Ұлттық өнімнің бәсекеге қабілеттілігі
КІРІСПЕ 6
1 Ұлттық өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің теориялық негіздері 11
1.1 Жаһандық жағдайдағы ұлттық бәсекеге қабілеттілік 11
туралы ұғым және оның үлгілері
1.2 Ұлттық өнімнің бәсеке қабілетіне әсер тигізуші негізгі 16
факторлар және олардың халықаралық деңгейде қарастыру
тұжырымдары
1.3 Сыртқы саудаға өнімді шығарудағы бәсеке қабілеттіліктің 24
орны
2 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруды 30
өшеудің әдіснамасы
2.1Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін анықтаудың 30
критерийлері: жетістіктері мен кемшіліктері
2.2 ҚР өнімдерін әлемдік нарыққа шығуының ағымды жағдайын 42
талдау
2.3 Қазақстанның ұлттық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін анықтау 55
көрсеткіштері мен инновациялық факторлардың әсері
3 Қазақстана экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың
негізгі бағыттары70
3.1 Қаржы секторының бәсекеге қабілеттілігі: теориялық және 70
практикалық мәселелер
3.2 Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігінің 76
инновациялық.технологиялық құрауыштары
3.3 Әлемдік тәжірибедегі бәсекеге қабілеттілікті арттыру және оны 95
жүзеге асыру механизмдерінің аймақтық саясатын қалыптастыру
ҚОРЫТЫНДЫ 108
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ 113
1 Ұлттық өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің теориялық негіздері 11
1.1 Жаһандық жағдайдағы ұлттық бәсекеге қабілеттілік 11
туралы ұғым және оның үлгілері
1.2 Ұлттық өнімнің бәсеке қабілетіне әсер тигізуші негізгі 16
факторлар және олардың халықаралық деңгейде қарастыру
тұжырымдары
1.3 Сыртқы саудаға өнімді шығарудағы бәсеке қабілеттіліктің 24
орны
2 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруды 30
өшеудің әдіснамасы
2.1Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін анықтаудың 30
критерийлері: жетістіктері мен кемшіліктері
2.2 ҚР өнімдерін әлемдік нарыққа шығуының ағымды жағдайын 42
талдау
2.3 Қазақстанның ұлттық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін анықтау 55
көрсеткіштері мен инновациялық факторлардың әсері
3 Қазақстана экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың
негізгі бағыттары70
3.1 Қаржы секторының бәсекеге қабілеттілігі: теориялық және 70
практикалық мәселелер
3.2 Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігінің 76
инновациялық.технологиялық құрауыштары
3.3 Әлемдік тәжірибедегі бәсекеге қабілеттілікті арттыру және оны 95
жүзеге асыру механизмдерінің аймақтық саясатын қалыптастыру
ҚОРЫТЫНДЫ 108
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ 113
Ғылыми зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан жаһандық экономиканың даңғыл жолының шетінен емес, өзінің әлеуетіне барабар болатын ортасынан ойып алғандай абыройлы орын іздеуді көздеп отыр. Республиканың экономикалық дамуының сандық өлшемдерінің динамикасы, сөз жоқ, көңілге сенім ұялатарлық. Дегенмен экономика ғылымның зерттеуіне алынуды жедел қажет етіп отырған бірқатар проблемалар да жоқ емес. Осындай проблемалардың бірі экономиканың бесекеге кдбілеттілігі болып табылады.
"Қазақстанның бәсекеге толык, қабілетті әлемдегі 50 мемлекеттің қатарына ену стратегиясы" елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2006 жылдың наурызындағы Қазақстан халқына жолдауында мүмкіндігінше толық түйінделіп көрсетілген болатын. Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру - алдағы онжылдықтың маңызды міндеттерінің бірі. Салыстырмалы түрде алғанда өмір сүру деңгейінің төмендігі,бақылауға алынбайтын экономиканың болуы, сыртқы қарыз, коррупцияның жоғары деңгейден көрінуі және т.б. осы сияқты республикадағы экономикалық мәселелердің басым көбі, боямасыз айтатын болсақ, бәсекеге қабілеттіліктің төмендігінен туындап отырғаны рас.
Әлемдік экономикалық, әдебиетте бәсекеге қабілеттілік тақырыбы соңғы жиырма бес жылдың ішінде өзектілердің біріне айналып отыр. Бүл мөселе (нақты нарықтардағы бәсекеге қабілеттілік ретінде смес) кең көлемде алғанда АҚШ-та XX ғасырдың 80-жылдардың басында жапон экономикасы табыстылығының себептеріне, Америка экономикасын "бейиндустриалдау" қаупінің алдын алу жолдарына жауап іздеудің нәтижесінде пайда болып, Үлттық бәсекеге қабілеттілік бойынша Кеңестің сараптамалық басылымдарында көтеріліп отырды.
Көп жылдық пікірталастар мен басылымдардың санының көптігіне қарамастан, ұлттық көлемдегі бәсекеге қабілеттілікті түсіндіріп бере алатын сенімді теория әлі де жасалды деп айту қиын. Бәсекеге кабілетті компания деген ұғым дағдылы ері әбден түсінікті құбылыс болып кеткенмен, "бәсекеге қабілеттілік" ұғымының мемлекетке қатысты жалпыға бірдей түсінікті дефинициясы анықталған жоқ. Мәселен, бір көзқарас бойынша ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі валюта бағамы, пайыздық төлем, бюджет жетімсіздігі сияқты макроэкономикалық шамаларға байланысты анықталады. Бірақ әлемде едөуір бюджет жетімсіздігіне карамастан өмір сүру деңгейі өсіп отырған, сонымен бірге бұл көрсеткіші өте төмен елдермен салыстыруға да келмейтін дамыған елдер көн. Сондай-ақ жаңа қалыптасып келе жатқан нарықгарға жататын бірқатар елдерде бюджеттің едөуір жеткіліктілігіне қарамастан, өмір сүру деңгейі әлдеқайда төмен және баяу қарқынмендамыи отыр. Басқа бір көзқарас бойынша бәсекеге кабілетгілік арзан әрі жүмыс күшінің болуымен байланыстырылады.
"Қазақстанның бәсекеге толык, қабілетті әлемдегі 50 мемлекеттің қатарына ену стратегиясы" елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2006 жылдың наурызындағы Қазақстан халқына жолдауында мүмкіндігінше толық түйінделіп көрсетілген болатын. Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру - алдағы онжылдықтың маңызды міндеттерінің бірі. Салыстырмалы түрде алғанда өмір сүру деңгейінің төмендігі,бақылауға алынбайтын экономиканың болуы, сыртқы қарыз, коррупцияның жоғары деңгейден көрінуі және т.б. осы сияқты республикадағы экономикалық мәселелердің басым көбі, боямасыз айтатын болсақ, бәсекеге қабілеттіліктің төмендігінен туындап отырғаны рас.
Әлемдік экономикалық, әдебиетте бәсекеге қабілеттілік тақырыбы соңғы жиырма бес жылдың ішінде өзектілердің біріне айналып отыр. Бүл мөселе (нақты нарықтардағы бәсекеге қабілеттілік ретінде смес) кең көлемде алғанда АҚШ-та XX ғасырдың 80-жылдардың басында жапон экономикасы табыстылығының себептеріне, Америка экономикасын "бейиндустриалдау" қаупінің алдын алу жолдарына жауап іздеудің нәтижесінде пайда болып, Үлттық бәсекеге қабілеттілік бойынша Кеңестің сараптамалық басылымдарында көтеріліп отырды.
Көп жылдық пікірталастар мен басылымдардың санының көптігіне қарамастан, ұлттық көлемдегі бәсекеге қабілеттілікті түсіндіріп бере алатын сенімді теория әлі де жасалды деп айту қиын. Бәсекеге кабілетті компания деген ұғым дағдылы ері әбден түсінікті құбылыс болып кеткенмен, "бәсекеге қабілеттілік" ұғымының мемлекетке қатысты жалпыға бірдей түсінікті дефинициясы анықталған жоқ. Мәселен, бір көзқарас бойынша ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі валюта бағамы, пайыздық төлем, бюджет жетімсіздігі сияқты макроэкономикалық шамаларға байланысты анықталады. Бірақ әлемде едөуір бюджет жетімсіздігіне карамастан өмір сүру деңгейі өсіп отырған, сонымен бірге бұл көрсеткіші өте төмен елдермен салыстыруға да келмейтін дамыған елдер көн. Сондай-ақ жаңа қалыптасып келе жатқан нарықгарға жататын бірқатар елдерде бюджеттің едөуір жеткіліктілігіне қарамастан, өмір сүру деңгейі әлдеқайда төмен және баяу қарқынмендамыи отыр. Басқа бір көзқарас бойынша бәсекеге кабілетгілік арзан әрі жүмыс күшінің болуымен байланыстырылады.
1 Weber M. Ekonomy and Sokiety. Vol. I. Berkelety: University of California Press, 1978.-p.38
2 Stigler G. J. Competition, in: Sills, D. (ed.) The International Encyclopedia of he Social Sciences. N. Y., Macmillan, 1968.
3 Робинсон Дж.Экономическая теория несовершенной конкуреиции. - М., Прогресс, 1986.
4Чемберлин Э.Теория монополистической конкуренции: Реориентация теории стоимости. -М., Экономика, 1996
5 РобинсонДж.Экономическая теория несовершенной конкуренции. - М., Прогресс, 1986. - С.36-137.
6 Хайек Ф.А. Индивидуадизм и экономический порядок. - М., Изограф, 2000. — С.102.
7 Хайек белгілі парадоксқа сілтейді: о баста толык, білімнің болуы ақиқатқа жанаспайтынымен қатар мұндай білім, болған күннің өзінде, катысушыларды белсенді әрекеттерге жетелегеннің орнына оларға қимылдатпай тастайтын әсер ету қабілетіне ие.
8 Хаиек Ф.А.Индивидуализм и экономический порядок. - М., Изограф, 2000. - С. 102-114
9 Еuropean Соmpetitivness Report. - European Соmmunities, 2004.
10 S Соmpetitivness in the World Ekonomy-Boston: Harvard Business School Press , 1985 /Editor by the Bruce R. Scott and George C.Lodge. - Р. 14-16.
11 Конкурентоспособносгь России в глобапьной экономике». - Ұжымдық монография. - М.,«Международные отношения», 2003.
12 «Конурентоспособность российской промышленности». - М., Экспертный совет и Торговопромышленнаяпалата РФ, 1996.
13 «Конкуренцияи антимонопольное регулирование». - М., «Логос», 1999.
14 Конкурентноеправо Российской Федерации. - М.. «Логос», 1999; Г.В. Куликов«Японский менеджменти теория международной конкурентоспособности». - М., «Экономика», 2000; Н.И Ячеистова«Международная конкуренция: законодательство, регулирование и сотрудничество».Нью-Йорк - Женева, Б¥Ү, 2001; .4.П. Паршев «Почему Россия не Америка». - М, «Форум»,2000; «Конкурентоспособность России в 90-е годы. Межстрановой экономический анализ». Отвред. М.И. Гельвановский. - М/, ИМЭМО, 2000.
15 Портер М. Международная конкуренция. - М., «Международные отношения», 1993.
16 Мигранян А.А.«Теоретические аспекты формирования конкурентоспособных кластеров». Һttp:\www.krsu.edu.kg\vestnik\3\a15.html.
17 Larry Downes. Unleashing the Killer App: Digital Strategies for Market Dominance.
18 Shopiro,Varian.Information Rules.
19 Колодка Г.ВГлобализация и перспективы развития постсовдалистических стран / Поляк тілінен аударма, - Минск, Европейский гуманитарный университет, 2002. - С.23.
20 Теңдессіздік деп айтудың мәнісі "өткен ғасырдың аяғы адамзат тарихындағы ең ауқымды өзгерістердің уақытына айналғандығында жатыр. КСРО кұлаған соң екі полюсті әлемнің негіздері де құрыды. Ауқымды территорияда жұргізілген социалистік тәжірибе үлкен сәтсіздікке ұшырады. Бұл сонымен бірге бұрынғы Одақ республикалары үшін егемендік пен мемлекеттік тәуелсіздікті білдірді". (мысалы, караңыз, Вulat D.Khusainov,Elnar B.Khusainov.Resourse and lnvestent Factor for the Growth of Kazakhstan’s Economy||Magazine Caspian-London.,Anglo Caspian Publishing Ltd.-2004).
21 Назарбаев Н.А.Новое время - новая экономика //Казахстан и современный мир,- Алматы.
22. 2000 жылы тұрақты доллар бойынша жүргізілген ҚазақстанныңІЖО үлестік көрсеткішін есептеуі де осы көрсеткіштерді беріп отыр.
23 Бұл ұйымдардың бағасы әртүрлі уақытта жасалды: ДБ - 2006 ж. 1-шілдеде, ХВҚ -2006 ж. қыркүйегіне, ал ОТБ -2006 ж. 14 қарашасына.
24 ҚР Статистика агенттігінің деректері және world Тгаde Rероrt 2006. - Geneva, Worlt Trade Organization, 2006. - Р.7.
25 Бұл маселелер мына монографияда жан-жақгы каралған: Б.Д. Хусаинов. Международиая миграция капитала и развитие нациоиальных экономик.—Алматы, Экономика, 2005.—241-259 66.
26 Казақстанға шетелдік капиталды тарту туралы жан-жақгы: Б.Д.Хусаинов. Международная миграция капитала и развитие национальных экономик. — Алматы, Экономика, 2005. — 260-277 бб; А. Кошанов, Б.Хусаинов.Национальные экономики и мирохозяйственные связи // Международный журнал "Общество и экономика", 2006. - N 9. -51-99 бб.
27 Б.Д.Хусаинов.Международная миграция капитала и развитие национальных экономик. — Алматы, Экономика, 2005. - С. 187.
28 Экономика бойынша Нобель сыйлығының лауреаттары Л. Клейн, В. Леонтьев, Дж. Стиглиц, сонымен бірге дуниежузіне танымал экономистер Дж. Гелбрейти М.Д. Интрилигейтор Ресейдің экономикалық реформаларының сәтсіздігі тұрақтандыру, ырықсыздаңдыру, жекешелендіру -ТЫЖ тәсілін, ал Қытайдағы реформалардың тиімділігі инстиутутционалдау, бәсекелесіік, басқару — ИББ жолын қолданумен байланысты екеніне сенімді. Казақстан Ресейдің соңынан бірінші тәсілді қолдануға мажбүр болғанын ескере кетеміз.
29 Виlat D.KhusainovSystem Transformation in Kazakhstan and CEE countries //Caspian Resarch Magazine –London,Anglo-Caspian Publishing , #1, 2001. Р. 36-40; Г. Колодко. Великая польская трансформация: уроки дая развивающихся рынков // Международный журнал «Мир перемен», 2005. - № 4. -33-45 бб.
30 Bulat.D. Khusanov. System Transformation in Kazahstan and CEE countries // Caspian Research Magazine. – London, Anglo – Caspian Publishing, #1, 2001. – P.36-40.
31 Word Есопотіс Outlook 2001.World Economic Otlook 2001.-IMF,Washington,D.С., 2001 мәліметтері бойынша саналды.
32 Appendix A: Composition of the Growth Competitiveness Index Growth competitiveness index Report 2005.
33 Сompetitiveness Robert Z.Lawrence.The Concise Encyclopedia of Economist Library of Economist and Liberty.
34Benchmarking competitiveness.Chad Evans Vice President,National Innovation Initiative.
35 KAZAKHATAN FALLS FIVE PLACES TO 56 TH RANK IN THE WORLD ECONOMIC FORUMS 2006 GLOBAL COMRETITIVENESS RANKINGS. World Economik forum PRESS RELEASE. Geneva, switzerland 27 September 2006. www.weforum.org.
36 KAZAKHATAN FALLS FIVE PLACES TO 56 TH RANK IN THE WORLD ECONOMIC FORUMS 2006 GLOBAL COMRETITIVENESS RANKINGS. World Economik forum PRESS RELEASE. Geneva, switzerland 27 September 2006. www.weforum.org.
37 Human development report 2006. http: hdr. БҰҰ даму бағдарламасы. org
38 2.4 және 2.5 кестелері арасындағы ІЖӨ көлемі бойынша мәліметтердің айырмашылығы бағалаудың әртүрлі жылдарымен (2004 және 2005) сәйкес түсіндіріледі.
39 Дүниежүзілік банк берілген көрсеткішті екі әдістеме бойынша есептейді - ПППжәне ATLAS.
40 GNI pet capita 2005, Atlas method and PPP.The World Bank Group.
41 2006 World Development lndicators.The World Bank Group.
42Тable 2:Global Competitiveness Index:Basic requirements.Executive Summary.Global Competitiveness Report 2006.www.weforum.org
43 Human development report 2006. http: hdr. БҰҰ даму бағдарламасы. Org
44 Проблемы теории и практики управления, 2006. - №4. - С. 26.
45 Экономист,2005. - №10. - С. 61.
46Проект развития инноваций и конкурентоспособности. Совместный проект МиЖИЕтерства индустрии и торговли РК, МиЖИЕтерства образования и науки РК, Международного банка реконструкции и развития.
47 Проблемы теории и практики управления, 2006. - №1. - С. 83.
48 European Innovation Scoreboard – 2001.//www.trendchart.org
49 European Innovation Scoreboard – 2001.//www.trendchart.org
50 European Innovation Scoreboard – 2001.//www.trendchart.org
51 Н.Ларина. Региональная политика: мировой опыт и проблемы России // Регион: экономика и социология, 1998. №3 - С.Ш-147.
52 М.Бандман, Е.Кибалов. Опыт реализации программы комплексного освоения долины р. Теннеси // Территориально-производственные комплексы. - Новосибирск, 1992. С.77-102.
53 Ю.Степанов. Свободные экономические зоны. - М., 1990. - 64 с.
54 Цит по: А.Савватеев. ТҮА: новый этап жизненного цикла // Регион: экономика и социология, 1996.- №2.- С.76-87.
55 И.Тимонина. Япония: опыт регионального развития. — М., 1992.
56 Е.Лебедева. Взаимодействие государства и бизнеса в научно-технической сфере // Мировая экономика и международные отношения. 2005. - № 7. - С.48-53,
57 И. Дежина, Б. Салтыков. Становление Росииской национальной инновационной системы и развитие мелкого бизнеса // Проблемы прогнозирования, 2005. - №2. – С. 118-128.
58 Т.Притворова, А.Кабдыбай. Структуры сетевого типа в Казахстане // Экономист, 2006. - № 1. - С.68-74.
59 УБаймуратов. Социальная экономика. - Алматы, 2005.
60Е. Кузнецов. Механизмы запуска инновационного роста в России // Вопросы экономики 2003№3, с.4-25.
61Л. Бурлаков. Модернизация системы регионального и местного самоуправления в Казахсгане - Алматы, 20906. 192 с.
2 Stigler G. J. Competition, in: Sills, D. (ed.) The International Encyclopedia of he Social Sciences. N. Y., Macmillan, 1968.
3 Робинсон Дж.Экономическая теория несовершенной конкуреиции. - М., Прогресс, 1986.
4Чемберлин Э.Теория монополистической конкуренции: Реориентация теории стоимости. -М., Экономика, 1996
5 РобинсонДж.Экономическая теория несовершенной конкуренции. - М., Прогресс, 1986. - С.36-137.
6 Хайек Ф.А. Индивидуадизм и экономический порядок. - М., Изограф, 2000. — С.102.
7 Хайек белгілі парадоксқа сілтейді: о баста толык, білімнің болуы ақиқатқа жанаспайтынымен қатар мұндай білім, болған күннің өзінде, катысушыларды белсенді әрекеттерге жетелегеннің орнына оларға қимылдатпай тастайтын әсер ету қабілетіне ие.
8 Хаиек Ф.А.Индивидуализм и экономический порядок. - М., Изограф, 2000. - С. 102-114
9 Еuropean Соmpetitivness Report. - European Соmmunities, 2004.
10 S Соmpetitivness in the World Ekonomy-Boston: Harvard Business School Press , 1985 /Editor by the Bruce R. Scott and George C.Lodge. - Р. 14-16.
11 Конкурентоспособносгь России в глобапьной экономике». - Ұжымдық монография. - М.,«Международные отношения», 2003.
12 «Конурентоспособность российской промышленности». - М., Экспертный совет и Торговопромышленнаяпалата РФ, 1996.
13 «Конкуренцияи антимонопольное регулирование». - М., «Логос», 1999.
14 Конкурентноеправо Российской Федерации. - М.. «Логос», 1999; Г.В. Куликов«Японский менеджменти теория международной конкурентоспособности». - М., «Экономика», 2000; Н.И Ячеистова«Международная конкуренция: законодательство, регулирование и сотрудничество».Нью-Йорк - Женева, Б¥Ү, 2001; .4.П. Паршев «Почему Россия не Америка». - М, «Форум»,2000; «Конкурентоспособность России в 90-е годы. Межстрановой экономический анализ». Отвред. М.И. Гельвановский. - М/, ИМЭМО, 2000.
15 Портер М. Международная конкуренция. - М., «Международные отношения», 1993.
16 Мигранян А.А.«Теоретические аспекты формирования конкурентоспособных кластеров». Һttp:\www.krsu.edu.kg\vestnik\3\a15.html.
17 Larry Downes. Unleashing the Killer App: Digital Strategies for Market Dominance.
18 Shopiro,Varian.Information Rules.
19 Колодка Г.ВГлобализация и перспективы развития постсовдалистических стран / Поляк тілінен аударма, - Минск, Европейский гуманитарный университет, 2002. - С.23.
20 Теңдессіздік деп айтудың мәнісі "өткен ғасырдың аяғы адамзат тарихындағы ең ауқымды өзгерістердің уақытына айналғандығында жатыр. КСРО кұлаған соң екі полюсті әлемнің негіздері де құрыды. Ауқымды территорияда жұргізілген социалистік тәжірибе үлкен сәтсіздікке ұшырады. Бұл сонымен бірге бұрынғы Одақ республикалары үшін егемендік пен мемлекеттік тәуелсіздікті білдірді". (мысалы, караңыз, Вulat D.Khusainov,Elnar B.Khusainov.Resourse and lnvestent Factor for the Growth of Kazakhstan’s Economy||Magazine Caspian-London.,Anglo Caspian Publishing Ltd.-2004).
21 Назарбаев Н.А.Новое время - новая экономика //Казахстан и современный мир,- Алматы.
22. 2000 жылы тұрақты доллар бойынша жүргізілген ҚазақстанныңІЖО үлестік көрсеткішін есептеуі де осы көрсеткіштерді беріп отыр.
23 Бұл ұйымдардың бағасы әртүрлі уақытта жасалды: ДБ - 2006 ж. 1-шілдеде, ХВҚ -2006 ж. қыркүйегіне, ал ОТБ -2006 ж. 14 қарашасына.
24 ҚР Статистика агенттігінің деректері және world Тгаde Rероrt 2006. - Geneva, Worlt Trade Organization, 2006. - Р.7.
25 Бұл маселелер мына монографияда жан-жақгы каралған: Б.Д. Хусаинов. Международиая миграция капитала и развитие нациоиальных экономик.—Алматы, Экономика, 2005.—241-259 66.
26 Казақстанға шетелдік капиталды тарту туралы жан-жақгы: Б.Д.Хусаинов. Международная миграция капитала и развитие национальных экономик. — Алматы, Экономика, 2005. — 260-277 бб; А. Кошанов, Б.Хусаинов.Национальные экономики и мирохозяйственные связи // Международный журнал "Общество и экономика", 2006. - N 9. -51-99 бб.
27 Б.Д.Хусаинов.Международная миграция капитала и развитие национальных экономик. — Алматы, Экономика, 2005. - С. 187.
28 Экономика бойынша Нобель сыйлығының лауреаттары Л. Клейн, В. Леонтьев, Дж. Стиглиц, сонымен бірге дуниежузіне танымал экономистер Дж. Гелбрейти М.Д. Интрилигейтор Ресейдің экономикалық реформаларының сәтсіздігі тұрақтандыру, ырықсыздаңдыру, жекешелендіру -ТЫЖ тәсілін, ал Қытайдағы реформалардың тиімділігі инстиутутционалдау, бәсекелесіік, басқару — ИББ жолын қолданумен байланысты екеніне сенімді. Казақстан Ресейдің соңынан бірінші тәсілді қолдануға мажбүр болғанын ескере кетеміз.
29 Виlat D.KhusainovSystem Transformation in Kazakhstan and CEE countries //Caspian Resarch Magazine –London,Anglo-Caspian Publishing , #1, 2001. Р. 36-40; Г. Колодко. Великая польская трансформация: уроки дая развивающихся рынков // Международный журнал «Мир перемен», 2005. - № 4. -33-45 бб.
30 Bulat.D. Khusanov. System Transformation in Kazahstan and CEE countries // Caspian Research Magazine. – London, Anglo – Caspian Publishing, #1, 2001. – P.36-40.
31 Word Есопотіс Outlook 2001.World Economic Otlook 2001.-IMF,Washington,D.С., 2001 мәліметтері бойынша саналды.
32 Appendix A: Composition of the Growth Competitiveness Index Growth competitiveness index Report 2005.
33 Сompetitiveness Robert Z.Lawrence.The Concise Encyclopedia of Economist Library of Economist and Liberty.
34Benchmarking competitiveness.Chad Evans Vice President,National Innovation Initiative.
35 KAZAKHATAN FALLS FIVE PLACES TO 56 TH RANK IN THE WORLD ECONOMIC FORUMS 2006 GLOBAL COMRETITIVENESS RANKINGS. World Economik forum PRESS RELEASE. Geneva, switzerland 27 September 2006. www.weforum.org.
36 KAZAKHATAN FALLS FIVE PLACES TO 56 TH RANK IN THE WORLD ECONOMIC FORUMS 2006 GLOBAL COMRETITIVENESS RANKINGS. World Economik forum PRESS RELEASE. Geneva, switzerland 27 September 2006. www.weforum.org.
37 Human development report 2006. http: hdr. БҰҰ даму бағдарламасы. org
38 2.4 және 2.5 кестелері арасындағы ІЖӨ көлемі бойынша мәліметтердің айырмашылығы бағалаудың әртүрлі жылдарымен (2004 және 2005) сәйкес түсіндіріледі.
39 Дүниежүзілік банк берілген көрсеткішті екі әдістеме бойынша есептейді - ПППжәне ATLAS.
40 GNI pet capita 2005, Atlas method and PPP.The World Bank Group.
41 2006 World Development lndicators.The World Bank Group.
42Тable 2:Global Competitiveness Index:Basic requirements.Executive Summary.Global Competitiveness Report 2006.www.weforum.org
43 Human development report 2006. http: hdr. БҰҰ даму бағдарламасы. Org
44 Проблемы теории и практики управления, 2006. - №4. - С. 26.
45 Экономист,2005. - №10. - С. 61.
46Проект развития инноваций и конкурентоспособности. Совместный проект МиЖИЕтерства индустрии и торговли РК, МиЖИЕтерства образования и науки РК, Международного банка реконструкции и развития.
47 Проблемы теории и практики управления, 2006. - №1. - С. 83.
48 European Innovation Scoreboard – 2001.//www.trendchart.org
49 European Innovation Scoreboard – 2001.//www.trendchart.org
50 European Innovation Scoreboard – 2001.//www.trendchart.org
51 Н.Ларина. Региональная политика: мировой опыт и проблемы России // Регион: экономика и социология, 1998. №3 - С.Ш-147.
52 М.Бандман, Е.Кибалов. Опыт реализации программы комплексного освоения долины р. Теннеси // Территориально-производственные комплексы. - Новосибирск, 1992. С.77-102.
53 Ю.Степанов. Свободные экономические зоны. - М., 1990. - 64 с.
54 Цит по: А.Савватеев. ТҮА: новый этап жизненного цикла // Регион: экономика и социология, 1996.- №2.- С.76-87.
55 И.Тимонина. Япония: опыт регионального развития. — М., 1992.
56 Е.Лебедева. Взаимодействие государства и бизнеса в научно-технической сфере // Мировая экономика и международные отношения. 2005. - № 7. - С.48-53,
57 И. Дежина, Б. Салтыков. Становление Росииской национальной инновационной системы и развитие мелкого бизнеса // Проблемы прогнозирования, 2005. - №2. – С. 118-128.
58 Т.Притворова, А.Кабдыбай. Структуры сетевого типа в Казахстане // Экономист, 2006. - № 1. - С.68-74.
59 УБаймуратов. Социальная экономика. - Алматы, 2005.
60Е. Кузнецов. Механизмы запуска инновационного роста в России // Вопросы экономики 2003№3, с.4-25.
61Л. Бурлаков. Модернизация системы регионального и местного самоуправления в Казахсгане - Алматы, 20906. 192 с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
1 Ұлттық өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің теориялық негіздері 11
1.1 Жаһандық жағдайдағы ұлттық бәсекеге қабілеттілік 11
туралы ұғым және оның үлгілері
1.2 Ұлттық өнімнің бәсеке қабілетіне әсер тигізуші негізгі 16
факторлар және олардың халықаралық деңгейде қарастыру
тұжырымдары
1.3 Сыртқы саудаға өнімді шығарудағы бәсеке қабілеттіліктің 24
орны
2 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруды 30
өшеудің әдіснамасы
2.1Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін анықтаудың 30
критерийлері: жетістіктері мен кемшіліктері
2.2 ҚР өнімдерін әлемдік нарыққа шығуының ағымды жағдайын 42
талдау
2.3 Қазақстанның ұлттық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін анықтау 55
көрсеткіштері мен инновациялық факторлардың әсері
3 Қазақстана экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың
негізгі бағыттары 70
3.1 Қаржы секторының бәсекеге қабілеттілігі: теориялық және 70
практикалық мәселелер
3.2 Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігінің 76
инновациялық-технологиялық құрауыштары
3.3 Әлемдік тәжірибедегі бәсекеге қабілеттілікті арттыру және оны 95
жүзеге асыру механизмдерінің аймақтық саясатын қалыптастыру
ҚОРЫТЫНДЫ 108
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ 113
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Қазақстан Республикасының Конституциясы.
1995 ж. 30 тамыз.
Қазақстан Республикасының бәсекелестікке қарсы Агенттігі заңнамалары
Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған тұрақты дамуға көшу тұжырымдамасы.
2007-2024
Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы. Статистикалық жинақ.
Әр жыл сайынғы жылнама
АНЫКТАМАЛАР
Анализ
Сараптама жұргізіп қорытынды шығару
Аукцион
Сауда жасау түрі
Бәсекеге қабілеттілік
Нарық жағдайына беәмделу шарты
Климаттық ресурстар
Табиғаттың күшімен жинақталған тұтыну өлшемі
Коррекциялық талдау
Берілген жағдайға жан жақты талқылама беру
Инновациялық факторлар
Жаңашыл жағдайда техника мен технологиялық жаңғыру үрдісі
Жетілмеген бісекелестік
Нарықтағы бірнеше бісекелестік түрі
Монополисттік бәсекелестік
Нарықтағы бір ғана бәсекелестікке төтеп беретін шаруашылық түрі
Инновациялық қызмет
Жаңашыл аруашылықты игеру формасы
Экономикалық болжау
Берілген экономикалық жағдайға болжам жасау
ҚЫСҚАРТУЛАР
WEF
World Economic Forum
ЖІӨ
Жалпы Ішкі Өнім
БЭФ
Бүкіл Элемдік Форум
ЭК
Еуропалық Экономикалық Коимиссия
ҒЗЖ
Ғылыми Зерттеу Жұмыстары
ҒЗИ
Ғылыми Зерттеу Институттары
ТМД
Тәуелсіз мемлекеттер Достастығы
САҚП
Сатып алу қабілеттілігі паритеті
ХВҚ
Халықаралық валюта қоры
ОТБ
Орталық тыңшылық басқарма
ДБ
Дүние жүзілік банк
ТШИ
Тікелей шетелдік инвестициялар
ОШЕ
Орталық және Шығыс Еуропа
БЭФ
Бүкіләлемдік Экономикалық Форум
БҚӨИ
Бәсекеге қабілетті өсу индексі
ЖБҚИ
Жаһандық бәсекеге қабілетті ндексі
Би
Бастапқы инноватор
ТИ
Технологиялар индексі
ТМД
Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ТШИ
Тікелей шетелдік инвестициялар
КІРІСПЕ
Ғылыми зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан жаһандық экономиканың даңғыл жолының шетінен емес, өзінің әлеуетіне барабар болатын ортасынан ойып алғандай абыройлы орын іздеуді көздеп отыр. Республиканың экономикалық дамуының сандық өлшемдерінің динамикасы, сөз жоқ, көңілге сенім ұялатарлық. Дегенмен экономика ғылымның зерттеуіне алынуды жедел қажет етіп отырған бірқатар проблемалар да жоқ емес. Осындай проблемалардың бірі экономиканың бесекеге кдбілеттілігі болып табылады.
"Қазақстанның бәсекеге толык, қабілетті әлемдегі 50 мемлекеттің қатарына ену стратегиясы" елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2006 жылдың наурызындағы Қазақстан халқына жолдауында мүмкіндігінше толық түйінделіп көрсетілген болатын. Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру - алдағы онжылдықтың маңызды міндеттерінің бірі. Салыстырмалы түрде алғанда өмір сүру деңгейінің төмендігі,бақылауға алынбайтын экономиканың болуы, сыртқы қарыз, коррупцияның жоғары деңгейден көрінуі және т.б. осы сияқты республикадағы экономикалық мәселелердің басым көбі, боямасыз айтатын болсақ, бәсекеге қабілеттіліктің төмендігінен туындап отырғаны рас.
Әлемдік экономикалық, әдебиетте бәсекеге қабілеттілік тақырыбы соңғы жиырма бес жылдың ішінде өзектілердің біріне айналып отыр. Бүл мөселе (нақты нарықтардағы бәсекеге қабілеттілік ретінде смес) кең көлемде алғанда АҚШ-та XX ғасырдың 80-жылдардың басында жапон экономикасы табыстылығының себептеріне, Америка экономикасын "бейиндустриалдау" қаупінің алдын алу жолдарына жауап іздеудің нәтижесінде пайда болып, Үлттық бәсекеге қабілеттілік бойынша Кеңестің сараптамалық басылымдарында көтеріліп отырды.
Көп жылдық пікірталастар мен басылымдардың санының көптігіне қарамастан, ұлттық көлемдегі бәсекеге қабілеттілікті түсіндіріп бере алатын сенімді теория әлі де жасалды деп айту қиын. Бәсекеге кабілетті компания деген ұғым дағдылы ері әбден түсінікті құбылыс болып кеткенмен, "бәсекеге қабілеттілік" ұғымының мемлекетке қатысты жалпыға бірдей түсінікті дефинициясы анықталған жоқ. Мәселен, бір көзқарас бойынша ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі валюта бағамы, пайыздық төлем, бюджет жетімсіздігі сияқты макроэкономикалық шамаларға байланысты анықталады. Бірақ әлемде едөуір бюджет жетімсіздігіне карамастан өмір сүру деңгейі өсіп отырған, сонымен бірге бұл көрсеткіші өте төмен елдермен салыстыруға да келмейтін дамыған елдер көн. Сондай-ақ жаңа қалыптасып келе жатқан нарықгарға жататын бірқатар елдерде бюджеттің едөуір жеткіліктілігіне қарамастан, өмір сүру деңгейі әлдеқайда төмен және баяу қарқынмендамыи отыр. Басқа бір көзқарас бойынша бәсекеге кабілетгілік арзан әрі жүмыс күшінің болуымен байланыстырылады. Бұл жағдайды да жоққа шығаратын мысалдар келтіруге болады. Мысалы, Еуропаның дамыған елдерінің көбінде (Германия, Швейцария және т.б.) жоғары жалақы мен жұмыс күшінің жетімсіздігіне қарамастан, өркендеуге қол жеткізілген. Үшінші көзқарасты жақтаушылар бәсекеге қабілеттілікті бай табиғат ресурстармен байланыстырады.Алайда ешқандай табиғат байлығын иеленбей-ақ тұрғындарының өмір сүру деңгейі жағынан әлемдік көшбасшылыққа қол жеткізген елдердің бар екені де белгілі. Мұның жақсы мысалына Сингапур жатады. Елдің бәсекеге қабілеттілігін мемлекеттің саясатымен, басқару тәжірибесімен, сауда саясатымен, соның ішінде басым сыртқы сауда балансымен және т.б. байланыстыратын да көзқарастар бар. Әрине, мұндай түсініктерді қанағаттандырарлық деп тану мүмкін емес.Біздің ойымызша ұлттық бәсекеге кабілеттілікті тұжырымдамасы ресурстар,капитал меп ғылыми-техникалық ілгерілеуді қолдану арқылы қол жеткізлетін "еңбек өнімділігі" атты ұғымға негізделеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.Жаһандық, бәсекеге қабілеттгілікке қатысты ғылыми зерттеулер ішінде жылдық баяндамаларыретінде жарияланып тұратын Әлемдікэкономикалық форумның зсртгемслері (World Еconomic Forum WEF) ерекше орын алады. WEF-тің салыстырмалы бағыттағы зерттеулері әлемдік экономикалық жүйенің жаһандануының қарыштап дамыған XX ғасырдың 90-жылдары ерекше танымалдылыққа ие болды. Сондай-ақ Менеджмент және даму халықаралықинститутының (IMD,World Competitiveness Yearbook, Лозанна,Щвейцария) да 1989 жылдан бастап әзірленіп, жарияланып отыратын елдердің әлемдік бәсекеге қабілеттілігі туралы жылдық басылым - кітаптары да ғылыми ортаға кеңінен танымал болып отыр, бүлинститут 1996 жылдан бастап жыл сайын еуропалық бәсекеге қабілеттілік (European Competitivness Report) туралы баяндамажариялап отырады. Бұл баяндамада елдің бөсекеге қабілеттілігі -мүмкін болатын ең төменгі шамадағы жұмыссыздықпен біргеалғандағы халықтың өмір сүру стандарттары өсуінің критерийлері арқылы қарастырылады. Бұған қоса жалпы ақпараттық-коммуникациялық технологиялар мен инновациялардың жиынтықтаалғандағы өндіріс факторларының өнімділігін және экономикалық дамуды арттыруға косатын үлесін талдауға ерекше назар аударылады.
Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілік мәселелерін зерттеуде отандық ғалымдардың ішінде зерттеулерінің негізгі нәтижелерінде көрініс тауып отыр: ҚР ҰИА академигі э.ғд., профессор О.Сәбден, ҚР ҰҒА академигі, э.ғ.д., профессор А.Қ. Қошанов (ғылыми жетекшілер), э.ғ.к., доцент Б.Д. Құсаиынов (жауапты орындаушы), э.ғ.д. В.Ю. Додонов, э.ғ.д-, профессор Ф.М. Дінішев, э.ғ.к., доцент С.А. Аханов, э.ғ.к. Ф.К Әлжанова. Бұл ғалымдар еліміздің экономикасын бәсекеге қабілеттілігін дамыта алатын, болашағы бар салаларды кластерлеу алғышарттарын зерттеп, талдап, өз еңбектерінде мазмұндап өткен.
Бірінші тарауда ұлттык, экономикалардың салыстырмалы артықшылықтарын халықаралық еңбек бөлінісінде пайдалану теориясына негізделгеп ұлттык бәсекеге қабілеттіліктің негізгі тұжырымдамалары талданады. Бәсекелестіктің үш түрлі экономикалық моделі карастырылады. Басты назар елдердің бәсекелік басымдылығының детерминант жүйелеріне негізделген және негізгі топтарының санына карай" (бәсекелік ромб (немесе алмас)" деп аталып жүрген М. Портердің үлгілеріне аударылды. Бәсекелестіктің теориясы мен үлгілерінің мазмұндық талдауы нәтижесінде жаһандану және ақпараттану жағдайында портерлік үлгілердің өміршең еместігі туралы қорытынды жасалып отыр. Ешбір шын мәнінде тиімді болып табылатын стратегия үлгілердің қатаң түрде шектелген шеңберіне негізделмейді, әрбір стратегия ең алдымен барлық ішкі және сыртқы факторларға, сондай-ак, олардың болашақтағы даму жолдарына жүргізілген салиқалы әрі жан жақты талдауға негізделуі шарт. Аталмыш тарау сонымен бірге қазіргі жаһанданған әлемдік эконо-микадағы Қазақстанның рөліне де арналады. Оның ішінде әлемдік жалпы өнімдегі, әлемдік саудадағы,тікелей шетел инвестицияларының жаһандық ағымдарындағы республиканың үлестік көрсеткіштер өзгерісі динамикасының сандық бағасы беріледі. Мұнда әлемдік деңгейде макроэкономикалық шамаларының төмендігіне қарамастан, Қазақстан болашақтағы дамуы үшін орасан әлеует иесі екені алға тартылады: бұл -- Қазақстанның аса бай табиғи ресурстары. Республика экономикасы дамуының Орталық және Шығыс Еуропа, сонымен катар Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы сияқты жаңа дамып отырған нарықтар ортасындағы дамуына салыстырмалы талдау жасалады. Екінші тарау әртүрлі халықаралық ұйымдар ұстанатын үлттық экономиканың бәсекеге кабілеттілігін бағалау критерийлерін кешенді зерттеуге арналады. Бұл критерийлердің жаңадан қалыптасып келе жатқан Қазақстан сияқты нарықтарда жүріп жатқан ақиқи экономикалық процестерге барабарлығы зерттелді. Ұлттық экономикалардың жаһандық бәсекеге қабілеттілігін бағалау критерийлерінің артықшылықтары мен кемшіліктері анықталып, осының негізінде бұлардың бәсекеге қабілеттілігін бағалау әдістерін жетілдіру жөніндегі ұсыныстары әзірленді. Мәселен, ұлттық экономикалардың дамуын кешенді көрсететін және сараптау бағаларға тән болатын субъективтіліктен ада көрсеткіштер жиынтығы ұсынылып отыр.
Үшінші тарауда Қазақстан экономикасының жаһандық бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі бағыттары зерттеледі. Отандық қаржы жүйесі бәсекеге қабілеттілігінің теориялық және практикалық аспектілері жан-жақты карастырылып, экономиканың бұл бөлігінің эвалюциясы көрсетіледі, онын, дамуының басымдылықтары анықталады. Сондай-ақ республика экономикасының технологиялық және иновациялық салаларыныңн тереңдетілген талдаулары ұсынылады.Ұлттық бәсекеге қабілеттіліктің осындай екі нәзік құрамдас бөліктері әлсіз дамып отырған экономикалық орта егжейтегжейлі қарастырылады. Әлемдік тәжірибені талдау негізінде иновациялық-технологиялық сала дамуының негізгі басымдылықтары, отандық кәсіпорындардың инновациялық қызметтерін жүзеге асырудың ме-ханизмдері ұсынылады. Республикадағы экономиканың ғылымды молынан қажет ететін бөлігін калыптастыру мәселелеріне ерекше назар аударылған. Бұл аспектілермен тығыз байланыста ұлттық бәсекеге қабілетгілікті арттыруға септігін тигізетін тиімді аймақтық саясат қалыптастыру мәселелері де зерттеліп, оны жүзеге, асырудың механизмдері ұсынылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.Жұмыстың негізгі мақсаты - Қазақстан Республикасының әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру мен дамыту жолдарын жетілдірудің теориялық, әдістемелік негіздерін жасау және оларды енгізуге тәжірибелік ұсыныстар беру. Аталмыш ұйымдар мен зерттеу институттары жүргізген зерттеулердің нәтижесінде елдер, салалар, бәсекелес компаниялардың бәсекеге қабілеттілігін көтеру мәселесі мемлекеттік экономикалық саясаттың басым міндеттеріне алынды.
Осы мақсаттарға негізделіп, жұмыстың міндеттеріне келесідей мәселелер қойылады:
- мемлекет пен нарықтың инновациялық процестерге бірге қатысуы саясаттың мәні, мазмұны және рөлін анықтау;;
ұлттық экономика бәсекелестіктің маңыздылығы мен сипаттамаларын және теориялық-әдіснамалық негіздерін жүйелеу;
бәсекелестік экономиканы дамытудағы шетелдік тәжірибесін талдап қорыту;
инновациялық белсенділікке мемлекеттік қолдау көрсетудің орталықтандырылмаған арналарын қолдануды айқындау;
жаңа инновациялық институттардың пайда болуына байланысты бұрынғы инновациялық институттардың да қатар жұмыс істеуін талдау;
жаңа институттардың ашықтығы мен айқындылығын қамтамасыз ету шараларын қарастыру;
инновациялық қызметке мемлекеттік қолдау көрсетуді негіздеу;
кәсіпорын тораптарын қолдау шартын белгілеу.
Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілетті жағдайында индустриалды-инновациялық дамуды қамтамасыз етуге бағытталудың даму жолдары мен мәселелерін көрсету;
Зерттеу пәні - жаһандану жағдайындағы ұлттық бәсекеге қабілеттілікті арттырудың негізгі бағыттарының айқындалуы.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының ұлттық бәсекеге қабілеттілігінің инновациялық -технологиялық құрауыштары алынды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізіретінде белгілі шетелдік және отандық ғалым-экономистердің кластерлік өндіріс кешендерін қалыптастыру, бәсекеге қабілетті өнім өндіру арқылы аймақтардың индустриалдық-инновациялық саясатын дамытуға арналған ғылыми еңбектер қолданылды.
Зерттеуде танымның диалектикалық тәсілі, жүйелі талдау, экономикалық-статистикалық талдау және абстрактілі-логикалықталдау тәсілдері пайдаланылды. Қазақстан Республикасы заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен жолдаулары, Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылға араналған Индустриалды-инновациялық даму стратегиясы, Экономиканың басым секторларында пилоттық кластерлерді жасау мен дамыту жөнiндегi жоспарларды бекiту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 25 маусымдағы N 633 Қаулысы, ҚР статистика мен талдау жөніндегі Агенттігінің мәліметтері зерттеудің ақпараттық базасы болып табылады.
Қорғауға шығарылатын магистерлік диссертацияның негізгі ұсынылымдары:
- қаржы секторының бәсекеге қабілеттілігі: теориялық және практикалық мәселелерін одан әрі зерделеу;
- қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігінің инновациялық-технологиялық құрауыштарын айқындап, оларды қолдану;
- әлемдік тәжірибедегі бәсекеге қабілеттілікті арттыру және оны жүзеге асыру механизмдерінің аймақтық саясатын қалыптастыру және дамыту.
Зерттеудің ғылыми жаналығы.Зерттеу барысында магистерлік диссертацияның ғылыми жаналығын көрсететін және қорғау пәні болып келетін мынадай нәтижелер алынды:
Ұлттық бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамалары жасалды:
Жаһандық экономика жүйесіндегі еліміздің бәсекеге қабілеттілік деңгейі анықталды;
Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін анықтаудың жетістіктері мен кемшіліктері анықталды;
әлемдік тәжірибедегі бәсекеге қабілеттілікті арттыру механизмдерінің аймақтық саясатын қалыптастыру және дамыту жолдары, бағыттары көрсетілді.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы.Магистерлік диссертацияны зерттеу барысында алынған нәтижелер кәсіпорындардың экономикалық қызметтерінде және практикалық қорытындылар мен ұсыныстар оқу процесінде қолдану мүмкіндігімен анықталды.
Зерттеу нәтижесінің апробациясы. Магистерлік диссертациялық зерттеудің негізгі мәліметтері ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары мен ғылыми еңбектер жинағында жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі.Диссертация жұмысы: кіріспе, үш тараудан тұратын негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 17 кесте, 11 суреттен тұрады.
1 Ұлттық өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің теориялық негіздері
1.1 Жаһандық жағдайдағы ұлттық бәсекеге қабілеттілік туралы ұғым және оның үлгілері
Бәсекелестіктің жалпы ұғымы туралы бастап айтатын болсақ. Бәсекелестік дегеніміз не? Оған жарыстың қандай түрін жатқызады? М.Вебердің классикалық анықтамасы бойынша бәсекелестік - басқалар үшін де қалаулы мүмкіншіліктер мен артықшылықтар үстінен бақылау орнатудың бейбіт тәсілдері. [1,45б.] Бәсекелестіктің туындауының бастапқы алғы шартына қандай да бір күш жұмсаудың нәтижесінде қол жеткізе алатын бірнеше агенттердің бір мезгілде қалауына ілінген шектеулі көлемдегі ресурстардың болуы жатады. Жоғарыда айтылған ресурстың шектеулілігі, оның тартымдылығы және бірнеше нарыққа қатысушылардың оған қол жетімділігі сияқты элементтердің болуы бсекелестіктің тууы үшін міндетті болып саналады. Егер ресурс шектеулі немесе тартымды болмаса бәсекелестік проблемасы туындамады.Себебі ол тараптар жағынан қиындықтарды жеңу,күш салу әрекеттерін талап етеді.Егер ресурсқа тек қана бір агент таласса, онда жарыс алаңы болмайды.Сондай ақ принципті түрде ресурс бірнеше жарысушылар үшін қол жетімсіз болса,мұнда да бәсекелестік туралы айтудың қажеті жоқ.Сонымен,бәсекелестік екі немесе көп агенттердің олардың тарапынан қандай да бір күш жұмсау арқылы қолжетімді болатын бір ғана шектеулі ресурсқа бағытталған әрекеттері.
Бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы халықаралық еңбек бөлінісіндегі ұлттық экономикалардың салыстырмалы артықшылықтарын арзан жұмыс күші,бай табиғат ресурстары және т.б мұндай ерекшелігі жоқ елдерге өнім экспорты және импорттаушы елдің ұлттық экономикасымен салыстырғанда артықшылыққа ие болып отырған елдерден өнім импорты үшін пайдалану теориясына негізделген.
Бәскелестік индустриалды қоғамның динамикалы дамуының негізін құрайды, бастапқы кезде ашық нарықтардағы жеке өндірушілердің еркін бәсекесі формасында болып, оның жүзеге асуының бағалық механизмінде артықшылық ішкі және шетелдік нарықтарға беріледі. Бұған қоса бәсекелестік ұғымының өзі үш ғасыр бойы дамып, динамикалы түрде өзгеріп отырғанын ескеру керек.
Жан басына шаққандағы ішкі жалпы өнім ІЖӨ өндірісі мен тұтынуының жоғары деңгейі дамыған елдерде әлемдік экономикалық кеңістіктегі еларалық және фирмааралық бәсекелестік үшін біршама сапалы жағдайлар тудыруға түрткі болады.Өндірістік даму барысында нарықтық ортада тауарды жасап,оны өндірушіден тұтынушыға жеткізуге дейінгі барлық кезендердегі ғылыми техникалық жетістіктер мен инновацияларға негізделген салыстырмалы ұлттық басымдылықтарды басымдықпен пайдаланудан бастап динамикалы түрде өзгеріп отыратын бәсекелік артықшылықтарды пайдалануға дейінгі бәсекелестіктің жалпы бағыттын өзгертіп отыратын жаңа жағдайлар туындайды.
Салыстырмалы артықшылықтар әр елге табиғатынан тән болады,олар тұрақты,мәңгі емес,қайталанбайды.Бәсекелік артықшылықтар динамикалы, иновациялар және адам капиталының,зияткерлігінің дамуымен байланысты,табиғаты жағынан шексіз. Сондықтан салыстырмалы және бәсекелік артықшылықтарды ажырату керек. Бір елдің ішіндегі салыстырмалы және бәсекелік артықшылықтардың интеграциясы оның жаһандық экономикалық кеңістіктегі бәсекеге қабілеттілігін арттыру.[1,67б.]
Бәсекеге қабілеттіліктің үш экономикалық үлгісі. Бәсекелестікті талдау тәсілдерінің әртүрлілігін нысанға алайық.Алайда бұл зерттеу бәсекелестіктің экономикалық теорияларың барлығына сараптау жасауды басшылыққа алмайтының,мұнда басты назар үш трек тәсілге аударылатын ескерте кетеміз. Зерттеуде жетілген бәсекелестік ұғымын сипаттайтын идеалды алғышарттар жиынтығы алға қойылды. Бұл алғышарттарды мейнстрим өкілдерінің бірі Дж.Стиглербылай сипаттайды:
1.Берілген өнімді шығаратын фирмалар саны ешбір фирма өнімінің бағасына айтарлықтай әсер ете алмайтындай едәуір көп;
2.Өндірілетін тауарлар біртекті, сондай ақ тұтынушылар қандай да бір белгілі фирманың тауарына артықшылық бермейді;
3.Фирмалар бір біріне тәуелсіз әрекет етіп,бірнеше дербес агенттерді құрайды;
4.Фирма өкілдер маңызды нарық факторлары жөнінде толық білімдер.
Бұл тәсіл белгілі экономистер тарапынан көп қайтара жан-жақты сынға алынган болатын. Жетілмеген бәсекелестік (Дж. Робенсон) және монополистік бәсекелестік (Э. Чемберлен) теориялары шеңберінде бірнеше беделді сыни дәйектемелер ұсынылған болатын. Акиқаттағы шаруашылық өмірде жетілген бәсекелестік үлгісінің постулаттарының болмайтыны пайымдалады. Жетілген (таза) бәсекелестіктің жағдайы қарама-қарсы полюсінде бір ғана сатушының болуын талап ететін абсолюттік монополия орналаскан осьтің шеткі нүктесі болып табылады. Осы екі қарама-қарсы ұғымдардың синтезі нарықтың бөлшектенушілік алғышарты арқылы жүзеге асырылады. Тауарлар жиынтығы біртекті емес, керісінше ол гетерогенді және әрбір өндіруші баска субституттауарлардан оқшауланып алынған өз тауарының монополисі ретінде көрінеді. Бұған қоса бәсекелестіктің өзі бұл бөлшектенушілікті тудырады, өйткені әрбір фирма өзіндік бөлек нарықтық бет-бейнесін құрып, бекіткісі келеді. Сатып алушылардың қалаулары да бірдей емес. Бұл - сұраныстың мұндай иілгіштігін, жетілгеп бәсекелестік теориясында көрсетілгендей, абсолюттік мүлде алшақ екендігін білдіреді. Салыстырмалы бағалар өзгергенде сатып алушылар берілген өнімнен бірден бас тартпайды. Бұл олардың тек баға деңгейіне ғана назар аударып қоймайтындығымен де көп байланысты. Өнімнің сапасын арттыру, қосымша қызмет көрсету, жарнама арқылы тауарды нарықта алға жылжыту және т.б. сияқты бейбағалық бәсекелестік формалары да үлкен маңызға ие. Бұл туралы Дж. Робинсон: Шын мәнінде сатып алушыны бәсекелесуші өндірушінің тағайындаған бағалары ғана қызықтырмайды; ол басқа да көптеген ойларды басшылыққа алады... Бәсекеге түсуші өндірушілер өзара тауар сапасы жағынан да, сатып алушыға жасалатын жеңілдіктер бойынша да, жарнамадан да дәл баға жағынан сияқты жарысқа түседі.Нарықтың әртүрлі бөліктеріндегі сұраныс иілгіштігіне қарай бір түрі тауарға бірнеше өндірушінің түрліше баға қоюы арқылы көрініс табатын бағалық дискриминация сияқты ұғым да бар. Жетілген бәсекелестік теориясының сынында оның классикалық оппоненті Ф. Хайектің мынадай тұжырымы белгілі: "Жетілген бәсекелестік теориясында сөз болғандардың "бәсекелестік" деп аталуға құқығы мүлдем аз ... бұл теория сол бәсекелестік процесі қол жеткізіп, соның барысында жасалуға тиісті жағдайларды әрдайым дайын тұрған, қалыптыжағдайлар ретінде қарастырады. Сонымен, бұл теория ақиқаттағы шаруашылық өмірде қол жеткізу мүмкін емес жағдайлардағы ұзақ мерзімді бірқалыптылықтың идеалды жағдайын суреттейді. Бұған балама ретінде Ф. Хайек бастапқы нүктеде біркелкі емес, толымсыз әлі бытыраңқы ақпараттарға ие нарық қатысушыларынан тұратын бәсекелестіктің динамикалық үлгісін ұсынады. Бәсекелестік жетіспейтін білімдерді жинақтау ісі жүзеге асатын жаңа мүмкіндіктер ашу процесіне айналады. Ақапарат жинау тек белгілі бір дәрежеде ғана нарықтық процеске практикалық қатысудың алдында жүреді, бұл агенттер үшін сонымен бірге акпараттық ағынды игеру процесіне де айналады. [2,112б.]
Бұған қоса әртүрлі фирмалар ұсынатын өнімдер мен қызметтербіркелкі емес, бұл жетілген бәсекелестік теориясындағыға қарағанда бәсекелестікті біршама күрделі көп деңгейлі процесс екенін көрсетеді. Ф.Хайек нарықтарда орын алатын монополиялардың екі түрі арасындағы айырмашылықтарды ерекшелеп көрсетеді. Бірінші түрі тиімділіктің артықшылығына негізделеді де, басқа қатысушылар тарапынан тиімділік жағынан айырмашылық жойылғанша қолда бар артықшылықтарды қамтамасыз етіп отырады. Бұл жағдайда пайда болатын бәсекелестік нарық қатысушыларының әрекеттеріне байланысты болмайды, ол рационалды әрі тиімді қатысушылары занды (уақытша болса да) артықшылықтарға ие болатын жеке кәсіпкерлік күш салудың нәтижесі ретінде қарастырылады. Алайда ол айрыкша құқықтық басымдылыққа ресурстарға рұқсатқа (мысалы, "биліктен лицензия" алу) негізделген монополияның екінші түрінің салдарынан туындаған кез келген бәсекелестікке қарағанда артық болар еді.
XX ғасырдың екінші жартысында бәсекелестік жаңа белгілерге толығады. Біріншіден, бастапқы ашық нарықтардағы жеке тауар өндірушілердің еркін бәсекелестігі әртүрлі формада біршама жабық (соның ішінде протекционизмнің көмегімен) нарықтардағы монополистік және олигополистік құрылымдардың бәсекелестігімен үйлеседі. Екіншіден, бәсекелестіктің бағалық әдістерінен бірте-бірте бағалық әдістерге қарай жылысу байқалады, дегенмен де ақиқаттағы экономикаларда әрдайым бұлардың үйлесіп отыруы байқалады. Үшіншіден, сұраныс құрылымының жаппай біркелкілендірілген өнімді тұтынудың жеке тұтынушылық жәнеинвестициялық сұраныстарды қанағаттандыруға қарай өзгеруі бәсекелестік қарқынының дамуымен байланысты әртүрлі бөліктерге ыдыраған нарықтардың туындауына алып келді. Бәсекеге түсуші субъектілерге түбегейлі өзгеріп отыратын сұраныс, нарықтың біршама күрделі конфигурациясы жағдайыңда өндіріс өнімділігі және еңбек пен капиталды тиімді пайдалануда қалыпты немесе одан жақсы нәтижелерге қол жеткізіп отыру кажет. Тұтынушы үшін бәсекелестік уақыт өткен сайын агрессивті сипат алып келе жатыр -- ең күшті инноватор ғана өмір сүре алады. Көп жағдайда бәсекелестік күрес жойқын сипатка боялады. Осының салдарынан бәсекелестер серіктестік қатынасқа түсетін бәсекеге кабілеттіліктің жаңа, біршама жоғары деңгейі қалыптасады. Икемді альянстардың кұрылуы, бәсекелес-серіктестердің жаңа ғылыми-техникалық жетістіктер, иновациялар, ноу-хаумен алмасуы оларды байытып, екі жақтың да бәсекеге кабілеттілігін арттыра түспек. Бұлармен катар мемлекет "адал" бәсекелестікті қорғау үішін астам монополияланған альянстар кұруды зерттеудің жаңа тәсілдсрін іздестіреді.
Индустрияалдық қоғамдағы жиынтық сұраныстың өсуі мен материалдық өндірістің тиімділігінің қарқынды артуы, бір жағынан, материалдық қажеттіліктің өсуіне шектеу қойса, екінші жағынан, жұмыс күшінің едәуір бөлігінің кызмет көрсету аясына құйылуына қолайлы алғышарттар жасады. Өндірістік коғам шеңберінде XXI ғасырдың ерекше белгісіне айналып отырған постөндірістік кезеңге өтудің жағдайлары пісіп-жетіліп келеді.
Постөндірістік қоғам XX ғасырдың 70-жылдарының ортасынан бастап калыптасып жатыр, ол ғылымды қажет ететін тауарлар мен зияткерлік қызметті өндіруге құрылады. Базасында ақпараттық технологиялар дамитын білім мен ақпарат бәрінен жоғары бағаланады. Қазіргі кезде әлемдік шаруашылықтың жаһандануы мен жаңа экономика мен білім экономикасының қалыптасуы жағдайында бәсекеге қабілеттілік проблемасы айрықша қызығушылық тудырып отыр. Проблеманың мәні айтарлықтай дамып отырған елдердің ақпараттық технологиялармен (мысалы, Интернет-технологиялармен) байланысты Интернет-кеңістік сияқты қарқынды кеңейіп келе жатқан ақпарат кеңістіктерінің тиімді бөліктерін жаулап алуына мүмкіндік беретін бәсекелік басымдықтарын пайдалануында жатыр. Шынында да қазіргі экономикада бәсекелестік басымдықтар ақпараттық төңкеріспен тығыз байланысты. Бұл XX және XXI ғасырлар межесінде телекоммуникациялық фирмалардың капиталдандыру шамалары бойынша мұнай-газ, автокөлік және металлургия өнеркәсібіндегі дәстүрлі фирмаларды басып озып, көшбасшылық орынға ие болуынан туындап отыр. Жалпы алғанда елдің әлемдік нарықтардағы жаһандық бәсекеге кабілеттілігімен ұлттық нарықтағы бәсекеге кабілеттілігін, сондай ақ ұлттық және әлемдік нарықтардағы микродеңгейлердегі (фирмалар деңгейіндегі) бәсекеге кабілеттілігін ажыратқан жөн.
Әлемдік экономикалық әдебиетте бәсекеге қабілеттілік тақырыбы соңғы жиырма бес жылдың ішінде өзектілердің біріне айналып отыр.
Бұл мәселе (нақты нарықтардағы бәсекеге кабілеггілік ретінде емес) кең көлемде алғанда АҚШ-та XX ғасырдың 80-жылдардың басында жапоп экономикасы табыстылығының себептеріне, америка экономикасын "бейиндустриалдау" каупінің алдын алу жолдарына жауап ізднудің нәтижесінде пайда болып, ұлттық бәсекеге қабілеттілік бойынша Кеңестің сараптамалық басылымдарында көтеріліп отырды.[3,120б.]
Жаһандық бәсекеге қабілеттілікке катысты ғылыми зерттеулер ішінде жылдық баяндамаларында жарияланып тұратын Бүкіләлемдік экономикалық форумның әзірлемелері (World Есоnоmіс Ғorum - WEF) ерекше орын алады. WEF-тің салыстырмалы бағыттағы зерттеулері әлемдік экономикалық жүйенің жаһандануының қарыштап өскен XX ғасырдың 90-жылдары ерекше танымалдылыққа ие болды. [4]
Жаһандық деңгейдегі елдердің макро және микробәсекеге қабілеттілігін салғастыру проблемасын нақты талдауға және қолданбалы теорияларды әзірлеуге, соңдай-ақ осы тақырып бойынша кең көлемде мәліметтер қорын калыптастыруға. БЭФ сарапшыларының сіңірген еңбегі зор. Макроэкономикалық және институционалды факторларға косымша БЭФ сарапшыларының басты назарына фирманың сапасы мен кәсіпкердің орта сапасы да ілікті.
Сондай-ақ Менеджмент және даму халыкаралық институтының (IМD),World Соmpetitiveness ҮеаrЬооk, Лозанна, Швейцария) да 1989 жылдан бастап әзірленіп, жарияланып отыратын елдердің әлемдік бәсекеге кабілеттілігі туралы жылдық басылым - кітаптары да ғылыми ортаға әбден танымал болып отыр. Жинақталған аналитикалық ақпараттары бай әрі кұнды больш табылатын (20 негізгі көрсеткіштер бойынша біріктірілген, елдердің бәсекеге кабілеттілігінің төрт басты факторы негізінде өңделген 314 критерий) аса ерекше басылым ғылыми ортада жоғары кәсібилігі қорытындыларының орындылығымен жоғары бағаланады.
Аталмыш ұйымдар мен зерттеу институттары жүргізген зерттеулердің нәтижесінде елдер, салалар, бәсекелес компаниялардың бәсекеге қабілеттілігін көтеру мәселесі мемлекеттік экономикалық саясаттың басым міндеттеріне алынды. Басқаша айтқанда ол дәстүрлі өнеркөсіптік саясаттың орнын басты деуге болады.
Өнеркәсіптік саясаттың мәні ресурстарды тікелей немесе жанама құралдар арқылы таңдаулы бөліктер мен кәсіпорындар мүддесіне таратуға, олардың ішкі және сыртқы бәсекеге кабілеттілігін қолдаута негізделеді. Бәсекеге қабілеттілік саясаты өнеркәсіптік саясат қорындағы көптеген құралды пайдаланады. Алайда ол нақты, соның нәтижесінде дәл верификацияланатын мақсатқа ие. Жай ғана салалық өнеркәсіптік саясатқа карағанда ол жағдайлар мен шамалардың едәуір кең жиынтығын құрайды. Жаһандану, жаңа экономиканың қалыптасуы, ірі әрі кешеңді инновациялардың қарқынды өсуі, соның нәтижесіңде салааралық құрылымдық қозғалыстар кезеңінде ұлттық бәсекелік басымдықтардың қалыптасуы мен дамуы ұлттық өркендеу мен өмір сапасының көтерілуінің тұрақты дамуы үшін басқаларымен алмастырыла алмайды.
"Бәсекеге қабілеттілік" ұғымының әртүрлі анықтамалары бар. Мәселен, америка авторларыныңпікірінше ұлттык, бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы "ұлттық экономиканың басқа елдерде өндірілетін тауарлар және қызмет түрлерімен бәсекелестік күрес жағдайындағы тауар және қызмет түрлерін өндіруі мен тұтынуына кабілеттілігі, бұған қоса мүның нәтижесінде халықаралық экологиялық стандартты сақтай отырып, халықтың өмір сүру деңгейі артуға тиіс". Ресейдің бірқатар ғалымдарының пікірінше білім деңгейі экономикалық инфрақұрылым -- өмір сапасы күрделі жүйесіндегі интерактивті байланыстар болмаған жағдайда өздігінен алғанда аса маңызды болып табылатын сыртқы сауданың оң балансы да, оң төлем балансы да,алтын валюта қорының өсуі де бәсекеге қабілеттіліктің абсолютті жеткілікті критерийлері бола алмайды.
1.2 Ұлттық өнімнің бәсеке қабілетіне әсер тигізуші негізгі факторлар және олардың халықаралық деңгейде қарастыру тұжырымдары
Бәсекеге кабілеттілік проблемасына қатысты шетел авторларының іргерлі еңбектерінің санатында Гарвард уииверситетінің профессоры М.Портердің 1993 жылы "Халықаралық бәсекелестік (Международная конкуренция)[5] атымен орыс тіліңде жарық көрген "Елдердің бәсекелік басымдығы" атты зерттеуін ерекше атауға болады. Мұнда автор жаһандықкөлемдегі елдердің бәсекелік басымдығының эволюциясын, халықаралық қарсыластықтағы елдердің бәсекелік басымдықтарының детерминаннттары мен динамикасынан тұратын еддердің бәсекелік басымдығының жаңа теориясын (кеңейтілген тұжырымдамасын) жасайды.
М.Портер елдің бәсекелік басымдығын жеке фирмалардың халықаралық бәсекеге кабілеттілігі тұрғысынан емес, кластерлер, яғни әртүрлі саланың фирмаларының бірлестігі тұрғысынан қарастыру керек дейді, мұнда сондай-ақ осы кластерлердің ішкі ресурстарды тиімді қолдана білу қабілеті принципті маңызды болып табылады. Ол сонымен бірге басымдық топтарының санына қарай анықталып, бәсекелік ромб" (немесе "алмас") деп аталып кеткен елдердің бәсекелік басымдығының детерминант жүйесін жасап шығарды. Оған:
1. түрткіжайттық жағдайлар: адам және табиғат ресурстары, ғылыми-ақпараттық әлеует, капитал, инфрақұрылым, соның ішінде өмір сүру сапасы түрткіжайты;
2. ішкі сұраныс жағдайлары: сұраныс сапасы, әлемдік нарықтағы сұраныстың даму үрдісіне сәйкестігі, сұраныс көлемінің дамуы; салааралык, және кіызмет көрсетуші салалар (салалар кластері); шикізат пен жартылай өнімдердің түсу салалары, жабдықтардың түсу салалары, шикізатты, жабдықтар мен технологияларды пайдалану салалары;
3. фирмалар стратегиясы мен құрылымы, салаішілік бәсекелестік: стратегия мақсаттары, үйымдастыру тәсілдері, фирмалар менеджменті, салаішілік бәсекелестік.
Осыған қоса елдегі жакдайға айтарлықтай деңгейде әсер ететін екі қосымша айнымалы бар. Бұл кездейсоқ оқиғалар (яғни фирма басшылығы бақылауға ала алмайтын жағдайлар) және мемлекеттік саясат.
М. Портердің басты тезисі болашағы зор бәсекелік басымдықтар сырттан емес, ішкі нарықтарда жасалады дегенге саяды.
Өз зерттеулері барысында М. Портер он елдің ішіндегі 100 саланың бәсекелік мүмкіндіктерін талдап шықты. Барынша бәсекеге қабілетті трансұлттық корпорациялар жүйесіз түрде ел елде бытырап жатпағаны, олардың бір ел, тіпті кейде бір елдің бір өңірі ішінде шоғарлану үрдісінің күшті екені анықталды. Бұл әлемдік нарықта бәсекеге кабілеіттілікке ие болған бір немесе бірнеше фирманың өзіндік оң әсерлерін жеткізушілері, тұтынушылары мен бәсекелестері сияқты жақын қоршауына титізетіндігімен түсіндіріледі. Ал қоршаудың жетістіктері өз кезегінде берілген компанияның бәсекеге қабілеттілігінің бұдан былай өсуіне әсерін тигізеді.
Нәтижесінде бір-бірінің бесекеге кабілеттіліктерінін өзара өсуіне септігін тигізетін фирмалардың, тығыз байланыстағы салалардың қоғамдастығы кластерлер калыптасады. Мемлекеттін бүкіл экономикасы үшін кластерлер ішкі нарқтың даму нүктесі рөлін атқарады. Біріншінің соңынан әдетте баскалары құрылады, сонан соң елдің халықаралық бәсекеге қабілеттілігі жалпы алғанда арта түседі. Ол жекелеген кластерлердің күшті тұғырына негізделеді, ал ондайлар болмағаңда ең дамыған деген экономиканың өзі көмескі нәтижелер ғана бере алады. Кластерде пайда байланыстың барлық бағыттары бойынша таратылады: басқа салалардан келген жаңа өндірушілер ғылыми-зерттеу жұмыстарына (ҒЗЖ) демеу болу, жаңа стратегияларды ендіру үшін қажетті қаражаттарды қамтамасыз ету арқылы дамуды жеделдетеді; еркін ақпарат алмасу және көптеген бөсекелестермен байланысы бар жеткізуші немесе түтынушы арналары арқылы жаңалықтардың жылдам таралуы болады;
1. көбінесе мүлдем күтпеген кластер ішіндегі өзара байланыстар бәсекелестіктегі жаңа жолдардың ашылуына әкеліп, тіптен жаңа мүмкіндіктерді тудырады;
2. адам ресурстары мен идеялары жаңа комбинациялар құрайды. Жалпы алғанда әркайсысы қызметінің негізгі белгілерін камтитын кластерлердің 3 түрлі кең көлемді анықтамасы ажыратылады:
бұл әдетте қайсыбір ғылыми мекемелерге (ҒЗИ, университеттер және т.б.) байланған туыс бөліктер ішіндегі экономикалық белсенділіктің аймақтық шектелген формалары;
3. бұл тігінен алғандағы өндірістік тізбектер - өндіріс процесінің аралық, кезендері кластердің ядросын құрайтын (мысалы, жабдықтаушы өндіруші -- өткізуші -- клиент тізбегі) біршама тар анықталатын бөліктер; бұл категорияға бас фирмалар төңірегінде қалыптасқан желілер де кіреді;
4. бұл агрегацияның жоғары деңгейінде анықталатын өндіріс салалары (мысалы, химиялық кластер) немесе бұдан да жоғары агрегация деңгейіндегі бөліктер жиынтығы (мысалы, "агроөнеркәсіптік кластер").
Кластерлер туралы айтқанда бірін-бірі толықтыратын 2 стратегияны ажырату керек:
oo берілген кластерлердегі білімдерді пайдалануды арттыруға бағытталған стратегиялар;
oo кластер ішінде ынтымақтастықтың жаңа желілерін құруға бағытталған стратегиялар.
Уақыт өте келе тиімді жүмыс істейтін кластерлер ірі капитал салымдарына ие болып, үкіметтің ерекше қадағалауына ілінеді, яғни кластер өз бөліктерінің жай ғана жиынтығы дегеннен жоғары тұратын кұрылымға айналады. Кластердің орталығы көбінесе бірнеше ірі компаниялар болып табылады да, олардың арасында бәсекелестік қатынас сақталады. Бұнысы арқылы кластер картель мен қаржылық топтан ерекшеленеді. Қарсыластардың, олардың сатып алушылары мен жабдықтаушыларының бір жерге шоғырлануы тиімді түрде арнайы бағыттар бойынша мамандануды дамытады. Сонымен бірге кластер басқа да ұсақ фирмаларға, кіші кәсіпорындарға жұмыс береді. Бұдан бөлек ұйымның кластерлік формасы инновацияның ерекше түрі - бірлескен инновациялык, өнімдітудыруға алып келеді. Тігінен интеграциялану негізінде кластерлерге бірігу әртүрлі ғылыми және технологиялық өнертабыстардың бейберекет шоғырлана салуын емес, жаңа білімдер мен технологиялардың белгілі бір жүйемен таралуын калыптастырады. Мұндайда өнертабыстардың инновацияларға, ал инновациялардың бәсекелік басымдыққа ұтымды енгізілуі үшін кластердің барлық катысушылары арасында тұрақты байланыстар желісін қалыптастыру маңызды шаралардың бірі болып табылады.
Сонымен, ынтымақтастық уақыт өткен сайын қажет бола түсуде, бірақ мұның қауіпті салдары да жоқ емес, ол өз бетінше әрекет ету (нарықта өзіндік қолтаңбасын қалдыра білу, жаңа тауарлар мен технологияларды өз бетінше игеру) қабілетінен айрылу қаупі.
Міне, сондықтан да бірқатар елдерде соңғы онжылдықта әлемдік нарықта өз күші мен бәсекеге қабілеттілігін дәлелдеген іскери белсенділік орталықтары негізінде құрылган "кластерлік стратегиялардың" тиімділігі ерекше мән алып отыр. Үкіметтер бұрыннан бар кластерлерді қолдауға, бір-бірімен озара қатынасқа түспеген компаниялардың жаңа желілерін құруга бар күшін жұмылдырады. Бұнда мемлекет кластерлердің қалыптасуына септігін тигізіп қана қоймай, сондай-ақ өзі де желінің қатысушысына айналады. Кластерлік стратегиялар еуропалық елдерде кеңінен қолданылады.
Мәселен, Германияда 1995 жылдан бастап Віо Regіо биотехнологиялық кластерлерін құру бағдарламасы жұмыс істейді. Ұлыбританияда үкімет Эдинбург, Оксфорд және Оңтүстік-Шығыс Англияны био-технологиялық фирмаларды орналастыру аймақгары ретінде анықтап қойды. Норвегияда үкімет теңіз шаруашылығы кластерлері ішіндегі фирмалардың бірлескен қызметіне қолдау көрсетіп отырады. Финляндияда барлық экономикалық жүйе толықтай кластерлік принципке негізделген десе де болады. Білім таратудағы әртүрлі кластерлердегі фирмалардың тығыз өзара әрекеттестігі олардың сауда карсыластары алдындағы бәсекелік басымдығын қамтамасыз етеді. Финляндия зерттеу әрі технологиялық кооперация жағынан да алда келеді. Жаңа технологияларды ендірудің арқасында ғаламшардың орман қорының 0,5 пайызына ғана ие болып отырған Финляндия әлемдік көлемде өндірілетін борлы қағаздың 25 пайызын шығарып отыр. Бүгінгі күні Финляндия - жеңіп шыққан хай-тектің елі, ал өндіріс пен жаңа білімді пайдаланудың финдік ұлттық үлгісі әлемдегі ең тиімді ретінде мойындалды. Финдік жетістіктің формуласы үш классикалық косындыдан тұрады: білім берудің жоғары деңгейі, ғылымға тиесілі қаражатты конкурс арқылы тарату және дамыған инновациялық инфракұрылым. Сондықтан ТЭФ тізімінде Финляндияның соңғы 4 жылда көшбасшылық орында тұрғаны да бекер емес.[6,260-277б.]
Сонымен, еуропалық көптеген елдер тәсілдерінің әртүрлілігіне қарамастан өздеріне тиісті қандай да бір кластерлік стратегияны тандап алып отыр. Біршама айқын формада осындай стратегияны жүзеге асырып отырған елдерге Дания, Нидерлаңд, Бельгияның Фламанд аймағы, Квебек (Канада), Финляндия жатады, сонымен бірге басқаша аталуымен ерекшеленетін өзіндіккластерлікстратегия бұрынғы заманнан бері қолданылып келе жатқан елдерге Оңтүстік Африка, Франция мен Италия жатады.
Қазіргі кезде сарапшылар өзара үйлестірілуінен каңдайдабір кластерлік стратегия құрылатын кластерлердің 7негізгі сипаттамасын көрсетіп отыр:
oo географиялық.: тым жергілікті (мысалы, Нидерландыдағы бағбандық) сипаттан бастап шынайы жаһандыққа (аэроғарыштық кластер) дейінгі экономикалық белсенділіктің кеңістіктік кластерлерін кұру;
oo көлденең: бірнеше салаларбөліктер бір ірі кластерге кіреді (мысалы, Нидерланд экономикасындағы мегакластерлер жүйесі);
oo тігінен: кластерлерде өндіріс процесінің аралық кезеңдері бола алады. Мұнда қатысушылардың қайсысы кластер шеңберіндегі бастамашысы және инновацияларды толық орындаушысы болып табылатындығы маңызды;
oo латералды: жаңа комбинациялардың (мысалы мультимедиалы кластер) туындауына әкеліп, кеңкөлемдігі әсерінен үнемдеуді қамтамасыз ететін әртүрлі бөліктердің бір кластерге бірігуі;
oo технологиялық: бір технологияны пайдаланатын салалардың жиынтығы (мысалы, битехнологиялық кластер сияқты);
oo фокустық: өнеркәсіп, ҒЗИ немесе оқу орыны сияқты бір орталыққа жұмылдырылған фирмалардыңкластері;
oo сапалық: мұнда фирмалар шынымен де ынтымақтастықта ма деген мәселемен қатар олар бұны қалайша жүзеге асырады деген мәселеде маңызды. Желі әрдайым автоматты түрде инновациялардың дамуына демеу болып отырады деуден аулақ болу керек. Желі ішінде иновациялықпроцестертежеліп, қорғаныс әрекеттеріне қолдау көрсетілуі де мүмкін. Жабдықтаушылармен арадағы байланыстар инновациялық процесстерді дамытуы мүмкін, алайда бұл байланыстардың шығынды серіктердің мойнына арта салу, олардың қаржылық мүдделерін шектеу мақсатындапайдаланылуы дакездесіпжатады. Мұндай жағдайда желілер тұрақты да, қозғаушы да бола алмайды.
Сонымен, бастапқы кезде бәсекеге кабілеттілік проблемаларына,арналғанзерттеулерде пайдаланылған кластерлік тәсіл уақыт өте келе мынадай кең ауқымды бірқатар міндеттерді шешуде де қолданылды:
oo мемлекет, аймақ, саланың бәсекеге қабілеттілігін талдауда;
oo жалпымемлекеттік кәсіпорындық саясаттың негізі ретінде;
oo аймақтық даму бағдарламаларын әзірлеуде;
oo инновациялық әрекетті ынталандырудың негізі ретінде;
oo үлкен және кіші бизнестердің өзара әрекеттестігінің негізі ретінде.
М.Портердің өткен ғасырдың 80-жылдары жазылған жұмыстары стратегиялық менеджмент атты зерттеу пәнінің даму бағдарын анықтап берді. Бес бәсекелес күш(Рorters five forces), кұнды түзу тізбегі(ValueChain) және Портер ромбы(РortersDiamond) атты портерлік үлгілер ұлттық бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасының негізіне алынды. Сонымен бірге аталған үлгілерде көрініс тапқан М. Портердің идеялары өздерінің танымалдылығы мен әсерінің күштілігімен қатар сынға да жиі ілігеді.
М. Портердің идеялары Интернет-коммерцияның қарқынды дамуымен байланысты сынға алына бастады. Сыншылар М. Портердің еңбектері жарияланған кезеңнен бері де бірталай экономикалық өзгерістер болғанын дүрыс атап кетеді. Жаһандық ақпараттану мен коммерция үшін алаңға айналған Интернет рөлінің артуы іскери әрекеттің барлық салаларына елеулі әсерін тигізді.
Шыныменде, М. Портердің теориялары көбінесе XXғасырдың 80-жылдарғы экономикада көрініс берген күшті бәсекелестікпен, конъюктураның мерзімді өзгерістерімен және біршама тұрақты на-рықтық құрылымдарымен ерекшеленетіп тұжырымдарға арқа тірейді. М. Портер үлгілерінде басты назар нақты жағдаятты талдауға (клиенттер, жабдықтаушылар, бәсекелестер және т.б.) және болжалды түрде анықтала алатын өзгерістерге (нарықта жаңа ойыншылардың, алмастырушы-тауардың және т.б. пайда болуы) аударылады. 5 бәсекелес күш шеңберінде бәсекелік басымдықтар компанияның өзіндік жағдайын нығайтудың нәтижесі болып табылады. Бүгінгі күні бұл күштердің аясында тұтастай өнеркәсіп салаларын қайта өзгертіп шығатын динамикалық өзгерістерді түсіндіріп, талдап шығу мүмкін емес.
Л. Доунстыңпікірінше, портерлік модельдер бүгінгі күні өмір-шендігінен айрылып отыр. Л. Доунс жаңа стратегиялық құрылым мен мүлдем басқа бірқатар сараптамалық және бизнес-құралдық әзірлемелерді талап ететін сандық арту (цифровизация) (digitalization),, жаһандану (globolization) және бейреттемелену (дерегуляция) (deregulation) түріндегі үш жаңа күшті сәйкесімділігін ажыратып отыр.
Сандық арту (Цифровизация) Ақпараттықтехнологиялар әсерінің күшеюіне қарай нарықтың барлық ойыншылары да айтарлықтай үлкен көлемдегі ақпаратқа қол жеткізу мүмкіндігін иелене алады. Осылайша салаға кірмейтін немесе оның аутсайдерлері болып табы-латын ойыншылардың өздері де нарықтағы бәсекелестіктің принциптері мен деңгейіне түбегейлі әсер ету жағдайын иеленген мүлдем.Жаңа бизнес үлгілері пайда болады. Л. Доунс мысал ретінде, мәселен, телекаммуникациялық операторлар немесе несиелік ұйымдар басқаруындағы электронды сауда орталықтарынының өсіп келе жатқан рөлін келтіреді. Бес күш үлгісі де, экономикалық құрылымның зерттеулері де бұл өзгерістерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 6
1 Ұлттық өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің теориялық негіздері 11
1.1 Жаһандық жағдайдағы ұлттық бәсекеге қабілеттілік 11
туралы ұғым және оның үлгілері
1.2 Ұлттық өнімнің бәсеке қабілетіне әсер тигізуші негізгі 16
факторлар және олардың халықаралық деңгейде қарастыру
тұжырымдары
1.3 Сыртқы саудаға өнімді шығарудағы бәсеке қабілеттіліктің 24
орны
2 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруды 30
өшеудің әдіснамасы
2.1Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін анықтаудың 30
критерийлері: жетістіктері мен кемшіліктері
2.2 ҚР өнімдерін әлемдік нарыққа шығуының ағымды жағдайын 42
талдау
2.3 Қазақстанның ұлттық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін анықтау 55
көрсеткіштері мен инновациялық факторлардың әсері
3 Қазақстана экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың
негізгі бағыттары 70
3.1 Қаржы секторының бәсекеге қабілеттілігі: теориялық және 70
практикалық мәселелер
3.2 Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігінің 76
инновациялық-технологиялық құрауыштары
3.3 Әлемдік тәжірибедегі бәсекеге қабілеттілікті арттыру және оны 95
жүзеге асыру механизмдерінің аймақтық саясатын қалыптастыру
ҚОРЫТЫНДЫ 108
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ 113
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Қазақстан Республикасының Конституциясы.
1995 ж. 30 тамыз.
Қазақстан Республикасының бәсекелестікке қарсы Агенттігі заңнамалары
Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған тұрақты дамуға көшу тұжырымдамасы.
2007-2024
Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы. Статистикалық жинақ.
Әр жыл сайынғы жылнама
АНЫКТАМАЛАР
Анализ
Сараптама жұргізіп қорытынды шығару
Аукцион
Сауда жасау түрі
Бәсекеге қабілеттілік
Нарық жағдайына беәмделу шарты
Климаттық ресурстар
Табиғаттың күшімен жинақталған тұтыну өлшемі
Коррекциялық талдау
Берілген жағдайға жан жақты талқылама беру
Инновациялық факторлар
Жаңашыл жағдайда техника мен технологиялық жаңғыру үрдісі
Жетілмеген бісекелестік
Нарықтағы бірнеше бісекелестік түрі
Монополисттік бәсекелестік
Нарықтағы бір ғана бәсекелестікке төтеп беретін шаруашылық түрі
Инновациялық қызмет
Жаңашыл аруашылықты игеру формасы
Экономикалық болжау
Берілген экономикалық жағдайға болжам жасау
ҚЫСҚАРТУЛАР
WEF
World Economic Forum
ЖІӨ
Жалпы Ішкі Өнім
БЭФ
Бүкіл Элемдік Форум
ЭК
Еуропалық Экономикалық Коимиссия
ҒЗЖ
Ғылыми Зерттеу Жұмыстары
ҒЗИ
Ғылыми Зерттеу Институттары
ТМД
Тәуелсіз мемлекеттер Достастығы
САҚП
Сатып алу қабілеттілігі паритеті
ХВҚ
Халықаралық валюта қоры
ОТБ
Орталық тыңшылық басқарма
ДБ
Дүние жүзілік банк
ТШИ
Тікелей шетелдік инвестициялар
ОШЕ
Орталық және Шығыс Еуропа
БЭФ
Бүкіләлемдік Экономикалық Форум
БҚӨИ
Бәсекеге қабілетті өсу индексі
ЖБҚИ
Жаһандық бәсекеге қабілетті ндексі
Би
Бастапқы инноватор
ТИ
Технологиялар индексі
ТМД
Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ТШИ
Тікелей шетелдік инвестициялар
КІРІСПЕ
Ғылыми зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан жаһандық экономиканың даңғыл жолының шетінен емес, өзінің әлеуетіне барабар болатын ортасынан ойып алғандай абыройлы орын іздеуді көздеп отыр. Республиканың экономикалық дамуының сандық өлшемдерінің динамикасы, сөз жоқ, көңілге сенім ұялатарлық. Дегенмен экономика ғылымның зерттеуіне алынуды жедел қажет етіп отырған бірқатар проблемалар да жоқ емес. Осындай проблемалардың бірі экономиканың бесекеге кдбілеттілігі болып табылады.
"Қазақстанның бәсекеге толык, қабілетті әлемдегі 50 мемлекеттің қатарына ену стратегиясы" елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2006 жылдың наурызындағы Қазақстан халқына жолдауында мүмкіндігінше толық түйінделіп көрсетілген болатын. Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру - алдағы онжылдықтың маңызды міндеттерінің бірі. Салыстырмалы түрде алғанда өмір сүру деңгейінің төмендігі,бақылауға алынбайтын экономиканың болуы, сыртқы қарыз, коррупцияның жоғары деңгейден көрінуі және т.б. осы сияқты республикадағы экономикалық мәселелердің басым көбі, боямасыз айтатын болсақ, бәсекеге қабілеттіліктің төмендігінен туындап отырғаны рас.
Әлемдік экономикалық, әдебиетте бәсекеге қабілеттілік тақырыбы соңғы жиырма бес жылдың ішінде өзектілердің біріне айналып отыр. Бүл мөселе (нақты нарықтардағы бәсекеге қабілеттілік ретінде смес) кең көлемде алғанда АҚШ-та XX ғасырдың 80-жылдардың басында жапон экономикасы табыстылығының себептеріне, Америка экономикасын "бейиндустриалдау" қаупінің алдын алу жолдарына жауап іздеудің нәтижесінде пайда болып, Үлттық бәсекеге қабілеттілік бойынша Кеңестің сараптамалық басылымдарында көтеріліп отырды.
Көп жылдық пікірталастар мен басылымдардың санының көптігіне қарамастан, ұлттық көлемдегі бәсекеге қабілеттілікті түсіндіріп бере алатын сенімді теория әлі де жасалды деп айту қиын. Бәсекеге кабілетті компания деген ұғым дағдылы ері әбден түсінікті құбылыс болып кеткенмен, "бәсекеге қабілеттілік" ұғымының мемлекетке қатысты жалпыға бірдей түсінікті дефинициясы анықталған жоқ. Мәселен, бір көзқарас бойынша ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі валюта бағамы, пайыздық төлем, бюджет жетімсіздігі сияқты макроэкономикалық шамаларға байланысты анықталады. Бірақ әлемде едөуір бюджет жетімсіздігіне карамастан өмір сүру деңгейі өсіп отырған, сонымен бірге бұл көрсеткіші өте төмен елдермен салыстыруға да келмейтін дамыған елдер көн. Сондай-ақ жаңа қалыптасып келе жатқан нарықгарға жататын бірқатар елдерде бюджеттің едөуір жеткіліктілігіне қарамастан, өмір сүру деңгейі әлдеқайда төмен және баяу қарқынмендамыи отыр. Басқа бір көзқарас бойынша бәсекеге кабілетгілік арзан әрі жүмыс күшінің болуымен байланыстырылады. Бұл жағдайды да жоққа шығаратын мысалдар келтіруге болады. Мысалы, Еуропаның дамыған елдерінің көбінде (Германия, Швейцария және т.б.) жоғары жалақы мен жұмыс күшінің жетімсіздігіне қарамастан, өркендеуге қол жеткізілген. Үшінші көзқарасты жақтаушылар бәсекеге қабілеттілікті бай табиғат ресурстармен байланыстырады.Алайда ешқандай табиғат байлығын иеленбей-ақ тұрғындарының өмір сүру деңгейі жағынан әлемдік көшбасшылыққа қол жеткізген елдердің бар екені де белгілі. Мұның жақсы мысалына Сингапур жатады. Елдің бәсекеге қабілеттілігін мемлекеттің саясатымен, басқару тәжірибесімен, сауда саясатымен, соның ішінде басым сыртқы сауда балансымен және т.б. байланыстыратын да көзқарастар бар. Әрине, мұндай түсініктерді қанағаттандырарлық деп тану мүмкін емес.Біздің ойымызша ұлттық бәсекеге кабілеттілікті тұжырымдамасы ресурстар,капитал меп ғылыми-техникалық ілгерілеуді қолдану арқылы қол жеткізлетін "еңбек өнімділігі" атты ұғымға негізделеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.Жаһандық, бәсекеге қабілеттгілікке қатысты ғылыми зерттеулер ішінде жылдық баяндамаларыретінде жарияланып тұратын Әлемдікэкономикалық форумның зсртгемслері (World Еconomic Forum WEF) ерекше орын алады. WEF-тің салыстырмалы бағыттағы зерттеулері әлемдік экономикалық жүйенің жаһандануының қарыштап дамыған XX ғасырдың 90-жылдары ерекше танымалдылыққа ие болды. Сондай-ақ Менеджмент және даму халықаралықинститутының (IMD,World Competitiveness Yearbook, Лозанна,Щвейцария) да 1989 жылдан бастап әзірленіп, жарияланып отыратын елдердің әлемдік бәсекеге қабілеттілігі туралы жылдық басылым - кітаптары да ғылыми ортаға кеңінен танымал болып отыр, бүлинститут 1996 жылдан бастап жыл сайын еуропалық бәсекеге қабілеттілік (European Competitivness Report) туралы баяндамажариялап отырады. Бұл баяндамада елдің бөсекеге қабілеттілігі -мүмкін болатын ең төменгі шамадағы жұмыссыздықпен біргеалғандағы халықтың өмір сүру стандарттары өсуінің критерийлері арқылы қарастырылады. Бұған қоса жалпы ақпараттық-коммуникациялық технологиялар мен инновациялардың жиынтықтаалғандағы өндіріс факторларының өнімділігін және экономикалық дамуды арттыруға косатын үлесін талдауға ерекше назар аударылады.
Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілік мәселелерін зерттеуде отандық ғалымдардың ішінде зерттеулерінің негізгі нәтижелерінде көрініс тауып отыр: ҚР ҰИА академигі э.ғд., профессор О.Сәбден, ҚР ҰҒА академигі, э.ғ.д., профессор А.Қ. Қошанов (ғылыми жетекшілер), э.ғ.к., доцент Б.Д. Құсаиынов (жауапты орындаушы), э.ғ.д. В.Ю. Додонов, э.ғ.д-, профессор Ф.М. Дінішев, э.ғ.к., доцент С.А. Аханов, э.ғ.к. Ф.К Әлжанова. Бұл ғалымдар еліміздің экономикасын бәсекеге қабілеттілігін дамыта алатын, болашағы бар салаларды кластерлеу алғышарттарын зерттеп, талдап, өз еңбектерінде мазмұндап өткен.
Бірінші тарауда ұлттык, экономикалардың салыстырмалы артықшылықтарын халықаралық еңбек бөлінісінде пайдалану теориясына негізделгеп ұлттык бәсекеге қабілеттіліктің негізгі тұжырымдамалары талданады. Бәсекелестіктің үш түрлі экономикалық моделі карастырылады. Басты назар елдердің бәсекелік басымдылығының детерминант жүйелеріне негізделген және негізгі топтарының санына карай" (бәсекелік ромб (немесе алмас)" деп аталып жүрген М. Портердің үлгілеріне аударылды. Бәсекелестіктің теориясы мен үлгілерінің мазмұндық талдауы нәтижесінде жаһандану және ақпараттану жағдайында портерлік үлгілердің өміршең еместігі туралы қорытынды жасалып отыр. Ешбір шын мәнінде тиімді болып табылатын стратегия үлгілердің қатаң түрде шектелген шеңберіне негізделмейді, әрбір стратегия ең алдымен барлық ішкі және сыртқы факторларға, сондай-ак, олардың болашақтағы даму жолдарына жүргізілген салиқалы әрі жан жақты талдауға негізделуі шарт. Аталмыш тарау сонымен бірге қазіргі жаһанданған әлемдік эконо-микадағы Қазақстанның рөліне де арналады. Оның ішінде әлемдік жалпы өнімдегі, әлемдік саудадағы,тікелей шетел инвестицияларының жаһандық ағымдарындағы республиканың үлестік көрсеткіштер өзгерісі динамикасының сандық бағасы беріледі. Мұнда әлемдік деңгейде макроэкономикалық шамаларының төмендігіне қарамастан, Қазақстан болашақтағы дамуы үшін орасан әлеует иесі екені алға тартылады: бұл -- Қазақстанның аса бай табиғи ресурстары. Республика экономикасы дамуының Орталық және Шығыс Еуропа, сонымен катар Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы сияқты жаңа дамып отырған нарықтар ортасындағы дамуына салыстырмалы талдау жасалады. Екінші тарау әртүрлі халықаралық ұйымдар ұстанатын үлттық экономиканың бәсекеге кабілеттілігін бағалау критерийлерін кешенді зерттеуге арналады. Бұл критерийлердің жаңадан қалыптасып келе жатқан Қазақстан сияқты нарықтарда жүріп жатқан ақиқи экономикалық процестерге барабарлығы зерттелді. Ұлттық экономикалардың жаһандық бәсекеге қабілеттілігін бағалау критерийлерінің артықшылықтары мен кемшіліктері анықталып, осының негізінде бұлардың бәсекеге қабілеттілігін бағалау әдістерін жетілдіру жөніндегі ұсыныстары әзірленді. Мәселен, ұлттық экономикалардың дамуын кешенді көрсететін және сараптау бағаларға тән болатын субъективтіліктен ада көрсеткіштер жиынтығы ұсынылып отыр.
Үшінші тарауда Қазақстан экономикасының жаһандық бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі бағыттары зерттеледі. Отандық қаржы жүйесі бәсекеге қабілеттілігінің теориялық және практикалық аспектілері жан-жақты карастырылып, экономиканың бұл бөлігінің эвалюциясы көрсетіледі, онын, дамуының басымдылықтары анықталады. Сондай-ақ республика экономикасының технологиялық және иновациялық салаларыныңн тереңдетілген талдаулары ұсынылады.Ұлттық бәсекеге қабілеттіліктің осындай екі нәзік құрамдас бөліктері әлсіз дамып отырған экономикалық орта егжейтегжейлі қарастырылады. Әлемдік тәжірибені талдау негізінде иновациялық-технологиялық сала дамуының негізгі басымдылықтары, отандық кәсіпорындардың инновациялық қызметтерін жүзеге асырудың ме-ханизмдері ұсынылады. Республикадағы экономиканың ғылымды молынан қажет ететін бөлігін калыптастыру мәселелеріне ерекше назар аударылған. Бұл аспектілермен тығыз байланыста ұлттық бәсекеге қабілетгілікті арттыруға септігін тигізетін тиімді аймақтық саясат қалыптастыру мәселелері де зерттеліп, оны жүзеге, асырудың механизмдері ұсынылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.Жұмыстың негізгі мақсаты - Қазақстан Республикасының әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру мен дамыту жолдарын жетілдірудің теориялық, әдістемелік негіздерін жасау және оларды енгізуге тәжірибелік ұсыныстар беру. Аталмыш ұйымдар мен зерттеу институттары жүргізген зерттеулердің нәтижесінде елдер, салалар, бәсекелес компаниялардың бәсекеге қабілеттілігін көтеру мәселесі мемлекеттік экономикалық саясаттың басым міндеттеріне алынды.
Осы мақсаттарға негізделіп, жұмыстың міндеттеріне келесідей мәселелер қойылады:
- мемлекет пен нарықтың инновациялық процестерге бірге қатысуы саясаттың мәні, мазмұны және рөлін анықтау;;
ұлттық экономика бәсекелестіктің маңыздылығы мен сипаттамаларын және теориялық-әдіснамалық негіздерін жүйелеу;
бәсекелестік экономиканы дамытудағы шетелдік тәжірибесін талдап қорыту;
инновациялық белсенділікке мемлекеттік қолдау көрсетудің орталықтандырылмаған арналарын қолдануды айқындау;
жаңа инновациялық институттардың пайда болуына байланысты бұрынғы инновациялық институттардың да қатар жұмыс істеуін талдау;
жаңа институттардың ашықтығы мен айқындылығын қамтамасыз ету шараларын қарастыру;
инновациялық қызметке мемлекеттік қолдау көрсетуді негіздеу;
кәсіпорын тораптарын қолдау шартын белгілеу.
Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілетті жағдайында индустриалды-инновациялық дамуды қамтамасыз етуге бағытталудың даму жолдары мен мәселелерін көрсету;
Зерттеу пәні - жаһандану жағдайындағы ұлттық бәсекеге қабілеттілікті арттырудың негізгі бағыттарының айқындалуы.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының ұлттық бәсекеге қабілеттілігінің инновациялық -технологиялық құрауыштары алынды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізіретінде белгілі шетелдік және отандық ғалым-экономистердің кластерлік өндіріс кешендерін қалыптастыру, бәсекеге қабілетті өнім өндіру арқылы аймақтардың индустриалдық-инновациялық саясатын дамытуға арналған ғылыми еңбектер қолданылды.
Зерттеуде танымның диалектикалық тәсілі, жүйелі талдау, экономикалық-статистикалық талдау және абстрактілі-логикалықталдау тәсілдері пайдаланылды. Қазақстан Республикасы заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен жолдаулары, Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылға араналған Индустриалды-инновациялық даму стратегиясы, Экономиканың басым секторларында пилоттық кластерлерді жасау мен дамыту жөнiндегi жоспарларды бекiту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 25 маусымдағы N 633 Қаулысы, ҚР статистика мен талдау жөніндегі Агенттігінің мәліметтері зерттеудің ақпараттық базасы болып табылады.
Қорғауға шығарылатын магистерлік диссертацияның негізгі ұсынылымдары:
- қаржы секторының бәсекеге қабілеттілігі: теориялық және практикалық мәселелерін одан әрі зерделеу;
- қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігінің инновациялық-технологиялық құрауыштарын айқындап, оларды қолдану;
- әлемдік тәжірибедегі бәсекеге қабілеттілікті арттыру және оны жүзеге асыру механизмдерінің аймақтық саясатын қалыптастыру және дамыту.
Зерттеудің ғылыми жаналығы.Зерттеу барысында магистерлік диссертацияның ғылыми жаналығын көрсететін және қорғау пәні болып келетін мынадай нәтижелер алынды:
Ұлттық бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамалары жасалды:
Жаһандық экономика жүйесіндегі еліміздің бәсекеге қабілеттілік деңгейі анықталды;
Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін анықтаудың жетістіктері мен кемшіліктері анықталды;
әлемдік тәжірибедегі бәсекеге қабілеттілікті арттыру механизмдерінің аймақтық саясатын қалыптастыру және дамыту жолдары, бағыттары көрсетілді.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы.Магистерлік диссертацияны зерттеу барысында алынған нәтижелер кәсіпорындардың экономикалық қызметтерінде және практикалық қорытындылар мен ұсыныстар оқу процесінде қолдану мүмкіндігімен анықталды.
Зерттеу нәтижесінің апробациясы. Магистерлік диссертациялық зерттеудің негізгі мәліметтері ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары мен ғылыми еңбектер жинағында жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі.Диссертация жұмысы: кіріспе, үш тараудан тұратын негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 17 кесте, 11 суреттен тұрады.
1 Ұлттық өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің теориялық негіздері
1.1 Жаһандық жағдайдағы ұлттық бәсекеге қабілеттілік туралы ұғым және оның үлгілері
Бәсекелестіктің жалпы ұғымы туралы бастап айтатын болсақ. Бәсекелестік дегеніміз не? Оған жарыстың қандай түрін жатқызады? М.Вебердің классикалық анықтамасы бойынша бәсекелестік - басқалар үшін де қалаулы мүмкіншіліктер мен артықшылықтар үстінен бақылау орнатудың бейбіт тәсілдері. [1,45б.] Бәсекелестіктің туындауының бастапқы алғы шартына қандай да бір күш жұмсаудың нәтижесінде қол жеткізе алатын бірнеше агенттердің бір мезгілде қалауына ілінген шектеулі көлемдегі ресурстардың болуы жатады. Жоғарыда айтылған ресурстың шектеулілігі, оның тартымдылығы және бірнеше нарыққа қатысушылардың оған қол жетімділігі сияқты элементтердің болуы бсекелестіктің тууы үшін міндетті болып саналады. Егер ресурс шектеулі немесе тартымды болмаса бәсекелестік проблемасы туындамады.Себебі ол тараптар жағынан қиындықтарды жеңу,күш салу әрекеттерін талап етеді.Егер ресурсқа тек қана бір агент таласса, онда жарыс алаңы болмайды.Сондай ақ принципті түрде ресурс бірнеше жарысушылар үшін қол жетімсіз болса,мұнда да бәсекелестік туралы айтудың қажеті жоқ.Сонымен,бәсекелестік екі немесе көп агенттердің олардың тарапынан қандай да бір күш жұмсау арқылы қолжетімді болатын бір ғана шектеулі ресурсқа бағытталған әрекеттері.
Бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы халықаралық еңбек бөлінісіндегі ұлттық экономикалардың салыстырмалы артықшылықтарын арзан жұмыс күші,бай табиғат ресурстары және т.б мұндай ерекшелігі жоқ елдерге өнім экспорты және импорттаушы елдің ұлттық экономикасымен салыстырғанда артықшылыққа ие болып отырған елдерден өнім импорты үшін пайдалану теориясына негізделген.
Бәскелестік индустриалды қоғамның динамикалы дамуының негізін құрайды, бастапқы кезде ашық нарықтардағы жеке өндірушілердің еркін бәсекесі формасында болып, оның жүзеге асуының бағалық механизмінде артықшылық ішкі және шетелдік нарықтарға беріледі. Бұған қоса бәсекелестік ұғымының өзі үш ғасыр бойы дамып, динамикалы түрде өзгеріп отырғанын ескеру керек.
Жан басына шаққандағы ішкі жалпы өнім ІЖӨ өндірісі мен тұтынуының жоғары деңгейі дамыған елдерде әлемдік экономикалық кеңістіктегі еларалық және фирмааралық бәсекелестік үшін біршама сапалы жағдайлар тудыруға түрткі болады.Өндірістік даму барысында нарықтық ортада тауарды жасап,оны өндірушіден тұтынушыға жеткізуге дейінгі барлық кезендердегі ғылыми техникалық жетістіктер мен инновацияларға негізделген салыстырмалы ұлттық басымдылықтарды басымдықпен пайдаланудан бастап динамикалы түрде өзгеріп отыратын бәсекелік артықшылықтарды пайдалануға дейінгі бәсекелестіктің жалпы бағыттын өзгертіп отыратын жаңа жағдайлар туындайды.
Салыстырмалы артықшылықтар әр елге табиғатынан тән болады,олар тұрақты,мәңгі емес,қайталанбайды.Бәсекелік артықшылықтар динамикалы, иновациялар және адам капиталының,зияткерлігінің дамуымен байланысты,табиғаты жағынан шексіз. Сондықтан салыстырмалы және бәсекелік артықшылықтарды ажырату керек. Бір елдің ішіндегі салыстырмалы және бәсекелік артықшылықтардың интеграциясы оның жаһандық экономикалық кеңістіктегі бәсекеге қабілеттілігін арттыру.[1,67б.]
Бәсекеге қабілеттіліктің үш экономикалық үлгісі. Бәсекелестікті талдау тәсілдерінің әртүрлілігін нысанға алайық.Алайда бұл зерттеу бәсекелестіктің экономикалық теорияларың барлығына сараптау жасауды басшылыққа алмайтының,мұнда басты назар үш трек тәсілге аударылатын ескерте кетеміз. Зерттеуде жетілген бәсекелестік ұғымын сипаттайтын идеалды алғышарттар жиынтығы алға қойылды. Бұл алғышарттарды мейнстрим өкілдерінің бірі Дж.Стиглербылай сипаттайды:
1.Берілген өнімді шығаратын фирмалар саны ешбір фирма өнімінің бағасына айтарлықтай әсер ете алмайтындай едәуір көп;
2.Өндірілетін тауарлар біртекті, сондай ақ тұтынушылар қандай да бір белгілі фирманың тауарына артықшылық бермейді;
3.Фирмалар бір біріне тәуелсіз әрекет етіп,бірнеше дербес агенттерді құрайды;
4.Фирма өкілдер маңызды нарық факторлары жөнінде толық білімдер.
Бұл тәсіл белгілі экономистер тарапынан көп қайтара жан-жақты сынға алынган болатын. Жетілмеген бәсекелестік (Дж. Робенсон) және монополистік бәсекелестік (Э. Чемберлен) теориялары шеңберінде бірнеше беделді сыни дәйектемелер ұсынылған болатын. Акиқаттағы шаруашылық өмірде жетілген бәсекелестік үлгісінің постулаттарының болмайтыны пайымдалады. Жетілген (таза) бәсекелестіктің жағдайы қарама-қарсы полюсінде бір ғана сатушының болуын талап ететін абсолюттік монополия орналаскан осьтің шеткі нүктесі болып табылады. Осы екі қарама-қарсы ұғымдардың синтезі нарықтың бөлшектенушілік алғышарты арқылы жүзеге асырылады. Тауарлар жиынтығы біртекті емес, керісінше ол гетерогенді және әрбір өндіруші баска субституттауарлардан оқшауланып алынған өз тауарының монополисі ретінде көрінеді. Бұған қоса бәсекелестіктің өзі бұл бөлшектенушілікті тудырады, өйткені әрбір фирма өзіндік бөлек нарықтық бет-бейнесін құрып, бекіткісі келеді. Сатып алушылардың қалаулары да бірдей емес. Бұл - сұраныстың мұндай иілгіштігін, жетілгеп бәсекелестік теориясында көрсетілгендей, абсолюттік мүлде алшақ екендігін білдіреді. Салыстырмалы бағалар өзгергенде сатып алушылар берілген өнімнен бірден бас тартпайды. Бұл олардың тек баға деңгейіне ғана назар аударып қоймайтындығымен де көп байланысты. Өнімнің сапасын арттыру, қосымша қызмет көрсету, жарнама арқылы тауарды нарықта алға жылжыту және т.б. сияқты бейбағалық бәсекелестік формалары да үлкен маңызға ие. Бұл туралы Дж. Робинсон: Шын мәнінде сатып алушыны бәсекелесуші өндірушінің тағайындаған бағалары ғана қызықтырмайды; ол басқа да көптеген ойларды басшылыққа алады... Бәсекеге түсуші өндірушілер өзара тауар сапасы жағынан да, сатып алушыға жасалатын жеңілдіктер бойынша да, жарнамадан да дәл баға жағынан сияқты жарысқа түседі.Нарықтың әртүрлі бөліктеріндегі сұраныс иілгіштігіне қарай бір түрі тауарға бірнеше өндірушінің түрліше баға қоюы арқылы көрініс табатын бағалық дискриминация сияқты ұғым да бар. Жетілген бәсекелестік теориясының сынында оның классикалық оппоненті Ф. Хайектің мынадай тұжырымы белгілі: "Жетілген бәсекелестік теориясында сөз болғандардың "бәсекелестік" деп аталуға құқығы мүлдем аз ... бұл теория сол бәсекелестік процесі қол жеткізіп, соның барысында жасалуға тиісті жағдайларды әрдайым дайын тұрған, қалыптыжағдайлар ретінде қарастырады. Сонымен, бұл теория ақиқаттағы шаруашылық өмірде қол жеткізу мүмкін емес жағдайлардағы ұзақ мерзімді бірқалыптылықтың идеалды жағдайын суреттейді. Бұған балама ретінде Ф. Хайек бастапқы нүктеде біркелкі емес, толымсыз әлі бытыраңқы ақпараттарға ие нарық қатысушыларынан тұратын бәсекелестіктің динамикалық үлгісін ұсынады. Бәсекелестік жетіспейтін білімдерді жинақтау ісі жүзеге асатын жаңа мүмкіндіктер ашу процесіне айналады. Ақапарат жинау тек белгілі бір дәрежеде ғана нарықтық процеске практикалық қатысудың алдында жүреді, бұл агенттер үшін сонымен бірге акпараттық ағынды игеру процесіне де айналады. [2,112б.]
Бұған қоса әртүрлі фирмалар ұсынатын өнімдер мен қызметтербіркелкі емес, бұл жетілген бәсекелестік теориясындағыға қарағанда бәсекелестікті біршама күрделі көп деңгейлі процесс екенін көрсетеді. Ф.Хайек нарықтарда орын алатын монополиялардың екі түрі арасындағы айырмашылықтарды ерекшелеп көрсетеді. Бірінші түрі тиімділіктің артықшылығына негізделеді де, басқа қатысушылар тарапынан тиімділік жағынан айырмашылық жойылғанша қолда бар артықшылықтарды қамтамасыз етіп отырады. Бұл жағдайда пайда болатын бәсекелестік нарық қатысушыларының әрекеттеріне байланысты болмайды, ол рационалды әрі тиімді қатысушылары занды (уақытша болса да) артықшылықтарға ие болатын жеке кәсіпкерлік күш салудың нәтижесі ретінде қарастырылады. Алайда ол айрыкша құқықтық басымдылыққа ресурстарға рұқсатқа (мысалы, "биліктен лицензия" алу) негізделген монополияның екінші түрінің салдарынан туындаған кез келген бәсекелестікке қарағанда артық болар еді.
XX ғасырдың екінші жартысында бәсекелестік жаңа белгілерге толығады. Біріншіден, бастапқы ашық нарықтардағы жеке тауар өндірушілердің еркін бәсекелестігі әртүрлі формада біршама жабық (соның ішінде протекционизмнің көмегімен) нарықтардағы монополистік және олигополистік құрылымдардың бәсекелестігімен үйлеседі. Екіншіден, бәсекелестіктің бағалық әдістерінен бірте-бірте бағалық әдістерге қарай жылысу байқалады, дегенмен де ақиқаттағы экономикаларда әрдайым бұлардың үйлесіп отыруы байқалады. Үшіншіден, сұраныс құрылымының жаппай біркелкілендірілген өнімді тұтынудың жеке тұтынушылық жәнеинвестициялық сұраныстарды қанағаттандыруға қарай өзгеруі бәсекелестік қарқынының дамуымен байланысты әртүрлі бөліктерге ыдыраған нарықтардың туындауына алып келді. Бәсекеге түсуші субъектілерге түбегейлі өзгеріп отыратын сұраныс, нарықтың біршама күрделі конфигурациясы жағдайыңда өндіріс өнімділігі және еңбек пен капиталды тиімді пайдалануда қалыпты немесе одан жақсы нәтижелерге қол жеткізіп отыру кажет. Тұтынушы үшін бәсекелестік уақыт өткен сайын агрессивті сипат алып келе жатыр -- ең күшті инноватор ғана өмір сүре алады. Көп жағдайда бәсекелестік күрес жойқын сипатка боялады. Осының салдарынан бәсекелестер серіктестік қатынасқа түсетін бәсекеге кабілеттіліктің жаңа, біршама жоғары деңгейі қалыптасады. Икемді альянстардың кұрылуы, бәсекелес-серіктестердің жаңа ғылыми-техникалық жетістіктер, иновациялар, ноу-хаумен алмасуы оларды байытып, екі жақтың да бәсекеге кабілеттілігін арттыра түспек. Бұлармен катар мемлекет "адал" бәсекелестікті қорғау үішін астам монополияланған альянстар кұруды зерттеудің жаңа тәсілдсрін іздестіреді.
Индустрияалдық қоғамдағы жиынтық сұраныстың өсуі мен материалдық өндірістің тиімділігінің қарқынды артуы, бір жағынан, материалдық қажеттіліктің өсуіне шектеу қойса, екінші жағынан, жұмыс күшінің едәуір бөлігінің кызмет көрсету аясына құйылуына қолайлы алғышарттар жасады. Өндірістік коғам шеңберінде XXI ғасырдың ерекше белгісіне айналып отырған постөндірістік кезеңге өтудің жағдайлары пісіп-жетіліп келеді.
Постөндірістік қоғам XX ғасырдың 70-жылдарының ортасынан бастап калыптасып жатыр, ол ғылымды қажет ететін тауарлар мен зияткерлік қызметті өндіруге құрылады. Базасында ақпараттық технологиялар дамитын білім мен ақпарат бәрінен жоғары бағаланады. Қазіргі кезде әлемдік шаруашылықтың жаһандануы мен жаңа экономика мен білім экономикасының қалыптасуы жағдайында бәсекеге қабілеттілік проблемасы айрықша қызығушылық тудырып отыр. Проблеманың мәні айтарлықтай дамып отырған елдердің ақпараттық технологиялармен (мысалы, Интернет-технологиялармен) байланысты Интернет-кеңістік сияқты қарқынды кеңейіп келе жатқан ақпарат кеңістіктерінің тиімді бөліктерін жаулап алуына мүмкіндік беретін бәсекелік басымдықтарын пайдалануында жатыр. Шынында да қазіргі экономикада бәсекелестік басымдықтар ақпараттық төңкеріспен тығыз байланысты. Бұл XX және XXI ғасырлар межесінде телекоммуникациялық фирмалардың капиталдандыру шамалары бойынша мұнай-газ, автокөлік және металлургия өнеркәсібіндегі дәстүрлі фирмаларды басып озып, көшбасшылық орынға ие болуынан туындап отыр. Жалпы алғанда елдің әлемдік нарықтардағы жаһандық бәсекеге кабілеттілігімен ұлттық нарықтағы бәсекеге кабілеттілігін, сондай ақ ұлттық және әлемдік нарықтардағы микродеңгейлердегі (фирмалар деңгейіндегі) бәсекеге кабілеттілігін ажыратқан жөн.
Әлемдік экономикалық әдебиетте бәсекеге қабілеттілік тақырыбы соңғы жиырма бес жылдың ішінде өзектілердің біріне айналып отыр.
Бұл мәселе (нақты нарықтардағы бәсекеге кабілеггілік ретінде емес) кең көлемде алғанда АҚШ-та XX ғасырдың 80-жылдардың басында жапоп экономикасы табыстылығының себептеріне, америка экономикасын "бейиндустриалдау" каупінің алдын алу жолдарына жауап ізднудің нәтижесінде пайда болып, ұлттық бәсекеге қабілеттілік бойынша Кеңестің сараптамалық басылымдарында көтеріліп отырды.[3,120б.]
Жаһандық бәсекеге қабілеттілікке катысты ғылыми зерттеулер ішінде жылдық баяндамаларында жарияланып тұратын Бүкіләлемдік экономикалық форумның әзірлемелері (World Есоnоmіс Ғorum - WEF) ерекше орын алады. WEF-тің салыстырмалы бағыттағы зерттеулері әлемдік экономикалық жүйенің жаһандануының қарыштап өскен XX ғасырдың 90-жылдары ерекше танымалдылыққа ие болды. [4]
Жаһандық деңгейдегі елдердің макро және микробәсекеге қабілеттілігін салғастыру проблемасын нақты талдауға және қолданбалы теорияларды әзірлеуге, соңдай-ақ осы тақырып бойынша кең көлемде мәліметтер қорын калыптастыруға. БЭФ сарапшыларының сіңірген еңбегі зор. Макроэкономикалық және институционалды факторларға косымша БЭФ сарапшыларының басты назарына фирманың сапасы мен кәсіпкердің орта сапасы да ілікті.
Сондай-ақ Менеджмент және даму халыкаралық институтының (IМD),World Соmpetitiveness ҮеаrЬооk, Лозанна, Швейцария) да 1989 жылдан бастап әзірленіп, жарияланып отыратын елдердің әлемдік бәсекеге кабілеттілігі туралы жылдық басылым - кітаптары да ғылыми ортаға әбден танымал болып отыр. Жинақталған аналитикалық ақпараттары бай әрі кұнды больш табылатын (20 негізгі көрсеткіштер бойынша біріктірілген, елдердің бәсекеге кабілеттілігінің төрт басты факторы негізінде өңделген 314 критерий) аса ерекше басылым ғылыми ортада жоғары кәсібилігі қорытындыларының орындылығымен жоғары бағаланады.
Аталмыш ұйымдар мен зерттеу институттары жүргізген зерттеулердің нәтижесінде елдер, салалар, бәсекелес компаниялардың бәсекеге қабілеттілігін көтеру мәселесі мемлекеттік экономикалық саясаттың басым міндеттеріне алынды. Басқаша айтқанда ол дәстүрлі өнеркөсіптік саясаттың орнын басты деуге болады.
Өнеркәсіптік саясаттың мәні ресурстарды тікелей немесе жанама құралдар арқылы таңдаулы бөліктер мен кәсіпорындар мүддесіне таратуға, олардың ішкі және сыртқы бәсекеге кабілеттілігін қолдаута негізделеді. Бәсекеге қабілеттілік саясаты өнеркәсіптік саясат қорындағы көптеген құралды пайдаланады. Алайда ол нақты, соның нәтижесінде дәл верификацияланатын мақсатқа ие. Жай ғана салалық өнеркәсіптік саясатқа карағанда ол жағдайлар мен шамалардың едәуір кең жиынтығын құрайды. Жаһандану, жаңа экономиканың қалыптасуы, ірі әрі кешеңді инновациялардың қарқынды өсуі, соның нәтижесіңде салааралық құрылымдық қозғалыстар кезеңінде ұлттық бәсекелік басымдықтардың қалыптасуы мен дамуы ұлттық өркендеу мен өмір сапасының көтерілуінің тұрақты дамуы үшін басқаларымен алмастырыла алмайды.
"Бәсекеге қабілеттілік" ұғымының әртүрлі анықтамалары бар. Мәселен, америка авторларыныңпікірінше ұлттык, бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы "ұлттық экономиканың басқа елдерде өндірілетін тауарлар және қызмет түрлерімен бәсекелестік күрес жағдайындағы тауар және қызмет түрлерін өндіруі мен тұтынуына кабілеттілігі, бұған қоса мүның нәтижесінде халықаралық экологиялық стандартты сақтай отырып, халықтың өмір сүру деңгейі артуға тиіс". Ресейдің бірқатар ғалымдарының пікірінше білім деңгейі экономикалық инфрақұрылым -- өмір сапасы күрделі жүйесіндегі интерактивті байланыстар болмаған жағдайда өздігінен алғанда аса маңызды болып табылатын сыртқы сауданың оң балансы да, оң төлем балансы да,алтын валюта қорының өсуі де бәсекеге қабілеттіліктің абсолютті жеткілікті критерийлері бола алмайды.
1.2 Ұлттық өнімнің бәсеке қабілетіне әсер тигізуші негізгі факторлар және олардың халықаралық деңгейде қарастыру тұжырымдары
Бәсекеге кабілеттілік проблемасына қатысты шетел авторларының іргерлі еңбектерінің санатында Гарвард уииверситетінің профессоры М.Портердің 1993 жылы "Халықаралық бәсекелестік (Международная конкуренция)[5] атымен орыс тіліңде жарық көрген "Елдердің бәсекелік басымдығы" атты зерттеуін ерекше атауға болады. Мұнда автор жаһандықкөлемдегі елдердің бәсекелік басымдығының эволюциясын, халықаралық қарсыластықтағы елдердің бәсекелік басымдықтарының детерминаннттары мен динамикасынан тұратын еддердің бәсекелік басымдығының жаңа теориясын (кеңейтілген тұжырымдамасын) жасайды.
М.Портер елдің бәсекелік басымдығын жеке фирмалардың халықаралық бәсекеге кабілеттілігі тұрғысынан емес, кластерлер, яғни әртүрлі саланың фирмаларының бірлестігі тұрғысынан қарастыру керек дейді, мұнда сондай-ақ осы кластерлердің ішкі ресурстарды тиімді қолдана білу қабілеті принципті маңызды болып табылады. Ол сонымен бірге басымдық топтарының санына қарай анықталып, бәсекелік ромб" (немесе "алмас") деп аталып кеткен елдердің бәсекелік басымдығының детерминант жүйесін жасап шығарды. Оған:
1. түрткіжайттық жағдайлар: адам және табиғат ресурстары, ғылыми-ақпараттық әлеует, капитал, инфрақұрылым, соның ішінде өмір сүру сапасы түрткіжайты;
2. ішкі сұраныс жағдайлары: сұраныс сапасы, әлемдік нарықтағы сұраныстың даму үрдісіне сәйкестігі, сұраныс көлемінің дамуы; салааралык, және кіызмет көрсетуші салалар (салалар кластері); шикізат пен жартылай өнімдердің түсу салалары, жабдықтардың түсу салалары, шикізатты, жабдықтар мен технологияларды пайдалану салалары;
3. фирмалар стратегиясы мен құрылымы, салаішілік бәсекелестік: стратегия мақсаттары, үйымдастыру тәсілдері, фирмалар менеджменті, салаішілік бәсекелестік.
Осыған қоса елдегі жакдайға айтарлықтай деңгейде әсер ететін екі қосымша айнымалы бар. Бұл кездейсоқ оқиғалар (яғни фирма басшылығы бақылауға ала алмайтын жағдайлар) және мемлекеттік саясат.
М. Портердің басты тезисі болашағы зор бәсекелік басымдықтар сырттан емес, ішкі нарықтарда жасалады дегенге саяды.
Өз зерттеулері барысында М. Портер он елдің ішіндегі 100 саланың бәсекелік мүмкіндіктерін талдап шықты. Барынша бәсекеге қабілетті трансұлттық корпорациялар жүйесіз түрде ел елде бытырап жатпағаны, олардың бір ел, тіпті кейде бір елдің бір өңірі ішінде шоғарлану үрдісінің күшті екені анықталды. Бұл әлемдік нарықта бәсекеге кабілеіттілікке ие болған бір немесе бірнеше фирманың өзіндік оң әсерлерін жеткізушілері, тұтынушылары мен бәсекелестері сияқты жақын қоршауына титізетіндігімен түсіндіріледі. Ал қоршаудың жетістіктері өз кезегінде берілген компанияның бәсекеге қабілеттілігінің бұдан былай өсуіне әсерін тигізеді.
Нәтижесінде бір-бірінің бесекеге кабілеттіліктерінін өзара өсуіне септігін тигізетін фирмалардың, тығыз байланыстағы салалардың қоғамдастығы кластерлер калыптасады. Мемлекеттін бүкіл экономикасы үшін кластерлер ішкі нарқтың даму нүктесі рөлін атқарады. Біріншінің соңынан әдетте баскалары құрылады, сонан соң елдің халықаралық бәсекеге қабілеттілігі жалпы алғанда арта түседі. Ол жекелеген кластерлердің күшті тұғырына негізделеді, ал ондайлар болмағаңда ең дамыған деген экономиканың өзі көмескі нәтижелер ғана бере алады. Кластерде пайда байланыстың барлық бағыттары бойынша таратылады: басқа салалардан келген жаңа өндірушілер ғылыми-зерттеу жұмыстарына (ҒЗЖ) демеу болу, жаңа стратегияларды ендіру үшін қажетті қаражаттарды қамтамасыз ету арқылы дамуды жеделдетеді; еркін ақпарат алмасу және көптеген бөсекелестермен байланысы бар жеткізуші немесе түтынушы арналары арқылы жаңалықтардың жылдам таралуы болады;
1. көбінесе мүлдем күтпеген кластер ішіндегі өзара байланыстар бәсекелестіктегі жаңа жолдардың ашылуына әкеліп, тіптен жаңа мүмкіндіктерді тудырады;
2. адам ресурстары мен идеялары жаңа комбинациялар құрайды. Жалпы алғанда әркайсысы қызметінің негізгі белгілерін камтитын кластерлердің 3 түрлі кең көлемді анықтамасы ажыратылады:
бұл әдетте қайсыбір ғылыми мекемелерге (ҒЗИ, университеттер және т.б.) байланған туыс бөліктер ішіндегі экономикалық белсенділіктің аймақтық шектелген формалары;
3. бұл тігінен алғандағы өндірістік тізбектер - өндіріс процесінің аралық, кезендері кластердің ядросын құрайтын (мысалы, жабдықтаушы өндіруші -- өткізуші -- клиент тізбегі) біршама тар анықталатын бөліктер; бұл категорияға бас фирмалар төңірегінде қалыптасқан желілер де кіреді;
4. бұл агрегацияның жоғары деңгейінде анықталатын өндіріс салалары (мысалы, химиялық кластер) немесе бұдан да жоғары агрегация деңгейіндегі бөліктер жиынтығы (мысалы, "агроөнеркәсіптік кластер").
Кластерлер туралы айтқанда бірін-бірі толықтыратын 2 стратегияны ажырату керек:
oo берілген кластерлердегі білімдерді пайдалануды арттыруға бағытталған стратегиялар;
oo кластер ішінде ынтымақтастықтың жаңа желілерін құруға бағытталған стратегиялар.
Уақыт өте келе тиімді жүмыс істейтін кластерлер ірі капитал салымдарына ие болып, үкіметтің ерекше қадағалауына ілінеді, яғни кластер өз бөліктерінің жай ғана жиынтығы дегеннен жоғары тұратын кұрылымға айналады. Кластердің орталығы көбінесе бірнеше ірі компаниялар болып табылады да, олардың арасында бәсекелестік қатынас сақталады. Бұнысы арқылы кластер картель мен қаржылық топтан ерекшеленеді. Қарсыластардың, олардың сатып алушылары мен жабдықтаушыларының бір жерге шоғырлануы тиімді түрде арнайы бағыттар бойынша мамандануды дамытады. Сонымен бірге кластер басқа да ұсақ фирмаларға, кіші кәсіпорындарға жұмыс береді. Бұдан бөлек ұйымның кластерлік формасы инновацияның ерекше түрі - бірлескен инновациялык, өнімдітудыруға алып келеді. Тігінен интеграциялану негізінде кластерлерге бірігу әртүрлі ғылыми және технологиялық өнертабыстардың бейберекет шоғырлана салуын емес, жаңа білімдер мен технологиялардың белгілі бір жүйемен таралуын калыптастырады. Мұндайда өнертабыстардың инновацияларға, ал инновациялардың бәсекелік басымдыққа ұтымды енгізілуі үшін кластердің барлық катысушылары арасында тұрақты байланыстар желісін қалыптастыру маңызды шаралардың бірі болып табылады.
Сонымен, ынтымақтастық уақыт өткен сайын қажет бола түсуде, бірақ мұның қауіпті салдары да жоқ емес, ол өз бетінше әрекет ету (нарықта өзіндік қолтаңбасын қалдыра білу, жаңа тауарлар мен технологияларды өз бетінше игеру) қабілетінен айрылу қаупі.
Міне, сондықтан да бірқатар елдерде соңғы онжылдықта әлемдік нарықта өз күші мен бәсекеге қабілеттілігін дәлелдеген іскери белсенділік орталықтары негізінде құрылган "кластерлік стратегиялардың" тиімділігі ерекше мән алып отыр. Үкіметтер бұрыннан бар кластерлерді қолдауға, бір-бірімен озара қатынасқа түспеген компаниялардың жаңа желілерін құруга бар күшін жұмылдырады. Бұнда мемлекет кластерлердің қалыптасуына септігін тигізіп қана қоймай, сондай-ақ өзі де желінің қатысушысына айналады. Кластерлік стратегиялар еуропалық елдерде кеңінен қолданылады.
Мәселен, Германияда 1995 жылдан бастап Віо Regіо биотехнологиялық кластерлерін құру бағдарламасы жұмыс істейді. Ұлыбританияда үкімет Эдинбург, Оксфорд және Оңтүстік-Шығыс Англияны био-технологиялық фирмаларды орналастыру аймақгары ретінде анықтап қойды. Норвегияда үкімет теңіз шаруашылығы кластерлері ішіндегі фирмалардың бірлескен қызметіне қолдау көрсетіп отырады. Финляндияда барлық экономикалық жүйе толықтай кластерлік принципке негізделген десе де болады. Білім таратудағы әртүрлі кластерлердегі фирмалардың тығыз өзара әрекеттестігі олардың сауда карсыластары алдындағы бәсекелік басымдығын қамтамасыз етеді. Финляндия зерттеу әрі технологиялық кооперация жағынан да алда келеді. Жаңа технологияларды ендірудің арқасында ғаламшардың орман қорының 0,5 пайызына ғана ие болып отырған Финляндия әлемдік көлемде өндірілетін борлы қағаздың 25 пайызын шығарып отыр. Бүгінгі күні Финляндия - жеңіп шыққан хай-тектің елі, ал өндіріс пен жаңа білімді пайдаланудың финдік ұлттық үлгісі әлемдегі ең тиімді ретінде мойындалды. Финдік жетістіктің формуласы үш классикалық косындыдан тұрады: білім берудің жоғары деңгейі, ғылымға тиесілі қаражатты конкурс арқылы тарату және дамыған инновациялық инфракұрылым. Сондықтан ТЭФ тізімінде Финляндияның соңғы 4 жылда көшбасшылық орында тұрғаны да бекер емес.[6,260-277б.]
Сонымен, еуропалық көптеген елдер тәсілдерінің әртүрлілігіне қарамастан өздеріне тиісті қандай да бір кластерлік стратегияны тандап алып отыр. Біршама айқын формада осындай стратегияны жүзеге асырып отырған елдерге Дания, Нидерлаңд, Бельгияның Фламанд аймағы, Квебек (Канада), Финляндия жатады, сонымен бірге басқаша аталуымен ерекшеленетін өзіндіккластерлікстратегия бұрынғы заманнан бері қолданылып келе жатқан елдерге Оңтүстік Африка, Франция мен Италия жатады.
Қазіргі кезде сарапшылар өзара үйлестірілуінен каңдайдабір кластерлік стратегия құрылатын кластерлердің 7негізгі сипаттамасын көрсетіп отыр:
oo географиялық.: тым жергілікті (мысалы, Нидерландыдағы бағбандық) сипаттан бастап шынайы жаһандыққа (аэроғарыштық кластер) дейінгі экономикалық белсенділіктің кеңістіктік кластерлерін кұру;
oo көлденең: бірнеше салаларбөліктер бір ірі кластерге кіреді (мысалы, Нидерланд экономикасындағы мегакластерлер жүйесі);
oo тігінен: кластерлерде өндіріс процесінің аралық кезеңдері бола алады. Мұнда қатысушылардың қайсысы кластер шеңберіндегі бастамашысы және инновацияларды толық орындаушысы болып табылатындығы маңызды;
oo латералды: жаңа комбинациялардың (мысалы мультимедиалы кластер) туындауына әкеліп, кеңкөлемдігі әсерінен үнемдеуді қамтамасыз ететін әртүрлі бөліктердің бір кластерге бірігуі;
oo технологиялық: бір технологияны пайдаланатын салалардың жиынтығы (мысалы, битехнологиялық кластер сияқты);
oo фокустық: өнеркәсіп, ҒЗИ немесе оқу орыны сияқты бір орталыққа жұмылдырылған фирмалардыңкластері;
oo сапалық: мұнда фирмалар шынымен де ынтымақтастықта ма деген мәселемен қатар олар бұны қалайша жүзеге асырады деген мәселеде маңызды. Желі әрдайым автоматты түрде инновациялардың дамуына демеу болып отырады деуден аулақ болу керек. Желі ішінде иновациялықпроцестертежеліп, қорғаныс әрекеттеріне қолдау көрсетілуі де мүмкін. Жабдықтаушылармен арадағы байланыстар инновациялық процесстерді дамытуы мүмкін, алайда бұл байланыстардың шығынды серіктердің мойнына арта салу, олардың қаржылық мүдделерін шектеу мақсатындапайдаланылуы дакездесіпжатады. Мұндай жағдайда желілер тұрақты да, қозғаушы да бола алмайды.
Сонымен, бастапқы кезде бәсекеге кабілеттілік проблемаларына,арналғанзерттеулерде пайдаланылған кластерлік тәсіл уақыт өте келе мынадай кең ауқымды бірқатар міндеттерді шешуде де қолданылды:
oo мемлекет, аймақ, саланың бәсекеге қабілеттілігін талдауда;
oo жалпымемлекеттік кәсіпорындық саясаттың негізі ретінде;
oo аймақтық даму бағдарламаларын әзірлеуде;
oo инновациялық әрекетті ынталандырудың негізі ретінде;
oo үлкен және кіші бизнестердің өзара әрекеттестігінің негізі ретінде.
М.Портердің өткен ғасырдың 80-жылдары жазылған жұмыстары стратегиялық менеджмент атты зерттеу пәнінің даму бағдарын анықтап берді. Бес бәсекелес күш(Рorters five forces), кұнды түзу тізбегі(ValueChain) және Портер ромбы(РortersDiamond) атты портерлік үлгілер ұлттық бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасының негізіне алынды. Сонымен бірге аталған үлгілерде көрініс тапқан М. Портердің идеялары өздерінің танымалдылығы мен әсерінің күштілігімен қатар сынға да жиі ілігеді.
М. Портердің идеялары Интернет-коммерцияның қарқынды дамуымен байланысты сынға алына бастады. Сыншылар М. Портердің еңбектері жарияланған кезеңнен бері де бірталай экономикалық өзгерістер болғанын дүрыс атап кетеді. Жаһандық ақпараттану мен коммерция үшін алаңға айналған Интернет рөлінің артуы іскери әрекеттің барлық салаларына елеулі әсерін тигізді.
Шыныменде, М. Портердің теориялары көбінесе XXғасырдың 80-жылдарғы экономикада көрініс берген күшті бәсекелестікпен, конъюктураның мерзімді өзгерістерімен және біршама тұрақты на-рықтық құрылымдарымен ерекшеленетіп тұжырымдарға арқа тірейді. М. Портер үлгілерінде басты назар нақты жағдаятты талдауға (клиенттер, жабдықтаушылар, бәсекелестер және т.б.) және болжалды түрде анықтала алатын өзгерістерге (нарықта жаңа ойыншылардың, алмастырушы-тауардың және т.б. пайда болуы) аударылады. 5 бәсекелес күш шеңберінде бәсекелік басымдықтар компанияның өзіндік жағдайын нығайтудың нәтижесі болып табылады. Бүгінгі күні бұл күштердің аясында тұтастай өнеркәсіп салаларын қайта өзгертіп шығатын динамикалық өзгерістерді түсіндіріп, талдап шығу мүмкін емес.
Л. Доунстыңпікірінше, портерлік модельдер бүгінгі күні өмір-шендігінен айрылып отыр. Л. Доунс жаңа стратегиялық құрылым мен мүлдем басқа бірқатар сараптамалық және бизнес-құралдық әзірлемелерді талап ететін сандық арту (цифровизация) (digitalization),, жаһандану (globolization) және бейреттемелену (дерегуляция) (deregulation) түріндегі үш жаңа күшті сәйкесімділігін ажыратып отыр.
Сандық арту (Цифровизация) Ақпараттықтехнологиялар әсерінің күшеюіне қарай нарықтың барлық ойыншылары да айтарлықтай үлкен көлемдегі ақпаратқа қол жеткізу мүмкіндігін иелене алады. Осылайша салаға кірмейтін немесе оның аутсайдерлері болып табы-латын ойыншылардың өздері де нарықтағы бәсекелестіктің принциптері мен деңгейіне түбегейлі әсер ету жағдайын иеленген мүлдем.Жаңа бизнес үлгілері пайда болады. Л. Доунс мысал ретінде, мәселен, телекаммуникациялық операторлар немесе несиелік ұйымдар басқаруындағы электронды сауда орталықтарынының өсіп келе жатқан рөлін келтіреді. Бес күш үлгісі де, экономикалық құрылымның зерттеулері де бұл өзгерістерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz