2010-2012 жылдары аралығында атмосфералық жауын-шашынның химиялық құрамының өзгеруі

Мазмұны

б.

Кіріспе

Атмосфера ауа деп аталатын газдар қоспасынан тұрады және ауада сұйық және қатты бөлшектер де бар. Атмосфераның жерге жақын қабатында ауа ылғалды болады, яғни оның құрамында басқа газдармен қоса су буы да болады. Ал су буы сұйық және қатты күйге көше алады. Атмосфералық жауын-шашындар деп жер бетіне атмосферадағы бұлттардан жауатын су тамшылары (жаңбыр) мен мұз кристалдарын (қар, бұршақ) айтады. Метеорологияда жауын мөлшерін миллиметр су қабатымен (мм) өлшейді. Ауданы 1 м ² беткейге жауған 1 мм су қабатының салмағы 1 килограмға тең. Қатты күйдегі жауын-шашындар ерітіліп барып өлшенеді. Жауын-шашынның екінші маңызды сипаттамасы-оның қарқындылығы, яғни бірлік уақыт аралығында жауған жауын мөлшері мм/мин. Жауын-шашын қарқындылығына байланысты саябыр, орташа және қарқынды болып бөлінеді. Қышқылды жаңбыр атмосфералық жауын-шашын түрлері (оған қар да жатады) . Жаңбыр құрамында қышқылдың (pH<5, 6) болатындығы ауа құрамында өндіріс қалдықтары (мыс., SO2, NO2, HCl, т. б. ) мөлшерінің көптігіне байланысты. Осындай жауын шашын түскен топырақ пен су айдындарының қышқылдығы артып, соның нәтижесінде қоршаған ортаның экожүйесіде градацияға ұшырайды. Атап айтқанда, су айдындарындағы балықтар мен су жануарлары жаппай қырылып, топырақ құнарсызданып, жеміс-жидек пен көкөніс және орман ағаштары өспей, солып қалады. Атмосфера құрамына еңген өндіріс қалдықтары күкірт диоксиді және азот оксидтері ондағы ылғалмен әрекеттесіп күкірт және азот қышқылдарын түзеді. Соның әсерінен жерге жауатын жаңбыр мен қар қышқылданады. Әдетте рН 5, 6 кем болса жауын - шашын «қышқыл жаңбыр» деп аталады.

1. Әдебиетке шолу

Атмосфера - ауыр және салыстырмалы түрде жеңіл бөлшектердің пайда болуын шарттайтын, бір-бірінің арасында тұрақты реакциялар болып тұратын, әртүрлі биіктікте орналасқан молекулалы, диссоциацияланған және иондалған газдардың қосындысы. Мұның бәрі атмосфераның «араласуына» және тиісінше оның негізгі құрамының тұрақтылығына әкеп соғады.

Атмосфераның ластануы - әр түрлі газдардың, қатты және сұйық заттардың немесе табиғи булар мен қалдықтардың ұсақ түйіршіктерінің ауаға қосылуы. Бұлардың ішінде газ тектес заттар атмосфераға шығарылатын ластағыштардың шамамен 90 %-ын құрайды. Көп тараған атмосфера ластағыштарына күкіртті газ (SO ₂ ), азот оксидтері (NO ₂ ) , кеміртек оксидтері (иіс газы СО), хлор, формальдегид (НСНО), фенол-бензпирен және шаң-тозаң жатады.

Атмосфералық ластанудың антропогендік (жасанды) көздеріне өнеркәсіптік кәсіпорындар, көлік, жылу энертетикасы, тұрғын үйлерді жылыту жүйелері, ауыл шаруашылығы және т. б. жатады. Тек өндірістік кәсіпорындардың ғана қоршаған ортаға әсер етіп ластауын мынадай негізгі түрлерге белуге болады: шикізат, материалдар, құрал-жабдықтар, отын, электр энергиясы, су, қалдықтар. Атмосфераға таралатындар: газ, бу, ауа тозаңы, энертетикалық : шу, ультрадыбыс, діріл, электромагнитті өpic, жарық, ультракүлгін және лазерлі сәулелендірулер және т. б. Ауаны ластайтын компоненттердің химиялық құрамы отын-энергетика ресурстарының және өндірісте қолданылатын шикізаттың түріне, оларды өңдейтін технологияға байланысты болады. Техногенді шығарындылардың құрамында бірнеше мыңдаған қосылыстар кездеседі. Бірақ олардың ішінде ең көп мөлшерде, яғни, тонналап атмосфераға шығарылатындыларға қатты бөлшектер (шаң, түтін, күйе), көміртегі оксиді, күкірт диоксиді, азот оксидтері, фосфор қосылыстары, күкіртті сутек, аммиак, хлор, фторлы сутек жатады.

Ғалымдар, экологтар ғана емес, жұмысы мұнай кен орындарымен байланысты көптеген адамдар - мұнай өндіру кезінде бөлініп шығатын газдарды пайдаға асыру мәселелерін көтеріп жатыр. Үкімет теория жүзінде бұл бағыттың маңызды екенін көптен бері айтуда. Тіпті алғашқы жобалардың бірін бекітіп, мүмкіндігінше жақын арада іс жүзінде қолға алынатынын да айтты. Алауларда газдарды жағу арқылы Қазақстан бағалы энергетикалық ресурстардан қағылып отыр. Мұнан басқа бұл газ ластаушылардың бірі ретінде планета температурасының өзгеруіне әсер ететін қуатты көздердің бірі. Соңғы уақытқа дейін республикада атмосфералық ауаны ең қатты ластайтын көздерге, әсіресе, күлі көп шығатын көмірлерді пайдаланатын жылу энергетикалық кешендерді де жатқызып келді. Экономикалық дағдарыс кезінде қалада амалсыздан көнтеген өнеркәсіп орындары тоқтап қалды. Алайда қала атмосферасындағы көміртеті оксиді мен азот оксидінің мөлшерінің артуы саны күннен-күнге көбейе түскен автокөліктер есебінен болды. Қазақстанның үлкен қалаларында көп тараған химиялық ластаушы - күкіртті газ. Зерттеулер өкпе паталогиясы мен атмосфералық ауаның ластануының арасында тікелей байланыс бар екенін көрсетеді. Күкіртті ангидридтің мөлшерінің көбеюі бронхиалды астма мен созылмалы бронхит ауруының асқынуьша алып келеді [25] .

Қоршаған ортаның ары қарай қышқылдануы атмосфераға азот пен күкірт оксидтерінің антропогенді тасталымдарына байланысты екенін біз білеміз. Әрине, мұны болжау қиын. Бірақ, өткен тасталымдардың интенсивтілігі сараптамасы бойынша нақты қорытынды жасай аламыз. Oсындай әдіспен бағаланған екі оттекті күкірттің болашақ тасталымы қазіргіден көп есе үлкен. Oсыған сәйкес, қоршаған ортаның қышқылдануының өсуі күтіліп отыр, ал қышқыл жаңбырдың зияны катастрофиялық. Aзот қосындыларының антропогенді тасталымдары күкіртке қарағанда үлкен темппен өсіп келе жатыр. Жеке елдерде екі оттекті күкірт эмиссиясының өсуін тоқтатқан тәрізді. Aзот оксидіне қатысты Европада да және бүкіл әлемде де NO _x тасталымдары өсіп отыр, әсіресе ол автомобиль санының өсуіне байланысты болып отыр. Kейбір еледрде күкірт және азот оксидтері эмиссиясы мәселесі саясат мақсатында пайдалы болып отыр, себебі олардың таралуы нәтижесінде ластаушы заттар мемлекет шекарасынан тыс түседі, бір мемлекет екіншісін зиян үшін кіналай алады. Aл Швеция Европаның дамыған еледріне қатысты осындай саясатты таңдаған. Eвропа мен Солтүстік Америка ғалымдары қышқыл жаңбырдың түсуінің зардаптарын уайымдап отыр. Қоршаған ортаны қорғау бойынша көптеген халықаралық бағдарламалар ауаны ластаушы ірі масштабты мәселелерді шешумен айналысып отыр. Зерттеу нәтижелері Eвропада топырақ пен ормандардың ары қарай қышқылдануынан тек тасталымдарды азайту арқылы сақтап қалуға болатынын көрсетті. Бұл тасталымдарды әр мемлекет жеке реттеп отырулары керек. Aтмосфераға ластаушы заттардың эмиссиясын азайтудың бернеше әдістері бар: энергияны қолдануды қатты қысқарту, жаңа технологияларды енгізу, энергияның аз ластайтын немесе мүлде ластамайтын көздерін қолдану. Бұл шешім шындыққа сай емес сияқты. Eшқандай мемлекет энергия пайдалануды азайтуға келіспейді. Жаңа технологияларды енгізу мен фильтрлік құрылғыларды орнату да экономикалық қиыншылықтар туғызып отыр. Қоршаған ортаның қиын жағдайы ғалымдар мен экологтарды біздің планетамыздың ластануы мәселесі алдына қойып отыр. Қышқыл жаңбырлар топырақ және түбірлік жүйе арқылы жанама жолмен әсер ете алады, немесе тікелей әсер ете алады. Қышқылданған топырақ әр түрлі факторлармен анықталады. Cуға қарағанда топырақ ортаның қышқылдануының түзелу қасиетіне ие, яғни белгілі бір деңгейге дейін ол қышқылдануға қарсы тұрады. Tопыраққа түскен қышқыл нейтралданады, ол қатты қышқылданудан сақтайды. Aлайда, топыраққа табиғи жағдайлардан басқа, антропогенді факторлар да әсер етеді. Xимиялық тұрақтылық, теңделу қасиеті, топырақтың қышқылдануға бейімділігі өзгермелі және топырақтың сапасына, топырақтық генетикалық типіне, өңделу әдісіне, сонымен қатар жақын маңда ластану көздерінің бар болуына бағынышты болады. Cонымен қатар, топырақтың қышқылдануға қарсы тұруы төселме беткей қабатының химиялық және физикалық құрамына байланысты болады. Жанама әсерлер әр түрлі байқалады. Mысалы, азоты бар жауын-шашындар белгілі уақыттарда ағаштардың өсуіне жағдай жасайды, себебі топырақты пайдалы заттармен қамтамасыз етеді. Бірақ, азотты үнемі қолданғаннан кейін орман қанығады. Cонда нитраттың бөлінуі көбейеді де, топырақтың қышқылдануына алып келеді [20] .

Aуыр металдардың қоршаған ортаға таралуы тек табиғи жағдайда ғана емес, сонымен қатар антропогенді жолмен де қарқынды түрде жүзеге асуда. Oлардың қатарына өндіріс қалдықтары, тау-кен өндірісі, транспорт, түсті және қара металл өндіру, құрамында ауыр металдар кездесетін тыңайтқыштарды ретсіз пайдалану, жылу-электр орталықтары (ЖЭО) немесе жалпы урбанизацияны жатқызуға болады. Oвчаренко М. М. (1995) мәліметтері бойынша түсті металл балқыту заводтардан әр жыл сайын қоршаған ортаға - 154650 тонна мыс, 121500 тонна мырыш, 89000 тонна қорғасын, 12000 тонна никель, 765 тонна кобальт, 1500 тонна молибден, 30, 5 т. сынап, ал көмір және мұнай өнімдерін жағудан 1600 тонна сынап, 3600 тонна қорғасын, 2100 тонна мыс, 700 тонна мырыш, 3700 тонна никель және де автотранспорт газынан 26 тонна қорғасын бөлінеді [22], ал Новосибирскідегі Қоршаған ортаны қорғау комитетінің анықтауы бойынша ауаның ластануының 70 %-дан көбі автотранспорттан болса, 11 %-дайы ЖЭО үлесіне тиеді [21] . Aуыр металдармен ауаның, судың және топырақтың ластануы Қазақстанның ірі өндірістік орталықтарында да экологиялық өзекті мәселе болып саналады. Mысалы, Семей қаласының өндірістік орындарына жақын маңдағы топырақ құрамындағы кейбір ауыр металл концентрациялары қалыпты жағдайдағы топырақпен салыстырғанда мырыш-7, 4, қорғасын-9, 9, мыс-3, 8, кадмий мөлшері-13, 3, марганец-1, 3, кобальт-2, 4 есеге жоғарылаған. Aуыр металдардың топырақтағы мөлшері, таяу маңдағы өсірілетін ауылшаруашылық өсімдіктері мен бау-бақша дақылдарында бақылағанда 2-3, 5 есеге дейін жоғарылаған. Aуыр металдардың ішінде ең улы және қоршаған ортаға кеңінен таралғаны кадмий болып есептеледі . Қоршаған ортаның кадмиймен ластануы кейінгі жылдары Швецияда, Америкада бірнеше есе жоғарылаған. Kадмийдің айтарлықтай бөлігі топыраққа және суға жауын-шашын арқылы түседі. Жыл сайын Балтық теңізіне 200 тонна кадмий түссе, оның 45 % ауадан келеді. Oсыған байланысты қоршаған ортаны қорғау мамандардың алдына қойылып отырған бірінші мәселе-ауыр металдардың қоршаған ортадағы жалпы және белсенді мөлшерін анықтау. Eкінші мәселе-табиғи объектілердің ластану деңгейін болжау мақсатында ластаушы заттардың таралуына қарапайым және айтарлықтай сенімді модельдерін жасау. Yшінші кезекте ластанудың келеңсіз әсерлеріне жол бермеу мақсатында ауыр металдарды ғылыми негізделген түрде залалсыздандыру және нормалау тұр [27] . Индустриалды дамыған елдерде атмосфераны ластайтын негізгі көздер - автокөліктер, транспорттың басқа түрлері және өндіріс орындары. Зерттеу мәліметтері бойынша анықталған антропогендік әсерден атмосфераға жыл сайын 25, 5 миллиард. тонна көміртегі оксиді, 190 миллон тонна күкірт оксиді, 65 миллон тонна азот оксиді, бір миллон тонна хлорлы және фторлы көміртектер (фреондар), көмірсутектің, қорғасынның органикалық қосылыстары, сондай-ақ қатерлі ісік ауруын тудыратын канцерогенді заттар бөлінеді. Ең таза ауа мұхит бетінде. Ауылды жерлерде ауа құрамындағы шаңды қоспалар мұхит бетімен салыстырғанда он есе, кішігірім қалаларда 35 есе көп. Ал үлкен қалалар үстінен қара тұманды байқауға болады. Мұнда шаңды қоспалар мұхитпен салыстырғанда 200 еседен аса көп. Ластанған ауа ірі қалаларда 1, 5-2 километр биіктікке дейін созылады. Бұл лас тұман жазда күн сәулесінің 20 %, ал қыстың күні онсыз да күн сәулесі аз болғандықтан жартысын Автокөліктерден бөлінетін заттар.

Биосфера - жер бетінде кездесетін барлық тірі ағзалардың және заттардың жиынтығын ең ірісі болып табылады. Биосфера - заттар айналымын үзбей сүйемелдеп тұратын ғаламшардың ең үлкен экожүйесі, яғни тіршіліктің өніп-өсіп, көбеюіне мүмкіндік бар қабат. Оның шекарасы жер бетіндегі жиырма бес километр деңгейден (атмосфераның озон қабатына дейінгі бөлігі кіреді) он бір километр мұхит тереңдігіне және жер астына 6 км тереңдікке дейін созылады. Антропогендік ластанудың негізгі көздері. Антропогендік фактор - адамның қызметі әрекетінен жаңа түрде туындайтын факторлар. Адамның шаруашылық іс-әрекеті салдарының қоршаған ортаның кейбір жерлерінің өзгерені соншалық. Табиғи құрауыштарының байланысы басқа болып, бұрынғы кешендермен салыстырғанда жаңа кешендер қалыптасады.

Антропогендік факторларға өнеркәсіп индустриясының барлық салалары, көлік, ауыл, орман шаруашылығы, энергетика, атом қаруын сынау, мұнай, газ және тау кен өндірісі салалары т. б. жатады. Тек өндірістік кәсіпорындарының ғана қоршаған ортаға әсер етіп ластануын мынадай негізгі түрлерге бөлуге болады: шикізат материалдар, құрал-жабдықтар, отын, электр энергиясы, су, қалдықтар, өнімдер, атмосфераға таралатын (газ, бу, ауа тозаңы), энергетикалық шығарындылар, шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс, жарық, электромагниттік өріс, лазерлі сәулелер, иондағыш шығарындылар т. б. Биосфераны ластайтын компоненттердің химиялық құрамы отынэнергетика ресурстарының түріне, өндірісте кенданылатын шикізатқа оларды өндейтін технологияға байланысты келеді [6] .

Антропогендік факторлар әсерінің артуынан күрделі экологиялық проблемалар; парник эфектісі, қышқыл жаңбыр, ормансыздандыру, ядролық қыс, озон қабатының жұқаруы мен тесілуі, шөлейттену т. б. атмосфераға антропогендік жер тікелей немесе жанаша түрде болуы мүмкін.

Жанаша әсер - биосфераның басқа компоненттерінде экологиялық тепе-теңдіктің бұзылу, салдарынан атмосфераның жағдайына ойқаптар, жыртылған егістік жерлер, ұйымдастырылған үлкен су қоймалары, өзгертілген өзен ағыстары, пайдалы кен қазбаларының ашық әдіспен жаппай алынуы жатады. Жер бетінің қасиеті мен сипатамасының өзгеруі жер атмосфера энергиялық жүйесіндегі алмасу процестеріне, альбедо шамасына, атмосфераға өтетін шығындыққа әсерін тигізеді.

Атмосфералық жауын-шашындардағы қоспалардың концентрациясын анықтау. Атмосфералық жауын-шашындардың сынамаларын химиялық лабораторияға түскен соң тіркейді. Сынамаларды кем дегенде 10 тәуліктен соң анализ жасайды, содан кейін, келесі макрокомпоненттерді анықтайды: рН мәндері, электрөткізгіштік, белсенді және жалпы қышқылдықты, макрокомпоненттердің массалық концентрацияларын: сульфат-иондарды, нитрат-иондарды, хлорид-иондарды, гидрокарбонат-иондарды, аммоний иондарын, натрий, калий, кальций және магния және микрокомпоненттерді: фосфат-иондарды, мырыш иондарды, қорғасындарды, кадмийды, марганецты және никельды.

Антропогендік тасталымдардың нәтижесінде атмосфераға түсетін ластаушы заттар мөлшерінің көптігі әсерінен жауын-шашындардың химиялық құрамы айтарлықтай өзгерген. Ластаушы заттардың антропогендік көздеріне қышқылдықтың әсері өте жоғары болды. Жауын-шашындардың қышқылдануның сипатты ерекшелігі болып тасталым көздерінен үлкен қашықтықтарда түсуі болып табылады [6, 23] . Жауын-шашындардың рН деңгейіне байланысты оларды бірнеше топқа бөлуге болады (Кесте 1) .

Кесте 1

Атмосфералық жауын-шашындардың сутектік көрсеткіші

Кесте 1-ге сәйкес, атмосфералық жауын-шашындардың сутектік көрсеткіші көрсетілген. Атмосфералық жауын-шашындардың химиялық құрамы бұлттар түзілетін және жауын-шашындар түсетін атмосфера қабаттарындағы ластанудың сипаттамасы болып табылады. Химиялық анализ жасау үшін жауын-шашындардың сынамаларын алу станциялардағы біртипті құрылғыларды және бәріне ортақ әдісті пайдалана отырып жасалады. Жауын-шашын сынамаларын жинақтаудағы жағдайлар мен ұзақтығына байланысты келесідей болады:

1) жауын-шашындардың индивидуалды сынамалары, бөлек жаңбырларға немесе бір рет түскендегі бірнеше сынама; бұл сынамалардағы рН мөлшері және электрөткізгіштік жауынның түсу мезетінде өлшенеді, ал алынған мәліметтер оперативтік мақсаттарда пайдаланылады;

2) жауын-шашындардың бір реттік сынамалары, бөлек сұйық немесе қатты жауын-шашындардың түсуіне қатысты; оларды жинақтау бірнеше минуттан бірнеше сағатқа дейін жалғасуы мүмкін;

3) жиынтық, айлық сынамалар, күнтізбелік әрбір айдағы түскен барлық жауын-шашындар [23, 24] .

Лабораториялық зерттеулерде анализдың келесі әдістері пайдаланылды: сульфаттар үшін - турбидиметриялық, хлоридтер және сілтілік үшін - титриметрикалық, аммоний иондары және нитраттар үшін - фотоколометрикалық әдістері. Кальций және магнийдің иондарының құрамын атомдық-абсорбциондық әдіспен анықтайды, натрий және калий иондарын - жалындық фотометрия әдісімен анықтайды. Сутек иондарының көрсеткіштері рН шыны электрод көмегімен анықталады, электрөткізгіштік - ұяшықтағы платинаның электродтары арқылы, мұнда ұяшық 25 °С термостатталады.

Химиялық құрамы бойынша Жердің барлық атмосферасы төменгі - жер маңындағы ауа құрамына ұқсас құрамды гомосфера, және жоғарғы - біртекті емес химиялық құрамдас гетеросфера болып бөлінеді.

Гетеросфераның алыстығы соншалық (жүздеген км), онда қысым тіпті төмен, бұл логарифмикалық масштабпен дәлелденген.

Жоғарғы атмосфера қабаттарына Күннің сәулеленуі барысында туындайтын газдардың диссоциациясы мен иондалуы тән. Гетеросфераның биіктігіне байланысты, газ концетрациясы үлкен биіктіктерде жеңіл газдардың (сутек пен гелий) бар болуы байқалды.

Соңғы ғасырдың аяғында Фридрих Энгельс айтақан: "Біздің табиғатқа деген жеңісімізбен алдын ала мақтанбайық. Әрбір жеңісіміз үшін ол бізден кек алады” [1] .

Атмосфера ең алдымен азот пен оттегіден және аргонның аз ғана пайызынан құралған. Сонымен қатар Су булары да атмосфераның басты құраушыларының бірі болып табылады, дегенмен олардың құрамдағы мөлшері қатты ауытқиды. Жалпы атмосферадағы су концентрациясы температураға байланысты. Көміртек диоксиді басқа көптеген инертті микрокомпонентті газдармен салыстырғанда әлдеқайда аз концентрацияға ие.

Атмосфераның химиялық құрамының эволюциясы келесідей факторлардың әсерімен жүзеге асты:

1) ғаламшараралық (межпланетный) кеңістік заттегінің аумағының ұлғаю (аккрециясы) ;

2) жанартау белсенділігі кезінде бөлінген газдар;

3) атмосфера газдарының гидросфера мен литосфера компоненттерімен химиялық өзара әрекеттесулері;

4) күн ультракүлгінінің және ғарыштық сәулелену әсерімен ауа молекуласының диссоциациясы (молекулалардың ұсақ құрамға ыдырауы) ;

5) биосфераның тірі заттарындағы биогендік процестер;

6) ноосфераның антропогендік әрекеттері.

Атмосфераның гидросфераға әсер етуінің негізгі агенттері - қар мен жаңбыр күіндегі атмосфералық жауын-шашын, аз мөлшерде смог және тұман. Құрлықтың жоғарғы беткі және жерасты сулары ең алдымен атмосфералық қоректенуге ие, соның нәтижесінде олардың химиялық құрамы негізінен атмосфераның күйіне байланысты.

Антропогендік факторлар атмосфераның қалыпты әрекет етуіндегі елеулі өзгерістерді анықтайды, әрі ең төменгі, және жоғарғы бөліктерінде де. Атмосфераның ластануына әкелетін, онымен қоса биосфераның экологиялық тепе-теңдігін бұзатын түрлі антропогендік факторлардың көздері де бар.

1980 жылы қаланған атмосфералық қышқылды жауын-шашынның әсерін бағалау жөніндегі Ұлттық бағдарлама аясында Америка Құрама Штаттарының (АҚШ) көптеген федеральді ведомствалары қышқылды жаңбырды туғызатын атмосфералық процесстерді зерттеуге қаржы бөле бастады. Мұндағы мақсат - қышқылды жаңбырлардың экожүйеге әсерін бағалау және тиісті шаралар ойластыру. Қышқылды жаңбырлардың қоршаған ортаға көпбағдарлы әсер ететіндігі және атмосфераның өз-өзін тазартуының (шаю) нәтижесі болып табылатындығы анықталды [2] . Негізгі қышқылды агенттер -сутек тотығының қатысуымен болатын азо және күкірт оксидтерінің тотығуы (қышқылдануы) барысында пайда болатын сұйылтылған күкірт және азот қышқылдары.

Жерге жақын атмосфера қабатының ластануы процессі мен себептері көп әрі алуаан түрлі. Шығу тегі бойынша олар антропогендік және табиғи болып бөлінеді. Антропогендік себептер ішінде ең қауіптілеріне: отын мен қоқыстың жануы, атом энергиясын алу, ядролық қаруды сынау барысындағы ядролық реакциялар, металлургия мен ыстық метал өңдеу, түрлі химиялық өндірістер, оның ішінде мұнай және газ, көмір өндіру жатады.

Автокөлік құралдары, Жылу электр орталықтары, қазандықтар мен табиғи газ, жанармай, дизельді отын, мазут, көмірде жұмыс істейтін басқа да энергетикалық қондырғылардың кең таралуына байланысты өнеркәсіптік орталықтар, ірі қалалар мен мегаполистерде отынның өртену процессі барысында атмосфераның жерге жақын қабаттының ең қатты ластануы осы жерлерде болады. Бұл жерлердегі автокөліктердің атмосфераны ластаудағы үлесі 40-50 %-ға жетеді. Атмосфераның ластануының ең қауіпті әрі негізгі факторы ол - атом электр станциясындағы апаттар мен атмосферадағы ядролық қаруды сынау. Бұл радионуклеидтердің алыс қашықтықтарға тез таратылуымен, сонымен қоса аумақтың ластануының ұзақ сипатына да қатысты.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс