбек Сығай егіз ұғым. Оны ешкім жоққа шығара алмайды. Қазақ театр өнерін насихаттауда құлашын кеңге сілтеп, парасат, білімімен ел-жұртының ыстық ықыласына бөленген Әшірбек Сығайдың шығармашылық жолына үңілетін болсақ, оның жүріп өткен жолы - бір сыдырғы өмір жолы емес, ұстаздық, сыншылық-жазушылық, буырқана қайнаған шығармашылық еңбек жолы, қосарлана атқарған қызметтер мансап тұғыры ғана емес, азаматтық кісілік болмыс биігін танытады. [2]
1965 жылы Құрманғазы атындағы консерваторияның актерлік бөліміне түсіп, 1969 жылы сол ұжымда ұстаздық қызметке қалдырылған Әшірбек Төребайұлының алғашқы сыни мақалалары алпысыншы жылдардың соңында жарық көре бастады. Өзінің сұхбаттарында әрдайым айтып отыратынындай, ол жазу өнерін 10-12 жасынан-ақ бастаған, актерлық шеберлігін мектепте жүрген кезінде-ақ көрсеткен. Көрнекті қазақ драмашысы Қалтай Мұхамеджановтың Бөлтірік бөрік астындасын орта мектеп қабырғасында қойып, ауыл артисі атанғаны жайлы Толғам атты кітабында түртіп өткен. Жүрегінің қалауымен таңдаған актерлік мамандықты дау-дамайы көп, бейнеті белшеден, рахмет-алғысы аз театр сынына арнаған Ә.Сығайдың содан бері жазған жоталы еңбектерінің театртану ғылымы үшін берері мол. Зерттеуші қаламынан Іңкәр шақ (1978) Сыр сандық (1981) Сахнаға сапар (1991), Жарнама алдындағы ой (1993), Сахна саңлақтары (1998), Театр тағлымы (2003), Толғам (2004), Талдықорған театры (2006), Ой төрінде театр (2008), Актер әлемі (2008), Таңғажайып театр (2014), Қаллеки театры (2015) атты сүбелі кітаптарымен қоса мыңға тарта мақалалар туыпты. Бұл бір ғұмыр үшін көл-көсір дүние. Егер аталмыш кітаптарды саралап табиғатына қарай топтап, ой түйер болсақ ұзақ әңгімеге кетеріміз даусыз. Театр жайлы ой керек болса, дерек керек болса, зерделі ой керек болса Әшірбектің кітабын қараңыз. Өмір - әбігерге толы. Әбігерленіп жүріп көп нәрсені аңғармаймыз елеулі оқиғалардан құр қаламыз. Кейбір өнер адамдарының айшықты ойларын жіберіп аламыз. Осы тұрғыға келгенде, ол кісінің театрға деген ерен еңбегін айту өте қиын. Сыншының қай кітабын оқысаңыз да, әр жылдарда қазақ театрларының сахнасында қойылған спектакльдерді қаз-қалпында көргендей әсерге бөленесіз. Оқып отырып, еріксіз 1942 жылы әкемтеатрда қойылған Ғабит Мүсіреповтың Ақан сері -Ақтоқты трагедиясын тамашалайсыз. Драматургтеріміздің еңбегін көресіз. Актерлардың жетістіктеріне сүйсініп, қателіктеріне күйінесіз. Режиссерлардың мүмкіндіктеріне таңдай қағасыз, немесе қалт жіберген дүниелеріне ренжисіз. Қазақ болғаныңызға бір мақтанып аласыз. Қазақстанның түрлі облыстарына сапар шегесіз, Отанымыз тұрмақ, театр ұжымымен бірге гастрольге де шығып қайтасыз. Тіпті бір кезде сахнада өзіңіз образ сомдап тұрғандай сезінесіз. Немесе орныңыздан тұра қалып шапалақ соққыңыз келген күйді басыңыздан кешіресіз. Мұның бәрі неліктен, ұғасыз ба? Әшірбектің театр сыны жанрына деген адалдығы, еңбекқорлығы, ештеңені де көзден тас қылмайтын байқағыштығы, тура сыны емес пе? Осылардың арқасында біз сезімге ерік береміз. Қиялдаймыз.
Әшірбек Сығайдың өмірі жайлы сөз қозғағанда, оның өнері еріксіз айтылады. Себебі, оның өмірі - өнері! Ол үшін театрдан өзге әдемі әлем болған жоқ! Сырласу бағдарламасындағы сұхбатында, Өмірге қайта келсеңіз не істер едіңіз? Қандай қателіктеріңізді түзетер едіңіз деген сауалға: Ештеңені түзетпес едім. Бәлкім, кейбір айтқан сындарымды қайта қарап шығармын, бірақ дәл осы мамандықты қайта таңдар едім,- деп жауап береді. Оның қуанышы да, қайғысы да, дерті мен шипасы да сөз өнері болатын.
Қас - қағым сәтте өте шығатын, құдіретті өнердің күрделі пернесін дөп басып, келер ұрпаққа мөлдіретіп жеткізу, толғаныс пен сарыла зерттеуді талап ететіні жақсы мәлім. Жоғарыда аталмыш еңбектерде қазақ театры мен драматургиясының өзекті мәселелері, театрдың алдында тұрған келелі міндеттері уақыт талабына сай асқан талғампаздықпен, жанашыр жүрекпен жан-жақты сараланған. Ол актерлық шеберліктің келелі мәселелерін де, қазақ режиссурасын да, ұлтттық драматургиямыз жайлы да жазды.
Әдебиеттің басқа салаларына қарағанда, драматургияның құрылымы күрделі, көлемі шектеулі және ол тікелей сахнамен байланысты. Небәрі алпыс-жетпіс бет аумағында, екі сағат төңірегінде алған тақырыпты ақырына дейін жеткізіп, үлкен тартыс құрып, көрерменнің есінде қалар соқталы кейіпкерлер сомдап шығу оңай міндет емес. [3, 4] Жиырма пьеса жаздыңыз делік, 20 шедевр жасау қиын ғой. Әйтеуір біреуінен шедевр жасайсың. Сол шедевр үшін тарихта қаласың. Ал тарихта қалдырушы - сыншы. Осы тұрғыдан алғанда, Әшірбек Сығайдың тарихта қалдырған драматургтері жетерлік. Әр автордың ерекшелігін аңғара біледі. Өзі атау қойғыш. Әуезовты - ұлы драматург десе, Ғабит Мүсіреповке трагедиялардың тәңірі деген атты құп көріпті. Дұрыс-ақ. Өйткені Омарханұлының да, Махмұтұлының да бұл атақтарға әден лайықты екендігін білеміз. Бірі драматургиямыздың негізін салса, енді бірі сол салынған жолды іле шала жалғастырып әкетті. Әлжапбар Әбішевтың жазу стилі мен оның жазудағы үш арнасын талдап көрсетеді. Әлжапбар Әбішев - қашанда, қай кезде болмасын өз ортасының ортақ үніне дер кезінде құлақ қойған драматург. Демек, оның драматургиясынан публицистикалық сарын іздестірмеу мүмкін емес. Бұл - Әбішев шығармашылығына ән басты қасиет. Оның бірінші арнасы: ол - қазақ драматургиясындағы жұмысшы табының сана-сезімі қалыптасар тұсы деп бейнелеуге жасалған сәтті қадам! Бұл арна Кеше мен бүгін, Тас-талқан, Жолдастар, Зауал, Достық пен махаббат пьесалары арқылы дамып отырады. Оның ішінде шахта өмірі, металлургия, ауыл шаруашылығын өркендету мәселелерін көтеріп жүрген құрыш білекті, қайсар жүректі жұмысшы бейнесін айтпай танып отырасыз. Екінші арна: ол - қоғам, мемлекет қайраткерлерімен бірге, жалпы зиялылар әлеміне суреткерлік тұрғыдан ден қою. Бұл ойымызға әр жылдар әлетінде жарық көрген Отан үшін, Мансап пен ұждан, Белгісіз батыр драмалары айғақ. Үшінші арна: ол - драматург шығармасындағы әйелдер бейнесі. Бұл ретте Лағыл, Сәуле, Нина, Зәузат, Дәмелі сынды замандас қыз-келіншектер есімдерін еске түсірмей өте алмаймыз. Драматург салған қай арнаның ізіне түсіп қарасаңыз да ар алдында есеп беру, адамгершілікке жүгіну, екіжүзділікті әшекерелеу, опасыздық әрекеттерге қарсы күресу сияқты азаматтық белгілер суреткер позициясының беріктігін аңғартып жатады. [3, 39]
Ал Тахауи Ахтановты - профессионал драматургке балайды. Балап қана қоймай, былай дәлелдейді: Ол жазған дүниелер сахнаға оңтайлы, орындаушылар талап-тілегіне ыңғайлы, режиссерлер, артистер илеуіне икемді болып келуі тегін емес. Оның әуелгі себебі - оқиғаларының шыншылдығы, шынайылығы, шымырлығы. Тақырып табуда, тануда, талғауда, оның ең қажетті тұсын түстеп, іріктеп, сұрыптап алуда драматург алдына жан салмайды. Өмірдің өз ақиқатын ортасынан ойып алып, оны өнер тілінде, сахна, театр ұғымына етене етіп жіберуі - Тахауи Ахтанов шеберлігінің негізгі кілті. Тахауи Ахтанов - қаны сорғалап тұрған, тамыры солқылдап соғып жатқан, кеудесінде жаны бар адам баласын сүлесоқ қалдырмайтын актуальды да қажетті мезеттерді зерек аңдайды. Кейіпкерлердің ішкі арбасуына, шарт-шұрт айқасуына, психологиялық тұрғыда өзара еркін ұстауына да жол ашып отыратын осы өзіміздің Тахаң. Ахтанов драмасының тілі ше! Оның сөз саптауын айтсаңызшы! Тек әншейін тіл безеген сырнауық сөз иесі ме еді ол? Жоқ! Мүлдем олай емес. Сырттай сырғытқан сұлу сөз, кісіні қасақанатамсандырар тәтті тіл Тахаң табиғатына жат еді. Сылдырақ, жылтырақ, жалтырақ интонацияға жаны қас еді. [3, 43]
Қалтай Мұхамеджанов - ә дегеннен-ақ өзінше жүрудің үлгісін жадына берік тұтқан драматуг дейді де, ол ойының себебін жайып салады: Ар мен Адам. Өтірік пен шындық. Отан мен Өмір. Қалтай шығармаларының негізгі мотивы осы төңіректе талай құбылыстардың бетін ашып жатады. Ол сонысымен де қымбат. Өзіміз күнде көріп, сағат сайын естіп-біліп жүрген елеусіз де қарапайым сәттерден публицистік шеберлік танытып, ортақ кемшіліктерді ортамыздан сылып тастап отыру - драматургтің азаматтық, суреткерлік, адамгершілік үлкен қасиеті. Тіпті, оның алғашқы пьесаларының өзінде еліктеу, солықтау сияқты модалы элементтердің ұшқыны жоқ. Иә, Қалағаң көп жазбаған. Аңдып жүріп, халық нзарына ілінген сүйекті проблемаларды сахнадан жарқ еткізу - оның негізгі әдеті еді. [3, 59-65]
Әкім Тарази - психолог қаламгер. Өйткені: Автор пішін іздеуде, өзгеріс, жаңалықтар құрастыруда үнемі алдыңғы лекте жүретін қаламгер. Прозасы бөлек. Драмасы да басқаша дедік. Күлмейтін көмедия, жыламайтын трагедия құрастыруға жаны құмар. Бәрі де керісінше. Қызық кейіпкерлер... Қиқар мінездер. Оның кейіпкерлері сөзге сараң, іші бай, тебіреніс, ұмтылысқа жақын тұрады. Өзінің ұлттық әлемін, өскен ортасын, ата-баба дәстүрін, болмыс-бітім, ажар-бояуын тек жергілікті шеңберде қарастырмай, шығармаларын барынша бүкіладамзаттық ауқымда, философиялық мазмұнда, көркемдік реалисттік бағытты нысанаға ала отырып қалам тартатын жазушының стильдік ерекшелігі қашанда оның дербес қолтаңбасын айқын танытып отырады. Стиль дегеніміз, сайып келгенде, жазушының өзі, оның мінез-құлқы, өресі, дүниетанымы емес пе? Ендеше, Таразидің жан тануда, оқиға өрбітуде, ой оздырып, қиял тербетуде өз жолы, өз жөні, өз өнегесі бар. Және де ол сан тараулы, көп қырлы ішкі ерекшеліктерімен мың құбылып жатады. Сатиралық, комедиялық, драмалық, трагедиялыққатпарлармен бірге нәзік лиризм, жылы юморы да жан тебіретпей қоймайды. Қорыта айтқанда, оның сөз етер негізгі өзегі - таза адамдық болмысты дәріптеу, сатқындыққа, күншілдікке, екіжүзділіке қарсы күресу, қоғам, ел алдындағы міндетті көтерер тұстағы адамдық ара-қатынастар, кереғар көзқарастар қақтығысын көз алдыңа бүкпесіз жайып салу. [3, 71-75]
Мұхаммедқали Хасенов - жаны жайсаң азамат, Сәкен Жүнісов - жүлдегер драматург (қазақ драматургиясының алғашқы мемлекеттік сыйлығын иемденген), Баққожа Мұқаи - бейнетқор жазушы, айта берсең көп. Бұл есімдерден өзге Садықбек Адамбеков, Бек Тоғысбаев, Аманжол Шамкенов, Сұлтанәлі Балғабаев, Нұрлан Оразалин, Роллан Сейсенбаев, Оразбек Сәрсенбаев сықылды жазушылардың ерекшеліктерін айқындайды. Кемшіліктерін де жасырмайды. Мысалы, Иран Ғайып жиі жазады. Тым жиі деуге де болады. Оның зияны да жоқ емес. Қайталау, таптаурындылық белгілері белең алуы мүмкін. Олардан өзге Оралхан Бөкейдің проблема қоюға, тартысты материал жасауға, шынайы, шыншыл кейіпкерлер сомдауға құштар екенін, Дулат Исабекұлының өз замандастарына қашан да берік екенін айтады. Ал драматургия мәселесіне байланысты қазір қырық жасқа дейінгі драматург жоқ екендігін жиі еске салады. Оны ұғынып жатқан жастар шамалы. Драматург те - артист. Шымылдық сыртында тұрған сиқыршы. Ол - сот, прокурор, адвокат, куәгер. Қысқасы, сахнада өткен қилы күреске үкім айтушы, төреші - драматургтің өзі. [3, 76-133] Сол талапты өзінің талант күшімен барын сала орындайтын драматургтер бүгінде аз. Өйткені, қазіргі драмашылар қойылым дайындықтарында отырмайды. Келмейді. Режиссерлер шақырмайды. Жаңа шығармалар жоқ. Бар болса да әлсіз. Міне, осылай шындықты ашына айтады.
Сонымен қоса ұлттық театрларымыздың даму бағыты, олардың репертуарлық саясаты, режиссерлік шешімдер мен актерлердің бейне жасаудағы ерекшеліктеріне терең үңіліп пікірлер түйіндеген. Театр драматургияға тәуелді десек те, көп ретте драматургияның да театр алдында тізе бүгер сәттері аз емес. Пьесаның режиссерлік нұсқасы, режиссердің соавторлығы деген ұғымдар осылай келген,- дейді сыншы. Театр өнерінде болып жатқан процестерді қалт жібермей зерек зердемен бақылап барып, ой қорытатын сарабдал сыншының гастрольдік сапармен келген облыстық театрлардың спектакльдеріне қатысты айтқан тұшымды ойлары да тым салмақты. Ол театрлардың қол жеткізген табыстарымен бірге, ойсырап ақсап жатқан тұстарын ащы да болса, ашып айтқан. Өнер додасының биік мәресі саналатын республикалық және халықаралық Театр фестивальдерінде оза шауып көзге түскен театрлардың бүгінгі сахна өнеріне әкелген жаңалықтары мен ізденістері зерттеуші назарынан қағыс қалмай кәсіби деңгейде сараланған. Бұған мысал ретінде, Ұлы драматург Мұхтар Әуезовтың туғанына жүз жыл толуына байланысты өткен халықаралық театр фестивалі жайлы, оның әлеуметке не берді, оза шапқан режиссер кім, ұзап шыққан қандай артистерді таныдық, мәдени оқиға боларлықтай тізгін үзген қойылымдарды көре алдық па, тың бетбұрыс, тосын шешім байқай алмасақ, ол неліктен деген секілді толғаныстарын айтсақ болады. Жауабы жоқ сұрақ, нәтижесіз іс адам баласын қажытары анық. Әшірбек өзі мен оқырманына түрлі сұрақ қояды да, ақырындап жауап бере бастайды. Фестиваль пәлендей халықаралық дәрежеде өтті десек, көрер көзге күнәһар болмақпыз. Абай трагедиясын көрсеткен жалғыз Ыстықкөл облыстық қырғыз дрма театрынан өзге сырттан қосылған өнер ұжымдары ұшырасқан жоқ. Фестивальдік шеңберге кіре алғаны, кіре алмағаны бар, мемлекетімізді мекендеп отырған орыс, неміс, ұйғыр кәріс театрларының осынау мәдени шараға шығармашылық қызығушылықпен қарап, барынша оң қабақ танытулары да жақсы нышан деуіміз керек. Жалғыз өкініш республикалық академиялық М.Ю.Лермонтов атындағы орыс драма театры мен Семей облыстық Абай атындағы қазақ театрының әуезовтік сахна сахна сайысынан тыс қалулары көңілге дық салды. Ұлттық драма өнерінің отаны, қазақ театрының тұңғыш ту тіккен жері семейліктердің өнердегі орны бөлек екендігі баршаға мәлім, ендеше бұл үнсіздікті қалай жорысақ екен? Семей театрының сол кездегі көркемдік жетекшісі Ч.Зұлқашев орталық газеттердің бірінде жергілікті мәдени шараларға байланысты Алматыға жолымыз түспеді деп ақталып жатты. Ал академиялық орыс театры сонау Украинадағы Харьков қаласында өтетін сахналық фестивальге Ваня ағай қойылымын әзірлеп жатырмыз дегенді сылтау еткен болатын. Ал ұлы драматург осы екі театрдың да қанаттанып, қалыптасуына кезінде көп күш салып, шығармашылық тұрғыда қыруар көмек көрсеткенін бұл екі ұжым қалайша ұмыта қалды екен?! [3, 9-12] Осылай өз ойын бүкпесіз айтады. Ал бұл сынды дұрыс қабылдап, оңды нәтиже көрсету - театр ұжымдарының жұмысы.
Қазақтың театр өнері туралы мәнді де мағыналы еңбектерін оқып отырсаңыз, Әшірбектің жұдырықтай жүрегі өнер деп соққанын көресіз. Театрдың түйткілдерін мінберлерде де батыл айтқан. Облыстағы, аудан - дардағы театрлардың халі мүшкіл екенін, орталықтан шалғай тұра - тындар театрдың не екенін біл - мей - - тінін Мәжілісте мәселе етіп кө - тер - - ді. Дарынды актерлар, білік - ті режиссерлардың тек Алматы мен Астанада шоғырланғанын, жыраққа барса, үй-күйсіз сенделіп кететінін айтып, театрлардың сүреңсіз жағдайын ақ жағалылардың алдына жайып салды. Театрларды талантпен қалай байытамыз деген сауалға үнемі бас қатыратын. Орта мектептің оқу бағдарламасына Қазақстанның өнері пәнін енгізу туралы бастама көтерген де Әшірбек еді. Немістер 7-сыныптан бастап оқушыларды өнер сырына қанықтырады. Яғни, өнерге жақын балалар мектеп қабырғасында жүріп-ақ осы салаға машықтана бас - тайды. Расында да, аталмыш пәнді қазақ мектептерінде неге оқытпасқа? Әшірбек кадр дайындау мәселесіндегі көп олқылықтың орнын толтыру үшін күресті.
Әшірбек Төребайұлы өнер адамдарының шығармашылық кескіндемелерін жазуға орасан зор тер төккен сыншы. Оның Сахна саңлақтары кітабында қазақ театр өнерінің майталман шеберлерінің өмірлері мен өнерлері асқан ептілікпен өрілген. Актер әлемі деп аталатын екі томдық кітап сол еңбектің заңды жалғасы іспеттес. Мұнда әр дәуірде өмір сүрген, пенделік тағдырлары әртүрлі сабақталған, дүниетанымы бір - бірімен қабыса бермейтін үлкен тұлғалардың қай-қайсын да барынша зерттеп, объективті пайымдаулар жасаған. Театр тарландарының келбетін ашуда бұрын - соңды жинақтаған деректерін сан мәрте електен өткізіп, толықтырып нақты байламдар жасауға күш салған. Алпысқа жуық сахна шеберлерінің - дәлірек айтқанда қазақ театр өнерінің көшбасшысы, режиссер Жұмат Шаниннен бастап, Қ.Қуанышбаев, С.Қожамқұлов, Қ.Жандарбеков, Қ.Бадыров, Н.Жантөрин, Ы.Ноғайбаев, Ф.Шәріпова, Ә.Молдабеков, Б.Римова, С.Майқанова тағы басқа ұлттық өнеріміздің алып бәйтеректерінің шығармашылық тағдырынан сыр шертіп, әрқайсының өзіне тән даралығы мен сахна төрінде жасаған сан - алуан бейнелерін байыппен таразылаған танымдық еңбек. Мұнда режиссер мен актер өнерінің қоғамдық маңызы, әлеуметтік-эстетикалық құндылығы, қазақ театрының даму үрдісі туралы толғақты ойлар белгілі сахна саңлақтарының өмірі мен шығармашылық жолдарымен сабақтастырыла баяндалған. Портреттік бейне жасаудағы шеберлігін төменнен қарасаңыз болады. Ол - жеке тақырып, бөлек әлем.
Адамгершілік Алла алдындағы парызым, мейірім-шапағат-тіршіліктегі қарызым деп, ізгілікті жанына жалау еткен ұстаздың өмірлік ұстанымы - әрқашан да адал болу, шындықты айту. Өнерде де өз кәсібіңе адал болғаның жөн. Өнерде күнделікті өзіңді өзің қайрап, арам терін алған тұлпардай сылынып отырмасаң, қарайып-қажып алысқа бара алмасың анық - дейді, өнерінің өрісін ұстаздық ұлағатпен ұштастырған профессор Әшірбек Сығай.
Тәңір берген талантын қаламгерлікпен ұштастырып, театрдың азапты жүгін көтерген Әшірбек Төребайұлы өзінің болмыс-табиғатына тура келмейтін тіршілік иелерін айналып өтіп, үлкен болсын, кіші болсын еңбекқор, пейілі таза жандармен тіл табысқанды қош көреді. Міне, әркімнің пір тұтатын, өзіне асыл діңгек санайтын адамы болса, Әшекең біз үшін сондай тұлға. Ол тек бізге ғана емес, жалпы өнер сүйер жандарға, өзінің соңынан ерген ізбасарларына сәулелі нұрын сарқып беріп жүрген аса шұғылалы жан. Ол кісінің бойындағы парасаттылығы, әр нәрсені тереңнен ойлайтын дегдар тектілігі, өз маңайына шуақ төгіп жүретін мейірімділігі өзіне, оған әр кездескен пенденің жүрегіне жанды сезімдер тудыра жөнелетін ғажайып күйге жетелейді. Ұстаздық борышын кіршіксіз атқарып қана қоймай, соңынан артық сөз ертпей, атағына нұқсан келтірмей тынымсыз еңбек еткені, биік адамшылықты діттегені - бәрімізге үлгі боларлық жайт. Әшірбек Сығайдың көргені көп, білгені берекелі. Шәкірттері үшін бұл баға жетпес үлкен қазына! Әркімнің осындай үлгі алып, өнеге тұтатын, өз өміріне құнар беріп, жарқын арманға жетелейтін шамшырақ арнасы болса - ол құт емей, бақыт емей немене?! [4]
Өнер саласында оқитын жоғары оқу орындарына Қазақ театрының тарихы пәні бойынша арнайы оқулықтар жазылған жоқ. Соған байланысты ұлттық театр өнерінің бүгінгі жүрек соғысынан хабардар беретін кез-келген еңбекті жұртшылықтың асыға күтетіні рас. Ал сахна өнерінің тыныс-тіршілігін жіті қадағалап, ерінбей жалықпай кітапқа айналдырып отырған Әшірбек Төребайұлы соңғы жылдары 5-6 кітап жазып үлгіріпті. Бұл айтуға жеңіл болғанымен де, көз майыңды таусатын бейнетті жұмыс екенін жақсы білеміз. Осы тұста Республикамыздағы өнер ордаларының көпшілігі сыншының кітаптарын энциклопедиядай пайдаланып келе жатқандығын да айта кеткен орынды.
Сыншы қаламыннан туған кез - келген еңбек белгілі бір теориялық дайындығы бар ғылыми ортаға ғана емес, театр өнерінен мағлұмат алуға құштар көпшілік оқырмандарға арналған. Ойы алғыр, қаламы жүрдек сыншы ғылыми стильден гөрі, оқығанда көз ала алмайтындай көрікті тілмен көмкеріп, аса динамикалы, поэтикалық рухта жазады. Содан болар оның кітаптары оқырманын бірден баурап, театр өнерінің сиқырлы әлеміне қызықтырып әкетеді.
Әшірбек Сығай - ең алдымен театрды ардың ісі деп түсініп, оны жан-тәнімен сүйеді. Сондай-ақ, театр сыны бастан аяқ мінсіз суреттелер жаттанды қағида емес, сын саласында даулы, айтыс тудыратын пікір таластары болуы заңды. Сын - процесс. Яғни, сынның өзі де тезге түсіп, жүре түзелетін, үздіге жетілетін құбылыс. Осының бәрін жіті ескеріп, есте тұтқан сыншы аға әділ сынның әлсіз тартып, кенже қалғанын қаламайды. Сол үшін де кеткен кемшіліктердің орнын толтырып, сахна өнерінің қол жеткен жетістіктерін ұдайы жазып келеді.
Ә.Сығай пьесаларды тәржімалауға да ат салысқан қаламгер. Оның жатық та, көркем тілмен аударған Ж.Б.Мольердің Еріксіз үйлену, К.Гольдонидің Күлкілі оқиға, О.Иоселианидің Арбаның ізімен, Ш.Роквидің Мазасыз әжей, В.Ежовтың Бұлбұлдар түні, А.Шайкевичтің Әлем алақанымызда, Б.Жәкиевтің Жүрейік жүрек ауыртпай пьесалары республика театрларының репертуарынан берік орын алған. Таяуда ғана өзі арнап кітап жазған Қаллеки театры Әшірбектің аударуындағы В.Ежовтың Бұлбұлдар түні пьесасын сахналады. Тек Астана халқын емес, оңтүстік астанамыздағы Мұхтар Әуезов атындағы қазақ мемлекеттік академиялық драма театрына гастрольдік сапармен келіп, Алматы жұртшылығын да сүйсіндіріп кетті. Әрине, бұл жерде режиссер мен актерларлың еңбегі ерен. Дегенмен, Ежовты қазақша сайратқан Әшірбектің де шеберлігі таңдай қақтырарлық.
Театр әлеміндегі көп құбылысты зерек көңілмен көріп, қалам сиясымен үнсіз сырласқан оның сыни шығармалары үздік үлгілер қатарында. Үнемі үйрену, тынымсыз іздену, өздігінен білім алу, өнерге қатысты сан мәселелер сырына үңілу - Әшірбек Сығайдың сыншылық бағытын айқындай түседі, ол қазақ театрының жалынды жыршысы болуға берік бел байлаған жанкешті азамат. Әдебиетке таза жүрекпен келу керек. Ол ластықты көтермейді. Әшекеңнің алғыр ойы, өткір тілі, маңызды тың дүниелерге толассыз үн қатып отыруы - оның батыл сыншы атануына жол ашты. Театрға табан тіреген хас шеберлердің талантын шыңдай түсетін, негізгі шарты - әділ сын. Алланың хақ жолында шындыққа негізделген, тасқынды өткір ойымен орынды сөйлеген сыншы Әшірбек Сығай деп ашық айта аламыз. Әшірбек Төребайұлының өзіне тән бір ерекшелігі спектакльдердің алғашқы премьерасынан кейін-ақ бірден баспасөз, радио мен теледидар арқылы сұхбаттар беріп пікірін ашық білдіретіндігі. Бұл екінің бірінің қолынан келе қалатын оңай шаруа емес. Бұған сыншыға тән сұңғылалық пен өткірлік, аналитикалық ақыл - ой ғана емес, жақсы мен жаманды саралап әділ бағасын бере білетін турашылдық керек. Бұл барлық сыншыға қажетті бірден - бір қасиет. Әділетсіз сын айтсаң, оның қарымта жауабы болады. Ондай пікірлерді біз баспасөз бетінен, немесе өзгенің аузынан естіген емеспіз. Себебі, Әшірбек Сығай байқап әрі дәл айтады. Сынның өз қағидаларын қатаң ұстанады. Яғни, қия тартпайды, обал жасамайды, біреуден өш алу үшін немесе біреуді жасыту үшін сын айтпайды. Жылт еткен талант ұшқынын дәл танып, театрдың тамыр соғысын тура басып ашық та, боямасыз жазу принципшілдікті талап етеді. Театр сынына алғаш араласқан кезінен бастап осы принципті ұстанған Ә.Сығайды кезінде біреу ұнатқан шығар, біреу ұнатпаған шығар, бірақ сыншының алған бетінен тайған сәтін көрген емеспіз. Көркемдік сапасы төмен, көрермендердің эстетикалық талғамына жауап бере алмайтын талай спектакльдердің сахнаға қойылуына үзілді - кесілді қарсы шығып, тоқтатып тастаған кездері де болған. Мұның бәрі айналып келгенде Ә.Сығайдың өнерге, театр сынына деген адалдығын танытады.
Театр сыны - өте ауыр мамандық. Өйткені, ол әрқашан шындықты айтады. Сынды кім жақтырсын? Кім-кімнің болса да кемшілігін айтып бетіне бассаң намысына тиерің хақ. Әркімнің өз шындығы бар. Бірақ сын деген кеткен қатенің орнын толтыру үшін айтылмай ма? Сын деген өткір. Қалай майлап берсең де, сын деген кісінің көңіліне келеді. Қалай бояп-сырласаң да, әрлеп-әспеттеп берсең де, бәрібір, сынның аты - сын. Сынға актердың актеры, режиссердың режиссеры, драматургтың драматургы шыдайды. Сынға шыдау, сынды дұрыс көтері білу, одан нәтиже шығару деген бар.
Театр - ұлттың көрінісі. Театрына қарап, сол елді танисыз. Енді, театртанушы болу үшін өз ұлтыңды қалай сүюің қажет екенін ұққан боларсыз? Ұлтыңды шексіз сүймей - театрдың маңына да жолай алмайсың! Міне, театрдың құдіреті... Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын дейді қазақ. Әшірбек нағыз патриот. Қазағын әркез ойынан шығармаған ер. Заң газетіне берген сұхбатында: Ұлт мәселесіне келгенде жанымды аямаймын. Ұлт мәселесіне пайдалы нәрсеге орнымнан ұшып тұрып қол соғамын, ал, ұлт мәселесіне кішкене нұсқан келетін тұста ол кім болса ол болсын, қарсы шығамын. ,-дейді. [5] Ұлтты сүю деген не?! Оны кім қалай түсінеді? Түсіне алдыңыз ба? Сыр-сұхбат деген Қазақстан теарнасының бағдарламасында оның жасөспірімдерге айтқан ақылына қалай сүйсінбейсіз? Қазақ халқының мүддесі - күндіз-түні ойларыңда жүрсін! Біз аз халықпыз. Соның нағыз жанашыры болыңдар! [6] Ұлтын сүймеген адамнан оындай сөздер шыға ма?
От ауызды, орақ тілді сыншы тек театр төңірегімен шектеліп қалмай ел өміріндегі мәдени іс - шараларға да белсене араласып үлкен жұмыстар тындырды. Ол жетпіске жуық Сахна, Сахна саңылақтары атты телехабарлардың, сол сияқты соңғы жылдары Хабар телеарнасындағы Жансарай атты хабардың авторы әрі жүргізушісі болды. Осы тұста Қазақстанның еңбек сіңірген артисі, профессор Есмұхан Обаевтың сыншы жайындағы қысқаша естелігін ортаға тастасақ, былай делінеді: Әшірбек Сығайдың Хабар арнасымен бірлесіп қолға алған Жансарай атты жобасы да түптеп келгенде қазақ өнерін өрістету мақсатын көздеген еді. Бағдарлама барысында ол қазақ әдебиетіндегі, мәдениет пен өнердегі айтулы тұлға - лармен сұхбаттасты. Драматургия мен режиссураның сан тараулы проблемаларын көтерді. Телевизия мен баспасөзде болсын, сахна мен мінберлерде болсын, ол ылғи мемлекеттік маңызы бар мәселелерге үн қосты. Толағай түйткілдер жұ - дыр - ықтай жүрекке салмақ салмай қоймады. Жүрегінің сырқаты асқынған соң, Әшірбек Астанаға барып ота жасатты. Сын сағатта дос-жараны қасында болдық. Ота - дан кейін есін жия салып: Еске, дәрігерден қанша өмірім қалғанын сұрашы, - деді. Әзіл-қалжыңды араластырып: Денсаулығы қалай? 10 жылға шыдай ма?, - дедім дәрігерге. 10 жылыңыз не, бұл кісіні одан да ұзақ ғұмыр күтіп тұр, - деп сендірді. Өзі де, біз де оның енді қайтіп ауруханаға жоламайтынына сендік. Содан бері жүрекке зардабы тимесін деп айқай-шу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ӨТЕГЕНОВА ПЕРИЗАТ
ӘШІРБЕК СЫҒАЙ - СЫНШЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5B020500 - Филология: қазақ тілі мамандығы
Алматы, 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
_____________ 2015 жыл
Қазақ әдебиетінің тарихы
және теориясы кафедрасының
меңгерушісі ,ф.ғ.д.,профессор ___________________ А.Темірболат
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ӘШІРБЕК СЫҒАЙ - СЫНШЫ
5B020500 - Филология : қазақ тілі мамандығы
Орындаған 4- курс студенті:__________________ П.О.Өтегенова
Ғылыми жетекшісі: __________________ К.С.Ахмет
Филол.ғ.д.,доцент
Норма бақылаушы: __________________ Е.М.Солтанаева
Филол.ғ.к.,аға оқытушы
Алматы, 2015
МАЗМҰНЫ
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
І. Тарау: ӨНЕР ЖӘНЕ ӨМІР САХНАСЫ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
0.1 Әшірбек Сығай өмірі мен еңбек жолы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
1.2 Театр саңлақтары мен сыншы сынының сыр-сымбаты. . . . . . . . . .19
ІІ. Тарау: ТЕАТРТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ТҰЛҒАЛАР КЕЛБЕТІ 28
2.1 Қазақ сахна өнерінің қалыптасу тарихы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.2 Тәуелсіздікке дейінгі қазақ сахна өнерінің келбеті және бүгінгі
театр. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
ҚОРЫТЫНДЫ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
КІРІСПЕ
Қазақ болған соң шығар, өзімізден үлкеннің ақылын тыңдағымыз келіп тұрады. Сенен жасы үлкен бе, демек саған қарағанда оның көргені көп. Сол табиғи заңдылықты іштей мойындап, байқа дегенінен сақтанып, абай бол дегенінен қорғанасың.
...Сабақ кестесіне жаңа пән мен мұғалім енсе, ақырзаман келгендей абдырау еріншек студенттердің әдеті емес пе? Негізгі сабақтар құрамына сын деген қосылыпты. Ол не пәле тағы? Ал дәріс оқушы Күләш Ахмет. Бұл кім? (Ақын апамызбен шатастырғандар да болды, шыны керек)
Осы сұрақтарға жауап алу үшін әлгі үлкендерге жүгінбек болдық. Жасырмайын, жауап мынадай: 1) ұлдар: Ондай ұстаз жоқ! Қайталанбас тұлға, 2) қыздар: Құрысын, құтылғанымызға шүкір. Қайсысының айтқаны шындыққа саяды? Азаматтардың бейнелеуінше жомарт та, нәзік жандылар көңілінде сараң болып сақталыпты (баға қою жағынан).
Сонымен, жоғарғы курстардың сақтандыруы бойынша алғашқы дәріске ұзын көйлегімізді киіп, өмірде жиналмаған шашымызды түйіп бардық. Апайымыз аудиторияға кірді. Орнымыздан тұрдық. Сабақ басталды...
Сабақ аяқталды. Орнымыздан тұрдық. Апайымыз аудитроиядан шықты. Сұрақтарымызға шын жауап табылды. Біреуді танып-білу үшін ол адам жайлы пікірлер жинастырып қажет емес екенін ұқтық. Елу минут. Сол елу минутта бойымыздағы бар қорқыныш жермен жексен болды. Баға әдірем қалсын, тек сабаққа қатыссам болды деген сезім биледі бойымды. Сын дегеннің не екенін білдік. Сыншы деген кім екенін ұқтық. Сыншының қанша түрі бар екенінен, ол қай уақытта пайда болатынынан хабардар болдық. Мұны не үшін айтып отыр дейсіздер ғой. Дипломдық жұмысыма сын тақырыбын таңдап алуыма Күләш Ахметтің тікелей қатысы болғандықтан. Бұл ешқандай да мақтау, жағыну емес. Менің шын шәкірттік сезімімнен туған сөздер. Дүниеде жек көргеніңді мақтаудан өзге не қорлық бар? Мен өзімді қорлыққа қимаймын, мұным - жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын дегенім.
Сөйтіп, әдебиет сынының бір жанры болып есептелетін театр сынына тап болдым. Әшірбек Сығай - сыншы. Сүйікті ұстазымнан, сүйікті тақырыбымды алып бақытқа бір бөлендім. Сол бақыттың әсерінен бе екен, сол баяғы қиялилығымнан ба, ойларымды санамда өрнектеп жүре беріппін. Орыстың жазушысы И.С.Тургенев: Қайран, жастық! Сенің құдіреттілігің - барлығын да жасай аламын деп ойлауыңда болар-ау, - деген екен. Дұрыс айтыпты. Мен асықпаппын. Өйткені, кейіпкерім өмірден өтіп кетті... Осы кезде тағы бір қателікке ұрынғанымды түсіндім. Әшірбек жайлы дерек іздегенше, оның өзімен жолығуға асығуым керек едім-ау... Өзімді Пушкиннің мысалындағы гөләйттаған шегірткедей сезіндім. Уақыттан ұтылдым. Өзіме ренжідім. Бірақ, өзіңді тастап кете алмайды екенсің. Қолымда бар дүниелерден құрастырып, ойларымды салып, Әшірбектің өзінен алып жазылған дипломымды назарларыңызға ұсынбақпын.
Жұмыстың өзектілігі. Жанр ретінде тәуелсіздікке дейін пайда болып, өзінің теориясы мен тарихын қалыптастырған кенже ғылымдардың бірі - театр сыны болып отыр. Театр сыны - күнделікті театр қызметін бейнелеп отыратын әдеби шығармашылықтың бір саласы. Ол сахналық өнер мен шындықтың арасындағы сан алуан байланысты қарастырып, театрдың көркемдік төжірибесін қорытады және өмірдің театр алдына қоятын міндет-талаптарын белгілеумен қатар оның басты даму тенденцияларын ашып көрсетеді. Театр сыны ең әуелі театртанумен және оның өсу дәрежесіне байланысты дамиды. Бірақ театртанудан негізгі айырмашылығы - оның қазіргі театр оқиғаларына дер кезінде, жылдам үн қосып отыруында.
Театрдың сонау көне заманнан келе жатқаны бәрімізге аян. Ал театр сынын XVIII ғасырда пайда болды дейміз. XVIII және XIX ғасырлар аралығында театр сыны мен елдің қоғамдык-саяси өмірі арасындағы байланыстың нығая түскенін, алысқа бармай-ақ, өзіміз үнемі еліктейтін Ресейде, XIX ғасырда А.С.Пушкин, И.Надеждин, С.Т.Аксаков, В.Г.Белинский, А.А.Григорьев, А.Н.Баженов, В.М.Дорошевич, Н.Е.Эфрос, Л.Я.Гуревич, т.б. сыни мақалаларымен Театр сынының қалыптасып, өркен жаюына елеулі еңбек сіңіргенін айтудан танбаймыз. [1] Ал өзіміздің қазақ театры ше? Өзіміздің драматургтер, режиссер, әртістеріміз ше? Қазақ сахна саңлақтарын зерттеп, олардың өмірі мен шығармашылығын қаламына арқау еткен Әшірбек Сығай еңбегі зерттеуді қажет ететін тақырыптардың бірі. Сыншының келелі еңбегін, сахна өнерінің сан салалы мамандар еңбегін бір арнаға салып, мысалдар келтіре отырып, сыншының өзіндік қолтаңбасын таныту жұмыстың басты өзектілігі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеті. Дипломның басты мақсаты Әшірбек Сығайдың жазған дүниелерінен мысал келтіре отырып, оның бас театр сыншысы екенін дәлелдеу. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер алға қойылды:
Әшірбек Сығай шығармашылығының театр сынына дейінгі бағыты мен бағдары;
Сыншының театр сынына баға берудегі өзіндік тенденциялары қандай;
Сыншының қазақ сахна өнеріне деген көзқарастарын талдау және сараптама жасау;
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесі бойынша мынадай тұжырымдар ұсынылды:
- Автордың зерттеу обьектісін жеке ала отырып, шығармашылығына жалпылай талдау жасадық.
- Сынның театр өнеріне қатысты қалай айтылу керек, қалай талдану керек деген сауалдарға ғылыми тұрғыдан жауап бердік.
- Актерлердің кәсіби шеберлігі мен атақты режиссерлеріміз сөз болды.
- Драматургтеріміздің еңбектерін атап өттік.
- Бүгінгі театрдың жетістіктері мен мәселелері хақында әңгіме өрбіттік.
- Бірнеше ұсынысымызды ортаға тастадық.
- Әшірбек Сығайдың тек театр сыншысы ғана емес, әдебиеттің де сыншысы екенін дәлелдедік.
Зерттеу жұмысының ғылыми , теориялық, әдіснамалық негіздері. Әдебиеттанушы және театртанушы ғалымдар Әбділдә Тәжібаевтың, Бағыбек Құндақбаевтың қазақ драматургиясы және театрының, сахна өнерінің қалыптасуы мен дамуын зерттеуге бағытталған еңбектері, осы мәселелер тұрғысынан зерттеулер жүргізген Әшірбек Сығайдың еңбектеріндегі талдаулар нәтижелері біздің зерттеу жұмысымызда әдістемелік бағыт- бағдар ретінде пайдаланылды.
Зерттеудің дереккөздері ретінде әдебиет теориясы, театртану ілімі, театр сыны жанры туралы шетелдік және қазақстандық теоретик ғалымдардың іргелі еңбектері, Әшірбек Сығайдың Толғам атты кітабы, сыншының өмірі мен шығармашылығына қатысты материалдар, жазушының өзі авторлық еткен кітаптарын зерттеуге арналған ғылыми еңбектер, мерзімді баспасөз материалдары пайдаланылды.
Зерттеудің нысаны: Әшірбек Сығай - сыншы
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Жұмыс нәтижелерін сахна өнерінің тарихын жазуда , жоғары оқу орнының студенттеріне театр сыны пәнінен жүргізілетін дәрістерде, сондай-ақ Әшірбек Сығайдың шығармашылығына қатысты арнайы курс оқығанда, түрлі семинарлар , факультативтер жүргізгенде пайдалануға болады. Сондай-ақ зерттеу нәтижелерін қазақ драматургиясының дамуын зерттеушілерге, жоғары оқу орнының оқытушыларына, магистранттар мен ізденушілерге, студенттерге көмекші құрал ретінде ұсынуға болады.
Зерттеу әдістері.Дипломды жазу барысында талдаудың тарихи - генетикалық (әдеби шығарманың қайнар көзін зерттейтін және шығарманың шындықпен байланысын анықтайтын) , жүйелік - құрылымдық , салыстырмалы-типологиялық әдістері , сонымен қатар ғылыми жүйелеу әдісі қолданылды.
Дипломның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан тұрады.Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымша берілді.
2.1 Әшірбек Сығай өмірі мен еңбек жолы
Әдебиет сыны -- әдебиеттану ғылымының бір саласы. Ол өмір шындығы мен әдеби шығармадағы көркем шындық арақатынасын саралап, көркем шығарманы әдеби тұрғыдан бағалайтын, әдеби дамудың ағымдағы мәселелерін талқылап, бағыт сілтеп отыратын әдеби-публицистикалық, ғылыми-эстетикалық шығармашылық түрі. Негізгі зерттеу объектісі -- көркем әдебиет, әдеби процесс. Әдеби сын - әдебиеттанудың бір бөлшегі болғанымен, өзінен де бөліп шығарған салалары аз емес. Соның бірі - театр сыны.
Театр сыны - күнделікті театр қызметін бейнелеп отыратын әдеби шығармашылықтың бір саласы. Ол сахналық өнер мен шындықтың арасындағы сан алуан байланысты қарастырып, театрдың көркемдік төжірибесін қорытады және өмірдің театр алдына қоятын міндет-талаптарын белгілеумен қатар оның басты даму тенденцияларын ашып көрсетеді. Театр сыны ең әуелі театртанумен және оның өсу дәрежесіне байланысты дамиды. Бірақ театртанудан негізгі айырмашылығы - оның қазіргі театр оқиғаларына дер кезінде, жылдам үн қосып отыруында. [1]
Театрдың сонау көне заманнан келе жатқаны бәрімізге аян. Ал театр сынын XVIII ғасырда пайда болды дейміз. XVIII және XIX ғасырлар аралығында театр сыны мен елдің қоғамдык-саяси өмірі арасындағы байланыстың нығая түскенін, алысқа бармай-ақ, өзіміз үнемі еліктейтін Ресейде, XIX ғасырда А.С.Пушкин, И. Надеждин, С.Т. Аксаков, В.Г.Белинский, А.А. Григорьев, А.Н. Баженов, В.М. Дорошевич, Н.Е. Эфрос, Л.Я.Гуревич, т.б. сыни мақалаларымен театр сынының қалыптасып, өркен жаюына елеулі еңбек сіңіргенін айтудан танбаймыз. Өзіміз ше? Қазақ театры, оның сыны қайда қалды?
Театр сыны Қазақстанда алғаш рет драматургиялық шығармаларды талдау түрінде жарық көрген. Мысалы, 1914 жылы И. Лихановтың "Манап" драмасы туралы Айқапта Сәкен Сейфуллиннің мақаласы жарияланды. Қазан төңкерісінен кейін Қазақ академиялық драма театрының құрылуы Театр сынының туып қалыптасуына, өрістеуіне жағдай жасады.
Осы сала бойынша М.Әуезов, Ж.Шанин, І.Жансүгіров, Ғ.Тоғжанов, О.Беков, Ш.Құсайынов, М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Ә.Тәжібаев, М.Иманжанов, т.б. қалам тартты. Баспасөз беттерінде қазақ театрының өткен тарихи жолы, қөрнекті сахна шеберлері және жаңа қойылған спектакльдер туралы маман - театр сыншылары (Қ.Мұхамеджанов, Қ.Қуандықов, Б.Құндақбаев, К.Нұрпейісов, Л.И.Богатенкова, Ә.Сығай, Я.Шынәсілұлы, т.б.) жазған мақалалар жарияланып, Театр сыны едәуір ілгері дами түсті. [1]
Сөзсіз, жоғарыда аталғандардың барлығы да қазақ әдебиетінің, қазақ өнерінің дамуы үшін жанын салған тұлғалар. Дегенмен, театр сыны үшін орны ерек - даусыз, Әшірбек Сығай.
Театр сыны мен Әшірбек Сығай егіз ұғым. Оны ешкім жоққа шығара алмайды. Қазақ театр өнерін насихаттауда құлашын кеңге сілтеп, парасат, білімімен ел-жұртының ыстық ықыласына бөленген Әшірбек Сығайдың шығармашылық жолына үңілетін болсақ, оның жүріп өткен жолы - бір сыдырғы өмір жолы емес, ұстаздық, сыншылық-жазушылық, буырқана қайнаған шығармашылық еңбек жолы, қосарлана атқарған қызметтер мансап тұғыры ғана емес, азаматтық кісілік болмыс биігін танытады. [2]
1965 жылы Құрманғазы атындағы консерваторияның актерлік бөліміне түсіп, 1969 жылы сол ұжымда ұстаздық қызметке қалдырылған Әшірбек Төребайұлының алғашқы сыни мақалалары алпысыншы жылдардың соңында жарық көре бастады. Өзінің сұхбаттарында әрдайым айтып отыратынындай, ол жазу өнерін 10-12 жасынан-ақ бастаған, актерлық шеберлігін мектепте жүрген кезінде-ақ көрсеткен. Көрнекті қазақ драмашысы Қалтай Мұхамеджановтың Бөлтірік бөрік астындасын орта мектеп қабырғасында қойып, ауыл артисі атанғаны жайлы Толғам атты кітабында түртіп өткен. Жүрегінің қалауымен таңдаған актерлік мамандықты дау-дамайы көп, бейнеті белшеден, рахмет-алғысы аз театр сынына арнаған Ә.Сығайдың содан бері жазған жоталы еңбектерінің театртану ғылымы үшін берері мол. Зерттеуші қаламынан Іңкәр шақ (1978) Сыр сандық (1981) Сахнаға сапар (1991), Жарнама алдындағы ой (1993), Сахна саңлақтары (1998), Театр тағлымы (2003), Толғам (2004), Талдықорған театры (2006), Ой төрінде театр (2008), Актер әлемі (2008), Таңғажайып театр (2014), Қаллеки театры (2015) атты сүбелі кітаптарымен қоса мыңға тарта мақалалар туыпты. Бұл бір ғұмыр үшін көл-көсір дүние. Егер аталмыш кітаптарды саралап табиғатына қарай топтап, ой түйер болсақ ұзақ әңгімеге кетеріміз даусыз. Театр жайлы ой керек болса, дерек керек болса, зерделі ой керек болса Әшірбектің кітабын қараңыз. Өмір - әбігерге толы. Әбігерленіп жүріп көп нәрсені аңғармаймыз елеулі оқиғалардан құр қаламыз. Кейбір өнер адамдарының айшықты ойларын жіберіп аламыз. Осы тұрғыға келгенде, ол кісінің театрға деген ерен еңбегін айту өте қиын. Сыншының қай кітабын оқысаңыз да, әр жылдарда қазақ театрларының сахнасында қойылған спектакльдерді қаз-қалпында көргендей әсерге бөленесіз. Оқып отырып, еріксіз 1942 жылы әкемтеатрда қойылған Ғабит Мүсіреповтың Ақан сері -Ақтоқты трагедиясын тамашалайсыз. Драматургтеріміздің еңбегін көресіз. Актерлардың жетістіктеріне сүйсініп, қателіктеріне күйінесіз. Режиссерлардың мүмкіндіктеріне таңдай қағасыз, немесе қалт жіберген дүниелеріне ренжисіз. Қазақ болғаныңызға бір мақтанып аласыз. Қазақстанның түрлі облыстарына сапар шегесіз, Отанымыз тұрмақ, театр ұжымымен бірге гастрольге де шығып қайтасыз. Тіпті бір кезде сахнада өзіңіз образ сомдап тұрғандай сезінесіз. Немесе орныңыздан тұра қалып шапалақ соққыңыз келген күйді басыңыздан кешіресіз. Мұның бәрі неліктен, ұғасыз ба? Әшірбектің театр сыны жанрына деген адалдығы, еңбекқорлығы, ештеңені де көзден тас қылмайтын байқағыштығы, тура сыны емес пе? Осылардың арқасында біз сезімге ерік береміз. Қиялдаймыз.
Әшірбек Сығайдың өмірі жайлы сөз қозғағанда, оның өнері еріксіз айтылады. Себебі, оның өмірі - өнері! Ол үшін театрдан өзге әдемі әлем болған жоқ! Сырласу бағдарламасындағы сұхбатында, Өмірге қайта келсеңіз не істер едіңіз? Қандай қателіктеріңізді түзетер едіңіз деген сауалға: Ештеңені түзетпес едім. Бәлкім, кейбір айтқан сындарымды қайта қарап шығармын, бірақ дәл осы мамандықты қайта таңдар едім,- деп жауап береді. Оның қуанышы да, қайғысы да, дерті мен шипасы да сөз өнері болатын.
Қас - қағым сәтте өте шығатын, құдіретті өнердің күрделі пернесін дөп басып, келер ұрпаққа мөлдіретіп жеткізу, толғаныс пен сарыла зерттеуді талап ететіні жақсы мәлім. Жоғарыда аталмыш еңбектерде қазақ театры мен драматургиясының өзекті мәселелері, театрдың алдында тұрған келелі міндеттері уақыт талабына сай асқан талғампаздықпен, жанашыр жүрекпен жан-жақты сараланған. Ол актерлық шеберліктің келелі мәселелерін де, қазақ режиссурасын да, ұлтттық драматургиямыз жайлы да жазды.
Әдебиеттің басқа салаларына қарағанда, драматургияның құрылымы күрделі, көлемі шектеулі және ол тікелей сахнамен байланысты. Небәрі алпыс-жетпіс бет аумағында, екі сағат төңірегінде алған тақырыпты ақырына дейін жеткізіп, үлкен тартыс құрып, көрерменнің есінде қалар соқталы кейіпкерлер сомдап шығу оңай міндет емес. [3, 4] Жиырма пьеса жаздыңыз делік, 20 шедевр жасау қиын ғой. Әйтеуір біреуінен шедевр жасайсың. Сол шедевр үшін тарихта қаласың. Ал тарихта қалдырушы - сыншы. Осы тұрғыдан алғанда, Әшірбек Сығайдың тарихта қалдырған драматургтері жетерлік. Әр автордың ерекшелігін аңғара біледі. Өзі атау қойғыш. Әуезовты - ұлы драматург десе, Ғабит Мүсіреповке трагедиялардың тәңірі деген атты құп көріпті. Дұрыс-ақ. Өйткені Омарханұлының да, Махмұтұлының да бұл атақтарға әден лайықты екендігін білеміз. Бірі драматургиямыздың негізін салса, енді бірі сол салынған жолды іле шала жалғастырып әкетті. Әлжапбар Әбішевтың жазу стилі мен оның жазудағы үш арнасын талдап көрсетеді. Әлжапбар Әбішев - қашанда, қай кезде болмасын өз ортасының ортақ үніне дер кезінде құлақ қойған драматург. Демек, оның драматургиясынан публицистикалық сарын іздестірмеу мүмкін емес. Бұл - Әбішев шығармашылығына ән басты қасиет. Оның бірінші арнасы: ол - қазақ драматургиясындағы жұмысшы табының сана-сезімі қалыптасар тұсы деп бейнелеуге жасалған сәтті қадам! Бұл арна Кеше мен бүгін, Тас-талқан, Жолдастар, Зауал, Достық пен махаббат пьесалары арқылы дамып отырады. Оның ішінде шахта өмірі, металлургия, ауыл шаруашылығын өркендету мәселелерін көтеріп жүрген құрыш білекті, қайсар жүректі жұмысшы бейнесін айтпай танып отырасыз. Екінші арна: ол - қоғам, мемлекет қайраткерлерімен бірге, жалпы зиялылар әлеміне суреткерлік тұрғыдан ден қою. Бұл ойымызға әр жылдар әлетінде жарық көрген Отан үшін, Мансап пен ұждан, Белгісіз батыр драмалары айғақ. Үшінші арна: ол - драматург шығармасындағы әйелдер бейнесі. Бұл ретте Лағыл, Сәуле, Нина, Зәузат, Дәмелі сынды замандас қыз-келіншектер есімдерін еске түсірмей өте алмаймыз. Драматург салған қай арнаның ізіне түсіп қарасаңыз да ар алдында есеп беру, адамгершілікке жүгіну, екіжүзділікті әшекерелеу, опасыздық әрекеттерге қарсы күресу сияқты азаматтық белгілер суреткер позициясының беріктігін аңғартып жатады. [3, 39]
Ал Тахауи Ахтановты - профессионал драматургке балайды. Балап қана қоймай, былай дәлелдейді: Ол жазған дүниелер сахнаға оңтайлы, орындаушылар талап-тілегіне ыңғайлы, режиссерлер, артистер илеуіне икемді болып келуі тегін емес. Оның әуелгі себебі - оқиғаларының шыншылдығы, шынайылығы, шымырлығы. Тақырып табуда, тануда, талғауда, оның ең қажетті тұсын түстеп, іріктеп, сұрыптап алуда драматург алдына жан салмайды. Өмірдің өз ақиқатын ортасынан ойып алып, оны өнер тілінде, сахна, театр ұғымына етене етіп жіберуі - Тахауи Ахтанов шеберлігінің негізгі кілті. Тахауи Ахтанов - қаны сорғалап тұрған, тамыры солқылдап соғып жатқан, кеудесінде жаны бар адам баласын сүлесоқ қалдырмайтын актуальды да қажетті мезеттерді зерек аңдайды. Кейіпкерлердің ішкі арбасуына, шарт-шұрт айқасуына, психологиялық тұрғыда өзара еркін ұстауына да жол ашып отыратын осы өзіміздің Тахаң. Ахтанов драмасының тілі ше! Оның сөз саптауын айтсаңызшы! Тек әншейін тіл безеген сырнауық сөз иесі ме еді ол? Жоқ! Мүлдем олай емес. Сырттай сырғытқан сұлу сөз, кісіні қасақанатамсандырар тәтті тіл Тахаң табиғатына жат еді. Сылдырақ, жылтырақ, жалтырақ интонацияға жаны қас еді. [3, 43]
Қалтай Мұхамеджанов - ә дегеннен-ақ өзінше жүрудің үлгісін жадына берік тұтқан драматуг дейді де, ол ойының себебін жайып салады: Ар мен Адам. Өтірік пен шындық. Отан мен Өмір. Қалтай шығармаларының негізгі мотивы осы төңіректе талай құбылыстардың бетін ашып жатады. Ол сонысымен де қымбат. Өзіміз күнде көріп, сағат сайын естіп-біліп жүрген елеусіз де қарапайым сәттерден публицистік шеберлік танытып, ортақ кемшіліктерді ортамыздан сылып тастап отыру - драматургтің азаматтық, суреткерлік, адамгершілік үлкен қасиеті. Тіпті, оның алғашқы пьесаларының өзінде еліктеу, солықтау сияқты модалы элементтердің ұшқыны жоқ. Иә, Қалағаң көп жазбаған. Аңдып жүріп, халық нзарына ілінген сүйекті проблемаларды сахнадан жарқ еткізу - оның негізгі әдеті еді. [3, 59-65]
Әкім Тарази - психолог қаламгер. Өйткені: Автор пішін іздеуде, өзгеріс, жаңалықтар құрастыруда үнемі алдыңғы лекте жүретін қаламгер. Прозасы бөлек. Драмасы да басқаша дедік. Күлмейтін көмедия, жыламайтын трагедия құрастыруға жаны құмар. Бәрі де керісінше. Қызық кейіпкерлер... Қиқар мінездер. Оның кейіпкерлері сөзге сараң, іші бай, тебіреніс, ұмтылысқа жақын тұрады. Өзінің ұлттық әлемін, өскен ортасын, ата-баба дәстүрін, болмыс-бітім, ажар-бояуын тек жергілікті шеңберде қарастырмай, шығармаларын барынша бүкіладамзаттық ауқымда, философиялық мазмұнда, көркемдік реалисттік бағытты нысанаға ала отырып қалам тартатын жазушының стильдік ерекшелігі қашанда оның дербес қолтаңбасын айқын танытып отырады. Стиль дегеніміз, сайып келгенде, жазушының өзі, оның мінез-құлқы, өресі, дүниетанымы емес пе? Ендеше, Таразидің жан тануда, оқиға өрбітуде, ой оздырып, қиял тербетуде өз жолы, өз жөні, өз өнегесі бар. Және де ол сан тараулы, көп қырлы ішкі ерекшеліктерімен мың құбылып жатады. Сатиралық, комедиялық, драмалық, трагедиялыққатпарлармен бірге нәзік лиризм, жылы юморы да жан тебіретпей қоймайды. Қорыта айтқанда, оның сөз етер негізгі өзегі - таза адамдық болмысты дәріптеу, сатқындыққа, күншілдікке, екіжүзділіке қарсы күресу, қоғам, ел алдындағы міндетті көтерер тұстағы адамдық ара-қатынастар, кереғар көзқарастар қақтығысын көз алдыңа бүкпесіз жайып салу. [3, 71-75]
Мұхаммедқали Хасенов - жаны жайсаң азамат, Сәкен Жүнісов - жүлдегер драматург (қазақ драматургиясының алғашқы мемлекеттік сыйлығын иемденген), Баққожа Мұқаи - бейнетқор жазушы, айта берсең көп. Бұл есімдерден өзге Садықбек Адамбеков, Бек Тоғысбаев, Аманжол Шамкенов, Сұлтанәлі Балғабаев, Нұрлан Оразалин, Роллан Сейсенбаев, Оразбек Сәрсенбаев сықылды жазушылардың ерекшеліктерін айқындайды. Кемшіліктерін де жасырмайды. Мысалы, Иран Ғайып жиі жазады. Тым жиі деуге де болады. Оның зияны да жоқ емес. Қайталау, таптаурындылық белгілері белең алуы мүмкін. Олардан өзге Оралхан Бөкейдің проблема қоюға, тартысты материал жасауға, шынайы, шыншыл кейіпкерлер сомдауға құштар екенін, Дулат Исабекұлының өз замандастарына қашан да берік екенін айтады. Ал драматургия мәселесіне байланысты қазір қырық жасқа дейінгі драматург жоқ екендігін жиі еске салады. Оны ұғынып жатқан жастар шамалы. Драматург те - артист. Шымылдық сыртында тұрған сиқыршы. Ол - сот, прокурор, адвокат, куәгер. Қысқасы, сахнада өткен қилы күреске үкім айтушы, төреші - драматургтің өзі. [3, 76-133] Сол талапты өзінің талант күшімен барын сала орындайтын драматургтер бүгінде аз. Өйткені, қазіргі драмашылар қойылым дайындықтарында отырмайды. Келмейді. Режиссерлер шақырмайды. Жаңа шығармалар жоқ. Бар болса да әлсіз. Міне, осылай шындықты ашына айтады.
Сонымен қоса ұлттық театрларымыздың даму бағыты, олардың репертуарлық саясаты, режиссерлік шешімдер мен актерлердің бейне жасаудағы ерекшеліктеріне терең үңіліп пікірлер түйіндеген. Театр драматургияға тәуелді десек те, көп ретте драматургияның да театр алдында тізе бүгер сәттері аз емес. Пьесаның режиссерлік нұсқасы, режиссердің соавторлығы деген ұғымдар осылай келген,- дейді сыншы. Театр өнерінде болып жатқан процестерді қалт жібермей зерек зердемен бақылап барып, ой қорытатын сарабдал сыншының гастрольдік сапармен келген облыстық театрлардың спектакльдеріне қатысты айтқан тұшымды ойлары да тым салмақты. Ол театрлардың қол жеткізген табыстарымен бірге, ойсырап ақсап жатқан тұстарын ащы да болса, ашып айтқан. Өнер додасының биік мәресі саналатын республикалық және халықаралық Театр фестивальдерінде оза шауып көзге түскен театрлардың бүгінгі сахна өнеріне әкелген жаңалықтары мен ізденістері зерттеуші назарынан қағыс қалмай кәсіби деңгейде сараланған. Бұған мысал ретінде, Ұлы драматург Мұхтар Әуезовтың туғанына жүз жыл толуына байланысты өткен халықаралық театр фестивалі жайлы, оның әлеуметке не берді, оза шапқан режиссер кім, ұзап шыққан қандай артистерді таныдық, мәдени оқиға боларлықтай тізгін үзген қойылымдарды көре алдық па, тың бетбұрыс, тосын шешім байқай алмасақ, ол неліктен деген секілді толғаныстарын айтсақ болады. Жауабы жоқ сұрақ, нәтижесіз іс адам баласын қажытары анық. Әшірбек өзі мен оқырманына түрлі сұрақ қояды да, ақырындап жауап бере бастайды. Фестиваль пәлендей халықаралық дәрежеде өтті десек, көрер көзге күнәһар болмақпыз. Абай трагедиясын көрсеткен жалғыз Ыстықкөл облыстық қырғыз дрма театрынан өзге сырттан қосылған өнер ұжымдары ұшырасқан жоқ. Фестивальдік шеңберге кіре алғаны, кіре алмағаны бар, мемлекетімізді мекендеп отырған орыс, неміс, ұйғыр кәріс театрларының осынау мәдени шараға шығармашылық қызығушылықпен қарап, барынша оң қабақ танытулары да жақсы нышан деуіміз керек. Жалғыз өкініш республикалық академиялық М.Ю.Лермонтов атындағы орыс драма театры мен Семей облыстық Абай атындағы қазақ театрының әуезовтік сахна сахна сайысынан тыс қалулары көңілге дық салды. Ұлттық драма өнерінің отаны, қазақ театрының тұңғыш ту тіккен жері семейліктердің өнердегі орны бөлек екендігі баршаға мәлім, ендеше бұл үнсіздікті қалай жорысақ екен? Семей театрының сол кездегі көркемдік жетекшісі Ч.Зұлқашев орталық газеттердің бірінде жергілікті мәдени шараларға байланысты Алматыға жолымыз түспеді деп ақталып жатты. Ал академиялық орыс театры сонау Украинадағы Харьков қаласында өтетін сахналық фестивальге Ваня ағай қойылымын әзірлеп жатырмыз дегенді сылтау еткен болатын. Ал ұлы драматург осы екі театрдың да қанаттанып, қалыптасуына кезінде көп күш салып, шығармашылық тұрғыда қыруар көмек көрсеткенін бұл екі ұжым қалайша ұмыта қалды екен?! [3, 9-12] Осылай өз ойын бүкпесіз айтады. Ал бұл сынды дұрыс қабылдап, оңды нәтиже көрсету - театр ұжымдарының жұмысы.
Қазақтың театр өнері туралы мәнді де мағыналы еңбектерін оқып отырсаңыз, Әшірбектің жұдырықтай жүрегі өнер деп соққанын көресіз. Театрдың түйткілдерін мінберлерде де батыл айтқан. Облыстағы, аудан - дардағы театрлардың халі мүшкіл екенін, орталықтан шалғай тұра - тындар театрдың не екенін біл - мей - - тінін Мәжілісте мәселе етіп кө - тер - - ді. Дарынды актерлар, білік - ті режиссерлардың тек Алматы мен Астанада шоғырланғанын, жыраққа барса, үй-күйсіз сенделіп кететінін айтып, театрлардың сүреңсіз жағдайын ақ жағалылардың алдына жайып салды. Театрларды талантпен қалай байытамыз деген сауалға үнемі бас қатыратын. Орта мектептің оқу бағдарламасына Қазақстанның өнері пәнін енгізу туралы бастама көтерген де Әшірбек еді. Немістер 7-сыныптан бастап оқушыларды өнер сырына қанықтырады. Яғни, өнерге жақын балалар мектеп қабырғасында жүріп-ақ осы салаға машықтана бас - тайды. Расында да, аталмыш пәнді қазақ мектептерінде неге оқытпасқа? Әшірбек кадр дайындау мәселесіндегі көп олқылықтың орнын толтыру үшін күресті.
Әшірбек Төребайұлы өнер адамдарының шығармашылық кескіндемелерін жазуға орасан зор тер төккен сыншы. Оның Сахна саңлақтары кітабында қазақ театр өнерінің майталман шеберлерінің өмірлері мен өнерлері асқан ептілікпен өрілген. Актер әлемі деп аталатын екі томдық кітап сол еңбектің заңды жалғасы іспеттес. Мұнда әр дәуірде өмір сүрген, пенделік тағдырлары әртүрлі сабақталған, дүниетанымы бір - бірімен қабыса бермейтін үлкен тұлғалардың қай-қайсын да барынша зерттеп, объективті пайымдаулар жасаған. Театр тарландарының келбетін ашуда бұрын - соңды жинақтаған деректерін сан мәрте електен өткізіп, толықтырып нақты байламдар жасауға күш салған. Алпысқа жуық сахна шеберлерінің - дәлірек айтқанда қазақ театр өнерінің көшбасшысы, режиссер Жұмат Шаниннен бастап, Қ.Қуанышбаев, С.Қожамқұлов, Қ.Жандарбеков, Қ.Бадыров, Н.Жантөрин, Ы.Ноғайбаев, Ф.Шәріпова, Ә.Молдабеков, Б.Римова, С.Майқанова тағы басқа ұлттық өнеріміздің алып бәйтеректерінің шығармашылық тағдырынан сыр шертіп, әрқайсының өзіне тән даралығы мен сахна төрінде жасаған сан - алуан бейнелерін байыппен таразылаған танымдық еңбек. Мұнда режиссер мен актер өнерінің қоғамдық маңызы, әлеуметтік-эстетикалық құндылығы, қазақ театрының даму үрдісі туралы толғақты ойлар белгілі сахна саңлақтарының өмірі мен шығармашылық жолдарымен сабақтастырыла баяндалған. Портреттік бейне жасаудағы шеберлігін төменнен қарасаңыз болады. Ол - жеке тақырып, бөлек әлем.
Адамгершілік Алла алдындағы парызым, мейірім-шапағат-тіршіліктегі қарызым деп, ізгілікті жанына жалау еткен ұстаздың өмірлік ұстанымы - әрқашан да адал болу, шындықты айту. Өнерде де өз кәсібіңе адал болғаның жөн. Өнерде күнделікті өзіңді өзің қайрап, арам терін алған тұлпардай сылынып отырмасаң, қарайып-қажып алысқа бара алмасың анық - дейді, өнерінің өрісін ұстаздық ұлағатпен ұштастырған профессор Әшірбек Сығай.
Тәңір берген талантын қаламгерлікпен ұштастырып, театрдың азапты жүгін көтерген Әшірбек Төребайұлы өзінің болмыс-табиғатына тура келмейтін тіршілік иелерін айналып өтіп, үлкен болсын, кіші болсын еңбекқор, пейілі таза жандармен тіл табысқанды қош көреді. Міне, әркімнің пір тұтатын, өзіне асыл діңгек санайтын адамы болса, Әшекең біз үшін сондай тұлға. Ол тек бізге ғана емес, жалпы өнер сүйер жандарға, өзінің соңынан ерген ізбасарларына сәулелі нұрын сарқып беріп жүрген аса шұғылалы жан. Ол кісінің бойындағы парасаттылығы, әр нәрсені тереңнен ойлайтын дегдар тектілігі, өз маңайына шуақ төгіп жүретін мейірімділігі өзіне, оған әр кездескен пенденің жүрегіне жанды сезімдер тудыра жөнелетін ғажайып күйге жетелейді. Ұстаздық борышын кіршіксіз атқарып қана қоймай, соңынан артық сөз ертпей, атағына нұқсан келтірмей тынымсыз еңбек еткені, биік адамшылықты діттегені - бәрімізге үлгі боларлық жайт. Әшірбек Сығайдың көргені көп, білгені берекелі. Шәкірттері үшін бұл баға жетпес үлкен қазына! Әркімнің осындай үлгі алып, өнеге тұтатын, өз өміріне құнар беріп, жарқын арманға жетелейтін шамшырақ арнасы болса - ол құт емей, бақыт емей немене?! [4]
Өнер саласында оқитын жоғары оқу орындарына Қазақ театрының тарихы пәні бойынша арнайы оқулықтар жазылған жоқ. Соған байланысты ұлттық театр өнерінің бүгінгі жүрек соғысынан хабардар беретін кез-келген еңбекті жұртшылықтың асыға күтетіні рас. Ал сахна өнерінің тыныс-тіршілігін жіті қадағалап, ерінбей жалықпай кітапқа айналдырып отырған Әшірбек Төребайұлы соңғы жылдары 5-6 кітап жазып үлгіріпті. Бұл айтуға жеңіл болғанымен де, көз майыңды таусатын бейнетті жұмыс екенін жақсы білеміз. Осы тұста Республикамыздағы өнер ордаларының көпшілігі сыншының кітаптарын энциклопедиядай пайдаланып келе жатқандығын да айта кеткен орынды.
Сыншы қаламыннан туған кез - келген еңбек белгілі бір теориялық дайындығы бар ғылыми ортаға ғана емес, театр өнерінен мағлұмат алуға құштар көпшілік оқырмандарға арналған. Ойы алғыр, қаламы жүрдек сыншы ғылыми стильден гөрі, оқығанда көз ала алмайтындай көрікті тілмен көмкеріп, аса динамикалы, поэтикалық рухта жазады. Содан болар оның кітаптары оқырманын бірден баурап, театр өнерінің сиқырлы әлеміне қызықтырып әкетеді.
Әшірбек Сығай - ең алдымен театрды ардың ісі деп түсініп, оны жан-тәнімен сүйеді. Сондай-ақ, театр сыны бастан аяқ мінсіз суреттелер жаттанды қағида емес, сын саласында даулы, айтыс тудыратын пікір таластары болуы заңды. Сын - процесс. Яғни, сынның өзі де тезге түсіп, жүре түзелетін, үздіге жетілетін құбылыс. Осының бәрін жіті ескеріп, есте тұтқан сыншы аға әділ сынның әлсіз тартып, кенже қалғанын қаламайды. Сол үшін де кеткен кемшіліктердің орнын толтырып, сахна өнерінің қол жеткен жетістіктерін ұдайы жазып келеді.
Ә.Сығай пьесаларды тәржімалауға да ат салысқан қаламгер. Оның жатық та, көркем тілмен аударған Ж.Б.Мольердің Еріксіз үйлену, К.Гольдонидің Күлкілі оқиға, О.Иоселианидің Арбаның ізімен, Ш.Роквидің Мазасыз әжей, В.Ежовтың Бұлбұлдар түні, А.Шайкевичтің Әлем алақанымызда, Б.Жәкиевтің Жүрейік жүрек ауыртпай пьесалары республика театрларының репертуарынан берік орын алған. Таяуда ғана өзі арнап кітап жазған Қаллеки театры Әшірбектің аударуындағы В.Ежовтың Бұлбұлдар түні пьесасын сахналады. Тек Астана халқын емес, оңтүстік астанамыздағы Мұхтар Әуезов атындағы қазақ мемлекеттік академиялық драма театрына гастрольдік сапармен келіп, Алматы жұртшылығын да сүйсіндіріп кетті. Әрине, бұл жерде режиссер мен актерларлың еңбегі ерен. Дегенмен, Ежовты қазақша сайратқан Әшірбектің де шеберлігі таңдай қақтырарлық.
Театр әлеміндегі көп құбылысты зерек көңілмен көріп, қалам сиясымен үнсіз сырласқан оның сыни шығармалары үздік үлгілер қатарында. Үнемі үйрену, тынымсыз іздену, өздігінен білім алу, өнерге қатысты сан мәселелер сырына үңілу - Әшірбек Сығайдың сыншылық бағытын айқындай түседі, ол қазақ театрының жалынды жыршысы болуға берік бел байлаған жанкешті азамат. Әдебиетке таза жүрекпен келу керек. Ол ластықты көтермейді. Әшекеңнің алғыр ойы, өткір тілі, маңызды тың дүниелерге толассыз үн қатып отыруы - оның батыл сыншы атануына жол ашты. Театрға табан тіреген хас шеберлердің талантын шыңдай түсетін, негізгі шарты - әділ сын. Алланың хақ жолында шындыққа негізделген, тасқынды өткір ойымен орынды сөйлеген сыншы Әшірбек Сығай деп ашық айта аламыз. Әшірбек Төребайұлының өзіне тән бір ерекшелігі спектакльдердің алғашқы премьерасынан кейін-ақ бірден баспасөз, радио мен теледидар арқылы сұхбаттар беріп пікірін ашық білдіретіндігі. Бұл екінің бірінің қолынан келе қалатын оңай шаруа емес. Бұған сыншыға тән сұңғылалық пен өткірлік, аналитикалық ақыл - ой ғана емес, жақсы мен жаманды саралап әділ бағасын бере білетін турашылдық керек. Бұл барлық сыншыға қажетті бірден - бір қасиет. Әділетсіз сын айтсаң, оның қарымта жауабы болады. Ондай пікірлерді біз баспасөз бетінен, немесе өзгенің аузынан естіген емеспіз. Себебі, Әшірбек Сығай байқап әрі дәл айтады. Сынның өз қағидаларын қатаң ұстанады. Яғни, қия тартпайды, обал жасамайды, біреуден өш алу үшін немесе біреуді жасыту үшін сын айтпайды. Жылт еткен талант ұшқынын дәл танып, театрдың тамыр соғысын тура басып ашық та, боямасыз жазу принципшілдікті талап етеді. Театр сынына алғаш араласқан кезінен бастап осы принципті ұстанған Ә.Сығайды кезінде біреу ұнатқан шығар, біреу ұнатпаған шығар, бірақ сыншының алған бетінен тайған сәтін көрген емеспіз. Көркемдік сапасы төмен, көрермендердің эстетикалық талғамына жауап бере алмайтын талай спектакльдердің сахнаға қойылуына үзілді - кесілді қарсы шығып, тоқтатып тастаған кездері де болған. Мұның бәрі айналып келгенде Ә.Сығайдың өнерге, театр сынына деген адалдығын танытады.
Театр сыны - өте ауыр мамандық. Өйткені, ол әрқашан шындықты айтады. Сынды кім жақтырсын? Кім-кімнің болса да кемшілігін айтып бетіне бассаң намысына тиерің хақ. Әркімнің өз шындығы бар. Бірақ сын деген кеткен қатенің орнын толтыру үшін айтылмай ма? Сын деген өткір. Қалай майлап берсең де, сын деген кісінің көңіліне келеді. Қалай бояп-сырласаң да, әрлеп-әспеттеп берсең де, бәрібір, сынның аты - сын. Сынға актердың актеры, режиссердың режиссеры, драматургтың драматургы шыдайды. Сынға шыдау, сынды дұрыс көтері білу, одан нәтиже шығару деген бар.
Театр - ұлттың көрінісі. Театрына қарап, сол елді танисыз. Енді, театртанушы болу үшін өз ұлтыңды қалай сүюің қажет екенін ұққан боларсыз? Ұлтыңды шексіз сүймей - театрдың маңына да жолай алмайсың! Міне, театрдың құдіреті... Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын дейді қазақ. Әшірбек нағыз патриот. Қазағын әркез ойынан шығармаған ер. Заң газетіне берген сұхбатында: Ұлт мәселесіне келгенде жанымды аямаймын. Ұлт мәселесіне пайдалы нәрсеге орнымнан ұшып тұрып қол соғамын, ал, ұлт мәселесіне кішкене нұсқан келетін тұста ол кім болса ол болсын, қарсы шығамын. ,-дейді. [5] Ұлтты сүю деген не?! Оны кім қалай түсінеді? Түсіне алдыңыз ба? Сыр-сұхбат деген Қазақстан теарнасының бағдарламасында оның жасөспірімдерге айтқан ақылына қалай сүйсінбейсіз? Қазақ халқының мүддесі - күндіз-түні ойларыңда жүрсін! Біз аз халықпыз. Соның нағыз жанашыры болыңдар! [6] Ұлтын сүймеген адамнан оындай сөздер шыға ма?
От ауызды, орақ тілді сыншы тек театр төңірегімен шектеліп қалмай ел өміріндегі мәдени іс - шараларға да белсене араласып үлкен жұмыстар тындырды. Ол жетпіске жуық Сахна, Сахна саңылақтары атты телехабарлардың, сол сияқты соңғы жылдары Хабар телеарнасындағы Жансарай атты хабардың авторы әрі жүргізушісі болды. Осы тұста Қазақстанның еңбек сіңірген артисі, профессор Есмұхан Обаевтың сыншы жайындағы қысқаша естелігін ортаға тастасақ, былай делінеді: Әшірбек Сығайдың Хабар арнасымен бірлесіп қолға алған Жансарай атты жобасы да түптеп келгенде қазақ өнерін өрістету мақсатын көздеген еді. Бағдарлама барысында ол қазақ әдебиетіндегі, мәдениет пен өнердегі айтулы тұлға - лармен сұхбаттасты. Драматургия мен режиссураның сан тараулы проблемаларын көтерді. Телевизия мен баспасөзде болсын, сахна мен мінберлерде болсын, ол ылғи мемлекеттік маңызы бар мәселелерге үн қосты. Толағай түйткілдер жұ - дыр - ықтай жүрекке салмақ салмай қоймады. Жүрегінің сырқаты асқынған соң, Әшірбек Астанаға барып ота жасатты. Сын сағатта дос-жараны қасында болдық. Ота - дан кейін есін жия салып: Еске, дәрігерден қанша өмірім қалғанын сұрашы, - деді. Әзіл-қалжыңды араластырып: Денсаулығы қалай? 10 жылға шыдай ма?, - дедім дәрігерге. 10 жылыңыз не, бұл кісіні одан да ұзақ ғұмыр күтіп тұр, - деп сендірді. Өзі де, біз де оның енді қайтіп ауруханаға жоламайтынына сендік. Содан бері жүрекке зардабы тимесін деп айқай-шу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz