Қазақстан мен Түркия арасындағы білім және ғылым саласындағы ынтымақтастық
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болып жарияланғаннан бергі уақыт ішінде оның әлемдік қауымдастыққа енуі іс жүзінде аяқталып, халықаралық геосаяси қатынастардағы орны мен рөлі айқындалды. Бүгінде Қазақстан Еуразия кеңістігіндегі өзінің тарихи дәнекерлік қызметін қайта жалғастырып, халықаралық аренада беделді де дәйекті бейбітшілік саясатын жүргізуде. Оған Қазақстанның халықаралық қауымдастық шеңберінде тең құқықты қарым-қатынастар орнатуымен бірге, баянды бейбітшілік саясатын қалыптастыру, мемлекетаралық шиеленістерді бәсеңдету, қазіргі Орталық Азия елдері арасындағы, әсіресе Ауғанстан мәселесіне байланысты қалыптасқан жағдайды оңдастыру, шетелдермен экономикалық және мәдени байланыстарды кеңейту жөніндегі ұсыныстары мен нақты қадамдары айқын дәлел.
Сонымен қатар отарлық және кеңестік кезеңдерде бұрмалауға ұшыраған халықтың тарихи санасын қалпына келтіру, өз мемлекеттігін сәйкестендіру аясында өтіп жатқан рухани және мәдени өрлеу барысында Қазақстан Республикасы көршілес елдермен, тарихи тамыры бір туысқан халықтармен ежелгі қарым-қатынастары мен байланыстарын жаңғыртуға да ерекше назар аударып келеді. Алыс және жақын көрші мемлекеттермен жасалатын ресми халықаралық қарым-қатынастармен қатар елдерді жақындастыратын мәдени байланыстардың да маңызы зор. Осы орайда Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени және рухани байланыстардың кеңінен дамуы кездейсоқ құбылыс емес.
Сонымен қатар отарлық және кеңестік кезеңдерде бұрмалауға ұшыраған халықтың тарихи санасын қалпына келтіру, өз мемлекеттігін сәйкестендіру аясында өтіп жатқан рухани және мәдени өрлеу барысында Қазақстан Республикасы көршілес елдермен, тарихи тамыры бір туысқан халықтармен ежелгі қарым-қатынастары мен байланыстарын жаңғыртуға да ерекше назар аударып келеді. Алыс және жақын көрші мемлекеттермен жасалатын ресми халықаралық қарым-қатынастармен қатар елдерді жақындастыратын мәдени байланыстардың да маңызы зор. Осы орайда Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени және рухани байланыстардың кеңінен дамуы кездейсоқ құбылыс емес.
1. Назарбаев Н.Ә. Нұрлы жол – болашаққа бастар жол (мемлекет басшысының Қазақстан халқына жолдауы) // Егемен қазақстан 2014, 12 қараша, -1-2 бб.
2.Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. –Алматы: Өнер, -1996. -290 б.
3.Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. –Алматы: Атамұра, 1999. -297 б.
4.Токаев К.К. Под стягом независимости. Очерки о внешней политике Казахстане. –Алматы: Білім, 1999. -736 с.
5.Токаев К.К. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации. –Алматы: АО САК, 2000. -584 с.
6.Саудабаев К. Казахстан-Турция: возрожденные отношения // Казахстан-Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. –Анкара: Билиг, 1996. -446 с. С. 15-17
7.Казахстан-Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. –Анкара: билиг, 1996. -446 с.
8.Тажутов А. Как казахи оказались в Турции. –Алматы: Сөздік-Словарь, 1998. -32 с.
9. Барманкулов М. Масс-медия: Турция-Казахстан // БМ, 1999. 11 мая.
10.Муртазалиева С. Тюрки всех стан объединяйтесь // Экспресс К.,
11.Қозыбаев М. Өркениет және ұлт. Алматы: Сөздік-Словарь, 2001. -369 б.
12.Нұрпейсов К. Алаш һәм Алаш-Орда. –Алматы: Ататек, 1995. -256 б.
13. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. –Алматы: Санат, 1995. – 368 б.
14.Мендикулова Г. Исторические судьбы казахской диаспоры: происхождение и развитие. –Алматы: Ғылым, 1997. – 264 с.
15.Есмагамбетов К.Л. Казахская диаспора: проблема этнического выживания. –Алматы: Атамұра, 1997. -24 с.
16.Алдажуманов К.С. Алдажуманов Е.К. Депортация народов преступление тоталитарного режима. –Алматы: 21 век, 1997. -16 с.
17.Алдажуманов К.С. Алдажуманов Е.К. Депортация кавказских турков в Казахстан // Казахстан за 10 лет: проблемы экономики, образования и науки. – Туркестан: МКТУ им.А.Ясави, 2001. -350 б. – С.140-143.
18.Алдажуманов К.С. Анес Г. Курдаев Т. и др. Депортированные в Казахстан народы: история и судьбы. –Алматы: Арыс-Қазақстан, 1998. -428 с.
19.Байгаринова Г.А. История взаймоотношений Казахстан и Турции в 60-90 гг. ХХ столетия. дисс на сосик. уч. ст. кан. ист. наук –Алматы, 2002. -130 с.
20.Имашова Н.Д. Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени және ғылыми қарым-қатынастар (1991-2000). Тар. ғыл. кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. -Алматы, 2002. -136 б.
21.История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Т.1. – Алматы: Атамұра, 1996. -538 с.
22.Тәбәрікұлы С. Алаш арыстары: Мәнан Тұрғынбаев. –Алматы: Қайнар, 1999. – 48 б.
23.Валиди З. Воспоминания. Москва, 1998. -467 с.
24.Шоқай М. (Горина М.) Естеліктер. –Алматы: Санат, 1997. -265 б.
25.Кемаль Мустафа. Путь новой Турции. 1919-1924. – Москва: гос. изд-во соц-экон. Литературы, 1932. – 416 с.
26.Депортированные в Казахстан народы: время и судбы. –Алматы: Арыс-Қазақстан, 1998. -428 с.
27.Годфрей Лиас. Көш. –Стамбул, 1992.
28.Будак Ф. Қазақстан: өткені, бүгіні мен ертеңі. –Анкара, 2000. -358 б.
29.Назарбаев Н.А. Хроника деятельности Президента. 01.07.1997-01.01.2000. – Астана: Елорда, 2000. – 592 с.
30.Казахстан-Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. – Анкара: Билиг, 1996. – 446 с.
31.Егемен Қазақстан. 2001, 8 қараша; Егемен Қазақстан. 2002, 21 сәуір
32.Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының ағымдағы архиві. –Алматы.
33.За заслуги перед тюркским миром // Казахстанская правда. 2001, 25 мая. № 125. – С. 1.
34.Түркі тілді мемлекеттер басшылары кеңесі // Егемен Қазақстан. 2001, 26 сәуір. №83. -1 б.
35.Туыс елдер тәжірибе алмасуды көздейді // Жас Алаш. 2001, 3 сәуір. №40. -1 б.
36.Түркі әлемі кинематографистерінің кездесуі // Түркі әлемі. 2001, қаңтар-ақпан. №1. - 1 б.
2.Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. –Алматы: Өнер, -1996. -290 б.
3.Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. –Алматы: Атамұра, 1999. -297 б.
4.Токаев К.К. Под стягом независимости. Очерки о внешней политике Казахстане. –Алматы: Білім, 1999. -736 с.
5.Токаев К.К. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации. –Алматы: АО САК, 2000. -584 с.
6.Саудабаев К. Казахстан-Турция: возрожденные отношения // Казахстан-Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. –Анкара: Билиг, 1996. -446 с. С. 15-17
7.Казахстан-Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. –Анкара: билиг, 1996. -446 с.
8.Тажутов А. Как казахи оказались в Турции. –Алматы: Сөздік-Словарь, 1998. -32 с.
9. Барманкулов М. Масс-медия: Турция-Казахстан // БМ, 1999. 11 мая.
10.Муртазалиева С. Тюрки всех стан объединяйтесь // Экспресс К.,
11.Қозыбаев М. Өркениет және ұлт. Алматы: Сөздік-Словарь, 2001. -369 б.
12.Нұрпейсов К. Алаш һәм Алаш-Орда. –Алматы: Ататек, 1995. -256 б.
13. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. –Алматы: Санат, 1995. – 368 б.
14.Мендикулова Г. Исторические судьбы казахской диаспоры: происхождение и развитие. –Алматы: Ғылым, 1997. – 264 с.
15.Есмагамбетов К.Л. Казахская диаспора: проблема этнического выживания. –Алматы: Атамұра, 1997. -24 с.
16.Алдажуманов К.С. Алдажуманов Е.К. Депортация народов преступление тоталитарного режима. –Алматы: 21 век, 1997. -16 с.
17.Алдажуманов К.С. Алдажуманов Е.К. Депортация кавказских турков в Казахстан // Казахстан за 10 лет: проблемы экономики, образования и науки. – Туркестан: МКТУ им.А.Ясави, 2001. -350 б. – С.140-143.
18.Алдажуманов К.С. Анес Г. Курдаев Т. и др. Депортированные в Казахстан народы: история и судьбы. –Алматы: Арыс-Қазақстан, 1998. -428 с.
19.Байгаринова Г.А. История взаймоотношений Казахстан и Турции в 60-90 гг. ХХ столетия. дисс на сосик. уч. ст. кан. ист. наук –Алматы, 2002. -130 с.
20.Имашова Н.Д. Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени және ғылыми қарым-қатынастар (1991-2000). Тар. ғыл. кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. -Алматы, 2002. -136 б.
21.История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Т.1. – Алматы: Атамұра, 1996. -538 с.
22.Тәбәрікұлы С. Алаш арыстары: Мәнан Тұрғынбаев. –Алматы: Қайнар, 1999. – 48 б.
23.Валиди З. Воспоминания. Москва, 1998. -467 с.
24.Шоқай М. (Горина М.) Естеліктер. –Алматы: Санат, 1997. -265 б.
25.Кемаль Мустафа. Путь новой Турции. 1919-1924. – Москва: гос. изд-во соц-экон. Литературы, 1932. – 416 с.
26.Депортированные в Казахстан народы: время и судбы. –Алматы: Арыс-Қазақстан, 1998. -428 с.
27.Годфрей Лиас. Көш. –Стамбул, 1992.
28.Будак Ф. Қазақстан: өткені, бүгіні мен ертеңі. –Анкара, 2000. -358 б.
29.Назарбаев Н.А. Хроника деятельности Президента. 01.07.1997-01.01.2000. – Астана: Елорда, 2000. – 592 с.
30.Казахстан-Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. – Анкара: Билиг, 1996. – 446 с.
31.Егемен Қазақстан. 2001, 8 қараша; Егемен Қазақстан. 2002, 21 сәуір
32.Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының ағымдағы архиві. –Алматы.
33.За заслуги перед тюркским миром // Казахстанская правда. 2001, 25 мая. № 125. – С. 1.
34.Түркі тілді мемлекеттер басшылары кеңесі // Егемен Қазақстан. 2001, 26 сәуір. №83. -1 б.
35.Туыс елдер тәжірибе алмасуды көздейді // Жас Алаш. 2001, 3 сәуір. №40. -1 б.
36.Түркі әлемі кинематографистерінің кездесуі // Түркі әлемі. 2001, қаңтар-ақпан. №1. - 1 б.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болып жарияланғаннан бергі уақыт ішінде оның әлемдік қауымдастыққа енуі іс жүзінде аяқталып, халықаралық геосаяси қатынастардағы орны мен рөлі айқындалды. Бүгінде Қазақстан Еуразия кеңістігіндегі өзінің тарихи дәнекерлік қызметін қайта жалғастырып, халықаралық аренада беделді де дәйекті бейбітшілік саясатын жүргізуде. Оған Қазақстанның халықаралық қауымдастық шеңберінде тең құқықты қарым-қатынастар орнатуымен бірге, баянды бейбітшілік саясатын қалыптастыру, мемлекетаралық шиеленістерді бәсеңдету, қазіргі Орталық Азия елдері арасындағы, әсіресе Ауғанстан мәселесіне байланысты қалыптасқан жағдайды оңдастыру, шетелдермен экономикалық және мәдени байланыстарды кеңейту жөніндегі ұсыныстары мен нақты қадамдары айқын дәлел.
Сонымен қатар отарлық және кеңестік кезеңдерде бұрмалауға ұшыраған халықтың тарихи санасын қалпына келтіру, өз мемлекеттігін сәйкестендіру аясында өтіп жатқан рухани және мәдени өрлеу барысында Қазақстан Республикасы көршілес елдермен, тарихи тамыры бір туысқан халықтармен ежелгі қарым-қатынастары мен байланыстарын жаңғыртуға да ерекше назар аударып келеді. Алыс және жақын көрші мемлекеттермен жасалатын ресми халықаралық қарым-қатынастармен қатар елдерді жақындастыратын мәдени байланыстардың да маңызы зор. Осы орайда Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени және рухани байланыстардың кеңінен дамуы кездейсоқ құбылыс емес.
Ежелден шығу тегі бір түркі халықтарының соңғы он жылдан астам уақыт ішінде өзара ынтымақтастығының нығаюы КСРО құрамынан бөлініп шыққан тәуелсіз жас мемлекеттердің әлемдік қауымдастықтағы өз орнын дәйектеуге септігін тигізуде. Қазақстанның отарлық дәуірінде, одан соң Кеңес мемлекеті құрамындағы кезеңде белгілі себептермен үзіліп қалған дәстүрлі мәдени және рухани туысқандық байланыстарының қайта жанданып, тұрақты сипат алуы бүгінгі тәуелсіз мемлекеттің дамуы үшін аса зәру мәселе. Түркия мемлекеті, шет елдердің ішінде, 1991 жылы желтоқсанда Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін бірінші болып мойындаған, дипломатиялық қарым-қатынас орнату ниетін білдірген ең тұңғыш мемлекет. Сондықтан 1990 жылдардың бас кезінде жекелеген мәдени, ғылыми байланыстардан бастау алған осы қарым-қатынастар тәуелсіздік жылдары кең өріс алып, тұрақты сипатқа ие болды.
Елбасы биылғы жылғы халыққа жолдауында: Біз тұрақтылықты бағалай білетіндігіміздің арқасында бүгінгі табыстарға жеттік. Ешкімді кемсітпей, ешкімнің тілі мен дінін мансұқтамай, барлық азаматтарға тең мүмкіндік беру арқылы тұрақтылықты нығайтып келеміз. Біздің кейінгі ұрпаққа аманаттар ең басты байлығымыз - Ел бірлігі болуы керек. Осынау жалпыұлттық құндылықты біз әрбір жастың бойына сіңіре білуге тиіспіз [1] - деп атап көрсетті.
Бүгінде Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыстардың қатарында жалпы мәдениет пен өнер, білім мен ғылым, ақпарат құралдары мен баспасөз, дңни-рухани байланыстардың екшеліп, жалпы екі ел арасындағы ресми мемлекетаралық қатынастардың құрамдас бөлігі ретінде әрқайсысы өз саласында жеке бір ағымды құрайтынын айту қажет. Алғашқы кезде бұрын үзіліп немесе тоқырап қалған дәстүрлі туысқандық байланыстарды қалпына келтіру мақсатымен жалпы мәдени байланыстар көлемінде орнатылған осы қатынастар бүгінгі ғылыми-техникалық мүмкіндіктер, нарықтық қатынастар ықпалымен әр салада нақты нәтижелермен толыға түсуде. Оған Түркия мен Қазақстан арасындағы экономикалық байланыстардың нәтижелерін мысал ретінде келтіруге болады. Ол көпшілікке мәлім. Бұл жеке зерттеуді талап ететін сала.
Тәуелсіздік алғаннан бергі уақыт ішінде осындай сипат алған қазақ-түрік мәдени байланыстарының нәтижелері мен бағыттары, келешегі мен оған кедергі боларлық проблемалар ғылыми тұрғыда байыпты зерттеуді, сараптауды қажет етеді. Отандық тарих ғылымының бүгінгі өзекті міндеттерінің қатарында шетелдермен мәдени байланыстарының барысын зерттеу кезек күттірмейтін мәселелер қатарынан орын алып отыр. Ал Қазақстан мен Түркия арасындағы білім, ғылым және мәдениет салалары бойынша ынтымақтастығының маңызы өте зор.
Тақырыптың деректік негізі. Тақырыпқа қатысты деректерге келетін болсақ ең алдымен Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени байланыстарға негіз болған мемлекетаралық ресми келісімшарттар мен құжаттар, екі мемлекет Елшіліктерінің ағымдағы есеп материалдары мен ақпарат қорларындағы деректер алынды. Сонымен қатар жекелеген ғылыми-зерттеу институттарының, оқу орындарының, мәдениет мекемелері мен ұжымдардың өзара келісімдері мен солар бойынша атқарылған жұмыс нәтижелері туралы материалдар да кеңінен пайдаланылды.
Доплом жұмысында екі ел арасындағы мәдени байланыстардан ақпарат беретін Қазақстан мен Түркияда шыққан баспасөз материалдары да пайдаланылды. Қазақстан мен Түркияның мәдениет, ақпарат және білім саласындағы министрліктері мен ведомстволары блютендерінің материалдары да жұмысқа арқау болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени байланыстарын ресми қатынастар шеңберінде баяндайтын еңбектерді атауға болады. Жалпы қазақ-түрік дәстүрлі тарихи тамырластығы туралы, Қазақстан мен Түркия арасындағы қарым-қатынастар жөнінде мемлекет және қоғам қайраткерлерінің, жеке ғалымдардың еңбектері бар. Бұл жөнінде ең алдымен Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халықаралық қатынастарға, еліміздің тарихи даму жолы мен келешек стратегиясына байланысты еңбектерін атауға болады.
Бұл еңбектерде Қазақстанның Түркия мемлекетімен ресми байланыстары, олардың ішінде дипломатиялық және экономикалық қарым-қатынастармен бірге екі елдің мәдениет саласындағы ынтымақтастығы, туысқан халықтардың ортақ тарихының бүгінгі күнмен сабақтастығы да баяндалады. Әсіресе, Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Ғасырлар тоғысында [2] және Тарих толқынында [3] атты еңбектерінің қазақ-түрік ынтымақтастығын нығайтуға, екі ел арасындағы достық қарым-қатынастарды одан әрі дамытуға қосқан үлесі зор екенін атап айтқан жөн.
Сонымен қатар Қазақстан мен Түркия арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастар шеңберінде екі ел ынтымақтастығының мәдениет саласында қалай өрбігенін, оның келешегін пайымдайтын еңбектер қатарында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы болған, сыртқы істер министрі болған Қ.К.Тоқаевтың [4], [5] еңбектері де зерттеушілер үшін өте құнды мәліметтер беретіні баршамызға белгілі. Ол кітаптарда Қазақстан мен Түркия арасындағы ресми дипломатиялық қарым-қатынастармен қатар Орталық Азия аумағындағы геосаяси мәселелер, екі ел арасындағы ресми және мәдени байланыстар да сөз болады.
Қазақстан Республикасының Түркиядағы елшілігінің қызметі, екі ел арасындағы экономикалық және мәдени байланыстар барысы туралы кезінде Қазақстанның Түркиядағы Елшісі қызметін атқарған Қ.Саудабаевтың [6] мақаласында да Қазақстан мен Түркияның мәдени қатынастарының жалпы арнасы, оларды дамытудың маңызы мен бағыттары нақты мысалдар негізінде баяндалады.
Қазақстан мен Түркияның ресми дипломатиялық қарым-қатынастарының орнауына бес жыл толуына байланысты 1996 жылы Анкарада орыс тілінде басылып шыққан Қазақстан мен Түркия: достық пен ынтымақтастыққа бес жыл атты кітапта екі ел арасындағы достық пен ынтымақтастықтың нығаюы әр қырынан баяндалады. Онда Президент Н.Ә. Назарбаевтың қазақ-түрік қатынастары туралы айтқан сөздері, Қ.К. Тоқаев пен Қ.САудабаевтың мақалалары, сондай-ақ екі ел арасындағы түрлі салалардағы қарым-қатынасты сипаттайтын негізгі құжаттардың мәтіндері берілген [7].
Сонымен бірге қазақ-түрік мәдени қатынастары жөнінде еңбек жазған авторлардың жұмыстарын да атап айтқан жөн. Бұлардың соңғылары негізінен мәдениет пен ғылым қайраткерлері және жазушы журналистер. Мысалы, А.Тажутов [8], М.Барманқұлов [9], С.Мұртазалиева [10] және басқаларының мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған мақалаларында Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени байланыстардың жеке түрлері туралы әңгіме болады. Бұл жарияланымдардың құндылығы қазақ-түрік мәдени байланыстарының нақты қай салада дамуынан, олардың қай бағытта кеңірек дамып, қандай салада әлі де болса кемшіл жатқандығын топшылап, сараптауға мүмкіндік беретіндігінде.
Қазақ халқы мен Түркия арасындағы тарихи-рухани тамырластық тұрғысында қазақ және Орта Азия республикалары халықтарының Ресей империясының отарлық саясатына қарсы қарсы ұлт-азаттық күресі ерекше орын алады. Кеңестік дәуірде бұл мәселені зерттеуге тиым салынғанымен, Түркияда осы проблемаға арналған зерттеулер, әр түрлі жарияланымдар басылып келді. Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдарынан бастап мұнда да осы мәселеге байланысты іргелі зерттеулер жарық көрді. М.Қозыбаев [11], К.Нұрпейсов [12], М.Қойгелдиев [13] еңбектерінде Алаш қозғалысы мен Түркістан автономиясының тарихы, дала өркениетінің түрік халықтары мәдениетімен сабақтастығы қарастырылып, ол да бүгінгі қазақ-түрік ғылыми-мәдени байланыстарының өзекті желісіне айналды. Бұл зерттеулерден қазақ-түрік ресми және мәдени байланыстарының кеңестік кезеңде неліктен тоқырап, қалғандығына жауап табуға болады. Себебі, Алашорда, Түркістан автономиясының тағдыры, Мұстафа Шоқай сияқты ұлт-азаттық қозғалысының аса көрнекті қайраткерлерінің өмір жолы кеңестік дәуірдегі саясат бойынша Түркиямен де тығыз байланыста қарастырылды. Ал ол кезде бұл мәселелер көпшілік оқырмен үшін жабық болатын.
Түркиядағы қазақ диаспорасының тарихы да қазақ-түрік мәдени байланыстарының аясында қарастырылып келеді. Соңғы жылдары бұл мәселе арнайы зерттеу нысанына айналып, Түркиядағы қазақ қауымы екі ел арасын байланыстырушы дәнекер рөлін атқаруда. Жалпы шетелдегі қазақ диаспорасының тарихын зерттеу шеңберінде тарихшы ғалым Г.М. Меңдіқұлованың Шетелдегі қазақ диаспорасының тарихи тағдырлары: пайда болуы және дамуы атты монографиясын ерекше атап өткен жөн. Онда басқа елдердегі қазақ диаспорасының қатарында Түркиядағы қазақ диаспорасының тарихы мен бүгінгі жағдайы да автордың тікелей сонда жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде жазылған. Автор Түркиядағы қазақтардың мәдениетіне, білім алу, әлеуметтік жағдайларына да назар аударады [14].
Қазақ диаспорасының тарихына байланысты Түркиядағы қазақтар туралы К.Л. Есмағамбетов [15] пен А.Тажутовтың кітапшаларында да құнды мәлімет бар. Қазақстанға байланысты шетелдік тарихнаманың білікті зерттеушісі К.Л. Есмағамбетовтың еңбектерінде біз зерттеп отырған мәселе бойынша жаңа деректер бар. Оның құндылығы шетелдік зерттеушілердің Қазақстан туралы жазған еңбектерін отандық тарихнамада тұңғыш рет ғылыми айналымға енгізілуінде деп тұжырымдауға болады.
Қазақстандық (отандық) тарихнаманың соңғы жылдары назар аударып келе жатқан проблемаларының бірі Қазақстандағы түрік диаспорасының тарихы мен өзіндік орны мәселесі. Кавказ түріктерінің Қазақстан мен Орта Азия республикаларына жер аударылуы, олардың бүгінгі жағдайы, көп ұлтты республика халықтары арасындағы тең құқықтық орыны Қ.С. Алдажұманов, Т.Курдаев және басқа авторлардың зерттеулеріне арқау болды [16], [17], [18]. Олардың авторлары Қазақстандағы түрік диаспорасын да, Түркиядағы қазақ қауымы сияқты екі ел достығын, мәдени қарым-қатынастарын дамытуға септігін тигізіп келе жатқан фактор ретінде қарастырады.
Қазақстан мен Түркия арасындағы нақты зерттеу Г.Ә. Байғаринованың Қазақстан мен Түркияның ХХ ғасырдың 60-90 жылдарындағы қарым-қатынасы [19] атты кандидаттық диссертациясында қарастырылды. Орыс тілінде жазылған бұл диссертацияда негізінен екі мемлекеттің саяси қарым-қатынастары, сауда-экономикалық байланыстарының дамуы, инвестиция саласындағы өзара қызметі қарастырылған.
1991-2000 жылдар аралығындағы Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени және ғылыми қарым-қатынастарға арналған Н.Д. Имашованың [20] кандитаттық диссертациясы тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардағы Қазақстан мен Түркия арасындағы қарым-қатынастардың даму тенденциялары, мәдениет, білім және ғылым саласындағы ынтымақтастықтарға жан-жақтылы ғылыми тұрғыдан талдау жасаған.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі мақсаты Қазақстан мен Түркия арасындағы білім, ғылым және мәдениет саласындағы қарым-қатынастардың маңызын ашып көрсету болып табылады. Осы мақсатты іске асыру үшін алдымызға мынадай міндеттерді қойдық.
- Қазақ-түрік байланыстарының тарихи сабақтастығына жан-жақтылы талдау жасау;
- Халықтық білім беру саласындағы ынтымақтастықтың негізгі түрлеріне және Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің құрылуының маңыздылығына ғылыми түрде тоқталу;
- Қазақстан мен Түркия арасындағы ғылыми қарым-қатынастардың әлеуеті мен қызметін ашып көрсету;
- Қазақстан мен Түркияның Түрксой ұйымы аясындағы ынтымақтастығы қызметі айқындау;
- Екі ел арасындағы театр және музыка (саз) өнері саласындағы қарым-қатынастардың дамуына талдау жасау;
- Қазақстан мен Түркия арасындағы бейнелеу өнері және киномотография саласындағы байланыстардың дамуына тоқталу.
Зерттеу жұмысының хронологиялық және территориялық шеңбері. Диплом жұмысының хронологиялық шеңберіне келетін болсақ, Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған күнінен бастап бүгінгі күнге дейінгі аралықты қамтиды. Нақтырақ айтқанда 1991 жылдан 2014 жылдар аралығын қамтиды. Террриториялық шеңбері негізінен Қазақстан Республикасы мен Түркия аумағы қамтылды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақстан Түркия арасындағы білім, ғылым және мәдениет саласындағы қарым-қатынастарды жан-жақтылы ашып көрсету болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні. Диплом жұмысында халықаралық қатынастар жүйесінде Қазақстан Республикасы мен Түркия арасындағы қарым-қатынастың маңызын ашып көрсету. Соның ішінде екі ел арасындағы мәдениет, білім, ғылым саласындағы қарым-қатынастарға баса назар аударылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Диплом жұмысының методологиялық негізін ұлттық тәуелсіздік идеологиясына сүйенген тарихилық принциптері және жалпы адамзаттық құндылықтар тұрғысынан ақиқатты зерделеу, ұлттық өркениет мүдделерін пайымдау барысында екі елдің арасындағы мәдени, білім және ғылым саласындағы байланыстарының нәтижелерін сыни тұрғыдан талдау әдістері алынды. Сонымен қатар зерттеу барысында Қазақстан мен Түркия арасындағы ресми келісімшарттармен қатар қоғамдық ұйымдар, мәдениет мекемелері, ғылыми орталықтар мен оқу орындарының өзара келісімдері негізінде іске асырылған шаралардың пәрменділігі мен дәйектілігін жинақтау, салыстыру, кемшіл түстарын айқындау, жүйелендіру және ғылыми талдау принциптері мен әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысын жазу барысында соңғы жылдары жарық көрген, жаңаша көзқараста жазылған ғылыми әдебиеттер мен баспасөз материалдары арқылы Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдениет, білім мен ғылым, рухани саладағы ынтымақтастық барысы талданып оның маңыздылығы айқындалып, салыстыра кеңінен пайдаланылып, өзіндік қортынды жасалуының өзі ғылыми жаңалық болып табылады. Атап айтқанда, Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени, білім, ғылым саласындағы қарым-қатынастары, оның маңыздылығы нақты материалдармен дәлелденіп, обективті түрде баяндалады.
Диплом жүмысының құрылымы. Дипом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, әр тараулар үші тараушадан, қортынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
І ҚАЗАҚСТАН МЕН ТҮРКИЯ АРАСЫНДАҒЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ САЛАСЫНДАҒЫ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ
1.1.Қазақ-түрік байланыстарының тарихи сабақтастығы
Қазақ-түрік байланыстары туралы Қазақстанның Ресей империясының қүрамында отарлық аймақ болған кезінде көп айтылған жоқ. Ежелгі заманда өмір сүрген тайпалар, Азияның шығыс, оңтүстік-шығыс бөлігін мекендеген ғұн тайпалары және олардың лек-легімен батысқа қарай жылжуы туралы кезінде орыс шығыстанушылары да, басқа елдің тарихшылары да зерттеп жазған болатын. Қазіргі Қазақстан территориясын мекендеген көне түркі тайпалары мен олар ұйымдастырған мемлекеттік құрылымдар туралы деректер де солардың еңбектерінен орын алды. Жалпы бүгінгі қазақ және түрік халықтарының шығу тегінің ортақ екендігі, екі халықты жақындастырудың, ынтымақтық жолында халықаралық аренада қатар қызмет еттірудің бір кепілі екендігі дау тудырмайды.
Көне заманның өзінде де осы екі халықтың этникалық және мәдени шекараларында алшақтық болмағанын зерттеушілер айқын дәлелдеп берген. Соған қарамастан Ресей империясының отарлық жағдайында сол кездегі билік жүйесі Түркияның орыс патшасы қармағындағы түркі тілдес мұсылман халықтарымен байланысына жол бермеді. Себебі халықаралық аренадағы тартыс, Қара теңіз бұғазы үшін талас, Балқан соғыстары сияқты оқиғалар мен геосаяси жағдай Ресей билігінің бұған жол бермеуіне себеп болды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің жариялануы қарсаңында екі ел арасындағы тарихи тамырлардың ортақ екендігі, ежелгі қазақ-түрік бауырластығы туралы баспасөз бетінде, ақпарат құралдарында жиі айтыла бастады. Кеңес дәуірінде түркітану (түркология) ғылымы мен Қазақстан және Орта Азияның түркі тілдес халықтарының тілі мен тарихын зерттеуші ғалымдардың еңбектері көлемінде ғана айтылып келген бұл мәселе идеологиялық себептерге байланысты Кеңес мемлекеті мен КОКП (КПСС) саясатының нәтижесінде көпшілік бұқараға насихатталған жоқ.
Мұның басты себебі түп тарихы мен мәдениеті ортақ түркі тілдес халықтардың ынтымақтасуына жол бермеуден туындаған еді. Өйткені бұл халықтар өзара жақындасып, ортақ ұлттық идеология негізінде қарым-қатынас орнататын болса, Кеңес мемлекетінің біртұтастығына, оның геосаяси жағдайына қауіп төндіретіні белгілі еді.
Қазақ-түрік қарым-қатынасына байанысты шынайы тарихи кезеңдер мен ондағы оқиғаларға үңілер болсақ, шынында да, жоғарыда айтылғандай, қазақ пен түрік халықтарының этникалық шығу тегі ежелден екі халықтың бауырлас ынтымағына негіз болды. Көне дәуірдегі Халықтардың ұлы қоныс аударуы, түрік қағандықтары, онан кейінгі Қазақстан территориясындағы тайпалық одақтар мен құрылымдар тарихытүркі тілдес халықтар үшін бүгінде ортақ мұра. Көне түркі тайпаларының Қазақстан территориясындағы тарихы, олардың қазақ халқының қалыптасуындағы орны мен рөлі жөнінде Қазақстан тарихының бұрынғы және кейінгі басылымдарында кеңінен баяндалған [21]. Көне түріктердің көне ескерткіштері, әсіресе Орхон-Енисей аймағындағы ескерткіштер мен балбал тастар кезінде әлем ғалымдарының назарын аударған болатын. Швед ғалымы Томсеннің Күлтегін ескерткіші және басқаларындағы жазбаларды зерттеп, оны оқудың кілтін табуы, онан кейінгі уақытта да түрколог ғалымдардың назарынан тыс қалған жоқ. Ал Қазақстанның тәуелсіздік жылдарында бұл ескерткіштерге өзіне лайықты мән беріліп, Күлтегін тасына жазылған мәтіннің көшірмесінің Астанадағы Л.Гумилев атындағы Еуразия университетіне қойылуында зор символикалық мән бар. Себебі ол көне түріктерден бастау алатын біздің халқымыздың тарихын, еліміздің мемлекеттілігінің қайнар көздері ежелгі замандардан бастау алатындығын дәлелдейді.
Жоғарыда қазақ-түрік байланыстарының отарлық кезеңде мешеу қалғандығын, оған жол бермеуінің себептерін қысқаша айтып өттік. Алайда қандай да бір озбыр ортарлық саясат қазақ халқының өзінің төл тарихынан, түп тамырынан айырған жоқ. Себебі Түркістан аймағы, ортақ мұсылман діні, түркі тектес халықтардың қасиетті де киелі орталығы Қожа Ахмет Яссауи кесенесі сияқты тарихи мұра әрқашан да ортақ мүддеден, ынтымақтастық ниетінен екі халықты тайдырған жоқ. Патша заманының өзінде кейбір қазақ зиялылары діни және рухани білім алу үшін Түркияда оқуға тырысты. Мысалы ХХ ғ. бас кезінде Бұқарадағы діни медресені бітірген бірнеше қазақ жастары оқуын Стамбулдағы мұсылман семинариясында жалғастырған. Сондай-ақ атақты Медресе Ғалияда оқыған қазақ жастарының ішінде де Түркияда осындай оқу бітіргендері бар. Солардың ішінде бүгінде есімдері белгілі кейбір адамдарды атап кетуге болады: олардың бірі қазіргі Ақтөбе облысы, Ырғыз ауданының 6-ауылының тұрғыны Мұқантай Сәметов Бұқарадан кейін Стамбулда діни семинарияда оқыған. Кейіннен күштеп ұжымдастыру кезінде 1930 ж. ақпанда ол әйгілі Ырғыз көтерілісін басқарып, құрбан болған. Белгілі қазақ зиялыларының ішінен 1915 ж. Медресе Ғалияны бітіріп, 1915-1917 жж. Түркиядағы Каир мұсылман рухани академиясы мен Стамбул университетінің мұғалімдік қысқа мерзімді курсын бітірген Семейлік Мәнан Тұрғанбаевты айтуға болады. М.Тұрғанбаев Алаш қозғалысына белсене қатысушы, көрнекті жазушы-публицист, журналист, қазақтың оқу-білім саласында ерекше еңбек еткен ағартушы. Ол 1937 ж. саяси қуғын-сүргін құрбаны болды [22].
1917 ж. кейінгі қазақ-түрік рухани байланыстары туралы айтатын болсақ, оның әртүрлі жолдары болғанын байқауға болады. Мысалы аса көрнекті қазақ ақындары Шәкәрім Құдайбердиевтың, Мағжан Жұмабаевтың, Міржақып Дулатовтың және сол кездегі басқа да әдебиет қайраткерлерінің түріктер мен қазақтардың бауырластығы, шығу тегі бір екендігі туралы ойлары шығармаларынан көрініп тұрады. М.Жұмабаевтың Түркістан - ер түріктің бесігі ғой, Түркістан - екі дүние есігі ғой - деуі Түркістанның, жалпы қазақ елінің Еуропа мен Азия құрылықтарының есігі екені, ер түріктердің осы жақтан қоныс аударып, жаңа жерде Осман империясы сияқты ұлы мемлекет құрғанын білдіреді.
Ал 1917 ж. дейін қазақ діни қауымы өкілдерінің Меккеге сапарында Стамбул арқылы өтуі, Түркия елі қазақ халқы үшін рухани тіректің бірі болғандығын дәлелдейді. Тіптен 1914 ж. Бірінші дүниежүзілік соғыс басталғанда Ресей империясының билік органдары өзінің ежелгі бәсекелесі әрі оңтүстік-батыстағы қарсыласы Түркияның ықпалы күшейіп кетуінен қауіптенгені, қазақ даласында бұл тұрғыда қырағылық сақтағысы келгені белгілі. Оның 1916 ж. көтерілісті күштеп басуы, Қазақстан мен Орта Азиядағы жазалау операциялары халық санасындаөшпес із қалдырғаны, оның кейіннен Түркістан (Қоқан) автономиясының құрылуында да маңызды фактор болғаны аян.
Қазақ-түрік мәдени-рухани қарым-қатынастарына ХХ ғ. бас кезінде Ресей империясының құрамындағы мұсылман халықтарыныңқозғалысы да белгілі бір дәрежеде әсер етті деуге болады. Бірінші Ресей төңкерісінің ықпалымен елде демократиялық бостандықтар (сөз бостандығы, саяси партиялар құру, әртүрлі қоғамдық қозғалыстарға қатысу еркі және басқада шаралар) жөнінде орыс императорының 1905 ж 17-қазанындағы жарлығына байланысты өріс алған мұсылман халықтарының қозғалысына қазақ қауымының өкілдері де қатысты.Ресей Мемлекеттік Думасына өткен сайлау кезінде де бұл фактор белгілі бір дәрежеде халыққа ықпал етті. Ал мұның идеялық астарында сол кездері кеңінен таралғанпанисламдық және пантюркистік ағымдардың тұрғаны белгілі. Мұның өзі Ресей билеуші топтарының бұл қозғалысқа үреймен қарауына, осман түріктерінің күшейіп кетуіне қарсы шаралар жасауына себеп болды. Қалай болғанда да, панисламизм, пантюркизм идеялары отарлық кезеңде де, Кеңес дәуірінде де реакциялық, жат идеялар қатарында саналып, онымен айыпталғандар қуғынға түсті.
1908 ж. Жас түріктер төңкерісінен кейін зайырлық қоғам негізінде осман түріктер мемлекетін біріктіру, нығайту шаралары панисламизм ағымынан бас тартып, Тұран идеясын ұсынды. Мұның да негізінде түркі тілдес халықтар мекендеген Орталық Азия тұрғындарын ортақ бір идея төңірегінде топтастыру ниеті жатқан болатын. Әрине, бұл саяси мәселеде ол кездері де, Кеңес дәуірінде де оған жол берілмейтіні аян еді. Бұл халықаралық аренада славян халықтары бірлестігінің бар екенінен, Ресей империясы сияқты алпауыт мемлекет құрамында көптеген түркі тілдес және мұсылман халықтарының өмір сүруі факторынан туындаған идея болатын.
Тарихи салыстырмалық тұрғыдан қарайтын болсақ, Түркиядағы Жас түріктер қозғалысының, олардың зайырлы қоғам құру бағдарламасындағы білім, мәдениет, рухани саладағы бағыттары қазақ зиялыларының да көзқарастарымен ұқсас екенін байқауға болады. Бұл Орта Азия жәдиттерінің де қозғалысынан көрініс тапты. Алайда Алаш қозғалысының, оның сол кездегі түркі тілдес хлықтар арасындағы азаттық қозғалысы ішінде өзінің бағдарламасындағы демократиялық ұстанымдар, өркениеттік ұмтылыс жағынан ерекше және әлдеқайда артық тұрғанын зерттеушілер дәлелдеп берді.
ХХ ғасырдың бас кезінде қалыптасқан саяси ахуал, Ресей империясының отарлық өктемдігі оның өз құрамындағы мұсылман қозғалысы ішінде тұтас Түркістан идеясын дүниеге әкелді. Бұл идея әсіресе 1917 ж. ақпан төңкерісінен кейін кең таралды. Ресей құрамындағы түркі тілдес халықтар ішіндегі азаттық қозғалыстың көрнекті басшылары Мұстафа Шоқай, Ахмет Заки Уәлиди Тоған және басқаларының бұл бағыттағы күрес жолдары бүгінгі көпшілік оқырманға аян. М.Шоқайдың 1999 ж. қазақ тілінде екі томдық шығармаларының, 1996 ж. орыс тілінде З.Уалиди естеліктерінің жариялануы бұл мәселеде көптеген мағұлмат береді. Алашорданың, Түркістан Автономиясының таратылуы, биліктің біріңғай кеңестік жүйесінің орнауы қазақ халқының да тағдырын басқа арнаға түсірді. Кеңестік Автономиялық республикасының құрылуы сол кездегі азаттық қозғалысының алдында күрес мәселесін тоқтатқан жоқ. Кеңестік жүйе жағдайында бұрынғы ресей отаршылдығының жалғасуы, 1918 ж. Қоқанда Түркістан автономиясының күшпен таратылуы ақыры соңында басмашылар (кеңестік анықтама бойынша) қозғалысын дүниеге әкелді.
Ферғанадағы бұл қозғалысқа азаттық күресінің қазақ өкілдері қатысқаны белгілі. З.Уалиди естеліктерінде қазақ Д.Әділовтың астыртын жағдайға көшкен Алаш қозғалысы атынан байланысшы болғаны айтылады [23]. Осы күрестің басшылары қатарында Энвер пашаның болуы Орта Азия халықтарының тағдырына Түркияның да селқос қалмағандығының белгісі деп айтуға болады.
Әрине, сол кездегі геосаяси жағдай Орталық Азияда әртүрлі мемлекеттердің мүддесі барекендігіне дәлел. Ұлыбритания, Франция, Түркия сияқты елдер бұрынғы кеңес мемлекетінің ықпалын шектеп, орыс төкерісінің әрі қарай басқа елдерге жайылмауына қарсы тұрды. Ал Түркістан Автономиялық республикасы, әсіресе, оның басшылары Т.Рысқұлов, Ф.Ходжаев және басқаларының орыс отаршылдығына, бұрынғы империялық өкіметке қарсы тұрғысы келген әрекеттерінен ештеңе шықпағаны белгілі. Түрік республикаларының конфедерациясын, түрік халықтарының компартиясын құру сияқты идеяларға бірден түп-тамырымен балта шабылды. Кеңестік билік түркі тілдес халықтардың бірігіп кету, ынтымақтасу қадамынан үрке қорықты. Пантюркистер айдарымен бұл ұсынысты айтушылар кейіннен саяси қуғын-сүргін құрбаны болып кетті. Сөйтіп тұтас Түркістан идеясына осылай шектеу қойылды. Ал М.Шоқай, З.Уалиди сияқты күрескерлер шетелге эмиграцияға кетуге мәжбүр болды. Түркияға барып паналаған М.Шоқай кейіннен Францияда тұрып, кеңестік түрік халықтарының азаттық күресін халықаралық деңгейге көтерді. Сол кездері ол Қазақстан мен Түркия арасындағы дәнекер рөлін де атқарды деуге болады [24].
Кеңестік дәуірде қазақ-түрік қарым-қатынастары дербес сипатта болған жоқ. Алайда бүгінгі Түркия Республикасының негізін салушы Мұстафа Кемел Ататүрік 1921 жү өзінің сыртқы және ішкі саясатында түрік мемлекетінің панисламизмге де, пантюркизмге де қызмет етпейтінін, тәуелсіз мемлекеттің ұлттық мүддесіне қызмет ететінін мәлімдеген болатын [25]. Мұстафа Кемел Ататүріктің осы бағытын мемлекеттің онан кейінгі басшылары да бұлжытпай орындап келеді.
Кеңестік дәуірдегі қарым-қатынастар негізінен мәдени-ғылым байланыстар бағытында өрбіді. Оның өзінде де Қазақстан жеке дара саясат ұстанған жоқ. КСРО мемлекетіндегі бүкілодақтық түркологтар қоғамы, КСРО Ғылым Академиясының тіл білімі және шығыстану саласындағы мамандары арасында ғана осындай байланыстар әредік болып тұрғаны мәлім. Қазақстаннан Түркиямен арадағы осындай байланысқа, негізінен, тіл білімі мамандары ғана қатысуға мүмкіндік алды.
Қазақстандық тіл білімінің көрнекті ғалымдары І.Кеңесбаевтың, Ә.Қайдаровтың, Ғ.Айдаровтың, Ә.Құрышжановтың, Ғ.Садуақасовтың, С.Аманжоловтың және басқаларының көне түрік тіліне, қазақ тілі мен бүгінгі түркі тілдес халықтардың тілдеріне байланысты зерттеулері Кеңес дәуірінде қазақ-түрік мәдени қатынастарына зор ықпал етті.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі қырғиқабақ соғыс жағдайында жалпы шетелдермен байланыстың өте шектеулі болғандығы белгілі. Сондықтан бұл мәселеде Түркияға туристік сапармен барудың өзі жоққа тән еді. Ресми түрде Мәскеу мен Ленинградтың (қазіргі Санкт-Петербург) жоғары оқу орындарындағы (ММУ-дегі Азия және Африка елдеріинститутының, Ленинград университеті Шығыстану факультетінің) түрік тілі мамандығы бойынша оқитын бірен-саран студенттері ғана Түркияда арнайы тәжірибеден өтетін. Басқадай байланыс каналдары жоқ болатын.
Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени байланыстың ерекше оқиғасы ретінде 1981 ж. Анкарада өткен Қазақ КСР-ы күндерін айтуға болады.
Онда КСРО атынан өтетін халықаралық көрме мен жәрмеңкеде сол жылы Қазақстан өзінің қол жеткен табыстарын көрсететін болды. Республика атынан барған мәдениет пен өнер қайраткерлері, ғалымдар мен оқу орындарының өкілдері бір ай бойы Қазақстан мәдениетін түрік халқына таныстырды.
Қазақстан мен Түркия арасындағы тарихи сабақтастық, байланыстар туралы айтар болсақ, екі жақты да жақындастыратын маңызды фактор - Түркиядағы қазақ диаспорасы мен Қазақстандағы түрік қауымын атаған жөн. Кезінде әртүрлі қысым мен зобалаң жылдарында шетел асып кеткен қазақ халқының өкілдері Қытайдан бүгінгі Пәкістан, Үнді елдеріне, онан Түркияға барғаны белгілі.
Түркиядағы қазақ диаспорасының қалыптасуы 1952-1954 жылдардан басталады. Мысалы 1952 ж. бастап 1958 жылға дейін Түркия мемлекетінің келісімі бойынша Бомбей арқылы 1892 адам (564 отбасы) түрік жеріне қоныс аударды [14, с. 179 ]. Түркияға қоныс аударған қазақ мигранттарына ол мемлекет тарапынан арнайы лагерь құрылып, Анадолыда біржарым жыл - екі жыл тұрғаннан соң азаматтық құқы берілді. Қоныс аударып келген қазақтарға жер берілді, тұратын баспана мәселесі шешілді. Алғашқы кезде жаңа қоныстанғандар үшін жағдай жасап, олардың белгілі бір дәрежеде адаптациядан өтуі үшін бес жылға дейін балалары міндетті әскери қызметтен босатылды.
Біртіндеп жаңа ортаға үйренген қазақ тұрғындары кәсіппен айналысуға, оқу-білім жолына түсуге мүмкіндік алды. Бүгінде Түркиядағы қазақ диаспорасы басқа елдердегідей өзінің қатарының аздығына қарамастан екі ел арасында жақсы байланыс дәнекері рөлін атқаруда.
Түркиядағы қазақтар Анадолы аймағынан біртіндеп Стамбұлға, ондағы басқа қалаларға да орналасып, батыстық өркениет негізінде кәсіппен айналысты. Олардың қатарынан шыққан біраз қазақтар Еуропада (Парижде, Копенгагенде, Ослода, Мюнхенде, Лондонда, Стокгольмде т.б. қалаларда) тұрып, оқу-білім кәсіпкерлік саласында еңбек етуде. Олар Түркия елін де өзінің отаны санайды.
Түркия елі қазақ ұлтының азаттық қозғалысына қатысқан, Кеңес дәуірінде есімдері аталмай қалған қайраткерлерінің де есімін ұмыттырған жоқ. Алаш зиялылары, Алаш азаматтары, Қазақ ұлтының көрнекті өкілдері деген айдармен М.Жұмабаев, М.Дулатов, А.Байтұрсынов және басқаларының есімдерін құрмет тұтты. 1986 ж. Түркиядағы қазақтардың мәдени-ағарту қауымдастығы (вакиф ұйымы) құрылды. Оның төрағасы болып Тоқтаубай Топлу сайланды. Ол Түркиядағы қазақтар қауымының төрағасы Дәлелханның ісін жалғастырушы болып саналады. Бұл ұйым өзінің хабаршысын шығарып тұрады.
Сондай-ақ Түркиядағы қазақтардан шыққан зиялы қауым өкілдері Кеңес заманында Еуропа елдерінде қазақ тарихы, оның ұлт-азаттық қозғалысы, қоғамдық-саяси өмірі туралы пікір таратушылар болды. Мысалы, Азаттық радиосының қазақ редакциясы 1970 жылдары негізінен Түркиядан шыққан қазақ өкілдерімен толықты. Оған Хасан Оралтай сияқты қайраткерлердің қызметін айтуға болады. 1992 ж. Қазақстанда ұйымдастырылған дүниежүзі қазақтарының тұңғыш құрылтайына әр елден, оның ішінде Түркияда тұратын қазақтарда қатысты.
Ал Қазақстанның өзін алатын болсақ, мұнда да түрік халқының қауымы бар екені жоғарыда айтылды.
Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында, атап айтсақ, 1937 ж. күзде Қазақстанға Қиыр Шығыстан мыңдаған корейлер, Кавказдың күнгей бетінен КСРО-ның шекараға жақын аудандарынан парсылар, ирандықтар, күрдтер, түріктер, ассириялықтар жер аударылған болатын. Олардың ішінде түрік ұлтының өкілдері өздерінің ұлтын Қазақстанға келген кезде әзірбайжан деп жазуға мәжбүр болды. Ал 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысы жылдары Грузия Республикасының жері жау окупациясына ұшырамаса да, онда соғыс қимылдары жүрмесе де, Түркиямен шекаралас Акалцик, Ахалкалак, Аспиндз, Адыген және Богданов аудандарында тұратын түріктер шұғыл түрде КСРО шығысына жер аударылды.
Бұл жазалау шарасы Түркияның Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Германияның одақтасы болғаны үшін Түркия соғысқа қатыспаса да Кавказ жотасының арғы жағында Кеңес Одағы тұтас бір майдан әскерін ұстауға мәжбүр болғандығынан деп түсіндірілді. Шындығында да Кеңес Одағындағы барлық түрік азаматтары басқалармен бірдей неміс фашистеріне қарсы майданға шақырылды, ерлікпен соғысты. Олардың шекара ауданына ешқандай қатер төндірген қылмыстары жоқ еді. Соған қарамастан майдан шебі батысқа қарай ойысып, КСРО шекарасына жетсе де, 1944 ж. 31 шілдеде Кавказ түріктерін күштеп көшіруге КСРО Мемлекеттік қорғаныс комитеті шешім қабылдаған. Бұл құпия қаулыда Қазақстанға 40 мың адамды орналастыруға нұсқау берілді. Сөйтіп, 1944 ж. 14 қарашада түріктер көшіріліп жатқан кезде қайтадан қол қойылған бұйрық бойынша 115 мыңнан астам адам күштеп көшіріліп, оның 27833 адамы Қазақстанның оңтүстік облыстарына орналастырылды [26].
1-кесте
Қазақстанға жер аударылған түріктердің облыстар бойынша орналасуы [26, 302 б.]
Алматы облысы
2544 отбасы
11004 адам
Жамбыл облысы
822 отбасы
3415 адам
Қызылорда облысы
373 отбасы
1826 адам
Талдықорған облысы
337 отбасы
1441 адам
Оңтүстік Қазақстан облысы
2233 отбасы
10147 адам
Барлығы:
6309 отбасы
27833 адам
Қазақстанға жер аударылып келген түріктер осындағы басқада халықтармен бірдей қиын кезеңді бастан кешірді. Соғыс ауыртпалығына қарамастан қазақ халқы мен жергілікті тұрғындар оларға қолдан келгенше жәрдем берді. Бүгінде сол қиын қыстау кезеңде жер аударып келген түрік халқының өкілдері өздерінің қазақ халқына шексіз ризашылығын білдіреді.
Қазақстанда тұратын түрік ұлтының өкілдері республика экономикасы мен мәдениетінің дамуына елеулі үлес қосты. Олардың республиканың оңтүстік аймағында ауыл шаруашылығын дамытудағы еңбегі әр кезде жоғары баға алғаны мәлім. Егер жоғарыда келтірілген мәліметтерге сүйенсек, түрік ағайындардың көпшілігі кезінде колхоздар мен совхоздарға орналастырылды. Олар мұнда Кавказ өңірінен жер өңдеу мен әртүрлі дақылдар өсірудің бай тәжірибесін ала келді.
Жалпы жер ауып келген түріктер мен олардың ұрпақтары Қазақстанда өнеркәсіп саласында датабысты еңбек етуде. Сонымен қатар олардың халыққа қызмет ету саласында (сауда, қоғамдық транспорт т.б.) атқарған қызметтері белгілі. Қазіргі нарық жағдайында олардың бұл тәжірибесі жаңа экономикалық қатынастарға тез бейімделіп, әр салада өз орнын тауыпеңбек етуге мүмкіндік берді. Түрік ағайындар арасында білім мен ғылым саласында да табысты еңбек етіп, қоғамдық өмірге белсене араласып жүрген адамдар бар. Мысалы, жас бала кезінде жер ауып келген Асылы Османқызы қазақ отбасында тәрбие алып, белгілі тіл маманы дәрежесіне жетті. Оның қазақ тілінің жанашыры ретінде атқарып жүрген қызметі бүгінде барша жұртшылыққа танылған. Тіл маманы Фадли Фазли-оглы, медицина саласындағы көрнекті дәрігер-ғалым, Алматы мемлекеттік медицина академиясының ұстаздарының бірі Тофик Курдаев сияқты интеллегенция өкілдерінің есімдерін халық жақсы біледі. Қалай болғанда да жер аударылып келген басқа да халықтар сияқты түрік бауырлар да Қазақстанның тең құқықты азаматы ретінде осында оз отанын тапты.
Қазақстандағы түрік қауымдастығының проблемаларын талқылап, жұмысына бағыт беретін ұлттық-мәдени орталық құрылған. 1992 ж. құрылған бұл орталық бүгінде Қазақстандағы 150 мыңдай адамды құрайтын түрік ағайындардың тілінің, мәдениетінің, оқу-білім саласының мәселелерімен айналысады. Алматы, Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарындағы мектептерде бастауыш кластарда түрік тілін үйрететін арнайы сабақтар ашылған. Оқулықтар осы мақсатқа Түркиядан әкелінеді. Ал Алматы облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру институтында түрік тілін оқытатын мұғалімдер үшін арнайы курс жұмыс істейді. Онда Түркиядан келген оқытушылар дәріс береді.
Қазақстандағы түріктердің ұлттық-мәдени орталығы әр облыста ашылған. Бұл орталық Қазақстан халықтары Ассамблеясының тең құқықты мүшесі. Еліміздегі басқа халықтар сияқты осындағы түрік ағайындар да мемлекеттік мәселелерді шешуге қатынасады. Олар Қазақстандағы ұлтаралық татулық, қоғамдық келісім мен жарасымдық, елдің дамуындағы тұрақтылық ісіне өз үлесін қосуда.
Қазақ түрік мәдени байланыстарының, тарихи қатынастары мен сабақтастығының жалпы қысқаша сипаттамасы осындай. Қазақ халқы өткен замандарда да, күні кешегі кеңестік дәуірде де өздеріне бауырлас түрік халқы бар екенін ұмытқан жоқ. Жер алшақтығы, саяси оқиғалар, Ресей отарлығы, әр түрлі соғыстар қазақ-түрік тарихи тамырларын үзе алған жоқ. Әрине осы айтылған себептерге байланысты қазақ-түрік қарым-қатынастары тоқырап қалған жоқ.
Өз тарапынан Түркия елі де Орта Азия түріктері, оның ішінде қазақтар да, тарихи замандардағы түбі бір ағайын халықтың журнағы екенін ұмытқан жоқ. 1992 ж. түрік тіліне аударылып шыққан ағылшын зерттеушісі Годфрей Лиас өзінің Көш атты еңбегінде қазақтардың ұлт-азаттық жолындағы күресіне жоғары баға берумен қатар, оның келешегінің де еш күмәнсіз екеніне назар аударған болатын [27].
Кезінде Түркия республикасының негізін қалаушы Мұстафа Кемал Ататүрік Біздің Ресей билігінде тілі бір, сенімі бір, өзі бір туыстарымыз бар. Олардың қасынан табылуға дайын болуымыз керек... Тарихымызға үңілуіміз керек және оқиғалар бөлген тарихымыз ішінде бүтіндесіп, бір болуымыз керек [28] - деп жазған болатын. Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланғаннан бергі жиырма жылдан астам уақыт ішінде екі ел арасындағы қарым-қатынастар осы ниеттің орындалғанының айғағы деп қарауға болады.
Қорыта келгенде, қазақ-түрік тарихи сабақтастығы өзінің дәстүрі бар, ежелден шыққан тегі мен тіліне, дініне негізделген фактор. Оның әртүрлі кезеңдердегі көріністері мен осы қарым-қатынастардың сан-алуан оқиғаларға байланысты күшейген де, тоқыраған да кездерін байқауға болады. Бұл әсіресе ХІХ-ХХ ғғ. айқын байқалды. 1917 ж. Ресейдегі Қазан төңкерісінен кейінгі Орта Азиядағы ұлт-азаттық қозғалысының жеңілуі бұл қатынастарға тыйым салуға алып келді. Өз тарапынан Түркия үкіметі де 1930 жылдары, онан соң Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Түркістан азаттық қозғалысына қатынасушыларды қудалауға ұшыратқаны тарихтан белгілі. 1944 ж. З.Уәлиди, Нихал Атсыз және басқалары тұтқынға алынып, түрмелерде қорлық көрді. Кейіннен ақталып шықты. Сол сияқты Мұстафа Шоқай да 1920 жылдары Еуропаға кетуге мәжбүр болды. Мұны бүгінде айтпауға болмайды. Қоғамдық-саяси өмір тұрақтанған соң 1950 жылдардан бастап Түркия қазақ еліне деген достық, ықыласын қайта жандандырды. Екі ел арасындағы бүгінгі туысқандық байланыстар осы тарихи сабақтастықтық жалғасы болып табылады.
1.2.Халықтық білім беру саласындағы ынтымақтастықтың негізгі түрлері. Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Тәуелсіз Қазақстан Республикасында өткен кезеңдерде білім мен ғылым саласының берік негізі қаланғаны мәлім. Қазақ халқы арасынан ХІХ ғасырдың өзінде білім мен ғылымның дамуына зо үлес қосқан, батыстық өркениет негізінде білім алған Ш.Уәлиханов, М.С. Бабажанов, Ы.Алтынсарин, М.Қарабаев және басқалары сияқты қайраткерлерді қазақ халқы мақтант тұтады. Олар түркі халықтарының мәдениетін батыстық мәдениетпен ұштастыра білген ғалымдар, ағартушылар болатын. А ХІХ ғасырдың соңы - ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқының өкілдері, оның ішінде тек ақсүйектер мен дәулетті отбасынан ғана емес, қарапайым халық бұқарасы арасынан шыққан жүздеген адамдар білім алып, елдің ғылымы мен мәдениетін дамытуға, оны насихаттауға күш салды. Осының нәтижесінде білім алу, жаңа өркениет аясына ұмтылып, халқының келешегін баянды ету жолында үгіт-насихат жүргізу көзі ашық зиялы қауымның басты міндетіне айналды. Оған ХХ ғасырдың бас кезінде Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Ақбаев және басқаларының атқарған қызметі, саяси күресі куә.
Бұлардың үлгісімен білім алған жаңа буын өкілдері М.Тынышбаев, Х.Домсұхамедов, Х.Ғаббасов, У.Танашев, Ы.Жайнақов, С.Сейфулин, М.Жұмабаев, Қ.Маманов, Р.Мәрсеков, А.Тұрлыбаев және басқа да жүздеген қазақ интеллегенциясының өкілдері өз халқына қалтқысыз қызмет етіп, қазақ ғылымы мен білімінің, мәдениетінің көкжиегін кеңейтіп, тұғырын жаңа биікке көтерді. Сонымен бірге, олар дәстүрлі шығыс білімі мен мәдениетінің де дәстүрін жалғастырды. Оған медресе Ғалия, Бұқарадағы діни мердесе және басқа да осындай оқу орындарында білім алған , кейін ол білімін батыстық немесе зайырлық негіздегі оқу орындарында жалғастырып, өз қызметімен, шығармашылық мұрасымен тарихтан орын алған Ғ.Қараш, М.Жұмабаев, Б.Майлин сияқты ақын-жазушылардың өмірі куә.
Әрине, отаршыл Ресей жағдайында қазақ халқы сияқты бұратана халық өкілдерінің білімге деген ұмтылысы тежеулі болатын. Әйтсе де, белгілі ағартушы, ақын, журналист-публицист Мәнан Тұрғанбаев сияқты жекелеген адамдардың ХХ ғасырдың бас кезінде Стамбұлдағы діни семинарияда білім алуы ежелгі қазақ-түрік мәдени сабақтастығының белгісі болса керек.
Кеңестік мемлекет жағдайында Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени байланыстар тоқырап қалғаны мәлім. Ресми байланыстар жоқ болса да, эмиграцияда жүрген қазақтардың, сондай-ақ шетелде тұратын қазақ халқы өкілдерінің арасынан кейбір Түркияда білім алып, мәдениет пен өнер саласында еңбек еткені, сөйтіп екі жақтың рухани туысқандығын жалғастырғаны бүгінде белгілі. Оған Мұстафа Шоқай сияқты тарихи тұлғаның да ықпалы болғандығы сөзсіз. Бұған бүгінде есімдері белгілі Х.Оралтай, Ә.Жолымбетов сияқты мәдениет пен саясат өкілдерінің қызметін мысал ретінде келтіруге болады.
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан бергі кезеңде қазақ-түрік қарым-қатынастарының негізгі тармағы білім беру және ғылым саласындағы істерге тікелей байланысты болып келе жатқаны ақиқат. Шындыққа жеткізетін бірден-бір жол - білім жолы - дейді Қожа Ахмет Ясауи. Осы қағиданы ескерген екі мемлекет өз саясатында ең алдымен білім саласындағы қарым-қатынастарды жолға қоюға тырысты.
Бұл арада Президент Ә.Н. Назарбаев: ... білім беру саласымен шынайы түрде айналысу кезеңі туды және мемлекетімізде осы мақсатты орындау үшін барлық жағдайлар жасалуы тиіс... [29] - деп атап көрсеткен болатын.
Қазіргі таңда білім беру саласы мәдениеттің ажырамас бөлігі ретінде еліміздің ғылыми дүниетанымы мен интеллектуалды потенциалын қалыптастырудың әмбебап құралына айналып отыр. Өйткені, осы ғасырда қоғамның мәдени-әлеуметтікдамуы мен елдің саяси-экономикалық дербестілігінің маңызды факторы болып табылатын және жоғары білім беру сапасымен өлшенетін интеллектуалды потенциал деңгейінің өзектілігі тәуелсіз Қазақстан Республикасы үшін де өз маңыздылығын айқын көрсететіндігі анық.
Әлемдік білім беру жүйесінің толқымалы дамуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болып жарияланғаннан бергі уақыт ішінде оның әлемдік қауымдастыққа енуі іс жүзінде аяқталып, халықаралық геосаяси қатынастардағы орны мен рөлі айқындалды. Бүгінде Қазақстан Еуразия кеңістігіндегі өзінің тарихи дәнекерлік қызметін қайта жалғастырып, халықаралық аренада беделді де дәйекті бейбітшілік саясатын жүргізуде. Оған Қазақстанның халықаралық қауымдастық шеңберінде тең құқықты қарым-қатынастар орнатуымен бірге, баянды бейбітшілік саясатын қалыптастыру, мемлекетаралық шиеленістерді бәсеңдету, қазіргі Орталық Азия елдері арасындағы, әсіресе Ауғанстан мәселесіне байланысты қалыптасқан жағдайды оңдастыру, шетелдермен экономикалық және мәдени байланыстарды кеңейту жөніндегі ұсыныстары мен нақты қадамдары айқын дәлел.
Сонымен қатар отарлық және кеңестік кезеңдерде бұрмалауға ұшыраған халықтың тарихи санасын қалпына келтіру, өз мемлекеттігін сәйкестендіру аясында өтіп жатқан рухани және мәдени өрлеу барысында Қазақстан Республикасы көршілес елдермен, тарихи тамыры бір туысқан халықтармен ежелгі қарым-қатынастары мен байланыстарын жаңғыртуға да ерекше назар аударып келеді. Алыс және жақын көрші мемлекеттермен жасалатын ресми халықаралық қарым-қатынастармен қатар елдерді жақындастыратын мәдени байланыстардың да маңызы зор. Осы орайда Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени және рухани байланыстардың кеңінен дамуы кездейсоқ құбылыс емес.
Ежелден шығу тегі бір түркі халықтарының соңғы он жылдан астам уақыт ішінде өзара ынтымақтастығының нығаюы КСРО құрамынан бөлініп шыққан тәуелсіз жас мемлекеттердің әлемдік қауымдастықтағы өз орнын дәйектеуге септігін тигізуде. Қазақстанның отарлық дәуірінде, одан соң Кеңес мемлекеті құрамындағы кезеңде белгілі себептермен үзіліп қалған дәстүрлі мәдени және рухани туысқандық байланыстарының қайта жанданып, тұрақты сипат алуы бүгінгі тәуелсіз мемлекеттің дамуы үшін аса зәру мәселе. Түркия мемлекеті, шет елдердің ішінде, 1991 жылы желтоқсанда Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін бірінші болып мойындаған, дипломатиялық қарым-қатынас орнату ниетін білдірген ең тұңғыш мемлекет. Сондықтан 1990 жылдардың бас кезінде жекелеген мәдени, ғылыми байланыстардан бастау алған осы қарым-қатынастар тәуелсіздік жылдары кең өріс алып, тұрақты сипатқа ие болды.
Елбасы биылғы жылғы халыққа жолдауында: Біз тұрақтылықты бағалай білетіндігіміздің арқасында бүгінгі табыстарға жеттік. Ешкімді кемсітпей, ешкімнің тілі мен дінін мансұқтамай, барлық азаматтарға тең мүмкіндік беру арқылы тұрақтылықты нығайтып келеміз. Біздің кейінгі ұрпаққа аманаттар ең басты байлығымыз - Ел бірлігі болуы керек. Осынау жалпыұлттық құндылықты біз әрбір жастың бойына сіңіре білуге тиіспіз [1] - деп атап көрсетті.
Бүгінде Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыстардың қатарында жалпы мәдениет пен өнер, білім мен ғылым, ақпарат құралдары мен баспасөз, дңни-рухани байланыстардың екшеліп, жалпы екі ел арасындағы ресми мемлекетаралық қатынастардың құрамдас бөлігі ретінде әрқайсысы өз саласында жеке бір ағымды құрайтынын айту қажет. Алғашқы кезде бұрын үзіліп немесе тоқырап қалған дәстүрлі туысқандық байланыстарды қалпына келтіру мақсатымен жалпы мәдени байланыстар көлемінде орнатылған осы қатынастар бүгінгі ғылыми-техникалық мүмкіндіктер, нарықтық қатынастар ықпалымен әр салада нақты нәтижелермен толыға түсуде. Оған Түркия мен Қазақстан арасындағы экономикалық байланыстардың нәтижелерін мысал ретінде келтіруге болады. Ол көпшілікке мәлім. Бұл жеке зерттеуді талап ететін сала.
Тәуелсіздік алғаннан бергі уақыт ішінде осындай сипат алған қазақ-түрік мәдени байланыстарының нәтижелері мен бағыттары, келешегі мен оған кедергі боларлық проблемалар ғылыми тұрғыда байыпты зерттеуді, сараптауды қажет етеді. Отандық тарих ғылымының бүгінгі өзекті міндеттерінің қатарында шетелдермен мәдени байланыстарының барысын зерттеу кезек күттірмейтін мәселелер қатарынан орын алып отыр. Ал Қазақстан мен Түркия арасындағы білім, ғылым және мәдениет салалары бойынша ынтымақтастығының маңызы өте зор.
Тақырыптың деректік негізі. Тақырыпқа қатысты деректерге келетін болсақ ең алдымен Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени байланыстарға негіз болған мемлекетаралық ресми келісімшарттар мен құжаттар, екі мемлекет Елшіліктерінің ағымдағы есеп материалдары мен ақпарат қорларындағы деректер алынды. Сонымен қатар жекелеген ғылыми-зерттеу институттарының, оқу орындарының, мәдениет мекемелері мен ұжымдардың өзара келісімдері мен солар бойынша атқарылған жұмыс нәтижелері туралы материалдар да кеңінен пайдаланылды.
Доплом жұмысында екі ел арасындағы мәдени байланыстардан ақпарат беретін Қазақстан мен Түркияда шыққан баспасөз материалдары да пайдаланылды. Қазақстан мен Түркияның мәдениет, ақпарат және білім саласындағы министрліктері мен ведомстволары блютендерінің материалдары да жұмысқа арқау болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени байланыстарын ресми қатынастар шеңберінде баяндайтын еңбектерді атауға болады. Жалпы қазақ-түрік дәстүрлі тарихи тамырластығы туралы, Қазақстан мен Түркия арасындағы қарым-қатынастар жөнінде мемлекет және қоғам қайраткерлерінің, жеке ғалымдардың еңбектері бар. Бұл жөнінде ең алдымен Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халықаралық қатынастарға, еліміздің тарихи даму жолы мен келешек стратегиясына байланысты еңбектерін атауға болады.
Бұл еңбектерде Қазақстанның Түркия мемлекетімен ресми байланыстары, олардың ішінде дипломатиялық және экономикалық қарым-қатынастармен бірге екі елдің мәдениет саласындағы ынтымақтастығы, туысқан халықтардың ортақ тарихының бүгінгі күнмен сабақтастығы да баяндалады. Әсіресе, Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Ғасырлар тоғысында [2] және Тарих толқынында [3] атты еңбектерінің қазақ-түрік ынтымақтастығын нығайтуға, екі ел арасындағы достық қарым-қатынастарды одан әрі дамытуға қосқан үлесі зор екенін атап айтқан жөн.
Сонымен қатар Қазақстан мен Түркия арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастар шеңберінде екі ел ынтымақтастығының мәдениет саласында қалай өрбігенін, оның келешегін пайымдайтын еңбектер қатарында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы болған, сыртқы істер министрі болған Қ.К.Тоқаевтың [4], [5] еңбектері де зерттеушілер үшін өте құнды мәліметтер беретіні баршамызға белгілі. Ол кітаптарда Қазақстан мен Түркия арасындағы ресми дипломатиялық қарым-қатынастармен қатар Орталық Азия аумағындағы геосаяси мәселелер, екі ел арасындағы ресми және мәдени байланыстар да сөз болады.
Қазақстан Республикасының Түркиядағы елшілігінің қызметі, екі ел арасындағы экономикалық және мәдени байланыстар барысы туралы кезінде Қазақстанның Түркиядағы Елшісі қызметін атқарған Қ.Саудабаевтың [6] мақаласында да Қазақстан мен Түркияның мәдени қатынастарының жалпы арнасы, оларды дамытудың маңызы мен бағыттары нақты мысалдар негізінде баяндалады.
Қазақстан мен Түркияның ресми дипломатиялық қарым-қатынастарының орнауына бес жыл толуына байланысты 1996 жылы Анкарада орыс тілінде басылып шыққан Қазақстан мен Түркия: достық пен ынтымақтастыққа бес жыл атты кітапта екі ел арасындағы достық пен ынтымақтастықтың нығаюы әр қырынан баяндалады. Онда Президент Н.Ә. Назарбаевтың қазақ-түрік қатынастары туралы айтқан сөздері, Қ.К. Тоқаев пен Қ.САудабаевтың мақалалары, сондай-ақ екі ел арасындағы түрлі салалардағы қарым-қатынасты сипаттайтын негізгі құжаттардың мәтіндері берілген [7].
Сонымен бірге қазақ-түрік мәдени қатынастары жөнінде еңбек жазған авторлардың жұмыстарын да атап айтқан жөн. Бұлардың соңғылары негізінен мәдениет пен ғылым қайраткерлері және жазушы журналистер. Мысалы, А.Тажутов [8], М.Барманқұлов [9], С.Мұртазалиева [10] және басқаларының мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған мақалаларында Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени байланыстардың жеке түрлері туралы әңгіме болады. Бұл жарияланымдардың құндылығы қазақ-түрік мәдени байланыстарының нақты қай салада дамуынан, олардың қай бағытта кеңірек дамып, қандай салада әлі де болса кемшіл жатқандығын топшылап, сараптауға мүмкіндік беретіндігінде.
Қазақ халқы мен Түркия арасындағы тарихи-рухани тамырластық тұрғысында қазақ және Орта Азия республикалары халықтарының Ресей империясының отарлық саясатына қарсы қарсы ұлт-азаттық күресі ерекше орын алады. Кеңестік дәуірде бұл мәселені зерттеуге тиым салынғанымен, Түркияда осы проблемаға арналған зерттеулер, әр түрлі жарияланымдар басылып келді. Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдарынан бастап мұнда да осы мәселеге байланысты іргелі зерттеулер жарық көрді. М.Қозыбаев [11], К.Нұрпейсов [12], М.Қойгелдиев [13] еңбектерінде Алаш қозғалысы мен Түркістан автономиясының тарихы, дала өркениетінің түрік халықтары мәдениетімен сабақтастығы қарастырылып, ол да бүгінгі қазақ-түрік ғылыми-мәдени байланыстарының өзекті желісіне айналды. Бұл зерттеулерден қазақ-түрік ресми және мәдени байланыстарының кеңестік кезеңде неліктен тоқырап, қалғандығына жауап табуға болады. Себебі, Алашорда, Түркістан автономиясының тағдыры, Мұстафа Шоқай сияқты ұлт-азаттық қозғалысының аса көрнекті қайраткерлерінің өмір жолы кеңестік дәуірдегі саясат бойынша Түркиямен де тығыз байланыста қарастырылды. Ал ол кезде бұл мәселелер көпшілік оқырмен үшін жабық болатын.
Түркиядағы қазақ диаспорасының тарихы да қазақ-түрік мәдени байланыстарының аясында қарастырылып келеді. Соңғы жылдары бұл мәселе арнайы зерттеу нысанына айналып, Түркиядағы қазақ қауымы екі ел арасын байланыстырушы дәнекер рөлін атқаруда. Жалпы шетелдегі қазақ диаспорасының тарихын зерттеу шеңберінде тарихшы ғалым Г.М. Меңдіқұлованың Шетелдегі қазақ диаспорасының тарихи тағдырлары: пайда болуы және дамуы атты монографиясын ерекше атап өткен жөн. Онда басқа елдердегі қазақ диаспорасының қатарында Түркиядағы қазақ диаспорасының тарихы мен бүгінгі жағдайы да автордың тікелей сонда жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде жазылған. Автор Түркиядағы қазақтардың мәдениетіне, білім алу, әлеуметтік жағдайларына да назар аударады [14].
Қазақ диаспорасының тарихына байланысты Түркиядағы қазақтар туралы К.Л. Есмағамбетов [15] пен А.Тажутовтың кітапшаларында да құнды мәлімет бар. Қазақстанға байланысты шетелдік тарихнаманың білікті зерттеушісі К.Л. Есмағамбетовтың еңбектерінде біз зерттеп отырған мәселе бойынша жаңа деректер бар. Оның құндылығы шетелдік зерттеушілердің Қазақстан туралы жазған еңбектерін отандық тарихнамада тұңғыш рет ғылыми айналымға енгізілуінде деп тұжырымдауға болады.
Қазақстандық (отандық) тарихнаманың соңғы жылдары назар аударып келе жатқан проблемаларының бірі Қазақстандағы түрік диаспорасының тарихы мен өзіндік орны мәселесі. Кавказ түріктерінің Қазақстан мен Орта Азия республикаларына жер аударылуы, олардың бүгінгі жағдайы, көп ұлтты республика халықтары арасындағы тең құқықтық орыны Қ.С. Алдажұманов, Т.Курдаев және басқа авторлардың зерттеулеріне арқау болды [16], [17], [18]. Олардың авторлары Қазақстандағы түрік диаспорасын да, Түркиядағы қазақ қауымы сияқты екі ел достығын, мәдени қарым-қатынастарын дамытуға септігін тигізіп келе жатқан фактор ретінде қарастырады.
Қазақстан мен Түркия арасындағы нақты зерттеу Г.Ә. Байғаринованың Қазақстан мен Түркияның ХХ ғасырдың 60-90 жылдарындағы қарым-қатынасы [19] атты кандидаттық диссертациясында қарастырылды. Орыс тілінде жазылған бұл диссертацияда негізінен екі мемлекеттің саяси қарым-қатынастары, сауда-экономикалық байланыстарының дамуы, инвестиция саласындағы өзара қызметі қарастырылған.
1991-2000 жылдар аралығындағы Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени және ғылыми қарым-қатынастарға арналған Н.Д. Имашованың [20] кандитаттық диссертациясы тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардағы Қазақстан мен Түркия арасындағы қарым-қатынастардың даму тенденциялары, мәдениет, білім және ғылым саласындағы ынтымақтастықтарға жан-жақтылы ғылыми тұрғыдан талдау жасаған.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі мақсаты Қазақстан мен Түркия арасындағы білім, ғылым және мәдениет саласындағы қарым-қатынастардың маңызын ашып көрсету болып табылады. Осы мақсатты іске асыру үшін алдымызға мынадай міндеттерді қойдық.
- Қазақ-түрік байланыстарының тарихи сабақтастығына жан-жақтылы талдау жасау;
- Халықтық білім беру саласындағы ынтымақтастықтың негізгі түрлеріне және Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің құрылуының маңыздылығына ғылыми түрде тоқталу;
- Қазақстан мен Түркия арасындағы ғылыми қарым-қатынастардың әлеуеті мен қызметін ашып көрсету;
- Қазақстан мен Түркияның Түрксой ұйымы аясындағы ынтымақтастығы қызметі айқындау;
- Екі ел арасындағы театр және музыка (саз) өнері саласындағы қарым-қатынастардың дамуына талдау жасау;
- Қазақстан мен Түркия арасындағы бейнелеу өнері және киномотография саласындағы байланыстардың дамуына тоқталу.
Зерттеу жұмысының хронологиялық және территориялық шеңбері. Диплом жұмысының хронологиялық шеңберіне келетін болсақ, Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған күнінен бастап бүгінгі күнге дейінгі аралықты қамтиды. Нақтырақ айтқанда 1991 жылдан 2014 жылдар аралығын қамтиды. Террриториялық шеңбері негізінен Қазақстан Республикасы мен Түркия аумағы қамтылды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақстан Түркия арасындағы білім, ғылым және мәдениет саласындағы қарым-қатынастарды жан-жақтылы ашып көрсету болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні. Диплом жұмысында халықаралық қатынастар жүйесінде Қазақстан Республикасы мен Түркия арасындағы қарым-қатынастың маңызын ашып көрсету. Соның ішінде екі ел арасындағы мәдениет, білім, ғылым саласындағы қарым-қатынастарға баса назар аударылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Диплом жұмысының методологиялық негізін ұлттық тәуелсіздік идеологиясына сүйенген тарихилық принциптері және жалпы адамзаттық құндылықтар тұрғысынан ақиқатты зерделеу, ұлттық өркениет мүдделерін пайымдау барысында екі елдің арасындағы мәдени, білім және ғылым саласындағы байланыстарының нәтижелерін сыни тұрғыдан талдау әдістері алынды. Сонымен қатар зерттеу барысында Қазақстан мен Түркия арасындағы ресми келісімшарттармен қатар қоғамдық ұйымдар, мәдениет мекемелері, ғылыми орталықтар мен оқу орындарының өзара келісімдері негізінде іске асырылған шаралардың пәрменділігі мен дәйектілігін жинақтау, салыстыру, кемшіл түстарын айқындау, жүйелендіру және ғылыми талдау принциптері мен әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысын жазу барысында соңғы жылдары жарық көрген, жаңаша көзқараста жазылған ғылыми әдебиеттер мен баспасөз материалдары арқылы Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдениет, білім мен ғылым, рухани саладағы ынтымақтастық барысы талданып оның маңыздылығы айқындалып, салыстыра кеңінен пайдаланылып, өзіндік қортынды жасалуының өзі ғылыми жаңалық болып табылады. Атап айтқанда, Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени, білім, ғылым саласындағы қарым-қатынастары, оның маңыздылығы нақты материалдармен дәлелденіп, обективті түрде баяндалады.
Диплом жүмысының құрылымы. Дипом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, әр тараулар үші тараушадан, қортынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
І ҚАЗАҚСТАН МЕН ТҮРКИЯ АРАСЫНДАҒЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ САЛАСЫНДАҒЫ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ
1.1.Қазақ-түрік байланыстарының тарихи сабақтастығы
Қазақ-түрік байланыстары туралы Қазақстанның Ресей империясының қүрамында отарлық аймақ болған кезінде көп айтылған жоқ. Ежелгі заманда өмір сүрген тайпалар, Азияның шығыс, оңтүстік-шығыс бөлігін мекендеген ғұн тайпалары және олардың лек-легімен батысқа қарай жылжуы туралы кезінде орыс шығыстанушылары да, басқа елдің тарихшылары да зерттеп жазған болатын. Қазіргі Қазақстан территориясын мекендеген көне түркі тайпалары мен олар ұйымдастырған мемлекеттік құрылымдар туралы деректер де солардың еңбектерінен орын алды. Жалпы бүгінгі қазақ және түрік халықтарының шығу тегінің ортақ екендігі, екі халықты жақындастырудың, ынтымақтық жолында халықаралық аренада қатар қызмет еттірудің бір кепілі екендігі дау тудырмайды.
Көне заманның өзінде де осы екі халықтың этникалық және мәдени шекараларында алшақтық болмағанын зерттеушілер айқын дәлелдеп берген. Соған қарамастан Ресей империясының отарлық жағдайында сол кездегі билік жүйесі Түркияның орыс патшасы қармағындағы түркі тілдес мұсылман халықтарымен байланысына жол бермеді. Себебі халықаралық аренадағы тартыс, Қара теңіз бұғазы үшін талас, Балқан соғыстары сияқты оқиғалар мен геосаяси жағдай Ресей билігінің бұған жол бермеуіне себеп болды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің жариялануы қарсаңында екі ел арасындағы тарихи тамырлардың ортақ екендігі, ежелгі қазақ-түрік бауырластығы туралы баспасөз бетінде, ақпарат құралдарында жиі айтыла бастады. Кеңес дәуірінде түркітану (түркология) ғылымы мен Қазақстан және Орта Азияның түркі тілдес халықтарының тілі мен тарихын зерттеуші ғалымдардың еңбектері көлемінде ғана айтылып келген бұл мәселе идеологиялық себептерге байланысты Кеңес мемлекеті мен КОКП (КПСС) саясатының нәтижесінде көпшілік бұқараға насихатталған жоқ.
Мұның басты себебі түп тарихы мен мәдениеті ортақ түркі тілдес халықтардың ынтымақтасуына жол бермеуден туындаған еді. Өйткені бұл халықтар өзара жақындасып, ортақ ұлттық идеология негізінде қарым-қатынас орнататын болса, Кеңес мемлекетінің біртұтастығына, оның геосаяси жағдайына қауіп төндіретіні белгілі еді.
Қазақ-түрік қарым-қатынасына байанысты шынайы тарихи кезеңдер мен ондағы оқиғаларға үңілер болсақ, шынында да, жоғарыда айтылғандай, қазақ пен түрік халықтарының этникалық шығу тегі ежелден екі халықтың бауырлас ынтымағына негіз болды. Көне дәуірдегі Халықтардың ұлы қоныс аударуы, түрік қағандықтары, онан кейінгі Қазақстан территориясындағы тайпалық одақтар мен құрылымдар тарихытүркі тілдес халықтар үшін бүгінде ортақ мұра. Көне түркі тайпаларының Қазақстан территориясындағы тарихы, олардың қазақ халқының қалыптасуындағы орны мен рөлі жөнінде Қазақстан тарихының бұрынғы және кейінгі басылымдарында кеңінен баяндалған [21]. Көне түріктердің көне ескерткіштері, әсіресе Орхон-Енисей аймағындағы ескерткіштер мен балбал тастар кезінде әлем ғалымдарының назарын аударған болатын. Швед ғалымы Томсеннің Күлтегін ескерткіші және басқаларындағы жазбаларды зерттеп, оны оқудың кілтін табуы, онан кейінгі уақытта да түрколог ғалымдардың назарынан тыс қалған жоқ. Ал Қазақстанның тәуелсіздік жылдарында бұл ескерткіштерге өзіне лайықты мән беріліп, Күлтегін тасына жазылған мәтіннің көшірмесінің Астанадағы Л.Гумилев атындағы Еуразия университетіне қойылуында зор символикалық мән бар. Себебі ол көне түріктерден бастау алатын біздің халқымыздың тарихын, еліміздің мемлекеттілігінің қайнар көздері ежелгі замандардан бастау алатындығын дәлелдейді.
Жоғарыда қазақ-түрік байланыстарының отарлық кезеңде мешеу қалғандығын, оған жол бермеуінің себептерін қысқаша айтып өттік. Алайда қандай да бір озбыр ортарлық саясат қазақ халқының өзінің төл тарихынан, түп тамырынан айырған жоқ. Себебі Түркістан аймағы, ортақ мұсылман діні, түркі тектес халықтардың қасиетті де киелі орталығы Қожа Ахмет Яссауи кесенесі сияқты тарихи мұра әрқашан да ортақ мүддеден, ынтымақтастық ниетінен екі халықты тайдырған жоқ. Патша заманының өзінде кейбір қазақ зиялылары діни және рухани білім алу үшін Түркияда оқуға тырысты. Мысалы ХХ ғ. бас кезінде Бұқарадағы діни медресені бітірген бірнеше қазақ жастары оқуын Стамбулдағы мұсылман семинариясында жалғастырған. Сондай-ақ атақты Медресе Ғалияда оқыған қазақ жастарының ішінде де Түркияда осындай оқу бітіргендері бар. Солардың ішінде бүгінде есімдері белгілі кейбір адамдарды атап кетуге болады: олардың бірі қазіргі Ақтөбе облысы, Ырғыз ауданының 6-ауылының тұрғыны Мұқантай Сәметов Бұқарадан кейін Стамбулда діни семинарияда оқыған. Кейіннен күштеп ұжымдастыру кезінде 1930 ж. ақпанда ол әйгілі Ырғыз көтерілісін басқарып, құрбан болған. Белгілі қазақ зиялыларының ішінен 1915 ж. Медресе Ғалияны бітіріп, 1915-1917 жж. Түркиядағы Каир мұсылман рухани академиясы мен Стамбул университетінің мұғалімдік қысқа мерзімді курсын бітірген Семейлік Мәнан Тұрғанбаевты айтуға болады. М.Тұрғанбаев Алаш қозғалысына белсене қатысушы, көрнекті жазушы-публицист, журналист, қазақтың оқу-білім саласында ерекше еңбек еткен ағартушы. Ол 1937 ж. саяси қуғын-сүргін құрбаны болды [22].
1917 ж. кейінгі қазақ-түрік рухани байланыстары туралы айтатын болсақ, оның әртүрлі жолдары болғанын байқауға болады. Мысалы аса көрнекті қазақ ақындары Шәкәрім Құдайбердиевтың, Мағжан Жұмабаевтың, Міржақып Дулатовтың және сол кездегі басқа да әдебиет қайраткерлерінің түріктер мен қазақтардың бауырластығы, шығу тегі бір екендігі туралы ойлары шығармаларынан көрініп тұрады. М.Жұмабаевтың Түркістан - ер түріктің бесігі ғой, Түркістан - екі дүние есігі ғой - деуі Түркістанның, жалпы қазақ елінің Еуропа мен Азия құрылықтарының есігі екені, ер түріктердің осы жақтан қоныс аударып, жаңа жерде Осман империясы сияқты ұлы мемлекет құрғанын білдіреді.
Ал 1917 ж. дейін қазақ діни қауымы өкілдерінің Меккеге сапарында Стамбул арқылы өтуі, Түркия елі қазақ халқы үшін рухани тіректің бірі болғандығын дәлелдейді. Тіптен 1914 ж. Бірінші дүниежүзілік соғыс басталғанда Ресей империясының билік органдары өзінің ежелгі бәсекелесі әрі оңтүстік-батыстағы қарсыласы Түркияның ықпалы күшейіп кетуінен қауіптенгені, қазақ даласында бұл тұрғыда қырағылық сақтағысы келгені белгілі. Оның 1916 ж. көтерілісті күштеп басуы, Қазақстан мен Орта Азиядағы жазалау операциялары халық санасындаөшпес із қалдырғаны, оның кейіннен Түркістан (Қоқан) автономиясының құрылуында да маңызды фактор болғаны аян.
Қазақ-түрік мәдени-рухани қарым-қатынастарына ХХ ғ. бас кезінде Ресей империясының құрамындағы мұсылман халықтарыныңқозғалысы да белгілі бір дәрежеде әсер етті деуге болады. Бірінші Ресей төңкерісінің ықпалымен елде демократиялық бостандықтар (сөз бостандығы, саяси партиялар құру, әртүрлі қоғамдық қозғалыстарға қатысу еркі және басқада шаралар) жөнінде орыс императорының 1905 ж 17-қазанындағы жарлығына байланысты өріс алған мұсылман халықтарының қозғалысына қазақ қауымының өкілдері де қатысты.Ресей Мемлекеттік Думасына өткен сайлау кезінде де бұл фактор белгілі бір дәрежеде халыққа ықпал етті. Ал мұның идеялық астарында сол кездері кеңінен таралғанпанисламдық және пантюркистік ағымдардың тұрғаны белгілі. Мұның өзі Ресей билеуші топтарының бұл қозғалысқа үреймен қарауына, осман түріктерінің күшейіп кетуіне қарсы шаралар жасауына себеп болды. Қалай болғанда да, панисламизм, пантюркизм идеялары отарлық кезеңде де, Кеңес дәуірінде де реакциялық, жат идеялар қатарында саналып, онымен айыпталғандар қуғынға түсті.
1908 ж. Жас түріктер төңкерісінен кейін зайырлық қоғам негізінде осман түріктер мемлекетін біріктіру, нығайту шаралары панисламизм ағымынан бас тартып, Тұран идеясын ұсынды. Мұның да негізінде түркі тілдес халықтар мекендеген Орталық Азия тұрғындарын ортақ бір идея төңірегінде топтастыру ниеті жатқан болатын. Әрине, бұл саяси мәселеде ол кездері де, Кеңес дәуірінде де оған жол берілмейтіні аян еді. Бұл халықаралық аренада славян халықтары бірлестігінің бар екенінен, Ресей империясы сияқты алпауыт мемлекет құрамында көптеген түркі тілдес және мұсылман халықтарының өмір сүруі факторынан туындаған идея болатын.
Тарихи салыстырмалық тұрғыдан қарайтын болсақ, Түркиядағы Жас түріктер қозғалысының, олардың зайырлы қоғам құру бағдарламасындағы білім, мәдениет, рухани саладағы бағыттары қазақ зиялыларының да көзқарастарымен ұқсас екенін байқауға болады. Бұл Орта Азия жәдиттерінің де қозғалысынан көрініс тапты. Алайда Алаш қозғалысының, оның сол кездегі түркі тілдес хлықтар арасындағы азаттық қозғалысы ішінде өзінің бағдарламасындағы демократиялық ұстанымдар, өркениеттік ұмтылыс жағынан ерекше және әлдеқайда артық тұрғанын зерттеушілер дәлелдеп берді.
ХХ ғасырдың бас кезінде қалыптасқан саяси ахуал, Ресей империясының отарлық өктемдігі оның өз құрамындағы мұсылман қозғалысы ішінде тұтас Түркістан идеясын дүниеге әкелді. Бұл идея әсіресе 1917 ж. ақпан төңкерісінен кейін кең таралды. Ресей құрамындағы түркі тілдес халықтар ішіндегі азаттық қозғалыстың көрнекті басшылары Мұстафа Шоқай, Ахмет Заки Уәлиди Тоған және басқаларының бұл бағыттағы күрес жолдары бүгінгі көпшілік оқырманға аян. М.Шоқайдың 1999 ж. қазақ тілінде екі томдық шығармаларының, 1996 ж. орыс тілінде З.Уалиди естеліктерінің жариялануы бұл мәселеде көптеген мағұлмат береді. Алашорданың, Түркістан Автономиясының таратылуы, биліктің біріңғай кеңестік жүйесінің орнауы қазақ халқының да тағдырын басқа арнаға түсірді. Кеңестік Автономиялық республикасының құрылуы сол кездегі азаттық қозғалысының алдында күрес мәселесін тоқтатқан жоқ. Кеңестік жүйе жағдайында бұрынғы ресей отаршылдығының жалғасуы, 1918 ж. Қоқанда Түркістан автономиясының күшпен таратылуы ақыры соңында басмашылар (кеңестік анықтама бойынша) қозғалысын дүниеге әкелді.
Ферғанадағы бұл қозғалысқа азаттық күресінің қазақ өкілдері қатысқаны белгілі. З.Уалиди естеліктерінде қазақ Д.Әділовтың астыртын жағдайға көшкен Алаш қозғалысы атынан байланысшы болғаны айтылады [23]. Осы күрестің басшылары қатарында Энвер пашаның болуы Орта Азия халықтарының тағдырына Түркияның да селқос қалмағандығының белгісі деп айтуға болады.
Әрине, сол кездегі геосаяси жағдай Орталық Азияда әртүрлі мемлекеттердің мүддесі барекендігіне дәлел. Ұлыбритания, Франция, Түркия сияқты елдер бұрынғы кеңес мемлекетінің ықпалын шектеп, орыс төкерісінің әрі қарай басқа елдерге жайылмауына қарсы тұрды. Ал Түркістан Автономиялық республикасы, әсіресе, оның басшылары Т.Рысқұлов, Ф.Ходжаев және басқаларының орыс отаршылдығына, бұрынғы империялық өкіметке қарсы тұрғысы келген әрекеттерінен ештеңе шықпағаны белгілі. Түрік республикаларының конфедерациясын, түрік халықтарының компартиясын құру сияқты идеяларға бірден түп-тамырымен балта шабылды. Кеңестік билік түркі тілдес халықтардың бірігіп кету, ынтымақтасу қадамынан үрке қорықты. Пантюркистер айдарымен бұл ұсынысты айтушылар кейіннен саяси қуғын-сүргін құрбаны болып кетті. Сөйтіп тұтас Түркістан идеясына осылай шектеу қойылды. Ал М.Шоқай, З.Уалиди сияқты күрескерлер шетелге эмиграцияға кетуге мәжбүр болды. Түркияға барып паналаған М.Шоқай кейіннен Францияда тұрып, кеңестік түрік халықтарының азаттық күресін халықаралық деңгейге көтерді. Сол кездері ол Қазақстан мен Түркия арасындағы дәнекер рөлін де атқарды деуге болады [24].
Кеңестік дәуірде қазақ-түрік қарым-қатынастары дербес сипатта болған жоқ. Алайда бүгінгі Түркия Республикасының негізін салушы Мұстафа Кемел Ататүрік 1921 жү өзінің сыртқы және ішкі саясатында түрік мемлекетінің панисламизмге де, пантюркизмге де қызмет етпейтінін, тәуелсіз мемлекеттің ұлттық мүддесіне қызмет ететінін мәлімдеген болатын [25]. Мұстафа Кемел Ататүріктің осы бағытын мемлекеттің онан кейінгі басшылары да бұлжытпай орындап келеді.
Кеңестік дәуірдегі қарым-қатынастар негізінен мәдени-ғылым байланыстар бағытында өрбіді. Оның өзінде де Қазақстан жеке дара саясат ұстанған жоқ. КСРО мемлекетіндегі бүкілодақтық түркологтар қоғамы, КСРО Ғылым Академиясының тіл білімі және шығыстану саласындағы мамандары арасында ғана осындай байланыстар әредік болып тұрғаны мәлім. Қазақстаннан Түркиямен арадағы осындай байланысқа, негізінен, тіл білімі мамандары ғана қатысуға мүмкіндік алды.
Қазақстандық тіл білімінің көрнекті ғалымдары І.Кеңесбаевтың, Ә.Қайдаровтың, Ғ.Айдаровтың, Ә.Құрышжановтың, Ғ.Садуақасовтың, С.Аманжоловтың және басқаларының көне түрік тіліне, қазақ тілі мен бүгінгі түркі тілдес халықтардың тілдеріне байланысты зерттеулері Кеңес дәуірінде қазақ-түрік мәдени қатынастарына зор ықпал етті.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі қырғиқабақ соғыс жағдайында жалпы шетелдермен байланыстың өте шектеулі болғандығы белгілі. Сондықтан бұл мәселеде Түркияға туристік сапармен барудың өзі жоққа тән еді. Ресми түрде Мәскеу мен Ленинградтың (қазіргі Санкт-Петербург) жоғары оқу орындарындағы (ММУ-дегі Азия және Африка елдеріинститутының, Ленинград университеті Шығыстану факультетінің) түрік тілі мамандығы бойынша оқитын бірен-саран студенттері ғана Түркияда арнайы тәжірибеден өтетін. Басқадай байланыс каналдары жоқ болатын.
Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени байланыстың ерекше оқиғасы ретінде 1981 ж. Анкарада өткен Қазақ КСР-ы күндерін айтуға болады.
Онда КСРО атынан өтетін халықаралық көрме мен жәрмеңкеде сол жылы Қазақстан өзінің қол жеткен табыстарын көрсететін болды. Республика атынан барған мәдениет пен өнер қайраткерлері, ғалымдар мен оқу орындарының өкілдері бір ай бойы Қазақстан мәдениетін түрік халқына таныстырды.
Қазақстан мен Түркия арасындағы тарихи сабақтастық, байланыстар туралы айтар болсақ, екі жақты да жақындастыратын маңызды фактор - Түркиядағы қазақ диаспорасы мен Қазақстандағы түрік қауымын атаған жөн. Кезінде әртүрлі қысым мен зобалаң жылдарында шетел асып кеткен қазақ халқының өкілдері Қытайдан бүгінгі Пәкістан, Үнді елдеріне, онан Түркияға барғаны белгілі.
Түркиядағы қазақ диаспорасының қалыптасуы 1952-1954 жылдардан басталады. Мысалы 1952 ж. бастап 1958 жылға дейін Түркия мемлекетінің келісімі бойынша Бомбей арқылы 1892 адам (564 отбасы) түрік жеріне қоныс аударды [14, с. 179 ]. Түркияға қоныс аударған қазақ мигранттарына ол мемлекет тарапынан арнайы лагерь құрылып, Анадолыда біржарым жыл - екі жыл тұрғаннан соң азаматтық құқы берілді. Қоныс аударып келген қазақтарға жер берілді, тұратын баспана мәселесі шешілді. Алғашқы кезде жаңа қоныстанғандар үшін жағдай жасап, олардың белгілі бір дәрежеде адаптациядан өтуі үшін бес жылға дейін балалары міндетті әскери қызметтен босатылды.
Біртіндеп жаңа ортаға үйренген қазақ тұрғындары кәсіппен айналысуға, оқу-білім жолына түсуге мүмкіндік алды. Бүгінде Түркиядағы қазақ диаспорасы басқа елдердегідей өзінің қатарының аздығына қарамастан екі ел арасында жақсы байланыс дәнекері рөлін атқаруда.
Түркиядағы қазақтар Анадолы аймағынан біртіндеп Стамбұлға, ондағы басқа қалаларға да орналасып, батыстық өркениет негізінде кәсіппен айналысты. Олардың қатарынан шыққан біраз қазақтар Еуропада (Парижде, Копенгагенде, Ослода, Мюнхенде, Лондонда, Стокгольмде т.б. қалаларда) тұрып, оқу-білім кәсіпкерлік саласында еңбек етуде. Олар Түркия елін де өзінің отаны санайды.
Түркия елі қазақ ұлтының азаттық қозғалысына қатысқан, Кеңес дәуірінде есімдері аталмай қалған қайраткерлерінің де есімін ұмыттырған жоқ. Алаш зиялылары, Алаш азаматтары, Қазақ ұлтының көрнекті өкілдері деген айдармен М.Жұмабаев, М.Дулатов, А.Байтұрсынов және басқаларының есімдерін құрмет тұтты. 1986 ж. Түркиядағы қазақтардың мәдени-ағарту қауымдастығы (вакиф ұйымы) құрылды. Оның төрағасы болып Тоқтаубай Топлу сайланды. Ол Түркиядағы қазақтар қауымының төрағасы Дәлелханның ісін жалғастырушы болып саналады. Бұл ұйым өзінің хабаршысын шығарып тұрады.
Сондай-ақ Түркиядағы қазақтардан шыққан зиялы қауым өкілдері Кеңес заманында Еуропа елдерінде қазақ тарихы, оның ұлт-азаттық қозғалысы, қоғамдық-саяси өмірі туралы пікір таратушылар болды. Мысалы, Азаттық радиосының қазақ редакциясы 1970 жылдары негізінен Түркиядан шыққан қазақ өкілдерімен толықты. Оған Хасан Оралтай сияқты қайраткерлердің қызметін айтуға болады. 1992 ж. Қазақстанда ұйымдастырылған дүниежүзі қазақтарының тұңғыш құрылтайына әр елден, оның ішінде Түркияда тұратын қазақтарда қатысты.
Ал Қазақстанның өзін алатын болсақ, мұнда да түрік халқының қауымы бар екені жоғарыда айтылды.
Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында, атап айтсақ, 1937 ж. күзде Қазақстанға Қиыр Шығыстан мыңдаған корейлер, Кавказдың күнгей бетінен КСРО-ның шекараға жақын аудандарынан парсылар, ирандықтар, күрдтер, түріктер, ассириялықтар жер аударылған болатын. Олардың ішінде түрік ұлтының өкілдері өздерінің ұлтын Қазақстанға келген кезде әзірбайжан деп жазуға мәжбүр болды. Ал 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысы жылдары Грузия Республикасының жері жау окупациясына ұшырамаса да, онда соғыс қимылдары жүрмесе де, Түркиямен шекаралас Акалцик, Ахалкалак, Аспиндз, Адыген және Богданов аудандарында тұратын түріктер шұғыл түрде КСРО шығысына жер аударылды.
Бұл жазалау шарасы Түркияның Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Германияның одақтасы болғаны үшін Түркия соғысқа қатыспаса да Кавказ жотасының арғы жағында Кеңес Одағы тұтас бір майдан әскерін ұстауға мәжбүр болғандығынан деп түсіндірілді. Шындығында да Кеңес Одағындағы барлық түрік азаматтары басқалармен бірдей неміс фашистеріне қарсы майданға шақырылды, ерлікпен соғысты. Олардың шекара ауданына ешқандай қатер төндірген қылмыстары жоқ еді. Соған қарамастан майдан шебі батысқа қарай ойысып, КСРО шекарасына жетсе де, 1944 ж. 31 шілдеде Кавказ түріктерін күштеп көшіруге КСРО Мемлекеттік қорғаныс комитеті шешім қабылдаған. Бұл құпия қаулыда Қазақстанға 40 мың адамды орналастыруға нұсқау берілді. Сөйтіп, 1944 ж. 14 қарашада түріктер көшіріліп жатқан кезде қайтадан қол қойылған бұйрық бойынша 115 мыңнан астам адам күштеп көшіріліп, оның 27833 адамы Қазақстанның оңтүстік облыстарына орналастырылды [26].
1-кесте
Қазақстанға жер аударылған түріктердің облыстар бойынша орналасуы [26, 302 б.]
Алматы облысы
2544 отбасы
11004 адам
Жамбыл облысы
822 отбасы
3415 адам
Қызылорда облысы
373 отбасы
1826 адам
Талдықорған облысы
337 отбасы
1441 адам
Оңтүстік Қазақстан облысы
2233 отбасы
10147 адам
Барлығы:
6309 отбасы
27833 адам
Қазақстанға жер аударылып келген түріктер осындағы басқада халықтармен бірдей қиын кезеңді бастан кешірді. Соғыс ауыртпалығына қарамастан қазақ халқы мен жергілікті тұрғындар оларға қолдан келгенше жәрдем берді. Бүгінде сол қиын қыстау кезеңде жер аударып келген түрік халқының өкілдері өздерінің қазақ халқына шексіз ризашылығын білдіреді.
Қазақстанда тұратын түрік ұлтының өкілдері республика экономикасы мен мәдениетінің дамуына елеулі үлес қосты. Олардың республиканың оңтүстік аймағында ауыл шаруашылығын дамытудағы еңбегі әр кезде жоғары баға алғаны мәлім. Егер жоғарыда келтірілген мәліметтерге сүйенсек, түрік ағайындардың көпшілігі кезінде колхоздар мен совхоздарға орналастырылды. Олар мұнда Кавказ өңірінен жер өңдеу мен әртүрлі дақылдар өсірудің бай тәжірибесін ала келді.
Жалпы жер ауып келген түріктер мен олардың ұрпақтары Қазақстанда өнеркәсіп саласында датабысты еңбек етуде. Сонымен қатар олардың халыққа қызмет ету саласында (сауда, қоғамдық транспорт т.б.) атқарған қызметтері белгілі. Қазіргі нарық жағдайында олардың бұл тәжірибесі жаңа экономикалық қатынастарға тез бейімделіп, әр салада өз орнын тауыпеңбек етуге мүмкіндік берді. Түрік ағайындар арасында білім мен ғылым саласында да табысты еңбек етіп, қоғамдық өмірге белсене араласып жүрген адамдар бар. Мысалы, жас бала кезінде жер ауып келген Асылы Османқызы қазақ отбасында тәрбие алып, белгілі тіл маманы дәрежесіне жетті. Оның қазақ тілінің жанашыры ретінде атқарып жүрген қызметі бүгінде барша жұртшылыққа танылған. Тіл маманы Фадли Фазли-оглы, медицина саласындағы көрнекті дәрігер-ғалым, Алматы мемлекеттік медицина академиясының ұстаздарының бірі Тофик Курдаев сияқты интеллегенция өкілдерінің есімдерін халық жақсы біледі. Қалай болғанда да жер аударылып келген басқа да халықтар сияқты түрік бауырлар да Қазақстанның тең құқықты азаматы ретінде осында оз отанын тапты.
Қазақстандағы түрік қауымдастығының проблемаларын талқылап, жұмысына бағыт беретін ұлттық-мәдени орталық құрылған. 1992 ж. құрылған бұл орталық бүгінде Қазақстандағы 150 мыңдай адамды құрайтын түрік ағайындардың тілінің, мәдениетінің, оқу-білім саласының мәселелерімен айналысады. Алматы, Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарындағы мектептерде бастауыш кластарда түрік тілін үйрететін арнайы сабақтар ашылған. Оқулықтар осы мақсатқа Түркиядан әкелінеді. Ал Алматы облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру институтында түрік тілін оқытатын мұғалімдер үшін арнайы курс жұмыс істейді. Онда Түркиядан келген оқытушылар дәріс береді.
Қазақстандағы түріктердің ұлттық-мәдени орталығы әр облыста ашылған. Бұл орталық Қазақстан халықтары Ассамблеясының тең құқықты мүшесі. Еліміздегі басқа халықтар сияқты осындағы түрік ағайындар да мемлекеттік мәселелерді шешуге қатынасады. Олар Қазақстандағы ұлтаралық татулық, қоғамдық келісім мен жарасымдық, елдің дамуындағы тұрақтылық ісіне өз үлесін қосуда.
Қазақ түрік мәдени байланыстарының, тарихи қатынастары мен сабақтастығының жалпы қысқаша сипаттамасы осындай. Қазақ халқы өткен замандарда да, күні кешегі кеңестік дәуірде де өздеріне бауырлас түрік халқы бар екенін ұмытқан жоқ. Жер алшақтығы, саяси оқиғалар, Ресей отарлығы, әр түрлі соғыстар қазақ-түрік тарихи тамырларын үзе алған жоқ. Әрине осы айтылған себептерге байланысты қазақ-түрік қарым-қатынастары тоқырап қалған жоқ.
Өз тарапынан Түркия елі де Орта Азия түріктері, оның ішінде қазақтар да, тарихи замандардағы түбі бір ағайын халықтың журнағы екенін ұмытқан жоқ. 1992 ж. түрік тіліне аударылып шыққан ағылшын зерттеушісі Годфрей Лиас өзінің Көш атты еңбегінде қазақтардың ұлт-азаттық жолындағы күресіне жоғары баға берумен қатар, оның келешегінің де еш күмәнсіз екеніне назар аударған болатын [27].
Кезінде Түркия республикасының негізін қалаушы Мұстафа Кемал Ататүрік Біздің Ресей билігінде тілі бір, сенімі бір, өзі бір туыстарымыз бар. Олардың қасынан табылуға дайын болуымыз керек... Тарихымызға үңілуіміз керек және оқиғалар бөлген тарихымыз ішінде бүтіндесіп, бір болуымыз керек [28] - деп жазған болатын. Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланғаннан бергі жиырма жылдан астам уақыт ішінде екі ел арасындағы қарым-қатынастар осы ниеттің орындалғанының айғағы деп қарауға болады.
Қорыта келгенде, қазақ-түрік тарихи сабақтастығы өзінің дәстүрі бар, ежелден шыққан тегі мен тіліне, дініне негізделген фактор. Оның әртүрлі кезеңдердегі көріністері мен осы қарым-қатынастардың сан-алуан оқиғаларға байланысты күшейген де, тоқыраған да кездерін байқауға болады. Бұл әсіресе ХІХ-ХХ ғғ. айқын байқалды. 1917 ж. Ресейдегі Қазан төңкерісінен кейінгі Орта Азиядағы ұлт-азаттық қозғалысының жеңілуі бұл қатынастарға тыйым салуға алып келді. Өз тарапынан Түркия үкіметі де 1930 жылдары, онан соң Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Түркістан азаттық қозғалысына қатынасушыларды қудалауға ұшыратқаны тарихтан белгілі. 1944 ж. З.Уәлиди, Нихал Атсыз және басқалары тұтқынға алынып, түрмелерде қорлық көрді. Кейіннен ақталып шықты. Сол сияқты Мұстафа Шоқай да 1920 жылдары Еуропаға кетуге мәжбүр болды. Мұны бүгінде айтпауға болмайды. Қоғамдық-саяси өмір тұрақтанған соң 1950 жылдардан бастап Түркия қазақ еліне деген достық, ықыласын қайта жандандырды. Екі ел арасындағы бүгінгі туысқандық байланыстар осы тарихи сабақтастықтық жалғасы болып табылады.
1.2.Халықтық білім беру саласындағы ынтымақтастықтың негізгі түрлері. Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Тәуелсіз Қазақстан Республикасында өткен кезеңдерде білім мен ғылым саласының берік негізі қаланғаны мәлім. Қазақ халқы арасынан ХІХ ғасырдың өзінде білім мен ғылымның дамуына зо үлес қосқан, батыстық өркениет негізінде білім алған Ш.Уәлиханов, М.С. Бабажанов, Ы.Алтынсарин, М.Қарабаев және басқалары сияқты қайраткерлерді қазақ халқы мақтант тұтады. Олар түркі халықтарының мәдениетін батыстық мәдениетпен ұштастыра білген ғалымдар, ағартушылар болатын. А ХІХ ғасырдың соңы - ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқының өкілдері, оның ішінде тек ақсүйектер мен дәулетті отбасынан ғана емес, қарапайым халық бұқарасы арасынан шыққан жүздеген адамдар білім алып, елдің ғылымы мен мәдениетін дамытуға, оны насихаттауға күш салды. Осының нәтижесінде білім алу, жаңа өркениет аясына ұмтылып, халқының келешегін баянды ету жолында үгіт-насихат жүргізу көзі ашық зиялы қауымның басты міндетіне айналды. Оған ХХ ғасырдың бас кезінде Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Ақбаев және басқаларының атқарған қызметі, саяси күресі куә.
Бұлардың үлгісімен білім алған жаңа буын өкілдері М.Тынышбаев, Х.Домсұхамедов, Х.Ғаббасов, У.Танашев, Ы.Жайнақов, С.Сейфулин, М.Жұмабаев, Қ.Маманов, Р.Мәрсеков, А.Тұрлыбаев және басқа да жүздеген қазақ интеллегенциясының өкілдері өз халқына қалтқысыз қызмет етіп, қазақ ғылымы мен білімінің, мәдениетінің көкжиегін кеңейтіп, тұғырын жаңа биікке көтерді. Сонымен бірге, олар дәстүрлі шығыс білімі мен мәдениетінің де дәстүрін жалғастырды. Оған медресе Ғалия, Бұқарадағы діни мердесе және басқа да осындай оқу орындарында білім алған , кейін ол білімін батыстық немесе зайырлық негіздегі оқу орындарында жалғастырып, өз қызметімен, шығармашылық мұрасымен тарихтан орын алған Ғ.Қараш, М.Жұмабаев, Б.Майлин сияқты ақын-жазушылардың өмірі куә.
Әрине, отаршыл Ресей жағдайында қазақ халқы сияқты бұратана халық өкілдерінің білімге деген ұмтылысы тежеулі болатын. Әйтсе де, белгілі ағартушы, ақын, журналист-публицист Мәнан Тұрғанбаев сияқты жекелеген адамдардың ХХ ғасырдың бас кезінде Стамбұлдағы діни семинарияда білім алуы ежелгі қазақ-түрік мәдени сабақтастығының белгісі болса керек.
Кеңестік мемлекет жағдайында Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени байланыстар тоқырап қалғаны мәлім. Ресми байланыстар жоқ болса да, эмиграцияда жүрген қазақтардың, сондай-ақ шетелде тұратын қазақ халқы өкілдерінің арасынан кейбір Түркияда білім алып, мәдениет пен өнер саласында еңбек еткені, сөйтіп екі жақтың рухани туысқандығын жалғастырғаны бүгінде белгілі. Оған Мұстафа Шоқай сияқты тарихи тұлғаның да ықпалы болғандығы сөзсіз. Бұған бүгінде есімдері белгілі Х.Оралтай, Ә.Жолымбетов сияқты мәдениет пен саясат өкілдерінің қызметін мысал ретінде келтіруге болады.
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан бергі кезеңде қазақ-түрік қарым-қатынастарының негізгі тармағы білім беру және ғылым саласындағы істерге тікелей байланысты болып келе жатқаны ақиқат. Шындыққа жеткізетін бірден-бір жол - білім жолы - дейді Қожа Ахмет Ясауи. Осы қағиданы ескерген екі мемлекет өз саясатында ең алдымен білім саласындағы қарым-қатынастарды жолға қоюға тырысты.
Бұл арада Президент Ә.Н. Назарбаев: ... білім беру саласымен шынайы түрде айналысу кезеңі туды және мемлекетімізде осы мақсатты орындау үшін барлық жағдайлар жасалуы тиіс... [29] - деп атап көрсеткен болатын.
Қазіргі таңда білім беру саласы мәдениеттің ажырамас бөлігі ретінде еліміздің ғылыми дүниетанымы мен интеллектуалды потенциалын қалыптастырудың әмбебап құралына айналып отыр. Өйткені, осы ғасырда қоғамның мәдени-әлеуметтікдамуы мен елдің саяси-экономикалық дербестілігінің маңызды факторы болып табылатын және жоғары білім беру сапасымен өлшенетін интеллектуалды потенциал деңгейінің өзектілігі тәуелсіз Қазақстан Республикасы үшін де өз маңыздылығын айқын көрсететіндігі анық.
Әлемдік білім беру жүйесінің толқымалы дамуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz