Автокөлік жолдары
КІРІСПЕ
1ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АВТОКӨЛІГІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Қазақстан автокөлік жолының дамуы
1.2. Қазақстандағы автомобиль жолының жолаушы және жүк тасымалындағы алатын орны
1.3 Автомобиль жолдарын пайдалану жағдайындағы қоршаған ортаның ластануы
2 КӨЛІКТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
2.1. Автомобиль көлігіндекөлік инфрақұрылымын қалыптастыру және дамыту
2.2. Автокөлік қызметтері нарығын дамыту
2.3. Транзиттік әлеуетті пайдалану
2.4. Инновациялық даму және кадр әлеуетін қалыптастыру
3 АВТОМОБИЛЬ КӨЛІГІНЕ 2015 жылға ДЕЙІНГІ КӨЛІК СТРАТЕГИЯСЫН ІСКЕ АСЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1. Көлік стратегиясын іске асыру кезеңдері
3.2. Көлік стратегиясынан күтілетін нәтижелер
3.3 Оңтүстік.Батыс автожолының қайта құрылуының жобасы
3.4«Жол картасы» бағдарламасы Республикалық және жергілікті маңызы бар жолдарды жөндеу, қайта жаңарту мәселелері
3.4.1 Облыстар бойынша автомобиль жолдарынын жөндеу жұмыстарының орындалуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АВТОКӨЛІГІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Қазақстан автокөлік жолының дамуы
1.2. Қазақстандағы автомобиль жолының жолаушы және жүк тасымалындағы алатын орны
1.3 Автомобиль жолдарын пайдалану жағдайындағы қоршаған ортаның ластануы
2 КӨЛІКТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
2.1. Автомобиль көлігіндекөлік инфрақұрылымын қалыптастыру және дамыту
2.2. Автокөлік қызметтері нарығын дамыту
2.3. Транзиттік әлеуетті пайдалану
2.4. Инновациялық даму және кадр әлеуетін қалыптастыру
3 АВТОМОБИЛЬ КӨЛІГІНЕ 2015 жылға ДЕЙІНГІ КӨЛІК СТРАТЕГИЯСЫН ІСКЕ АСЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1. Көлік стратегиясын іске асыру кезеңдері
3.2. Көлік стратегиясынан күтілетін нәтижелер
3.3 Оңтүстік.Батыс автожолының қайта құрылуының жобасы
3.4«Жол картасы» бағдарламасы Республикалық және жергілікті маңызы бар жолдарды жөндеу, қайта жаңарту мәселелері
3.4.1 Облыстар бойынша автомобиль жолдарынын жөндеу жұмыстарының орындалуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстанның көлік - коммуникациялық кешенінің құрамына автокөлік жолдары, автокөлік (жүк тасымалдайтын, автобус), қалалық электрлік (трамвай, троллейбус), темір жол,құбыр, теңіз және өзен, әуе көліктері, пошталық байланыс және радио, телекоммуникация жүйелері кіреді.
Қазақстанның көлік жүйесі негізінен Кеңес Одағы кезеңінде құрылды. Тарихи тұрғыда Қазақстанның оңтүстік пен оңтүстік - шығыс аймақтары арқылы өткен Ұлы Жібек жолын айту керек. Қытайдың оңтүстік - шығысынан Түркияның Жерорта теңіз жағалауларына дейін 6,5 мың шаршы шақырымға созылған бұл жол - Қазақстанның экономикасы мен мәдениетінің дамуында тарихи зор рөл атқарды. Мысалы, қазіргі игеріліп жатқан Трансеуразиялық темір жолы (Атлант мұхитынан Тынық мұхитына дейін) бұрынғы Жібек жолын алмастырады деуге болар еді.
Көліктің жеке алғанда ешқандай өнім өндірмейтіні мәлім, бірақ оның шаруашылықтағы маңызы зор, көлік болмайынша кез келген аумақтың қазіргі экономикасы, бейнелеп айтқанда, бір күнде тіршілік ете алмайды, өйткені өндіруші өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы, өнім мен оның тұтынушылары арасындағы байланысты қамтамасыз ете алатын тек қана көлік. Сонымен қатар, көлік еңбек бөлінісін кеңінен дамытуға және осының негізінде жекелеген республикалар мен экономикалық аудандардағы шаруашылықтардың мамандануын тереңдете түсуге мүмкіндік береді.
Әр елдің экономикалық даму қарқыны инфрақұрылымның озық даму деңгейіне, оның ішінде көлік кешені мен байланыс жүйесіне тығыз байланысты болады. Қазақстанда көліктің маңызы ерекше деп айтуға негіз бар. Себебі, еліміздің географиялық орны (ішкі континентальдық орналасуы), территориясының аумағы (Қазақстан дүниежүзінде жер бетінің - 2%, Азияның – 6,1%, ТМД елдерінің - 12,1% келеді), халқының сирек орналасуы (1 шаршы шақырымға 6,2 адам), табиғи ресурстарының байлығы, елді мекендердің оның ішінде өндіріс орталықтарының бір-бірінен алыс жатуы, өнеркәсібінің біркелкі орналаспауы сияқты ерекшеліктері көлік - коммуникациялық кешенінің рөлі мен маңызын арттырады.
Қазақстанда көлік жүйесінің дамуы мен құрылымы әр түрлі көліктердің техникалық – экономикалық ерекшеліктеріне, еліміздің территориялық пен табиғаттық жағдайына, өнеркәсіппен ауылшаруашылықтың дамуы мен орналасуына, физикалық – географиялық және экономикалық географиялық орнына байланысты болып келеді. Сондықтанда Қазақстанның көлік жолдарының даму жағдайы мен Қазақстан территориясындағы транзиттің ел экономикасының дамуында алатын орнын зерттеу дипломдық жұмысымның өзектілігі болып табылады.
Қазақстанның көлік жүйесі негізінен Кеңес Одағы кезеңінде құрылды. Тарихи тұрғыда Қазақстанның оңтүстік пен оңтүстік - шығыс аймақтары арқылы өткен Ұлы Жібек жолын айту керек. Қытайдың оңтүстік - шығысынан Түркияның Жерорта теңіз жағалауларына дейін 6,5 мың шаршы шақырымға созылған бұл жол - Қазақстанның экономикасы мен мәдениетінің дамуында тарихи зор рөл атқарды. Мысалы, қазіргі игеріліп жатқан Трансеуразиялық темір жолы (Атлант мұхитынан Тынық мұхитына дейін) бұрынғы Жібек жолын алмастырады деуге болар еді.
Көліктің жеке алғанда ешқандай өнім өндірмейтіні мәлім, бірақ оның шаруашылықтағы маңызы зор, көлік болмайынша кез келген аумақтың қазіргі экономикасы, бейнелеп айтқанда, бір күнде тіршілік ете алмайды, өйткені өндіруші өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы, өнім мен оның тұтынушылары арасындағы байланысты қамтамасыз ете алатын тек қана көлік. Сонымен қатар, көлік еңбек бөлінісін кеңінен дамытуға және осының негізінде жекелеген республикалар мен экономикалық аудандардағы шаруашылықтардың мамандануын тереңдете түсуге мүмкіндік береді.
Әр елдің экономикалық даму қарқыны инфрақұрылымның озық даму деңгейіне, оның ішінде көлік кешені мен байланыс жүйесіне тығыз байланысты болады. Қазақстанда көліктің маңызы ерекше деп айтуға негіз бар. Себебі, еліміздің географиялық орны (ішкі континентальдық орналасуы), территориясының аумағы (Қазақстан дүниежүзінде жер бетінің - 2%, Азияның – 6,1%, ТМД елдерінің - 12,1% келеді), халқының сирек орналасуы (1 шаршы шақырымға 6,2 адам), табиғи ресурстарының байлығы, елді мекендердің оның ішінде өндіріс орталықтарының бір-бірінен алыс жатуы, өнеркәсібінің біркелкі орналаспауы сияқты ерекшеліктері көлік - коммуникациялық кешенінің рөлі мен маңызын арттырады.
Қазақстанда көлік жүйесінің дамуы мен құрылымы әр түрлі көліктердің техникалық – экономикалық ерекшеліктеріне, еліміздің территориялық пен табиғаттық жағдайына, өнеркәсіппен ауылшаруашылықтың дамуы мен орналасуына, физикалық – географиялық және экономикалық географиялық орнына байланысты болып келеді. Сондықтанда Қазақстанның көлік жолдарының даму жағдайы мен Қазақстан территориясындағы транзиттің ел экономикасының дамуында алатын орнын зерттеу дипломдық жұмысымның өзектілігі болып табылады.
1 Қожахмет М. Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық географиясы. - Алматы, 2007. - 152 б.
2 www.mtс.kz
3 Уәлиева Ә.Б. Көлік инфрақұрылымын Қазақстанның шекара маңы аймақтарында дамыту және оның халықаралық жобаларды іске асырудағы маңызы // Магистраль. – Алматы, 2007.- №10.-49-53б.
4 Арнайы web-сайт ҚР статистикасы жөнінде http//www.stat.kz/
5 Пивень К.Д История развития транспорта и коммуникации Казахстана. Алматы 2000. – 258с
6 Тілеубай Т. 2015 жылы Қазақстан ірі аймақаралық транзиттік орталыққа айналады: үкіметте 2015 жылға дейінгі көлік стратегиясынң жобасы мақұлданды // Жас қазақ.-2006.-24 наурыз (№11).2 б.
7 Қасымжанова Ж. Көліктің жекелеген түрлерімен жүк тасымалдау// Қазақстан және оның өңірлері. Алматы, 2006. - №2. - 19-20 б.
8 Қазақстан Республикасының автожол саласын дамытудың 2006-2012 жылдарға арналған бағдарламасы
9 Тілеубай Т. 2015 жылы Қазақстан ірі аймақаралық транзиттік орталыққа айналады: үкіметте 2015 жылға дейінгі көлік стратегиясының жобасы мақұлданды // Жас қазақ.-2006.-24 наурыз (№11).2 б.
10 Қиялбаев Ә.Қ., Тоққұлов С.Т., Телтаев Б.Б., Талғатбекова Қ.А. «Көлік кешеніндегі қоршаған ортаны қорғау шаралары»: Оқу құралы. Алматы, 2004. 14-25 б.
11 Интернет жүйесі www.google.kz
12 Хейман С. Разделение труда и развитие инфраструктуры. – М., МГУ, 1979. – 132 с.
13 Ашимова А.А. Республикада көлік қызметтері және оның даму үдерісі // ҚазЭу хабаршысы.-2009.-№5. 114-115 б.
14 www.kazinform.org
15 Қаналиев Б. Көлік-коммуникация саласының мүмкіндігі таңдалған бағыттың дұрыстығын дәлелдейді // Егемен Қазақстан.-2002.-20 қыркүйек.(№221-222)-5 б.
16 Назарбаев Н.А. Стратегия развития «Казахстан – 2030».
17 Траспортная стратегия Республики Казахстан до 2015 года.
18 Карибжанов Х.С., Тулеугалиев Г.И. Экономико-правовые основы транзита. – Петропавловск, 2002. – 371 с.
19 Құсайынов Ә. Көлік саласы көркейіп келеді/ әңг. Б.Сабырбеков // Дала мен қала.-2010.-15 ақпан (№6)-5 б.
20 Сабырбеков Б.Қ . «XXI ғ. Жібек Жолы: Батыс Еуропа – Батыс Қытай халықаралық автодәлізі ел экономикасының күретамыры» / Дала мен қала. 2009, 16 сәуір (15);
21 www.europe-china.kz
22 www.nkkazinform.kz
23 ҚР президенті Н.А. Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Казахстан, Алматы, 2008, №39, 1 бет
24 Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. www.akorda.kz
25 www.dorkarta.kz
26 Назарбаев Н.А. Стратегия развития «Казахстан – 2030».
27 www.inform.kz
28 www.kazinform.org
29 Сәдуақасов А. Көлік қатынасы уақыт ырғағына ілесе ала ма?: Көлік қатынасын дамыту туралы //Нұр-Астана.-2010.-30 қыркүйек (№45).-4 б.
29 ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мәліметтері.
2 www.mtс.kz
3 Уәлиева Ә.Б. Көлік инфрақұрылымын Қазақстанның шекара маңы аймақтарында дамыту және оның халықаралық жобаларды іске асырудағы маңызы // Магистраль. – Алматы, 2007.- №10.-49-53б.
4 Арнайы web-сайт ҚР статистикасы жөнінде http//www.stat.kz/
5 Пивень К.Д История развития транспорта и коммуникации Казахстана. Алматы 2000. – 258с
6 Тілеубай Т. 2015 жылы Қазақстан ірі аймақаралық транзиттік орталыққа айналады: үкіметте 2015 жылға дейінгі көлік стратегиясынң жобасы мақұлданды // Жас қазақ.-2006.-24 наурыз (№11).2 б.
7 Қасымжанова Ж. Көліктің жекелеген түрлерімен жүк тасымалдау// Қазақстан және оның өңірлері. Алматы, 2006. - №2. - 19-20 б.
8 Қазақстан Республикасының автожол саласын дамытудың 2006-2012 жылдарға арналған бағдарламасы
9 Тілеубай Т. 2015 жылы Қазақстан ірі аймақаралық транзиттік орталыққа айналады: үкіметте 2015 жылға дейінгі көлік стратегиясының жобасы мақұлданды // Жас қазақ.-2006.-24 наурыз (№11).2 б.
10 Қиялбаев Ә.Қ., Тоққұлов С.Т., Телтаев Б.Б., Талғатбекова Қ.А. «Көлік кешеніндегі қоршаған ортаны қорғау шаралары»: Оқу құралы. Алматы, 2004. 14-25 б.
11 Интернет жүйесі www.google.kz
12 Хейман С. Разделение труда и развитие инфраструктуры. – М., МГУ, 1979. – 132 с.
13 Ашимова А.А. Республикада көлік қызметтері және оның даму үдерісі // ҚазЭу хабаршысы.-2009.-№5. 114-115 б.
14 www.kazinform.org
15 Қаналиев Б. Көлік-коммуникация саласының мүмкіндігі таңдалған бағыттың дұрыстығын дәлелдейді // Егемен Қазақстан.-2002.-20 қыркүйек.(№221-222)-5 б.
16 Назарбаев Н.А. Стратегия развития «Казахстан – 2030».
17 Траспортная стратегия Республики Казахстан до 2015 года.
18 Карибжанов Х.С., Тулеугалиев Г.И. Экономико-правовые основы транзита. – Петропавловск, 2002. – 371 с.
19 Құсайынов Ә. Көлік саласы көркейіп келеді/ әңг. Б.Сабырбеков // Дала мен қала.-2010.-15 ақпан (№6)-5 б.
20 Сабырбеков Б.Қ . «XXI ғ. Жібек Жолы: Батыс Еуропа – Батыс Қытай халықаралық автодәлізі ел экономикасының күретамыры» / Дала мен қала. 2009, 16 сәуір (15);
21 www.europe-china.kz
22 www.nkkazinform.kz
23 ҚР президенті Н.А. Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Казахстан, Алматы, 2008, №39, 1 бет
24 Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. www.akorda.kz
25 www.dorkarta.kz
26 Назарбаев Н.А. Стратегия развития «Казахстан – 2030».
27 www.inform.kz
28 www.kazinform.org
29 Сәдуақасов А. Көлік қатынасы уақыт ырғағына ілесе ала ма?: Көлік қатынасын дамыту туралы //Нұр-Астана.-2010.-30 қыркүйек (№45).-4 б.
29 ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мәліметтері.
Кіріспе
Қазақстанның көлік - коммуникациялық кешенінің құрамына автокөлік жолдары, автокөлік (жүк тасымалдайтын, автобус), қалалық электрлік (трамвай, троллейбус), темір жол,құбыр, теңіз және өзен, әуе көліктері, пошталық байланыс және радио, телекоммуникация жүйелері кіреді.
Қазақстанның көлік жүйесі негізінен Кеңес Одағы кезеңінде құрылды. Тарихи тұрғыда Қазақстанның оңтүстік пен оңтүстік - шығыс аймақтары арқылы өткен Ұлы Жібек жолын айту керек. Қытайдың оңтүстік - шығысынан Түркияның Жерорта теңіз жағалауларына дейін 6,5 мың шаршы шақырымға созылған бұл жол - Қазақстанның экономикасы мен мәдениетінің дамуында тарихи зор рөл атқарды. Мысалы, қазіргі игеріліп жатқан Трансеуразиялық темір жолы (Атлант мұхитынан Тынық мұхитына дейін) бұрынғы Жібек жолын алмастырады деуге болар еді.
Көліктің жеке алғанда ешқандай өнім өндірмейтіні мәлім, бірақ оның шаруашылықтағы маңызы зор, көлік болмайынша кез келген аумақтың қазіргі экономикасы, бейнелеп айтқанда, бір күнде тіршілік ете алмайды, өйткені өндіруші өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы, өнім мен оның тұтынушылары арасындағы байланысты қамтамасыз ете алатын тек қана көлік. Сонымен қатар, көлік еңбек бөлінісін кеңінен дамытуға және осының негізінде жекелеген республикалар мен экономикалық аудандардағы шаруашылықтардың мамандануын тереңдете түсуге мүмкіндік береді.
Әр елдің экономикалық даму қарқыны инфрақұрылымның озық даму деңгейіне, оның ішінде көлік кешені мен байланыс жүйесіне тығыз байланысты болады. Қазақстанда көліктің маңызы ерекше деп айтуға негіз бар. Себебі, еліміздің географиялық орны (ішкі континентальдық орналасуы), территориясының аумағы (Қазақстан дүниежүзінде жер бетінің - 2%, Азияның - 6,1%, ТМД елдерінің - 12,1% келеді), халқының сирек орналасуы (1 шаршы шақырымға 6,2 адам), табиғи ресурстарының байлығы, елді мекендердің оның ішінде өндіріс орталықтарының бір-бірінен алыс жатуы, өнеркәсібінің біркелкі орналаспауы сияқты ерекшеліктері көлік - коммуникациялық кешенінің рөлі мен маңызын арттырады.
Қазақстанда көлік жүйесінің дамуы мен құрылымы әр түрлі көліктердің техникалық - экономикалық ерекшеліктеріне, еліміздің территориялық пен табиғаттық жағдайына, өнеркәсіппен ауылшаруашылықтың дамуы мен орналасуына, физикалық - географиялық және экономикалық географиялық орнына байланысты болып келеді. Сондықтанда Қазақстанның көлік жолдарының даму жағдайы мен Қазақстан территориясындағы транзиттің ел экономикасының дамуында алатын орнын зерттеу дипломдық жұмысымның өзектілігі болып табылады.
Көлік - өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы сияқты материалдық өндіріске жатады. Оның мақсаты өндіріс өнімдері мен жолаушыларды тасымалдау және дайын өнімдерді тұтынушыларға жеткізу. Сондықтан көлік шығыны өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы өнімдерінің құнына кіреді. Кейбір салалардың өнімінде, мысалы, қара және түсті металлургия, цемент өнеркәсібі т.б. салаларда көлік шығынының құны 25-30 %-ға дейін жетеді. Аудандар, аймақтар, елді мекендер арасында өндірістік байланысты атқару арқылы көлік олардың экономикалық мамандануына және кешенді дамуына ықпал жасайды. Халықаралық, ауданаралық және ішкі көлік жүйесі арқылы кәсіпорындар мен өндіріс салаларының мамандануына және территориялық құрылымның дамуына және өндіргіш күштерінің орналасуына әсер ететін негізгі факторлардың бірі болып есептеледі.
Міне, осының бәрі жұмыстың тақырыбын, мақсатын, міндетін айқындап берді.
Қазақстан көлік жолдарының дамуы жергілікті халықтың әлеуметтік жағдайына әсер етіп қана қоймай, сонымен бірге еліміздің әлеуметтік -экономикалық жағдайларына оң әсерін тигізіп отырған ықпалы кеңінен баяндалады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан автокөлік жолының қазіргі жағдайы мен келешектегі даму жобалары мен болашақ технологиялардың негізгі тенденцияларын талдау болып табылады.
Алға қойылған мақсат келесі міндеттерді айқындады:
- Автокөлік жолының қазіргі жағдайын талдау;
- Қазақстан территориясындағы транзиттің ел экономикасының дамуында алатын орнын анықтау;
- Жүргізілген кешенді сараптама мен негізгі тенденцияларын анықтау арқылыҚазақстанның автокөлік жолдарын трансеуразиялық магистральға айналдырудың мүмкіндіктері мен жаңа бағыттарын анықтау жұмыстың міндеті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Тәуелсіз егеменді Қазақстанның қазіргі мақсаты өзінің дүниежүзіндегі геоэкономикалык және геосаясаттық орнын пайдалана отырып бір-бірінен алшақ жатқан ішкі аймақтарды жалғастыру және географиялық орнын тиімді пайдалана отырып транзиттік әлеуетін дамытудың болашақтағы бағыттарын анықтау.
1ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АВТОКӨЛІГІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Қазақстан автокөлік жолының дамуы
Автомобиль жолдары - Қазақстанның көлік-коммуникация кешенінің маңызды элементтерінің бірі, оның тиімді қызметі мен тұрақты дамуы қазіргі заманғы жағдайларда экономиканың өсуіне, халықтың өмір жағдайын жақсарту және деңгейін арттыру факторлары болып табылады. Темір жолдар мен су жолдарының аса төменгі тығыздылығы кезінде Қазақстандағы автомобиль жолдары басым, ал көптеген өңірлер үшін жалғыз қатынас құралы болып табылады, оның арқасында тауар, құрылыс және ауылшаруашылық жүктері келіп түседі, өнім шығарылады, жолаушылар тасымалы жүзеге асырылады. Нарықтық жағдайларда жүктердің тасымалдануын тездету мен оларды сақтау факторлары аса маңызды. Осыған байланысты, жүк жіберушілер, әсіресе жеке секторда жақын арақашықтықта ғана емес (300 км дейін), алыс арақашықтық аймақтарында (1500-2000 км) автомобиль көлігіне қайта бағдарланды. Өндіріс және ауылшаруашылық, шағын және орта бизнес өндірістерін дамыту арқылы облысаралық тасымал, сондай-ақ іргелес мемлекеттермен байланыс ұлғаяды[1].
Қазақстандағы автомобиль жолдарының ұзақтығы шамамен 148 мың км құрайды. Соның ішінде 93 мың км астамы жалпы пайдаланымдағы жолдар, 44 мың км астамы елді мекендердің көшелері және шамамен 11 мың км өндіріс кәсіпорындарына, кен орындарына, фермерлік және орман шаруашылықтарына, технологиялық жолдар рөліндегі басқа да өндірістерге кіреберіс түріндегі шаруашылық жолдары (кесте 1).
Жалпы пайдаланымдағы автомобиль жолдары өзінің маңыздылығы бойынша ұзақтығы 23 495 км республикалық маңызы бар жолдарға бөлінеді, соның ішінде: ұзақтығы 12 992 км халықаралық маңызы бар және ұзақтығы 70 116 км жергілікті маңызы бар жолдар[2].
Халықаралық және республикалық маңызы бар автожолдар жалпы пайдаланымдағы автожолдардың 25% құрайтынына қарамастан, оларға 50% автокөлік тасымалы келеді. Өзінің кескін үйлесімі мен ұзақтығы бойынша республиканың жалпы пайдаланымдағы жолдар желісі құрастырылған.
Қазақстандағы халықаралық автомобиль тасымалы негізінен халықаралық маңызы бар автомобиль жолдарында орындалады. Олар 7 дәлізге бөлінеді: 1-дәліз: Қорғас-Алматы-Ташкент. Өзбекстанды Қазақстанның оңтүстік шығыс аймақтарымен жалғастырады және шығыста ҚХР-на шығады. Батыста автожол Өзбекстан арқылы Орта Азия елдеріне апарады. Шымкент қаласында 1-дәлізге шыққаннан кейін Қытайға, Орта Азия елдеріне және Туркияға шығуды қамтамасыз етеді. 2-дәліз: РФ шекарасы - Орал - Ақтөбе - Қызылорда - Шымкент. Орталық Ресейді Қазақстанның оңтүстік аймақтарымен байланыстырады. 3-дәліз: РФ шекарасы- Петропавл-Астана-Алматы-Қырғызстан шекарасы. Солтүстікте автожол Оралдың өнеркәсіпті аймағына шығады. Қазақстанды орталық бөлікте кесіп өтіп, Солтүстік Қазақстанның астықты аймағын, Қарағанды өнеркәсіптік аймағын республиканың батысымен өзара байланыстырады. Қытай және Пәкістан арқылы Үнді мұхитына шығады. Бағыт Қазақстанның елордасы Астана қаласына көшірілгеннен кейін ерекше мәнге ие болды. 4-дәліз: РФ шекарасы ( Омбы) - Павлодар - Семей - Майқапшағай. Батыс Сібірдің өнеркәсіптік аймақтарының, Шығыс Қазақстанның Қытайға шығуын қамтамасыз етеді. 5-дәліз: РФ шекарасы (Челябинск) - Петропавл - РФ шекарасы (Новосибирск). Қазақстан аумағы бойынша ұзындығы 220 шақырым болатын маршрут - Сібір аймақтарын орталық Ресеймен жалғастыратын магистралдық автожолдың бір бөлігі. 6-дәліз: РФ шекарасы (Қорған) - Петропавл - Есіл - Арқалық - Жезқазған - Қызылорда - Өзбекстан. Орталық Қазақстанның аймақтарын (астық өсіретін және кен өндіретін) кесіп өтеді. Солтүстік Қазақстаннан, Оралдың арғы жағынан және Батыс Сібірден Орта Азияға және Үнді мұхитына шығатын ең қысқа жол. 7-дәліз: РФ шекарасы (Астрахан) - Атырау - Бейнеу - Түрікменбашы.
Оларды толықтыру үшін іргелес мемлекеттермен (Бейнеу - Жетібай - Түрікменстан шекарасы, сондай-ақ РФ бірқатар шығулар) жолдардағы бірнеше байланыстыратын учаскелерді салу қажет [3].
Кесте 1.
Жалпы пайдаланымдағы автомобиль жолдарының тізбесі [4].
№
рс
Автомо-биль жолының маңызды-лығы
Жалпы ұзақты-ғы, км
Санаттары бойынша, км
Жабының түрі
I
II
III
IV
V
АБ
ЦБ
қара-
қиыр шағыл
топы-рақ
қиыр
шағыл
топы-рақ
1
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
1
Республикалық маңызы бар
23 495
941
3634
16915
1919
86
9795
97
7426
4220
34
1816
107
2
Жергілікті маңызы бар*
70116
83
760
14451
44262
8982
6626
17789
11113
640
24584
9364
БАРЛЫҒЫ
93611
1024
4394
31366
46181
9068
16421
97
25215
15333
674
26400
9471
*ескертпе:жергілікті желі бойынша санаты жоқ 1578 км автожол бар
Жалпы пайдаланымдағы жолдарда жалпы ұзындығы 122,1 мың қума метрден астам 3 291 көпір мен жол өтпелері бар, олардың 95 % металл және темір-бетонды, 5% ағаш(кесте 2).
Кесте 2.
Жасанды құрылыстар [3].
№ рс
Автомобиль жолдарының маңыздылығы
Жалпы ұзақтығы, км
Көпірлер
Құбырлар
Бірлік
км.
Бірлік
км.
1
2
3
4
5
6
7
1
Республикалық маңызы бар автожолдар
23 495
1 211
57 017
13 951
274 524
2
Жергілікті маңызы бар автожолдар
70 116
2 080
65 058
29 432
405 732
БАРЛЫҒЫ
93 611
3 291
122 075
43 383
680 256
Ұлы Қазан социалистік революциясына дейін Қазақстанда ондаған ғана автомобиль болды, бұлардың өзі жеке меншіктегі машиналар еді, ол кезде негізінен автомобиль жүрісіне лайықталмаған, жалпы ұзындығы 50 мың шақырымдай ғана қара жолдар болатын. Халық шаруашылығының саласы ретінде автомобиль көлігі Кеңес өкіметі жылдарында дами бастады. Азамат соғысы аяқталғаннан кейін Қарсақпай мыс руднигінің құрылысына 1-1,5 тонналық және 23 тонналық жүк машиналары жіберілді, бұлар Жосалы станциясынан күш көлігімен бірге 33 мың тонна жүк тасыды. 1921 ж. азық-түлік халкоматы Ақмолаға ( қазіргі Астана ) тез арада астық жеткізу үшін ондаған автомобиль жіберді, бұл бірнеше машинаны тобымен пайдаланған алғашқы тасымал еді; сол жылы ҚазКСР Жергілікті көліктің Орталық басқармасы құрылды. Оның паркінде 32 автомобиль болды.1921 ж. көлемі 21,9 мың т жүк тасылды. 1924 ж. Қазақстан аумағында тұңғыш Орынбор - Орал почта жолаушы автомобиль маршруты ұйымдастырылды, бұл маршрутқа 7 жеңіл ( v = 25 км сағ), 3 жүк (v = 10 км сағ) машиналары қызмет етті, ал 1925 жылы Орал - Гурьев маршруты ашылды. 1925 ж. Қазақ автомобиль қатынастары басқармасы құрылды, ол Алматы-Фрунзе (1925 ж.), Алматы-Жаркент (1926 ж.), Алматы- Хоргос, Семей-Сергиополь, Қызылорда-Шымкент, Көкшетау-Ақмола, Көкшетау-Атбасар (1927 ж.), маршруттары бойынша жол қатынасы ұйымдастырылды. Петропавл - Көкшетау - Бурабай, Семей - Сергиополь - Қарқаралы аралықтарында жолаушы және жүк таситын тұрақты автомобиль қатынасы басталды; Алматы, Семей, Петропавл, Орал қалаларында автобус маршруттары ашылды (1927 ж.). 1928 ж. Қазақстан шаруашылықтарының автопаркінде 300-ге тарта шетелдік үлгідегі машиналар болды. 30-жылдардың басында отандық автомобиль өнеркәсібінің ұйымдастырылуына байланысты, Қазақстан автопаркі тез өсе бастады, республиканың шалғай аудандарынан, темір жол станцияларынан астық жеткізу үшін Астық дайындау жүйесін автомобиль шаруашылықтары құрылды. Осы уақыттан бастап автомобиль көлігі халық шаруашылық жүктерін, негізінен құрылыс материалдарын тасуға тұрақты пайдаланылды. Түрксіб жолдар салынды. 1940 ж. ҚазССР - інде 106 мың шақырым қара жол мен тас жол, оның ішінде 1,5 мың шақырым қатқыл табан жол болды; автомобиль және көлік жолдарының ең ұзындығы облыстар бойынша былай келеді: Ақтөбе облысында 13,5 мың, Қостанай облысында 11,4 мың, Павлодар облысында 9,8 мың, Алматы облысында 8,2 мың және Шығыс Қазақстан облысында 6,2 мың шақырым. Республика автопаркінде машина саны 900-ге жетті, жалпы пайдаланымдағы автокөліктің жүк айналымы 0,5 млн. т\шақырым болды, 146 мың тонна жүк тасылды; жолаушылар тасымалының айналымы 67,5 млн жолаушы-километрден асып түсті, автобуспен 10,3 млн адам тасылды. Ұлы Отан соғысы жылдарында автокөліктің негізгі бөлігі майданға жіберілді. Соғыстан кейінгі уақытта (60 - жылдардың аяғына дейін) автокөліктің материалдық-техникалық базасы нығайды; жолдарды қайта құру жұмыстары жүргізілді, олардың көпшілігі кеңейтіліп, қатқыл табан жолдарға айналдырылды. 60 - жылдары автокөліктің тиімділігін арттыруға бағытталған маңызды ұйымдастыру-техникалық шаралар жүзеге асырылды: ұсақ автомобиль шаруашылықтары жойылып, көлік құралдары жалпы пайдаланым жүйесіне шоғырландырылды, ведомствалардың автомобиль шаруашылықтары нығайтылды.
1960-70 жылдары тасымал жұмысындағы қызметкерлердің саны 75 пайызға, жүк машиналарының өнімділігі 2 есе өсті.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін республиканың автокөлік құралдары паркінде 372214 жүк автомобилі, 848904 жеңіл автомобиль, соның ішінде 5961 таксомотр, 24208 қызмет бабында пайдаланатын жеңіл автомобильдер, 818735 жеке меншіктегі жеңіл автомобильдер, (соның ішінде 14178 санитарлық, 4322 өрт сөндіретін автомобильдер, 13023 автокран), 27259 жартылай тіркеме, 64201 автотіркеме болды. Жүк автомобильдерінің орташа жүк көтергіштігі 5,3т, автотіркемелердікі - 11,9, автобустардың орташа жолаушылар сиымдылығы-24,2 отыратын орын.1991-2000 жылдар кезеңінде жүк автомобильдерінің саны 47%-ға, арнаулы автомобильдердің саны 15,5%-ға қысқарды, оның есесіне жеңіл автомобильдердің саны 17,8%-ға көбейді [5].
Автомобиль жолының басты ерекшеліктері:
- жоғарғы деңгейдегі жан-жақты колдануға икемділігі және баска көлік түрлеріне колайсыз аймактарға көлік ретінде пайдалану;
- қосымша шығынсыз кез келген жүкті өндірушіден тұлынушыға дейік (есіктен есікке дейін) жеткізу мүмкіндігі;
- жүкті шапшаң, тез және дәл уакытта жеткізу;
- жүк және жолаушы тасымалдаудың салыстырмалы түрғыда ко-лайлылығы және оңайлығы.
Осы көліктің басты міндеті - республиканың бүкіл көлік желісін біртұтас жүйеге біріктіру, жүктерді ұсақ дайындаушылардан көліктің магистральді желілеріне және кері бағытта жеткізу. Қазақстандағы тас жолдар мен жақсартылған қара жолдардың жалпы ұзындығы 94 мың шақырымнан асады. Оның 83 мың шақырымға жуығы қатқыл табанды жол. Автомобиль жолы Қазақстанда әлі де жеткіліксіз. Сондықтан бүкіл республика бойынша қолайлы жолдар салу жұмысы жыл сайын жүргізіліп келеді, алайда олардың басым бөлігі әзірше Қазақстанның Оңтүстік шығысы мен шығысында салынған.
Республикадағы аса ұзын және қолайлы автомобиль жолдарының бірі оңтүстік шығыстағы үш облыстың аумағымен өтіп, Алматыны - Бішкек арқылы Таразбен, Шымкентпен одан әрі Ташкентпен жалғастырады. Қазақстанның келесі автомобиль жолы Алматыдан солтүстікке Семей мен Өскеменге қарай бағытталып, одан Жаркентке, Талдықорған мен Текеліге қарай тармақталады. Жаңғызтөбе темір жол станциясының маңында бұл жол 2010 жылғы есеп бойынша, Қазақстан көлік жүйесі 115 мың км-ден астам автомобиль тас жолын, 14,4 мың км темір жолын, 7,4 мың км. өнеркәсіп орындарының тұйық жолдарын, 4 мың км.өзен жолдарын және мыңдаған км әуе мен мұнай, газ өнімдерін тасымалдайтын құбыр магистральдарын қамтитын кешен.
Асфальттанған жолдардың негізгі бөлігі Солтүстік және Оңтүстік Қазақстанның үлесіне тиеді (63%). Республикадағы аса ұзын және қолайлы автомобиль жолдарының бірі оңтүстік шығыстағы үш облыстың аумағымен өтіп, Алматыны Бішкек арқылы Таразбен, Шымкентпен одан әрі Ташкентпен жалғастырады. Қазақстанның келесі автомобиль жолы Алматыдан солтүстікке Семей мен Өскеменге қарай бағытталып, одан Жаркентке, Талдықорған мен Текеліге қарай тармақталады. Жаңғызтөбе темір жол станциясының маңында бұл жол.
Шығыс шеңбері деп аталатын автомобиль жолымен жалғасады, ол Шығыс Қазақстанның барлық аудандарын аралап өтеді. Алматы - Шелек - Нарынқол, Қарағанды - Қарқаралы, Орал - Атырау, Қостанай - Арқалық, Қарағанды-Жезқазған автомобиль жолдары республиканың көлік байланысында үлкен рөл атқарады. Солтүстік Қазақстандағы Астана - Қостанай, Астана - Көкшетау, Петропавл - Қостанай автомобиль жолдары облыс орталықтарын өзара байланыстырады. Автомобиль көлігі қымбат әрі экологиялық жағынан лас.
ҚазССР-інде халық шаруашылығы жүк тасымалының 55%-іне жуығы автокөліктің үлесіне тиеді және оны дамытуға бүкіл көлікке жұмсалатын қаржының 60%-і бөлінеді. Автокөлік ведомстволық көлік және жалпы пайдаланым көлік болып екіге бөлінеді, соңғысы ҚазССР автокөлік министірлігі қарамағында. Республиканың бүкіл көлік жүйесінің жүк айналымында жалпы пайдаланым түрі төмендегідей: автокөліктің үлесі-10%, автомобиль көлігінде - 40% -дан астам, жолаушылар тасымалы айналымында -53,7%. Республика бойынша облыс пен облысты, аудан мен ауданды және өнеркәсіп орталықтары, колхоздар мен совхоздарды, бір сөзбен барлық елді мекендерді бірімен бірін өзара байланыстырып, халыққа қызмет ететін 25 мың автобус, 49 қалада 6,8 мыңнан астам жеңіл таксилер жұмыс істейді.Автобус 5,3 мың маршрут бойынша жалпы ұзындығы 500 мың шақырымға жуық автомобиль көлігінің жүруіне арнап салынған жол. Автомобиль қозғалысының жиілігіне байланысты болатын техникалық топтастыруға сәйкес автомобиль жолы 5 категорияға бөлінеді: 1 категориялы автомобиль жолында автомобиль жылдамдығы сағатына 150 шақырым болса, 5 категориялы автомобиль жолында жылдамдық сағатына 60 шақырым. Автомобиль жолы бойында жол белгілері, қызмет көрсету ғимараттары (автовокзал, май құю станциялары, мотельдер және басқалары болады). Біздің елімізде автомобиль жолының жалпы мемлекеттік, республикалық, облыстық, жергілікті, шаруашылық түрлері бар. Қазақстанда табиғи ресурстар мен ірі экономикалық орталықтар бір-бірінен алшақ болғандықтан жүк көп тасылады, яғни жол көлік кешенінің жұмысына басқа елдерге қарағанда көбірек тәуелді. Елімізде пайдаланылатын автомобиль жолдарының ұзындығы 87,337 мың шақырым, соның 17,67 мың шақырымы республикалық маңызы бар жолдар( 93%- на асфальт төселген), 69,667 мың шақырым жергілікті жолдар (57%-на асфальт төселген). Үш мыңнан астам көпірлер мен жол өткелдері бар. Олардың 90%-ы темір-құйматастан құйылған. Автомобиль жолдары мен жол бойындағы қызмет көрсету ғимараттарының күтімі оны пайдаланушылардың төлейтін төлемдерінен, бензин мен дизель отынын сатудан түскен алымдардан, ақылы мемлекеттік жолдардан жүргені үшін төленетін төлемдерден құралатын жол қоры есебінен жүргізіледі. Қазақстан Республикасының жол қоры 5 296 439 мың теңге (2010 ж). Қазақстанның басты даңғыл жолдары: Алматы-Астана-Қостанай, Алматы-Петропавл, Алматы-Талдықорған, Алматы-Шымкент, Қызылорда-Ақтөбе-Орал, автомобиль жолдары Өзбекстан мен Түрікменстан арқылы Иранның, Туркияның, Пәкістанның теңіз порттарына шығатын халықаралық бағыттардағы автомобиль жолдарын дамыту жоспарлары қабылданған.
Қазақстан Республикасының автомобиль жолдарының ұзақтығы 148 мың шақырым құрайды, оның 96 мың шақырым астамы жалпы пайдаланудағы автожолдар. Жалпы пайдаланудағы автожолдардың жалпы ұзақтығының 23,5 мың шақырымы республикалық маңызы бардағысы, 70,2 мың шақырым жергілікті желілерге жатады [13].
2005 жылдан бастап республикада жолдарды салу мен қайта жаңарту оське 13 тоннаға дейін есептік жүктемемен жүргізіледі, барлық халықаралық дәліздер ІІ техникалық санаттан төмен емес параметр бойынша қайта жаңартылуда. 72 стандарт үйлестірілді. 5 сатылы сапа бақылауы енгізілді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 9 желтоқсандағы № 1227 қаулысымен Автожолдар саласын дамытудың 2006 - 2012 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді, соған сәйкес, жөндеудің барлық түрімен қаржыландыру көлемі 1,3 трлн.теңге немесе 10 млрд. АҚШ доллары болатын жалпы пайдаланудағы автожолдардың 42 мың шақырымын қамту жоспарлануда, бұл ретте 2007 жылдан бастап Республикалық бюджет жергілікті желілерге трансферттер бөлінеді, 2013 жылға дейін барлығы 141 млрд.теңге бөлу жоспарлануда.
Соңғы 7 жылда саланы дамытуға жергілікті желіні қосқанда, 42 млрд. теңгеден астам қаржы бөлінді, оның ішінде 2001 жылы 24,5 млрд. теңге қаржыландырылса, 2007 жылы 134,3 млрд.теңге қаржыландырылды. Осы жылдар ішінде жалпы пайдаланудағы жолдардың 93 мың шақырым қайта жаңартуға және 22 мың шақырым астам жол жөндеудің барлық түрімен қамтылды, оның ішінде республикалық желідегі - 16,4 мың шақырым.
2007 жылы 134 млрд.теңге игерілді, соның ішінде 119 млрд.теңге Республикалық бюджеттен және 15 млрд.теңге жергілікті бюджеттен. Жалпы алғанда 2007 жылы жалпы пайдаланудағы автожолдарда, жергілікті желілерді қоса алғанда, жөндеу жұмыстарымен шамамен 4 мың шақырым қамтылды. Республикалық маңызы бар автожолдарда Астрахань - Атырау автожолындағы Қиғаш өзені арқылы өтетін шекаралық көпірлі өткел, Астана - Челябинск автожолында ұзақтығы 41шақырым учаске, Омбы - Павлодар автожолында 15 шақырым және Атырау - Бейнеу автожолында ұзақтығы 64 шақырым Қаратабан - Доссор учаскесі пайдалануға берілді.
2008 жылы жалпы пайдаланудағы автожолдарды дамыту үшін 154,6 млрд.теңге, соның ішінде республикалық бюджеттен 126,1 млрд.теңге (оның ішінде 105,7 млрд.теңге республикалық маңызы бар автожолдарға және 20,4 млрд.теңге жергілікті желінің трансферті) және жергілікті бюджеттен 28,5 млрд.теңге игерілді. Жөндеудің барлық түрімен 4,5 мың шақырым қамтылатын болады, соның ішінде республикалық желіде 2,3 мың шақырым және жергілікті желіде 2,2 мың шақырым жөндеу жұмыстары жүргізілуде.
Республикалық жолдарды ағымдағы жөндеу және ұстау үшін нормативтік қажеттілік 2008 жылғы баға бойынша 19 млрд.теңгені құрады. Республикалық бюджеттен қажетті соманың 39 % құрайтын 7,4 млрд.теңге бөлінді. Жергілікті желілер жолдарын ағымдағы жөндеу және ұстау үшін нормативтік қажеттілік 29 млрд.теңгені құрады. Республикалық бюджеттен қажетті соманың 26% құрайтын 7 млрд.теңге бөлінді.
2007 жылы Батыс Еуропа - Батыс Қытай дәлізін дамыту үшін кешенді техника-экономикалық негіздеме (бұдан әрі - ТЭН) әзірленді, Қазақстан аумағы бойынша 2287 шақырым қайта жаңартуға жатады. Жобаның жалпы құны - 804,1 млрд.теңге (шамамен 6,7 млрд.АҚШ доллары). 2007 жылдан бастап ұзақтығы 215 шақырым Қарабұтақ - Ырғыз - Қызылорда облысы шекарасы учаскесінде жұмыстар жүргізілуде. 2008 жылға 2,5 млрд.теңге бөлінді.
2008 жылы 2,6 млрд.теңге бөлінген жобалық-зерттеу жұмыстары (бұдан әрі - ЖЗЖ) көзделген, олардың нәтижесі бойынша 5 облыс бойынша 1 984 шақырым жоба-сметалық құжаттама (бұдан әрі ЖСҚ) дайындалатын болады. Жобаны Қарабұтақ-Ырғыз-Қызылорда облысы шекарасы учаскесінсіз Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын қаржыландыру схемасы анықталды, өзге учаскелер республикалық бюджет қаражатын тартумен (Ақтөбе қаласын солтүстік айналып өту, Шымкент қаласы арқылы өту, Алматы облысындағы Үлкен Алматы айналма автомобиль жолына (бұдан әрі - ҮАААЖ) шығу сыртқы заемдарды тартумен және республикалық бюджеттен қоса қаржыландырумен және де концессия негізінде жеке инвестицияларды тарту есебінен (Ташкент-Шымкент-Жамбыл облысы шекарасы және Алматы-Қорғас.
Негізгі халықаралық транзиттік дәліздерді, сондай-ақ республикалық маңызы бар халықаралық бағыттар мен жолдарды қайта жаңарту жөніндегі бірінші кезектегі шараларды қолдану;
Ішкі және сыртқы туризмді және кластерлік бастамаларды дамыту мақсатында Қазақстан Республикасының тарихи, мәдени және табиғи туристік объектілеріне қол жеткізуді қамтамасыз ететін ортақ пайдаланудағы жолдардың жекелеген учаскелерін қайта жаңарту жөніндегі шараларды жүзеге асыру болып табылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі Көлік және коммуникациялар министрлігінің тапсырысы бойынша білікті ғалымдар мен сарапшылар дайындаған Қазақстан жолдарын дамытудың 2015 жылға дейінгі кезеңге арналған жаңа бағдарламасын бекітті. Бағдарлама бойынша жұмыс 3 бағытта жүргізілді.
Жаңа бағдарламаның бұл саладағы нысанасы Берлин - Пекин автокөлік тасымалын жолға қою. Осы мақсатта 2005 жылдың қазан айында алғашқы сынақ ретінде Пекин - Берлин - Брюссель бағытымен алғашқы керуен жүріп өтті. Сол жолда кездескен кейбір қателіктер Қазақстанның автокөлік жолдарын бүгінгі заман талабына сай жасауда ескерілетін болады. Біздің ел аумағында, негізінен, халықаралық дәрежедегі 6 автокөлік жолдары бар. Олардың жалпы ұзындығы 8290 шақырым. Міне, осы жолдар түгелдей дерлік жаңартылып, кеңейтіліп олардың өне бойына жүргізушілер мен жүргіншілерге қызмет көрсететін қызмет көрсету кәсіпкерлігін қалыптастыру - жобаның басты мақсаты. Жаңа бағдарлама бойынша, тек қана Қазақстан автокөлік жолдарымен әр жыл сайын 80 мың контейнерлі жүк тасымалдануы керек. Бұл - 10 млн.т.астам жүк транзитіне қызмет көрсету деген сөз.
Ортақ жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының республика аумағы бойынша тығыздығы 1000 ш. ш. 2010 ж. аяғында 31,5 шақырымнан келді (2005 ж. -- 30,7 шақырым). Басқа елдермен салыстырып карасақ, бұл көрсеткіш Ресейде -- 320 шақырым, Беларусьте -- 334, Украинада -- 372,1, Грузияда -- 272,2, Арменияда -- 243,1, Әзірбайжанда -- 267, Молдовада -- 300 шакырым.
Қазақстан аймақтары бойынша автожолдардың тығыздығы Солтүстік Қазақстан облысында -- 76,9 шақырым (ең азы Қызылорда облысында -- 11,8 шақырым). Қазақстан аймақтары бойынша автомобиль жолдарының тығыздығы 2 суретте берілген. Салыстыра келсек, Ресейдің Мәскеу облысында -- 349, Чукотка автономиялык округында -- 0,8 шақырым.
Сурет 1
Сурет 2
Еліміздегі барлық автожолдардың 25,9%-ы республикалык, 74,1% жергілікті маңызы бар жолдарға жатады. Қатты жамылғысы жақсартылған жолдар бойынша Оңтүстік Қазақстан (91,2%), Жамбыл (89,9%), Алматы (87,3%), Қызылорда (72,9%), Маңғыстау (71,1%) облыстары көзге түседі, ал мұндай жолдардың үлесі төмен облыстарға Батыс Қазақстан (35,4%), Ақтөбе (49,3%) жатады(Сурет 2 ).
Республикадағы автомобиль жолдары сапасы жағынан бес категорияға бөлінеді: қатты жамылғысы бар ортақ пайдалануға арналған жолдардың ең сапалы, 1 категориясы, жолының ұзындығы 790 шақырым (0,9%), II -- 4475 (5,4%), III -- 32344 (38,7%), IV -- 472342 (50,6%), V категория 3683 (4,4%) шақырым, яғни еліміздегі автожолдардың 89,3%-ы III және IV категорияларға жатады. Бұдан шығатын қорытынды: республикалық автомобиль жолдарының стратегиялық даму бағыты жаңа жолдар салумен бірге салынған жолдардың сапасын жақсарту.
Кесте 5.
Қазақстан Ресубликасы облыстарының автожолдармен қамтамасыз етілу деңгейінің интегралды көрсеткіштері [3].
Облыстар
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Автомобиль жолының тығыздығы:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ұзындығы (км), шаққанда
Жолаушы айналымы,
млн.жшқ
Жүк айналымы млн, тшқ.
Аумақтың 1000 ш.шқ.
1000
тұрғынға
ЖАӨ,
млрд. тг
Ақмола
54,03
10,7
54,55
40993,0
1854,9
Ақтөбе
20,52
9,09
22,77
5492,2
1655,1
Алматы
42,93
6,17
43,67
4645,0
3067,0
Атырау
23,20
5,94
4,28
347,0
905,3
Шығыс Қазақстан
41,57
8,16
32,81
6997,4
3860,7
Жамбыл
28,50
4,14
35,85
3013,1
1260,2
Батыс Қазақстан
38,91
9,71
22,78
2800,0
10362,0
Қарағанды
20,78
6,68
19,17
9826,5
2952,5
Қостанай
48,56
10,49
38,83
7680,3
2885,9
Қызылорда
11,75
4,34
16,19
1376,7
5605,1
Маңғыстау
18,57
8,50
10,90
2456,2
2148,5
Павлодар
39,33
6,60
16,1
8429,6
1568,0
Солтүстік Қазақстан
76,86
11,31
57,32
2259,5
2384,7
Оңтүстік Қазақстан
44,92
2,40
19,10
48067,0
21656,0
Дерек көзі: Статистика мәліметтері 2010
Дүниежүзілік банктің зерттеулері бойынша, 2010 ж. Қазақстан автомобиль жолдары 37%-ы жақсы, 26%-ы канағаттанарлык деңгейде болды. 28 қараша 2001 ж. Елбасының Жарлығымен Қазақстан Республикасы автожолдар саласын дамытудың 2001-2005 жж. арналған жоспары қабылданды. Осыған байланысты республикалык бюджеттен 166,8 млн., 2005 ж. 435,4 млн. АҚШ долл. бөлініп, Алматы-Қарағанды-Астана-Бурабай жолы салынып бітті. Сонымен қатар Батыс Қазақстан автожолдары реконструкцияланып, Алматы-Георгиевка жолдары жетілдірілді.
Ақылы жолдарды енгізу. 2008 жылғы 5 шілдеде қол қойылған Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне концессия мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Заңы кедергілерді жоюға және концессионерлерге мемлекеттік қолдауды жетілдіруге мүмкіндік берді, бұл ретте балама ақысыз жүріп өтуді алып тастау, ақылы жолдарды енгізген жағдайда автожол жобаларының құнын айтарлықтай төмендетеді.Қазіргі кезде заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілердің блогын құру аяқталды.
Республикада халық шаруашылының дамуы көліктің барлық түрінің кешенді дамуын қажет етеді. Қазақстанда басқа көлік түрлеріне қарағанда автомобиль жол көлігі жедел даму жолында.
1.2. Қазақстандағы автомобиль жолының жолаушы және жүк тасымалындағы алатын орны
Автомобиль көлігі жүк пен жолаушылар тасымалдауда Қазақстанда үлкен рөл атқарады. Автомобиль көлігіндегі жүк тасымалдау көлемі темір жол көлігінен асып түседі, яғни оның үлесіне 77% жүк және 85% жолаушы тасымалдау тиеді. Бірақ тасымалдау кашықтығы темір жолдан 13 есе төмен болғандықтан, барлық көліктің жүк айналымдағы үлесі онша үлкен емес (15,6 %). Автомобиль жолы еліміздің өндірістік инфрақұрылымының негізгі бөлігінің бірі деуге болады. Қазақстанның байтақ аумағы және халықтың тығыздығының төмендігі жағдайында бүл көліктің аса маңызды рол атқа-ратынын айту керек. Автомобиль көлігін алыс қашықтыққа пайдалану қымбатқа түседі, сондықтан бұл көлікті қала ішінде, қалааралық жэне облысаралық қысқа қашықтықта тасымалдауға пайдалану тиімді. Сонымен бірге басқа көліктер түрін пайдалануға қолайсыз аймақтарда жүк және жолаушы тасымалдауға пайдаланылады. Қазақстанның кейбір аймақтарында жүк және жолаушы тасымалдау тек кана автомобиль көлігі арқылы ғана мүмкін. Қазіргі уакытқа 84 % автокөлігі жеке меншік, 11 -- кәсіпкерлер, 5 % -- мемлекетгік меншік қарамағында. 2010 ж. елімізде 632 қалалық және жол келігі кәсіпорындары жұмыс жасайды. Жүк және жолаушы тасымалдау коммерциялық жолға қойылған. Олардың үлесіне еліміздің 98 % автомобиль жүк тасымалдауы тиеді. Республиканың автомобиль паркінде 3178 мың көлік бірлігі бар. Мұнда 397,6 мың -- жүк автомобилі, 94 мың -- автобус, 2687 мың -- жеңіл автомобильдер бар.
Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің мәліметі бойынша (2010 ж.) елімізде 1,5 млн. автомобиль, оның ішінде 300 мың -- жүк, 50 -- автобус және 1 млн. астам жеңіл машина бар, оның 75%-ы жеке меншік болып келеді (85 мың -- жүк, 10 -- автобус, 963 мың -- жеңіл автокөлік) (сурет 4).
Сурет 3. Автокөлік түрлерінің нақты бары, мың бірлік [4].
Еліміздегі барлық автожолдардың 25,9%-ы республикалык, 74,1% жергілікті маңызы бар жолдарға жатады. Қатты жамылғысы жақсартылған жолдар бойынша Оңтүстік Қазақстан (91,2%), Жамбыл (89,9%), Алматы (87,3%), Қызылорда (72,9%), Маңғыстау (71,1%) облыстары көзге түседі, ал мұндай жолдардың үлесі төмен облыстарға Батыс Қазақстан (35,4%), Ақтөбе (49,3%) жатады.
Елдімекендер арасында және қалада жолаушы тасымалдауда автобус көлігінің рөлі зор. 2010 ж. оның үлесі 69,6% болды, яғни маршруттық автобустарымен 6189,7 млн. жолаушы тасымалданса, темір жол көлігімен 17,3 млн., әуе жолымен 1,3 млн. жолаушы тасымалданады.
Автобуспен жолаушы тасымалдауда кала маңы аралық қатынастар үлесіне 92,6%, қалааралық катынастар -- 1,7 %, халықаралық катынастар (ТМД елдері шекарасында) 0,6% болды. Қала ішінде электрленген көлік жұмыс жасайды, оның үлесіне 20% тасымалданған жолаушының үлесі тиеді. Дегенмен, бұл көліктің түрі әрі қарай жетілдіруді қажет етеді. Троллейбуспен жолаушы тасымалдау -- Астана, Актөбе, Алматы, Тараз, Қарағанды, Қостанай, Петропавл, Шымкент қалаларында, ал трамвай жолдары тек 5 қалада -- Алматы, Қарағанды, Павлодар, Теміртау және Өскеменде жұмыс жасайды.
Автокөлік саласында жолаушы айналымында жалпы республикада және онын облыстарында автобус көлігі басым. 2010 ж. барлық көліктегі жолаушылар айналымындағы үлесі 58,7% болса, ал басқа автомобиль көліктерінің (такси, трамвай, троллейбус) үлесі 27,1%-ға жетеді (Сурет 3).
Сурет 4. Тасымалданған жүктер мен жолаушылар серпіні, млн адам [4].
Облыстар және Астана, Алматы қалалары бойынша талдау жасап көрсек, Алматы қаласында, қала халқы шоғырланған облыстарда (Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Павлодар), қала тығыз орналасқан облыстарда (Солтүстік Қазақстан) автомобиль көлігінің жүк айналымында автобус жолаушы айналымы басым екенін көруге болады. Республикада автомобиль жүк айналымы көлемі, млн. тш бойынша Қостанай, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Ақмола облыстары, Алматы қаласы алдыңғы қатардан орын алады. Бұған әр түрлі аумақтық ерекшеліктер: ішкі жалпы өнім көлемі, көлік жүйесінің дамуы, халықтың тұлыну деңгейі т.б. әсер етеді. Сондықтан әр көліктің аумақтық даму ерекшеліктері зерттеу арқылы экономикалық тиімділікті арттырудың мәселелерін шешуге болады [7].
Нарықтық экономикаға көшуге байланысты Қазақстан шаруашылығын дамытудың басты мақсаттарының бірі -- батыс және орталық аймақтарда (Батыс Қазақстан, Ақтебе, Атырау, Маңғыстау, Қарағанды облыстары) автомобиль жолдарын жылдам қарқынмен дамыту. Мұнда Қарағанды -Қарқаралы, Қарағанды - Екібастұз - Павлодар, Қарағанды - Жезказған, Қарағанды - Балқаш, Орал - Атырау, Ақтау - Жетібай - Өзен жолдарын атауға болады.
Республикада Мәскеуге шығатын халықаралық Алматы - Шымкент - Қызылорда - Ақтөбе - Орал, Орал экономикалық ауданымен (Ресей) байланыстыратын Алматы - Қарағанды - Астана - Қостанай - Челябинск автожолдары бар. Соңғы кезеңде бұл жолдарға қайта жөндеу жұмыстары жүргізіліп, сапасы жаксартылып жатыр. Автомобиль жолдарының сапасын жаксартудың бағыттары: жаңа автомагистральдар салу, елді мекендер арасындағы жолдарды жетілдіру, халықаралык жолдарды дүниежүзілік стандартқа сәйкес келтіру, дүние жүзілік маңызы бар автомагистральдар жүйесін құру. Сондықтан Қазақстанның транзиттік потенциалын игеру үшін, біріншіден, халықаралық маңызы бар автокөлік жолдарын дамытудың маңызы зор. Қазақстанда аумағы арқылы өтетін халықаралық автокөліктің төрт транзитік дәлізін атауға болады:
а) Қорғас - Алматы - Шымкент - Ташкент;
ә) Шымкент - Қызылорда - Ақтөбе - Орал - Самара;
б) Алматы - Балқаш - Қарағанды - Астана - Атбасар - Қостанай-Екатеринбург;
в) Георгиевка - Семей - Павлодар - Омск.
Болашақта бұл магистралдарды трансеуропалық Еуропа - Екатеринбург және Еуропа - Астрахань дәліздерімен байланыстыру жоспарланып отыр. Автокөліктің ішкі экономикалық дамуға зор ықпал жасауымен бірге геосаясаттық маңызы бар. Соңғы кезде Қытайдың солтүстік - батыс аймақтарының экономикасының жылдам қарқынмен дамуына орай Алматы-Қорғас желісіне қызығушылық ұлғайып отыр. Себебі, бұл автокөлік жолы Орталық Азия елдерін Қытаймен байланыстырады. Болашақта Азия автодәлізі толығымен игерілгенде, ол 15 елдің автожолдарын біріктіреді және ұзындығы 65 мың шақырымға жетеді.
Азия автокөлік дәлізі халықаралық жүк және жолаушы тасымалдаумен бірге Еуропа жэне Африка автожолдары жүйесімен байланысу арқылы автотуризмді дамытуға себепші болады. Бұл халықаралық автокөлік жобасын қайта жөндеу жұмыстарынан өткізу және жаңа жолдар салу 1,4 млрд. долл. қаражатты қажет етеді. Қазақстан мен Орта Азия елдері 40 млн. долл. ақша бөледі.
Ішкі облысаралық, ауданаралық, қалааралық экономикалық байланыстарды күшейту үшін өнеркәсіп, ауыл шаруашылығын жабдықтау, мекемелер арасында жүк, темір жол стансалары мен өзен айлақтарына жүк пен жолаушыларды, елді мекендер арасында жолаушы тасымалдауда біздің елімізде автомобиль көлігіне басқа көліктер бәсекелесе алмайды. Сондықтан ауыл жолдары жүйесін қалыпқа келтіру, жаңа жолдар салу, ауылдық елді мекендер арасындағы жүк және жолаушы қатынастарын жақсарту ауыл экономикасын дамытуға зор ыкпал жасайтын факторлар болып есептеледі [9].
Қазақстан Республикасы автожол саласын дамытудың 2006 - 2012 жылдарға арналған бағдарламасы шеңберінде алты жолақты автожол магистральдарын салу, алты негізгі халықаралық дәліздерді қалпына келтіруді қоса есептегенде, жеті мың шақырымнан астам жолды жоғары техникалық санатқа енгізуді жүзеге асыру жоспарлануда. Жол қозғалысының қауіпсіздігін қамтамасыз ету, автомобиль жолдарының және жасанды құрлыстардың беріктік сенімділігін арттыру, жол құрылыстарының құнын төмендету және автомобиль жолдарын салу, қайта жаңарту және пайдалану сапасын арттыру [8].
Автожолдардың өткізу қабілеті мен олардың сапасы ел экономикасының барлық дерлік саласына әсері болатындықтан республикалық, салық және жергілікті маңызы бар жолдардың жағдайын жақсарту автожол саласын дамыту қажеттілігінің бірі болып табылады. 3 - кестеде Республиканың автомобиль көлігі дамуының негізгі көрсеткіштері көрсетілген (Кесте 3, 4).
Кесте 3.
Қазақстан Республикасы автомобиль көлігі дамуының негізгі көрсеткіштері [4].
Негізгі көрсеткіштер
2010 жыл
Автомобиль жолының жалпы ұзындығы
93612
Жүк айналымы, млн.т шақырым
43909,7
Жолаушы айналымы, млн. шқ.
19304,5
Аумақтың 1000 ш. шқ. келетін автомобиль жолының тығыздығы
30,9
Жүк тасымалдаудан келген кіріс млн.тенге:
Жүк тасымалдауға кеткен шығын млн.тенге:
12858,5
11007,7
Жолаушы тасымалдаудан келген кіріс млн.тенге:
Жолаушы тасымалдауға кеткен шығын млн. тенге:
67530,9
90223,6
Кесте 4.
Қазақстан Республикасы облыстарының дамуы мен автомобиль жолдарымен қамтамасыз етілуінің негізгі көрсеткіштері [4].
Облыстар
Жол ұзындығы мың км.
Аумақтың
1000 ш. шқ. жол ығыздығы
Жүк айналымы, млн. т шқ.
Жолаушы айналымымлн. ж. шқ.
ЖАӨ
млрд. Тенге
Ақмола
7899
54,03
1899,2
4099,3
54,55
Ақтөбе
6167
20,52
1969,1
5492,2
22,77
Алматы
9617
42,93
3519,0
4645,0
43,67
Атырау
2752
23,20
937,1
347,0
4,28
ШығысҚазақстан
11734
41,57
4463,6
6997,4
32,81
Жамбыл
4112
28,50
1307,4
3013,1
35,85
Батыс Қазақстан
5887
38,91
1445,2
2800,5
22,78
Қарағанды
8893
20,78
3056,2
9826,5
19,17
Қостанай
9517
48,56
3157,1
7680,3
38,83
Қызылорда
2655
11,75
5727,4
1376,7
16,19
Маңғыстау
3075
18,57
2252,2
2456,2
10,90
Павлодар
4909
39,33
1583,5
8429,6
16,1
Солт. Қазақстан
7532
76,86
2504,2
2259,5
57,32
Оңт. Қазақстан
5269
44,92
2379,9
4806,7
19,10
Жалпы пайдалану көлігі тасымалдайтын жүктердің жартысынан астам мөлшерін республика өңірінде жүк жеткізу бойынша басым болып табылатын автомобиль көлігі жүзеге асырады [8].
1.3 Автомобиль жолдарын пайдалану жағдайындағы қоршаған ортаның ластануы
Көлік-жол кешенінің (КЖК) қызметінен туындайтын экологиялық шиеленісушілік бүкіл дүниеде елеулі орын алып отыр. Бұл жағдайдың туындалу себебін автомобиль жолдарын, көлік және жол шаруашылығы кәсіпорындарын жобалаған, салған және пайдаланған кезде экологиялық мәселелерге тиісті дәрежеде назар аудармағандықтан деп түсіндіруге болады. Барлық көлік түрлерінің ішінде, әсіресе, ауа бассейнін ластайтын автомобиль көлігі. Көліктен қоршаған ортаға 70% көміртек тотығы, 30% азот тотығы және 90%-ға жуық қорғасын таралады. Миллиондаған километрге созылып жатқан көліктің осы барлық түрінен тура (ауа бассейнінің, жер асты, жер беті суларының ластануы, у-шумен ластану, өзен, теңіз жағалауының шайылуы) және антропогендік салмақтың басқа түрлерін қарқындатушы фактор ретінде жанамалы әсері зор. Төмендегі 6-кестеде барлық көлік түрлерінің қоршаған орта компоненттеріне тура және жанамалы әсері толық көрсетілген (рельефке, топырақ пен өсімдік жамылғысына, гидросфераға, жануарлар әлеміне және әлеуметтік-экономикалық объектілерге) [10].
Қазақстанда атмосфераны негізінен өнеркәсіптік кәсіпорындар ластайды, ал ірі қалаларда, әсіресе Алматыда, атмосфераның ластануындағы автомобиль көлігінің үлесі орасан. Қала сыртындағы автомомбиль жолдарында автомомбиль көлігінің атмосфераны ластаудағы үлесі 60-70% жетеді. Атмосфераның түтін және газ қосындыларымен ластануы адам денсаулығына зиянды құбылыстар туғызады. Ауаның жер бетіндегі қабатын автомобиль және өнеркәсіп газдары мен түтіннен тұратын қалың тұман басады. Күн сәулесі жиналған газдарды ыдыратып улы қоспалар түзеді. Ол кезде адамдардың көзі ауырады, өкпесін улы газ толтырады, үздіксіз жөтеліп, тынысы тарылады. Бұл орасан үлкен күйзеліске ұшыратады, жүздеген, мыңдаған адамдардың өмірін алып кетеді.
Көліктермен ластану бұл әлемдік маңыздылығы өте жоғары болып отырған экологиялық проблема болып отыр. Соның ішінде Қаржы орталығы, еліміздің Оңтүстік астанасы Алматыдағы мәселе тым қиындап тұрған секілді. "Бұл қала - арман қала, жап-жасыл орман қала" - деп әнге қосқан, апортымен әлемге әйгілі оңтүстік астанамыз бұл күндері лас ауасымен де танымал бола бастағандай. Тіптен осы лас ауа қаламыздың брендіне айналды десек артық айтқандық емес. Әрине, бұған көп қөп үлес қосып жатқан қаламыздағы арлы-бері ағылған жарты милионға жуық көлік екені кім-кімгеде түсінікті.
Кесте 6.
Жекелеген көлік түрлерінің қоршаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстанның көлік - коммуникациялық кешенінің құрамына автокөлік жолдары, автокөлік (жүк тасымалдайтын, автобус), қалалық электрлік (трамвай, троллейбус), темір жол,құбыр, теңіз және өзен, әуе көліктері, пошталық байланыс және радио, телекоммуникация жүйелері кіреді.
Қазақстанның көлік жүйесі негізінен Кеңес Одағы кезеңінде құрылды. Тарихи тұрғыда Қазақстанның оңтүстік пен оңтүстік - шығыс аймақтары арқылы өткен Ұлы Жібек жолын айту керек. Қытайдың оңтүстік - шығысынан Түркияның Жерорта теңіз жағалауларына дейін 6,5 мың шаршы шақырымға созылған бұл жол - Қазақстанның экономикасы мен мәдениетінің дамуында тарихи зор рөл атқарды. Мысалы, қазіргі игеріліп жатқан Трансеуразиялық темір жолы (Атлант мұхитынан Тынық мұхитына дейін) бұрынғы Жібек жолын алмастырады деуге болар еді.
Көліктің жеке алғанда ешқандай өнім өндірмейтіні мәлім, бірақ оның шаруашылықтағы маңызы зор, көлік болмайынша кез келген аумақтың қазіргі экономикасы, бейнелеп айтқанда, бір күнде тіршілік ете алмайды, өйткені өндіруші өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы, өнім мен оның тұтынушылары арасындағы байланысты қамтамасыз ете алатын тек қана көлік. Сонымен қатар, көлік еңбек бөлінісін кеңінен дамытуға және осының негізінде жекелеген республикалар мен экономикалық аудандардағы шаруашылықтардың мамандануын тереңдете түсуге мүмкіндік береді.
Әр елдің экономикалық даму қарқыны инфрақұрылымның озық даму деңгейіне, оның ішінде көлік кешені мен байланыс жүйесіне тығыз байланысты болады. Қазақстанда көліктің маңызы ерекше деп айтуға негіз бар. Себебі, еліміздің географиялық орны (ішкі континентальдық орналасуы), территориясының аумағы (Қазақстан дүниежүзінде жер бетінің - 2%, Азияның - 6,1%, ТМД елдерінің - 12,1% келеді), халқының сирек орналасуы (1 шаршы шақырымға 6,2 адам), табиғи ресурстарының байлығы, елді мекендердің оның ішінде өндіріс орталықтарының бір-бірінен алыс жатуы, өнеркәсібінің біркелкі орналаспауы сияқты ерекшеліктері көлік - коммуникациялық кешенінің рөлі мен маңызын арттырады.
Қазақстанда көлік жүйесінің дамуы мен құрылымы әр түрлі көліктердің техникалық - экономикалық ерекшеліктеріне, еліміздің территориялық пен табиғаттық жағдайына, өнеркәсіппен ауылшаруашылықтың дамуы мен орналасуына, физикалық - географиялық және экономикалық географиялық орнына байланысты болып келеді. Сондықтанда Қазақстанның көлік жолдарының даму жағдайы мен Қазақстан территориясындағы транзиттің ел экономикасының дамуында алатын орнын зерттеу дипломдық жұмысымның өзектілігі болып табылады.
Көлік - өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы сияқты материалдық өндіріске жатады. Оның мақсаты өндіріс өнімдері мен жолаушыларды тасымалдау және дайын өнімдерді тұтынушыларға жеткізу. Сондықтан көлік шығыны өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы өнімдерінің құнына кіреді. Кейбір салалардың өнімінде, мысалы, қара және түсті металлургия, цемент өнеркәсібі т.б. салаларда көлік шығынының құны 25-30 %-ға дейін жетеді. Аудандар, аймақтар, елді мекендер арасында өндірістік байланысты атқару арқылы көлік олардың экономикалық мамандануына және кешенді дамуына ықпал жасайды. Халықаралық, ауданаралық және ішкі көлік жүйесі арқылы кәсіпорындар мен өндіріс салаларының мамандануына және территориялық құрылымның дамуына және өндіргіш күштерінің орналасуына әсер ететін негізгі факторлардың бірі болып есептеледі.
Міне, осының бәрі жұмыстың тақырыбын, мақсатын, міндетін айқындап берді.
Қазақстан көлік жолдарының дамуы жергілікті халықтың әлеуметтік жағдайына әсер етіп қана қоймай, сонымен бірге еліміздің әлеуметтік -экономикалық жағдайларына оң әсерін тигізіп отырған ықпалы кеңінен баяндалады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан автокөлік жолының қазіргі жағдайы мен келешектегі даму жобалары мен болашақ технологиялардың негізгі тенденцияларын талдау болып табылады.
Алға қойылған мақсат келесі міндеттерді айқындады:
- Автокөлік жолының қазіргі жағдайын талдау;
- Қазақстан территориясындағы транзиттің ел экономикасының дамуында алатын орнын анықтау;
- Жүргізілген кешенді сараптама мен негізгі тенденцияларын анықтау арқылыҚазақстанның автокөлік жолдарын трансеуразиялық магистральға айналдырудың мүмкіндіктері мен жаңа бағыттарын анықтау жұмыстың міндеті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Тәуелсіз егеменді Қазақстанның қазіргі мақсаты өзінің дүниежүзіндегі геоэкономикалык және геосаясаттық орнын пайдалана отырып бір-бірінен алшақ жатқан ішкі аймақтарды жалғастыру және географиялық орнын тиімді пайдалана отырып транзиттік әлеуетін дамытудың болашақтағы бағыттарын анықтау.
1ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АВТОКӨЛІГІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Қазақстан автокөлік жолының дамуы
Автомобиль жолдары - Қазақстанның көлік-коммуникация кешенінің маңызды элементтерінің бірі, оның тиімді қызметі мен тұрақты дамуы қазіргі заманғы жағдайларда экономиканың өсуіне, халықтың өмір жағдайын жақсарту және деңгейін арттыру факторлары болып табылады. Темір жолдар мен су жолдарының аса төменгі тығыздылығы кезінде Қазақстандағы автомобиль жолдары басым, ал көптеген өңірлер үшін жалғыз қатынас құралы болып табылады, оның арқасында тауар, құрылыс және ауылшаруашылық жүктері келіп түседі, өнім шығарылады, жолаушылар тасымалы жүзеге асырылады. Нарықтық жағдайларда жүктердің тасымалдануын тездету мен оларды сақтау факторлары аса маңызды. Осыған байланысты, жүк жіберушілер, әсіресе жеке секторда жақын арақашықтықта ғана емес (300 км дейін), алыс арақашықтық аймақтарында (1500-2000 км) автомобиль көлігіне қайта бағдарланды. Өндіріс және ауылшаруашылық, шағын және орта бизнес өндірістерін дамыту арқылы облысаралық тасымал, сондай-ақ іргелес мемлекеттермен байланыс ұлғаяды[1].
Қазақстандағы автомобиль жолдарының ұзақтығы шамамен 148 мың км құрайды. Соның ішінде 93 мың км астамы жалпы пайдаланымдағы жолдар, 44 мың км астамы елді мекендердің көшелері және шамамен 11 мың км өндіріс кәсіпорындарына, кен орындарына, фермерлік және орман шаруашылықтарына, технологиялық жолдар рөліндегі басқа да өндірістерге кіреберіс түріндегі шаруашылық жолдары (кесте 1).
Жалпы пайдаланымдағы автомобиль жолдары өзінің маңыздылығы бойынша ұзақтығы 23 495 км республикалық маңызы бар жолдарға бөлінеді, соның ішінде: ұзақтығы 12 992 км халықаралық маңызы бар және ұзақтығы 70 116 км жергілікті маңызы бар жолдар[2].
Халықаралық және республикалық маңызы бар автожолдар жалпы пайдаланымдағы автожолдардың 25% құрайтынына қарамастан, оларға 50% автокөлік тасымалы келеді. Өзінің кескін үйлесімі мен ұзақтығы бойынша республиканың жалпы пайдаланымдағы жолдар желісі құрастырылған.
Қазақстандағы халықаралық автомобиль тасымалы негізінен халықаралық маңызы бар автомобиль жолдарында орындалады. Олар 7 дәлізге бөлінеді: 1-дәліз: Қорғас-Алматы-Ташкент. Өзбекстанды Қазақстанның оңтүстік шығыс аймақтарымен жалғастырады және шығыста ҚХР-на шығады. Батыста автожол Өзбекстан арқылы Орта Азия елдеріне апарады. Шымкент қаласында 1-дәлізге шыққаннан кейін Қытайға, Орта Азия елдеріне және Туркияға шығуды қамтамасыз етеді. 2-дәліз: РФ шекарасы - Орал - Ақтөбе - Қызылорда - Шымкент. Орталық Ресейді Қазақстанның оңтүстік аймақтарымен байланыстырады. 3-дәліз: РФ шекарасы- Петропавл-Астана-Алматы-Қырғызстан шекарасы. Солтүстікте автожол Оралдың өнеркәсіпті аймағына шығады. Қазақстанды орталық бөлікте кесіп өтіп, Солтүстік Қазақстанның астықты аймағын, Қарағанды өнеркәсіптік аймағын республиканың батысымен өзара байланыстырады. Қытай және Пәкістан арқылы Үнді мұхитына шығады. Бағыт Қазақстанның елордасы Астана қаласына көшірілгеннен кейін ерекше мәнге ие болды. 4-дәліз: РФ шекарасы ( Омбы) - Павлодар - Семей - Майқапшағай. Батыс Сібірдің өнеркәсіптік аймақтарының, Шығыс Қазақстанның Қытайға шығуын қамтамасыз етеді. 5-дәліз: РФ шекарасы (Челябинск) - Петропавл - РФ шекарасы (Новосибирск). Қазақстан аумағы бойынша ұзындығы 220 шақырым болатын маршрут - Сібір аймақтарын орталық Ресеймен жалғастыратын магистралдық автожолдың бір бөлігі. 6-дәліз: РФ шекарасы (Қорған) - Петропавл - Есіл - Арқалық - Жезқазған - Қызылорда - Өзбекстан. Орталық Қазақстанның аймақтарын (астық өсіретін және кен өндіретін) кесіп өтеді. Солтүстік Қазақстаннан, Оралдың арғы жағынан және Батыс Сібірден Орта Азияға және Үнді мұхитына шығатын ең қысқа жол. 7-дәліз: РФ шекарасы (Астрахан) - Атырау - Бейнеу - Түрікменбашы.
Оларды толықтыру үшін іргелес мемлекеттермен (Бейнеу - Жетібай - Түрікменстан шекарасы, сондай-ақ РФ бірқатар шығулар) жолдардағы бірнеше байланыстыратын учаскелерді салу қажет [3].
Кесте 1.
Жалпы пайдаланымдағы автомобиль жолдарының тізбесі [4].
№
рс
Автомо-биль жолының маңызды-лығы
Жалпы ұзақты-ғы, км
Санаттары бойынша, км
Жабының түрі
I
II
III
IV
V
АБ
ЦБ
қара-
қиыр шағыл
топы-рақ
қиыр
шағыл
топы-рақ
1
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
1
Республикалық маңызы бар
23 495
941
3634
16915
1919
86
9795
97
7426
4220
34
1816
107
2
Жергілікті маңызы бар*
70116
83
760
14451
44262
8982
6626
17789
11113
640
24584
9364
БАРЛЫҒЫ
93611
1024
4394
31366
46181
9068
16421
97
25215
15333
674
26400
9471
*ескертпе:жергілікті желі бойынша санаты жоқ 1578 км автожол бар
Жалпы пайдаланымдағы жолдарда жалпы ұзындығы 122,1 мың қума метрден астам 3 291 көпір мен жол өтпелері бар, олардың 95 % металл және темір-бетонды, 5% ағаш(кесте 2).
Кесте 2.
Жасанды құрылыстар [3].
№ рс
Автомобиль жолдарының маңыздылығы
Жалпы ұзақтығы, км
Көпірлер
Құбырлар
Бірлік
км.
Бірлік
км.
1
2
3
4
5
6
7
1
Республикалық маңызы бар автожолдар
23 495
1 211
57 017
13 951
274 524
2
Жергілікті маңызы бар автожолдар
70 116
2 080
65 058
29 432
405 732
БАРЛЫҒЫ
93 611
3 291
122 075
43 383
680 256
Ұлы Қазан социалистік революциясына дейін Қазақстанда ондаған ғана автомобиль болды, бұлардың өзі жеке меншіктегі машиналар еді, ол кезде негізінен автомобиль жүрісіне лайықталмаған, жалпы ұзындығы 50 мың шақырымдай ғана қара жолдар болатын. Халық шаруашылығының саласы ретінде автомобиль көлігі Кеңес өкіметі жылдарында дами бастады. Азамат соғысы аяқталғаннан кейін Қарсақпай мыс руднигінің құрылысына 1-1,5 тонналық және 23 тонналық жүк машиналары жіберілді, бұлар Жосалы станциясынан күш көлігімен бірге 33 мың тонна жүк тасыды. 1921 ж. азық-түлік халкоматы Ақмолаға ( қазіргі Астана ) тез арада астық жеткізу үшін ондаған автомобиль жіберді, бұл бірнеше машинаны тобымен пайдаланған алғашқы тасымал еді; сол жылы ҚазКСР Жергілікті көліктің Орталық басқармасы құрылды. Оның паркінде 32 автомобиль болды.1921 ж. көлемі 21,9 мың т жүк тасылды. 1924 ж. Қазақстан аумағында тұңғыш Орынбор - Орал почта жолаушы автомобиль маршруты ұйымдастырылды, бұл маршрутқа 7 жеңіл ( v = 25 км сағ), 3 жүк (v = 10 км сағ) машиналары қызмет етті, ал 1925 жылы Орал - Гурьев маршруты ашылды. 1925 ж. Қазақ автомобиль қатынастары басқармасы құрылды, ол Алматы-Фрунзе (1925 ж.), Алматы-Жаркент (1926 ж.), Алматы- Хоргос, Семей-Сергиополь, Қызылорда-Шымкент, Көкшетау-Ақмола, Көкшетау-Атбасар (1927 ж.), маршруттары бойынша жол қатынасы ұйымдастырылды. Петропавл - Көкшетау - Бурабай, Семей - Сергиополь - Қарқаралы аралықтарында жолаушы және жүк таситын тұрақты автомобиль қатынасы басталды; Алматы, Семей, Петропавл, Орал қалаларында автобус маршруттары ашылды (1927 ж.). 1928 ж. Қазақстан шаруашылықтарының автопаркінде 300-ге тарта шетелдік үлгідегі машиналар болды. 30-жылдардың басында отандық автомобиль өнеркәсібінің ұйымдастырылуына байланысты, Қазақстан автопаркі тез өсе бастады, республиканың шалғай аудандарынан, темір жол станцияларынан астық жеткізу үшін Астық дайындау жүйесін автомобиль шаруашылықтары құрылды. Осы уақыттан бастап автомобиль көлігі халық шаруашылық жүктерін, негізінен құрылыс материалдарын тасуға тұрақты пайдаланылды. Түрксіб жолдар салынды. 1940 ж. ҚазССР - інде 106 мың шақырым қара жол мен тас жол, оның ішінде 1,5 мың шақырым қатқыл табан жол болды; автомобиль және көлік жолдарының ең ұзындығы облыстар бойынша былай келеді: Ақтөбе облысында 13,5 мың, Қостанай облысында 11,4 мың, Павлодар облысында 9,8 мың, Алматы облысында 8,2 мың және Шығыс Қазақстан облысында 6,2 мың шақырым. Республика автопаркінде машина саны 900-ге жетті, жалпы пайдаланымдағы автокөліктің жүк айналымы 0,5 млн. т\шақырым болды, 146 мың тонна жүк тасылды; жолаушылар тасымалының айналымы 67,5 млн жолаушы-километрден асып түсті, автобуспен 10,3 млн адам тасылды. Ұлы Отан соғысы жылдарында автокөліктің негізгі бөлігі майданға жіберілді. Соғыстан кейінгі уақытта (60 - жылдардың аяғына дейін) автокөліктің материалдық-техникалық базасы нығайды; жолдарды қайта құру жұмыстары жүргізілді, олардың көпшілігі кеңейтіліп, қатқыл табан жолдарға айналдырылды. 60 - жылдары автокөліктің тиімділігін арттыруға бағытталған маңызды ұйымдастыру-техникалық шаралар жүзеге асырылды: ұсақ автомобиль шаруашылықтары жойылып, көлік құралдары жалпы пайдаланым жүйесіне шоғырландырылды, ведомствалардың автомобиль шаруашылықтары нығайтылды.
1960-70 жылдары тасымал жұмысындағы қызметкерлердің саны 75 пайызға, жүк машиналарының өнімділігі 2 есе өсті.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін республиканың автокөлік құралдары паркінде 372214 жүк автомобилі, 848904 жеңіл автомобиль, соның ішінде 5961 таксомотр, 24208 қызмет бабында пайдаланатын жеңіл автомобильдер, 818735 жеке меншіктегі жеңіл автомобильдер, (соның ішінде 14178 санитарлық, 4322 өрт сөндіретін автомобильдер, 13023 автокран), 27259 жартылай тіркеме, 64201 автотіркеме болды. Жүк автомобильдерінің орташа жүк көтергіштігі 5,3т, автотіркемелердікі - 11,9, автобустардың орташа жолаушылар сиымдылығы-24,2 отыратын орын.1991-2000 жылдар кезеңінде жүк автомобильдерінің саны 47%-ға, арнаулы автомобильдердің саны 15,5%-ға қысқарды, оның есесіне жеңіл автомобильдердің саны 17,8%-ға көбейді [5].
Автомобиль жолының басты ерекшеліктері:
- жоғарғы деңгейдегі жан-жақты колдануға икемділігі және баска көлік түрлеріне колайсыз аймактарға көлік ретінде пайдалану;
- қосымша шығынсыз кез келген жүкті өндірушіден тұлынушыға дейік (есіктен есікке дейін) жеткізу мүмкіндігі;
- жүкті шапшаң, тез және дәл уакытта жеткізу;
- жүк және жолаушы тасымалдаудың салыстырмалы түрғыда ко-лайлылығы және оңайлығы.
Осы көліктің басты міндеті - республиканың бүкіл көлік желісін біртұтас жүйеге біріктіру, жүктерді ұсақ дайындаушылардан көліктің магистральді желілеріне және кері бағытта жеткізу. Қазақстандағы тас жолдар мен жақсартылған қара жолдардың жалпы ұзындығы 94 мың шақырымнан асады. Оның 83 мың шақырымға жуығы қатқыл табанды жол. Автомобиль жолы Қазақстанда әлі де жеткіліксіз. Сондықтан бүкіл республика бойынша қолайлы жолдар салу жұмысы жыл сайын жүргізіліп келеді, алайда олардың басым бөлігі әзірше Қазақстанның Оңтүстік шығысы мен шығысында салынған.
Республикадағы аса ұзын және қолайлы автомобиль жолдарының бірі оңтүстік шығыстағы үш облыстың аумағымен өтіп, Алматыны - Бішкек арқылы Таразбен, Шымкентпен одан әрі Ташкентпен жалғастырады. Қазақстанның келесі автомобиль жолы Алматыдан солтүстікке Семей мен Өскеменге қарай бағытталып, одан Жаркентке, Талдықорған мен Текеліге қарай тармақталады. Жаңғызтөбе темір жол станциясының маңында бұл жол 2010 жылғы есеп бойынша, Қазақстан көлік жүйесі 115 мың км-ден астам автомобиль тас жолын, 14,4 мың км темір жолын, 7,4 мың км. өнеркәсіп орындарының тұйық жолдарын, 4 мың км.өзен жолдарын және мыңдаған км әуе мен мұнай, газ өнімдерін тасымалдайтын құбыр магистральдарын қамтитын кешен.
Асфальттанған жолдардың негізгі бөлігі Солтүстік және Оңтүстік Қазақстанның үлесіне тиеді (63%). Республикадағы аса ұзын және қолайлы автомобиль жолдарының бірі оңтүстік шығыстағы үш облыстың аумағымен өтіп, Алматыны Бішкек арқылы Таразбен, Шымкентпен одан әрі Ташкентпен жалғастырады. Қазақстанның келесі автомобиль жолы Алматыдан солтүстікке Семей мен Өскеменге қарай бағытталып, одан Жаркентке, Талдықорған мен Текеліге қарай тармақталады. Жаңғызтөбе темір жол станциясының маңында бұл жол.
Шығыс шеңбері деп аталатын автомобиль жолымен жалғасады, ол Шығыс Қазақстанның барлық аудандарын аралап өтеді. Алматы - Шелек - Нарынқол, Қарағанды - Қарқаралы, Орал - Атырау, Қостанай - Арқалық, Қарағанды-Жезқазған автомобиль жолдары республиканың көлік байланысында үлкен рөл атқарады. Солтүстік Қазақстандағы Астана - Қостанай, Астана - Көкшетау, Петропавл - Қостанай автомобиль жолдары облыс орталықтарын өзара байланыстырады. Автомобиль көлігі қымбат әрі экологиялық жағынан лас.
ҚазССР-інде халық шаруашылығы жүк тасымалының 55%-іне жуығы автокөліктің үлесіне тиеді және оны дамытуға бүкіл көлікке жұмсалатын қаржының 60%-і бөлінеді. Автокөлік ведомстволық көлік және жалпы пайдаланым көлік болып екіге бөлінеді, соңғысы ҚазССР автокөлік министірлігі қарамағында. Республиканың бүкіл көлік жүйесінің жүк айналымында жалпы пайдаланым түрі төмендегідей: автокөліктің үлесі-10%, автомобиль көлігінде - 40% -дан астам, жолаушылар тасымалы айналымында -53,7%. Республика бойынша облыс пен облысты, аудан мен ауданды және өнеркәсіп орталықтары, колхоздар мен совхоздарды, бір сөзбен барлық елді мекендерді бірімен бірін өзара байланыстырып, халыққа қызмет ететін 25 мың автобус, 49 қалада 6,8 мыңнан астам жеңіл таксилер жұмыс істейді.Автобус 5,3 мың маршрут бойынша жалпы ұзындығы 500 мың шақырымға жуық автомобиль көлігінің жүруіне арнап салынған жол. Автомобиль қозғалысының жиілігіне байланысты болатын техникалық топтастыруға сәйкес автомобиль жолы 5 категорияға бөлінеді: 1 категориялы автомобиль жолында автомобиль жылдамдығы сағатына 150 шақырым болса, 5 категориялы автомобиль жолында жылдамдық сағатына 60 шақырым. Автомобиль жолы бойында жол белгілері, қызмет көрсету ғимараттары (автовокзал, май құю станциялары, мотельдер және басқалары болады). Біздің елімізде автомобиль жолының жалпы мемлекеттік, республикалық, облыстық, жергілікті, шаруашылық түрлері бар. Қазақстанда табиғи ресурстар мен ірі экономикалық орталықтар бір-бірінен алшақ болғандықтан жүк көп тасылады, яғни жол көлік кешенінің жұмысына басқа елдерге қарағанда көбірек тәуелді. Елімізде пайдаланылатын автомобиль жолдарының ұзындығы 87,337 мың шақырым, соның 17,67 мың шақырымы республикалық маңызы бар жолдар( 93%- на асфальт төселген), 69,667 мың шақырым жергілікті жолдар (57%-на асфальт төселген). Үш мыңнан астам көпірлер мен жол өткелдері бар. Олардың 90%-ы темір-құйматастан құйылған. Автомобиль жолдары мен жол бойындағы қызмет көрсету ғимараттарының күтімі оны пайдаланушылардың төлейтін төлемдерінен, бензин мен дизель отынын сатудан түскен алымдардан, ақылы мемлекеттік жолдардан жүргені үшін төленетін төлемдерден құралатын жол қоры есебінен жүргізіледі. Қазақстан Республикасының жол қоры 5 296 439 мың теңге (2010 ж). Қазақстанның басты даңғыл жолдары: Алматы-Астана-Қостанай, Алматы-Петропавл, Алматы-Талдықорған, Алматы-Шымкент, Қызылорда-Ақтөбе-Орал, автомобиль жолдары Өзбекстан мен Түрікменстан арқылы Иранның, Туркияның, Пәкістанның теңіз порттарына шығатын халықаралық бағыттардағы автомобиль жолдарын дамыту жоспарлары қабылданған.
Қазақстан Республикасының автомобиль жолдарының ұзақтығы 148 мың шақырым құрайды, оның 96 мың шақырым астамы жалпы пайдаланудағы автожолдар. Жалпы пайдаланудағы автожолдардың жалпы ұзақтығының 23,5 мың шақырымы республикалық маңызы бардағысы, 70,2 мың шақырым жергілікті желілерге жатады [13].
2005 жылдан бастап республикада жолдарды салу мен қайта жаңарту оське 13 тоннаға дейін есептік жүктемемен жүргізіледі, барлық халықаралық дәліздер ІІ техникалық санаттан төмен емес параметр бойынша қайта жаңартылуда. 72 стандарт үйлестірілді. 5 сатылы сапа бақылауы енгізілді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 9 желтоқсандағы № 1227 қаулысымен Автожолдар саласын дамытудың 2006 - 2012 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді, соған сәйкес, жөндеудің барлық түрімен қаржыландыру көлемі 1,3 трлн.теңге немесе 10 млрд. АҚШ доллары болатын жалпы пайдаланудағы автожолдардың 42 мың шақырымын қамту жоспарлануда, бұл ретте 2007 жылдан бастап Республикалық бюджет жергілікті желілерге трансферттер бөлінеді, 2013 жылға дейін барлығы 141 млрд.теңге бөлу жоспарлануда.
Соңғы 7 жылда саланы дамытуға жергілікті желіні қосқанда, 42 млрд. теңгеден астам қаржы бөлінді, оның ішінде 2001 жылы 24,5 млрд. теңге қаржыландырылса, 2007 жылы 134,3 млрд.теңге қаржыландырылды. Осы жылдар ішінде жалпы пайдаланудағы жолдардың 93 мың шақырым қайта жаңартуға және 22 мың шақырым астам жол жөндеудің барлық түрімен қамтылды, оның ішінде республикалық желідегі - 16,4 мың шақырым.
2007 жылы 134 млрд.теңге игерілді, соның ішінде 119 млрд.теңге Республикалық бюджеттен және 15 млрд.теңге жергілікті бюджеттен. Жалпы алғанда 2007 жылы жалпы пайдаланудағы автожолдарда, жергілікті желілерді қоса алғанда, жөндеу жұмыстарымен шамамен 4 мың шақырым қамтылды. Республикалық маңызы бар автожолдарда Астрахань - Атырау автожолындағы Қиғаш өзені арқылы өтетін шекаралық көпірлі өткел, Астана - Челябинск автожолында ұзақтығы 41шақырым учаске, Омбы - Павлодар автожолында 15 шақырым және Атырау - Бейнеу автожолында ұзақтығы 64 шақырым Қаратабан - Доссор учаскесі пайдалануға берілді.
2008 жылы жалпы пайдаланудағы автожолдарды дамыту үшін 154,6 млрд.теңге, соның ішінде республикалық бюджеттен 126,1 млрд.теңге (оның ішінде 105,7 млрд.теңге республикалық маңызы бар автожолдарға және 20,4 млрд.теңге жергілікті желінің трансферті) және жергілікті бюджеттен 28,5 млрд.теңге игерілді. Жөндеудің барлық түрімен 4,5 мың шақырым қамтылатын болады, соның ішінде республикалық желіде 2,3 мың шақырым және жергілікті желіде 2,2 мың шақырым жөндеу жұмыстары жүргізілуде.
Республикалық жолдарды ағымдағы жөндеу және ұстау үшін нормативтік қажеттілік 2008 жылғы баға бойынша 19 млрд.теңгені құрады. Республикалық бюджеттен қажетті соманың 39 % құрайтын 7,4 млрд.теңге бөлінді. Жергілікті желілер жолдарын ағымдағы жөндеу және ұстау үшін нормативтік қажеттілік 29 млрд.теңгені құрады. Республикалық бюджеттен қажетті соманың 26% құрайтын 7 млрд.теңге бөлінді.
2007 жылы Батыс Еуропа - Батыс Қытай дәлізін дамыту үшін кешенді техника-экономикалық негіздеме (бұдан әрі - ТЭН) әзірленді, Қазақстан аумағы бойынша 2287 шақырым қайта жаңартуға жатады. Жобаның жалпы құны - 804,1 млрд.теңге (шамамен 6,7 млрд.АҚШ доллары). 2007 жылдан бастап ұзақтығы 215 шақырым Қарабұтақ - Ырғыз - Қызылорда облысы шекарасы учаскесінде жұмыстар жүргізілуде. 2008 жылға 2,5 млрд.теңге бөлінді.
2008 жылы 2,6 млрд.теңге бөлінген жобалық-зерттеу жұмыстары (бұдан әрі - ЖЗЖ) көзделген, олардың нәтижесі бойынша 5 облыс бойынша 1 984 шақырым жоба-сметалық құжаттама (бұдан әрі ЖСҚ) дайындалатын болады. Жобаны Қарабұтақ-Ырғыз-Қызылорда облысы шекарасы учаскесінсіз Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын қаржыландыру схемасы анықталды, өзге учаскелер республикалық бюджет қаражатын тартумен (Ақтөбе қаласын солтүстік айналып өту, Шымкент қаласы арқылы өту, Алматы облысындағы Үлкен Алматы айналма автомобиль жолына (бұдан әрі - ҮАААЖ) шығу сыртқы заемдарды тартумен және республикалық бюджеттен қоса қаржыландырумен және де концессия негізінде жеке инвестицияларды тарту есебінен (Ташкент-Шымкент-Жамбыл облысы шекарасы және Алматы-Қорғас.
Негізгі халықаралық транзиттік дәліздерді, сондай-ақ республикалық маңызы бар халықаралық бағыттар мен жолдарды қайта жаңарту жөніндегі бірінші кезектегі шараларды қолдану;
Ішкі және сыртқы туризмді және кластерлік бастамаларды дамыту мақсатында Қазақстан Республикасының тарихи, мәдени және табиғи туристік объектілеріне қол жеткізуді қамтамасыз ететін ортақ пайдаланудағы жолдардың жекелеген учаскелерін қайта жаңарту жөніндегі шараларды жүзеге асыру болып табылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі Көлік және коммуникациялар министрлігінің тапсырысы бойынша білікті ғалымдар мен сарапшылар дайындаған Қазақстан жолдарын дамытудың 2015 жылға дейінгі кезеңге арналған жаңа бағдарламасын бекітті. Бағдарлама бойынша жұмыс 3 бағытта жүргізілді.
Жаңа бағдарламаның бұл саладағы нысанасы Берлин - Пекин автокөлік тасымалын жолға қою. Осы мақсатта 2005 жылдың қазан айында алғашқы сынақ ретінде Пекин - Берлин - Брюссель бағытымен алғашқы керуен жүріп өтті. Сол жолда кездескен кейбір қателіктер Қазақстанның автокөлік жолдарын бүгінгі заман талабына сай жасауда ескерілетін болады. Біздің ел аумағында, негізінен, халықаралық дәрежедегі 6 автокөлік жолдары бар. Олардың жалпы ұзындығы 8290 шақырым. Міне, осы жолдар түгелдей дерлік жаңартылып, кеңейтіліп олардың өне бойына жүргізушілер мен жүргіншілерге қызмет көрсететін қызмет көрсету кәсіпкерлігін қалыптастыру - жобаның басты мақсаты. Жаңа бағдарлама бойынша, тек қана Қазақстан автокөлік жолдарымен әр жыл сайын 80 мың контейнерлі жүк тасымалдануы керек. Бұл - 10 млн.т.астам жүк транзитіне қызмет көрсету деген сөз.
Ортақ жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының республика аумағы бойынша тығыздығы 1000 ш. ш. 2010 ж. аяғында 31,5 шақырымнан келді (2005 ж. -- 30,7 шақырым). Басқа елдермен салыстырып карасақ, бұл көрсеткіш Ресейде -- 320 шақырым, Беларусьте -- 334, Украинада -- 372,1, Грузияда -- 272,2, Арменияда -- 243,1, Әзірбайжанда -- 267, Молдовада -- 300 шакырым.
Қазақстан аймақтары бойынша автожолдардың тығыздығы Солтүстік Қазақстан облысында -- 76,9 шақырым (ең азы Қызылорда облысында -- 11,8 шақырым). Қазақстан аймақтары бойынша автомобиль жолдарының тығыздығы 2 суретте берілген. Салыстыра келсек, Ресейдің Мәскеу облысында -- 349, Чукотка автономиялык округында -- 0,8 шақырым.
Сурет 1
Сурет 2
Еліміздегі барлық автожолдардың 25,9%-ы республикалык, 74,1% жергілікті маңызы бар жолдарға жатады. Қатты жамылғысы жақсартылған жолдар бойынша Оңтүстік Қазақстан (91,2%), Жамбыл (89,9%), Алматы (87,3%), Қызылорда (72,9%), Маңғыстау (71,1%) облыстары көзге түседі, ал мұндай жолдардың үлесі төмен облыстарға Батыс Қазақстан (35,4%), Ақтөбе (49,3%) жатады(Сурет 2 ).
Республикадағы автомобиль жолдары сапасы жағынан бес категорияға бөлінеді: қатты жамылғысы бар ортақ пайдалануға арналған жолдардың ең сапалы, 1 категориясы, жолының ұзындығы 790 шақырым (0,9%), II -- 4475 (5,4%), III -- 32344 (38,7%), IV -- 472342 (50,6%), V категория 3683 (4,4%) шақырым, яғни еліміздегі автожолдардың 89,3%-ы III және IV категорияларға жатады. Бұдан шығатын қорытынды: республикалық автомобиль жолдарының стратегиялық даму бағыты жаңа жолдар салумен бірге салынған жолдардың сапасын жақсарту.
Кесте 5.
Қазақстан Ресубликасы облыстарының автожолдармен қамтамасыз етілу деңгейінің интегралды көрсеткіштері [3].
Облыстар
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Автомобиль жолының тығыздығы:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ұзындығы (км), шаққанда
Жолаушы айналымы,
млн.жшқ
Жүк айналымы млн, тшқ.
Аумақтың 1000 ш.шқ.
1000
тұрғынға
ЖАӨ,
млрд. тг
Ақмола
54,03
10,7
54,55
40993,0
1854,9
Ақтөбе
20,52
9,09
22,77
5492,2
1655,1
Алматы
42,93
6,17
43,67
4645,0
3067,0
Атырау
23,20
5,94
4,28
347,0
905,3
Шығыс Қазақстан
41,57
8,16
32,81
6997,4
3860,7
Жамбыл
28,50
4,14
35,85
3013,1
1260,2
Батыс Қазақстан
38,91
9,71
22,78
2800,0
10362,0
Қарағанды
20,78
6,68
19,17
9826,5
2952,5
Қостанай
48,56
10,49
38,83
7680,3
2885,9
Қызылорда
11,75
4,34
16,19
1376,7
5605,1
Маңғыстау
18,57
8,50
10,90
2456,2
2148,5
Павлодар
39,33
6,60
16,1
8429,6
1568,0
Солтүстік Қазақстан
76,86
11,31
57,32
2259,5
2384,7
Оңтүстік Қазақстан
44,92
2,40
19,10
48067,0
21656,0
Дерек көзі: Статистика мәліметтері 2010
Дүниежүзілік банктің зерттеулері бойынша, 2010 ж. Қазақстан автомобиль жолдары 37%-ы жақсы, 26%-ы канағаттанарлык деңгейде болды. 28 қараша 2001 ж. Елбасының Жарлығымен Қазақстан Республикасы автожолдар саласын дамытудың 2001-2005 жж. арналған жоспары қабылданды. Осыған байланысты республикалык бюджеттен 166,8 млн., 2005 ж. 435,4 млн. АҚШ долл. бөлініп, Алматы-Қарағанды-Астана-Бурабай жолы салынып бітті. Сонымен қатар Батыс Қазақстан автожолдары реконструкцияланып, Алматы-Георгиевка жолдары жетілдірілді.
Ақылы жолдарды енгізу. 2008 жылғы 5 шілдеде қол қойылған Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне концессия мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Заңы кедергілерді жоюға және концессионерлерге мемлекеттік қолдауды жетілдіруге мүмкіндік берді, бұл ретте балама ақысыз жүріп өтуді алып тастау, ақылы жолдарды енгізген жағдайда автожол жобаларының құнын айтарлықтай төмендетеді.Қазіргі кезде заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілердің блогын құру аяқталды.
Республикада халық шаруашылының дамуы көліктің барлық түрінің кешенді дамуын қажет етеді. Қазақстанда басқа көлік түрлеріне қарағанда автомобиль жол көлігі жедел даму жолында.
1.2. Қазақстандағы автомобиль жолының жолаушы және жүк тасымалындағы алатын орны
Автомобиль көлігі жүк пен жолаушылар тасымалдауда Қазақстанда үлкен рөл атқарады. Автомобиль көлігіндегі жүк тасымалдау көлемі темір жол көлігінен асып түседі, яғни оның үлесіне 77% жүк және 85% жолаушы тасымалдау тиеді. Бірақ тасымалдау кашықтығы темір жолдан 13 есе төмен болғандықтан, барлық көліктің жүк айналымдағы үлесі онша үлкен емес (15,6 %). Автомобиль жолы еліміздің өндірістік инфрақұрылымының негізгі бөлігінің бірі деуге болады. Қазақстанның байтақ аумағы және халықтың тығыздығының төмендігі жағдайында бүл көліктің аса маңызды рол атқа-ратынын айту керек. Автомобиль көлігін алыс қашықтыққа пайдалану қымбатқа түседі, сондықтан бұл көлікті қала ішінде, қалааралық жэне облысаралық қысқа қашықтықта тасымалдауға пайдалану тиімді. Сонымен бірге басқа көліктер түрін пайдалануға қолайсыз аймақтарда жүк және жолаушы тасымалдауға пайдаланылады. Қазақстанның кейбір аймақтарында жүк және жолаушы тасымалдау тек кана автомобиль көлігі арқылы ғана мүмкін. Қазіргі уакытқа 84 % автокөлігі жеке меншік, 11 -- кәсіпкерлер, 5 % -- мемлекетгік меншік қарамағында. 2010 ж. елімізде 632 қалалық және жол келігі кәсіпорындары жұмыс жасайды. Жүк және жолаушы тасымалдау коммерциялық жолға қойылған. Олардың үлесіне еліміздің 98 % автомобиль жүк тасымалдауы тиеді. Республиканың автомобиль паркінде 3178 мың көлік бірлігі бар. Мұнда 397,6 мың -- жүк автомобилі, 94 мың -- автобус, 2687 мың -- жеңіл автомобильдер бар.
Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің мәліметі бойынша (2010 ж.) елімізде 1,5 млн. автомобиль, оның ішінде 300 мың -- жүк, 50 -- автобус және 1 млн. астам жеңіл машина бар, оның 75%-ы жеке меншік болып келеді (85 мың -- жүк, 10 -- автобус, 963 мың -- жеңіл автокөлік) (сурет 4).
Сурет 3. Автокөлік түрлерінің нақты бары, мың бірлік [4].
Еліміздегі барлық автожолдардың 25,9%-ы республикалык, 74,1% жергілікті маңызы бар жолдарға жатады. Қатты жамылғысы жақсартылған жолдар бойынша Оңтүстік Қазақстан (91,2%), Жамбыл (89,9%), Алматы (87,3%), Қызылорда (72,9%), Маңғыстау (71,1%) облыстары көзге түседі, ал мұндай жолдардың үлесі төмен облыстарға Батыс Қазақстан (35,4%), Ақтөбе (49,3%) жатады.
Елдімекендер арасында және қалада жолаушы тасымалдауда автобус көлігінің рөлі зор. 2010 ж. оның үлесі 69,6% болды, яғни маршруттық автобустарымен 6189,7 млн. жолаушы тасымалданса, темір жол көлігімен 17,3 млн., әуе жолымен 1,3 млн. жолаушы тасымалданады.
Автобуспен жолаушы тасымалдауда кала маңы аралық қатынастар үлесіне 92,6%, қалааралық катынастар -- 1,7 %, халықаралық катынастар (ТМД елдері шекарасында) 0,6% болды. Қала ішінде электрленген көлік жұмыс жасайды, оның үлесіне 20% тасымалданған жолаушының үлесі тиеді. Дегенмен, бұл көліктің түрі әрі қарай жетілдіруді қажет етеді. Троллейбуспен жолаушы тасымалдау -- Астана, Актөбе, Алматы, Тараз, Қарағанды, Қостанай, Петропавл, Шымкент қалаларында, ал трамвай жолдары тек 5 қалада -- Алматы, Қарағанды, Павлодар, Теміртау және Өскеменде жұмыс жасайды.
Автокөлік саласында жолаушы айналымында жалпы республикада және онын облыстарында автобус көлігі басым. 2010 ж. барлық көліктегі жолаушылар айналымындағы үлесі 58,7% болса, ал басқа автомобиль көліктерінің (такси, трамвай, троллейбус) үлесі 27,1%-ға жетеді (Сурет 3).
Сурет 4. Тасымалданған жүктер мен жолаушылар серпіні, млн адам [4].
Облыстар және Астана, Алматы қалалары бойынша талдау жасап көрсек, Алматы қаласында, қала халқы шоғырланған облыстарда (Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Павлодар), қала тығыз орналасқан облыстарда (Солтүстік Қазақстан) автомобиль көлігінің жүк айналымында автобус жолаушы айналымы басым екенін көруге болады. Республикада автомобиль жүк айналымы көлемі, млн. тш бойынша Қостанай, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Ақмола облыстары, Алматы қаласы алдыңғы қатардан орын алады. Бұған әр түрлі аумақтық ерекшеліктер: ішкі жалпы өнім көлемі, көлік жүйесінің дамуы, халықтың тұлыну деңгейі т.б. әсер етеді. Сондықтан әр көліктің аумақтық даму ерекшеліктері зерттеу арқылы экономикалық тиімділікті арттырудың мәселелерін шешуге болады [7].
Нарықтық экономикаға көшуге байланысты Қазақстан шаруашылығын дамытудың басты мақсаттарының бірі -- батыс және орталық аймақтарда (Батыс Қазақстан, Ақтебе, Атырау, Маңғыстау, Қарағанды облыстары) автомобиль жолдарын жылдам қарқынмен дамыту. Мұнда Қарағанды -Қарқаралы, Қарағанды - Екібастұз - Павлодар, Қарағанды - Жезказған, Қарағанды - Балқаш, Орал - Атырау, Ақтау - Жетібай - Өзен жолдарын атауға болады.
Республикада Мәскеуге шығатын халықаралық Алматы - Шымкент - Қызылорда - Ақтөбе - Орал, Орал экономикалық ауданымен (Ресей) байланыстыратын Алматы - Қарағанды - Астана - Қостанай - Челябинск автожолдары бар. Соңғы кезеңде бұл жолдарға қайта жөндеу жұмыстары жүргізіліп, сапасы жаксартылып жатыр. Автомобиль жолдарының сапасын жаксартудың бағыттары: жаңа автомагистральдар салу, елді мекендер арасындағы жолдарды жетілдіру, халықаралык жолдарды дүниежүзілік стандартқа сәйкес келтіру, дүние жүзілік маңызы бар автомагистральдар жүйесін құру. Сондықтан Қазақстанның транзиттік потенциалын игеру үшін, біріншіден, халықаралық маңызы бар автокөлік жолдарын дамытудың маңызы зор. Қазақстанда аумағы арқылы өтетін халықаралық автокөліктің төрт транзитік дәлізін атауға болады:
а) Қорғас - Алматы - Шымкент - Ташкент;
ә) Шымкент - Қызылорда - Ақтөбе - Орал - Самара;
б) Алматы - Балқаш - Қарағанды - Астана - Атбасар - Қостанай-Екатеринбург;
в) Георгиевка - Семей - Павлодар - Омск.
Болашақта бұл магистралдарды трансеуропалық Еуропа - Екатеринбург және Еуропа - Астрахань дәліздерімен байланыстыру жоспарланып отыр. Автокөліктің ішкі экономикалық дамуға зор ықпал жасауымен бірге геосаясаттық маңызы бар. Соңғы кезде Қытайдың солтүстік - батыс аймақтарының экономикасының жылдам қарқынмен дамуына орай Алматы-Қорғас желісіне қызығушылық ұлғайып отыр. Себебі, бұл автокөлік жолы Орталық Азия елдерін Қытаймен байланыстырады. Болашақта Азия автодәлізі толығымен игерілгенде, ол 15 елдің автожолдарын біріктіреді және ұзындығы 65 мың шақырымға жетеді.
Азия автокөлік дәлізі халықаралық жүк және жолаушы тасымалдаумен бірге Еуропа жэне Африка автожолдары жүйесімен байланысу арқылы автотуризмді дамытуға себепші болады. Бұл халықаралық автокөлік жобасын қайта жөндеу жұмыстарынан өткізу және жаңа жолдар салу 1,4 млрд. долл. қаражатты қажет етеді. Қазақстан мен Орта Азия елдері 40 млн. долл. ақша бөледі.
Ішкі облысаралық, ауданаралық, қалааралық экономикалық байланыстарды күшейту үшін өнеркәсіп, ауыл шаруашылығын жабдықтау, мекемелер арасында жүк, темір жол стансалары мен өзен айлақтарына жүк пен жолаушыларды, елді мекендер арасында жолаушы тасымалдауда біздің елімізде автомобиль көлігіне басқа көліктер бәсекелесе алмайды. Сондықтан ауыл жолдары жүйесін қалыпқа келтіру, жаңа жолдар салу, ауылдық елді мекендер арасындағы жүк және жолаушы қатынастарын жақсарту ауыл экономикасын дамытуға зор ыкпал жасайтын факторлар болып есептеледі [9].
Қазақстан Республикасы автожол саласын дамытудың 2006 - 2012 жылдарға арналған бағдарламасы шеңберінде алты жолақты автожол магистральдарын салу, алты негізгі халықаралық дәліздерді қалпына келтіруді қоса есептегенде, жеті мың шақырымнан астам жолды жоғары техникалық санатқа енгізуді жүзеге асыру жоспарлануда. Жол қозғалысының қауіпсіздігін қамтамасыз ету, автомобиль жолдарының және жасанды құрлыстардың беріктік сенімділігін арттыру, жол құрылыстарының құнын төмендету және автомобиль жолдарын салу, қайта жаңарту және пайдалану сапасын арттыру [8].
Автожолдардың өткізу қабілеті мен олардың сапасы ел экономикасының барлық дерлік саласына әсері болатындықтан республикалық, салық және жергілікті маңызы бар жолдардың жағдайын жақсарту автожол саласын дамыту қажеттілігінің бірі болып табылады. 3 - кестеде Республиканың автомобиль көлігі дамуының негізгі көрсеткіштері көрсетілген (Кесте 3, 4).
Кесте 3.
Қазақстан Республикасы автомобиль көлігі дамуының негізгі көрсеткіштері [4].
Негізгі көрсеткіштер
2010 жыл
Автомобиль жолының жалпы ұзындығы
93612
Жүк айналымы, млн.т шақырым
43909,7
Жолаушы айналымы, млн. шқ.
19304,5
Аумақтың 1000 ш. шқ. келетін автомобиль жолының тығыздығы
30,9
Жүк тасымалдаудан келген кіріс млн.тенге:
Жүк тасымалдауға кеткен шығын млн.тенге:
12858,5
11007,7
Жолаушы тасымалдаудан келген кіріс млн.тенге:
Жолаушы тасымалдауға кеткен шығын млн. тенге:
67530,9
90223,6
Кесте 4.
Қазақстан Республикасы облыстарының дамуы мен автомобиль жолдарымен қамтамасыз етілуінің негізгі көрсеткіштері [4].
Облыстар
Жол ұзындығы мың км.
Аумақтың
1000 ш. шқ. жол ығыздығы
Жүк айналымы, млн. т шқ.
Жолаушы айналымымлн. ж. шқ.
ЖАӨ
млрд. Тенге
Ақмола
7899
54,03
1899,2
4099,3
54,55
Ақтөбе
6167
20,52
1969,1
5492,2
22,77
Алматы
9617
42,93
3519,0
4645,0
43,67
Атырау
2752
23,20
937,1
347,0
4,28
ШығысҚазақстан
11734
41,57
4463,6
6997,4
32,81
Жамбыл
4112
28,50
1307,4
3013,1
35,85
Батыс Қазақстан
5887
38,91
1445,2
2800,5
22,78
Қарағанды
8893
20,78
3056,2
9826,5
19,17
Қостанай
9517
48,56
3157,1
7680,3
38,83
Қызылорда
2655
11,75
5727,4
1376,7
16,19
Маңғыстау
3075
18,57
2252,2
2456,2
10,90
Павлодар
4909
39,33
1583,5
8429,6
16,1
Солт. Қазақстан
7532
76,86
2504,2
2259,5
57,32
Оңт. Қазақстан
5269
44,92
2379,9
4806,7
19,10
Жалпы пайдалану көлігі тасымалдайтын жүктердің жартысынан астам мөлшерін республика өңірінде жүк жеткізу бойынша басым болып табылатын автомобиль көлігі жүзеге асырады [8].
1.3 Автомобиль жолдарын пайдалану жағдайындағы қоршаған ортаның ластануы
Көлік-жол кешенінің (КЖК) қызметінен туындайтын экологиялық шиеленісушілік бүкіл дүниеде елеулі орын алып отыр. Бұл жағдайдың туындалу себебін автомобиль жолдарын, көлік және жол шаруашылығы кәсіпорындарын жобалаған, салған және пайдаланған кезде экологиялық мәселелерге тиісті дәрежеде назар аудармағандықтан деп түсіндіруге болады. Барлық көлік түрлерінің ішінде, әсіресе, ауа бассейнін ластайтын автомобиль көлігі. Көліктен қоршаған ортаға 70% көміртек тотығы, 30% азот тотығы және 90%-ға жуық қорғасын таралады. Миллиондаған километрге созылып жатқан көліктің осы барлық түрінен тура (ауа бассейнінің, жер асты, жер беті суларының ластануы, у-шумен ластану, өзен, теңіз жағалауының шайылуы) және антропогендік салмақтың басқа түрлерін қарқындатушы фактор ретінде жанамалы әсері зор. Төмендегі 6-кестеде барлық көлік түрлерінің қоршаған орта компоненттеріне тура және жанамалы әсері толық көрсетілген (рельефке, топырақ пен өсімдік жамылғысына, гидросфераға, жануарлар әлеміне және әлеуметтік-экономикалық объектілерге) [10].
Қазақстанда атмосфераны негізінен өнеркәсіптік кәсіпорындар ластайды, ал ірі қалаларда, әсіресе Алматыда, атмосфераның ластануындағы автомобиль көлігінің үлесі орасан. Қала сыртындағы автомомбиль жолдарында автомомбиль көлігінің атмосфераны ластаудағы үлесі 60-70% жетеді. Атмосфераның түтін және газ қосындыларымен ластануы адам денсаулығына зиянды құбылыстар туғызады. Ауаның жер бетіндегі қабатын автомобиль және өнеркәсіп газдары мен түтіннен тұратын қалың тұман басады. Күн сәулесі жиналған газдарды ыдыратып улы қоспалар түзеді. Ол кезде адамдардың көзі ауырады, өкпесін улы газ толтырады, үздіксіз жөтеліп, тынысы тарылады. Бұл орасан үлкен күйзеліске ұшыратады, жүздеген, мыңдаған адамдардың өмірін алып кетеді.
Көліктермен ластану бұл әлемдік маңыздылығы өте жоғары болып отырған экологиялық проблема болып отыр. Соның ішінде Қаржы орталығы, еліміздің Оңтүстік астанасы Алматыдағы мәселе тым қиындап тұрған секілді. "Бұл қала - арман қала, жап-жасыл орман қала" - деп әнге қосқан, апортымен әлемге әйгілі оңтүстік астанамыз бұл күндері лас ауасымен де танымал бола бастағандай. Тіптен осы лас ауа қаламыздың брендіне айналды десек артық айтқандық емес. Әрине, бұған көп қөп үлес қосып жатқан қаламыздағы арлы-бері ағылған жарты милионға жуық көлік екені кім-кімгеде түсінікті.
Кесте 6.
Жекелеген көлік түрлерінің қоршаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz