Экономикалық қауіпсіздік туралы
Кіріспе 3
І.ТАРАУ. Экономикалық қауіпсіздіктің теориялық.методикалық негіздері 4
1.1 Экономикалық қауіпсіздіктегі кедендік органдардың орны мен ролі кедендік бақылау органдары қызметтінің құқықтық негіздері
5
1.2 Кеден тарифтері және ұлттық өнеркәсіпті қорғау 7
1.3 Экономикалық қауіпсіздік . мемлекеттің сыртқы экономикалық саясатының негізі 10
ІІ.ТАРАУ. Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздік деңгейі 12
2.1 Қазақстан Рсепубликасындағы экономикалық қауіпсіздік мәселелері 12
2.2 Әлемдік шаруашылық байланыстарда дамуы жағдайындағы экономикалық қауіпсіздік 19
ІІІ.ТАРАУ. Қазақстан Республикасының кеден қызметіндегі экономикалық қауіпсіздігінің негізгі алғышартатары 26
3.1 Кедендік құқықты жетілдіру шаралары 26
3.2 Кеден органдары және оның қызметінің ұйымдық.құқықтық негіздерін жетілдіру. 32
Қорытынды 35
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 37
І.ТАРАУ. Экономикалық қауіпсіздіктің теориялық.методикалық негіздері 4
1.1 Экономикалық қауіпсіздіктегі кедендік органдардың орны мен ролі кедендік бақылау органдары қызметтінің құқықтық негіздері
5
1.2 Кеден тарифтері және ұлттық өнеркәсіпті қорғау 7
1.3 Экономикалық қауіпсіздік . мемлекеттің сыртқы экономикалық саясатының негізі 10
ІІ.ТАРАУ. Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздік деңгейі 12
2.1 Қазақстан Рсепубликасындағы экономикалық қауіпсіздік мәселелері 12
2.2 Әлемдік шаруашылық байланыстарда дамуы жағдайындағы экономикалық қауіпсіздік 19
ІІІ.ТАРАУ. Қазақстан Республикасының кеден қызметіндегі экономикалық қауіпсіздігінің негізгі алғышартатары 26
3.1 Кедендік құқықты жетілдіру шаралары 26
3.2 Кеден органдары және оның қызметінің ұйымдық.құқықтық негіздерін жетілдіру. 32
Қорытынды 35
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 37
Қазақстан Республикасының халықаралық қатынастар жүйесінде толық жарамды субъект ретінде қызмет жасауы, жаңа экономикалық кеңістік шеңберінде өзінің ұлттық мүдделерін айқын анықтауын талап етеді. Қазақстан Республикасының мүдделері, ең алдымен мынандай саяси және экономикалық факторлармен байланысты: соғыс объектілерінің және ядролық қару-жарақтың бар болуы, космостық база, ішкі саяси жағдайдың белгілі мөлшерде тұрақсыз болу қаупі, халық санының арту қарқынының биіктігі, аймақтың әлеуметтік-экономикалық артта қалуы, КСРО-ның тарауы салдарынан пайда болған республикалардың әлемдік аренадағы қызметін реттейтін халықаралық құқық механизмдерінің болмауы, республиканың "нативизацияға" бейімделуі.
Бұндай жағдайда Республиканың алдына шетелдермен және таяу шетелдермен қарым-қатынастардың ұтымды жағын табу және күштердің қазіргі кездегі балансына байланысты Азия мен Орта Шығыс кеңістігіндегі Қазақстанның ғаламдық рөлін белгілеу мәселесі қойылады. Ұлттық мүдделер мен басымдық таңдауды мемлекеттің саяси, әлеуметтік және қорғану салаларындағы қызметінен іздеу керек. Қазіргі кезде көрініс алып отырған Қазақстанның Ұлттық позицияларының белгілену тенденциясы, болашақта бұрынғы КСРО шеңберіндегі мемлекеттер арасындағы күш балансына әсер етуі мүмкін.
Қазақстанға әсер етуші күштер мыналармен анықталады: Ресей мемлекетінің қарым-қатынасы (Шығысқа әуестенуі); Қытайдың мақсаттары (өзінің экономикалық және саяси әсерін күшейтуде); Иран, Түркия, және тағы басқа мемлекеттердің өзіндік мүдделері. Осыған байланысты Қазақстанның мүддесіне ең бастысы мыналар жатады: Қазақстанның егемендігін және таңдаған даму моделін құрметтеу, шекара қауіпсіздігі, экономикада, мәдениетте өзара тиімді ынтымақтастық. Сонымен, республиканың мүдделері сыртқы факторлармен тығыз байланысты және ол ішкі саясаттың макро- және микро деңгейдегі бағыттарына әсер етеді.
Халықаралық экономикалық қатынастар халықаралық құқықтық қағидаларға және халықаралық кеден құқығына негізделеді. Атап айтар болсақ, ұлттық тәуелсіздікті және егемендікті құрметтеу, ішкі іске араласпау, күш көрсетпеу, толық тең құқылық, ұлттық мүдделер мен әр халықтың өз тағдырын өзі шешу, құрметтеу, өзара пайда құқығын шектемеу, т. б.
Бұндай жағдайда Республиканың алдына шетелдермен және таяу шетелдермен қарым-қатынастардың ұтымды жағын табу және күштердің қазіргі кездегі балансына байланысты Азия мен Орта Шығыс кеңістігіндегі Қазақстанның ғаламдық рөлін белгілеу мәселесі қойылады. Ұлттық мүдделер мен басымдық таңдауды мемлекеттің саяси, әлеуметтік және қорғану салаларындағы қызметінен іздеу керек. Қазіргі кезде көрініс алып отырған Қазақстанның Ұлттық позицияларының белгілену тенденциясы, болашақта бұрынғы КСРО шеңберіндегі мемлекеттер арасындағы күш балансына әсер етуі мүмкін.
Қазақстанға әсер етуші күштер мыналармен анықталады: Ресей мемлекетінің қарым-қатынасы (Шығысқа әуестенуі); Қытайдың мақсаттары (өзінің экономикалық және саяси әсерін күшейтуде); Иран, Түркия, және тағы басқа мемлекеттердің өзіндік мүдделері. Осыған байланысты Қазақстанның мүддесіне ең бастысы мыналар жатады: Қазақстанның егемендігін және таңдаған даму моделін құрметтеу, шекара қауіпсіздігі, экономикада, мәдениетте өзара тиімді ынтымақтастық. Сонымен, республиканың мүдделері сыртқы факторлармен тығыз байланысты және ол ішкі саясаттың макро- және микро деңгейдегі бағыттарына әсер етеді.
Халықаралық экономикалық қатынастар халықаралық құқықтық қағидаларға және халықаралық кеден құқығына негізделеді. Атап айтар болсақ, ұлттық тәуелсіздікті және егемендікті құрметтеу, ішкі іске араласпау, күш көрсетпеу, толық тең құқылық, ұлттық мүдделер мен әр халықтың өз тағдырын өзі шешу, құрметтеу, өзара пайда құқығын шектемеу, т. б.
І. Нормативтік актілер мен заңдар
1. ,,Салықтар мен бюджетке міндетті төлемдер туралы,, ҚР заңы
2. Указы президента РК ,,О таможенном тарифе Республики Казахстан на импортируемые товары,,от 11.01.94 г. №1499 «О частичном изменении ставок таможенных тарифов Республики Казахстан на импортируемые и экспортируемые товарың от 24.01.1994 г. «Об утверждении Положения о системе льгот и преференций и пордке их предоставления при заключении контрактов с инвесторамиң от 5.04.1997.
3. Закон «О таможенном деле в Республике Казахстанң от 16 июня 1999г.
4. Закон РК Омерах защиты внутреннего рынка при импорте товаров,, декабрь 1998.
ІІ. Әдебитетер мен оқулықтар
5. Аксенов И.Я. Транспорт и история, современность, перспективы, проблемы. М.1995.
6. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М., 1997
7. Алибеков С.Т. Таможенное право: (Уебное и практическое пособие). А. 1997.
8. Әлібеков С.Т. Қазақстанның кеден құқығы. Жалпы және ерекше бөлім., Алматы 2002ж.
9. М. Байгалиев. Халықаралық экономикалық қатынастар: Оқу құралы, - Алматы, Санат, 1998.
10. Дмитриев В.А. Транспортные тарифы. М. Транспорт, 1990.
11. Гребенщикова Л.В. Кубасова И.А., Сарсембаев М.А. Таможенное законодательство Казахстана и международные таможенные конвенции. Алматы. 1996
12. Габричидзе Б. Н. Таможенное право. - М. , 1999.
13. Габричкидзе Б.Н., Зобов В.Е. Таможенная служба в Российской Федерации - М: Юридическая литература, 1993
14. Мауленов К.С. Основы таможенного законодательства//основы государства и права Республики Казахстан/под ред Г.С: Сапаргалиева Алматы, 1997
15. Микеев Ю.В. Таможенный валютный контроль7 М., 1997.
16. Кеден ісін ұйымдастыру және басқару. Ред. Мадиярова Д.М., Қалдыбаева А.Е., Текенов Ұ.А., Есімбаева С.О. Алматы Экономика. 2000.
17. ҚазМБА Экономикалық саясат. Әлеуметтік саясат: Лекция /Д.Қ.Қабдиев, Т.К. Оралтаев, Б.Х.Хабибуллин – Алматы, 1999.
18. Н.Ә. Назарбаев. Ғасырлар тоғысында – Алматы: Өнер, 1996
19. Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның болашағы - қоғамның идеялық бірлігінде – Алматы: Кітап, 1999 ж.
20. Неруш Ю.М. Грузовые перевозки и тарифы. М.; Транспорт, 1998.
21. Проблемы борьбы с экономической преступностью / Под редакцией Тленчиевой Г. Д. - Алматы, 1999
22. Правовое регулирование внешнеэкономической деятельности / Под редакцией М. А. Сарсембаева). - Алматы , 1999.
23. Садықов Т.С. тарих тағылымы (Ұлтаралық қатынастар мәдениеті) – Алматы: Ана тілі 1992 ж.
Сарсембаев М.М. Международное право А., 1986
ІІІ. Монографиялар мен мақалалар
24. Воропаева Е. Таможенное оформление и контроль ввозимых в РК транспортных средств/ Е.Воропаева // Внешнеэкономическая деятельность в Казахстане. -Алматы, 2000. -N21
25. Лавриенко И. Телекоммуникационные и транспортные сети Казахстана, //Аль-Пари, август-сентябрь 1997
26. Нукенов М.Реформирование таможенных органов/ М.Нукенов // Финансы Казахстана=Каржы-каражат. -Алматы, 2001. -N 1
27. Казахстан и мировое сообщество. - 2001. - № 1.
28. Содружество: Информационный вестник Совета глав государств и Совета глав правительств СНГ. - 2001. - № 2 (22). -12 апреля.
1. ,,Салықтар мен бюджетке міндетті төлемдер туралы,, ҚР заңы
2. Указы президента РК ,,О таможенном тарифе Республики Казахстан на импортируемые товары,,от 11.01.94 г. №1499 «О частичном изменении ставок таможенных тарифов Республики Казахстан на импортируемые и экспортируемые товарың от 24.01.1994 г. «Об утверждении Положения о системе льгот и преференций и пордке их предоставления при заключении контрактов с инвесторамиң от 5.04.1997.
3. Закон «О таможенном деле в Республике Казахстанң от 16 июня 1999г.
4. Закон РК Омерах защиты внутреннего рынка при импорте товаров,, декабрь 1998.
ІІ. Әдебитетер мен оқулықтар
5. Аксенов И.Я. Транспорт и история, современность, перспективы, проблемы. М.1995.
6. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М., 1997
7. Алибеков С.Т. Таможенное право: (Уебное и практическое пособие). А. 1997.
8. Әлібеков С.Т. Қазақстанның кеден құқығы. Жалпы және ерекше бөлім., Алматы 2002ж.
9. М. Байгалиев. Халықаралық экономикалық қатынастар: Оқу құралы, - Алматы, Санат, 1998.
10. Дмитриев В.А. Транспортные тарифы. М. Транспорт, 1990.
11. Гребенщикова Л.В. Кубасова И.А., Сарсембаев М.А. Таможенное законодательство Казахстана и международные таможенные конвенции. Алматы. 1996
12. Габричидзе Б. Н. Таможенное право. - М. , 1999.
13. Габричкидзе Б.Н., Зобов В.Е. Таможенная служба в Российской Федерации - М: Юридическая литература, 1993
14. Мауленов К.С. Основы таможенного законодательства//основы государства и права Республики Казахстан/под ред Г.С: Сапаргалиева Алматы, 1997
15. Микеев Ю.В. Таможенный валютный контроль7 М., 1997.
16. Кеден ісін ұйымдастыру және басқару. Ред. Мадиярова Д.М., Қалдыбаева А.Е., Текенов Ұ.А., Есімбаева С.О. Алматы Экономика. 2000.
17. ҚазМБА Экономикалық саясат. Әлеуметтік саясат: Лекция /Д.Қ.Қабдиев, Т.К. Оралтаев, Б.Х.Хабибуллин – Алматы, 1999.
18. Н.Ә. Назарбаев. Ғасырлар тоғысында – Алматы: Өнер, 1996
19. Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның болашағы - қоғамның идеялық бірлігінде – Алматы: Кітап, 1999 ж.
20. Неруш Ю.М. Грузовые перевозки и тарифы. М.; Транспорт, 1998.
21. Проблемы борьбы с экономической преступностью / Под редакцией Тленчиевой Г. Д. - Алматы, 1999
22. Правовое регулирование внешнеэкономической деятельности / Под редакцией М. А. Сарсембаева). - Алматы , 1999.
23. Садықов Т.С. тарих тағылымы (Ұлтаралық қатынастар мәдениеті) – Алматы: Ана тілі 1992 ж.
Сарсембаев М.М. Международное право А., 1986
ІІІ. Монографиялар мен мақалалар
24. Воропаева Е. Таможенное оформление и контроль ввозимых в РК транспортных средств/ Е.Воропаева // Внешнеэкономическая деятельность в Казахстане. -Алматы, 2000. -N21
25. Лавриенко И. Телекоммуникационные и транспортные сети Казахстана, //Аль-Пари, август-сентябрь 1997
26. Нукенов М.Реформирование таможенных органов/ М.Нукенов // Финансы Казахстана=Каржы-каражат. -Алматы, 2001. -N 1
27. Казахстан и мировое сообщество. - 2001. - № 1.
28. Содружество: Информационный вестник Совета глав государств и Совета глав правительств СНГ. - 2001. - № 2 (22). -12 апреля.
Мазмұны:
Кіріспе 3
І-ТАРАУ. Экономикалық қауіпсіздіктің теориялық-методикалық негіздері
4
1.1 Экономикалық қауіпсіздіктегі кедендік органдардың орны мен ролі
кедендік бақылау органдары қызметтінің құқықтық негіздері
5
1.2 Кеден тарифтері және ұлттық өнеркәсіпті қорғау 7
1.3 Экономикалық қауіпсіздік – мемлекеттің сыртқы экономикалық
саясатының негізі 10
ІІ-ТАРАУ. Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздік деңгейі
12
2.1 Қазақстан Рсепубликасындағы экономикалық қауіпсіздік мәселелері
12
2.2 Әлемдік шаруашылық байланыстарда дамуы жағдайындағы экономикалық
қауіпсіздік 19
ІІІ-ТАРАУ. Қазақстан Республикасының кеден қызметіндегі экономикалық
қауіпсіздігінің негізгі алғышартатары 26
3.1 Кедендік құқықты жетілдіру шаралары 26
3.2 Кеден органдары және оның қызметінің ұйымдық-құқықтық негіздерін
жетілдіру. 32
Қорытынды 35
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 37
Кіріспе
Қазақстан Республикасының халықаралық қатынастар жүйесінде толық
жарамды субъект ретінде қызмет жасауы, жаңа экономикалық кеңістік
шеңберінде өзінің ұлттық мүдделерін айқын анықтауын талап етеді. Қазақстан
Республикасының мүдделері, ең алдымен мынандай саяси және экономикалық
факторлармен байланысты: соғыс объектілерінің және ядролық қару-жарақтың
бар болуы, космостық база, ішкі саяси жағдайдың белгілі мөлшерде тұрақсыз
болу қаупі, халық санының арту қарқынының биіктігі, аймақтың әлеуметтік-
экономикалық артта қалуы, КСРО-ның тарауы салдарынан пайда болған
республикалардың әлемдік аренадағы қызметін реттейтін халықаралық құқық
механизмдерінің болмауы, республиканың "нативизацияға" бейімделуі.
Бұндай жағдайда Республиканың алдына шетелдермен және таяу шетелдермен
қарым-қатынастардың ұтымды жағын табу және күштердің қазіргі кездегі
балансына байланысты Азия мен Орта Шығыс кеңістігіндегі Қазақстанның
ғаламдық рөлін белгілеу мәселесі қойылады. Ұлттық мүдделер мен басымдық
таңдауды мемлекеттің саяси, әлеуметтік және қорғану салаларындағы
қызметінен іздеу керек. Қазіргі кезде көрініс алып отырған Қазақстанның
Ұлттық позицияларының белгілену тенденциясы, болашақта бұрынғы КСРО
шеңберіндегі мемлекеттер арасындағы күш балансына әсер етуі мүмкін.
Қазақстанға әсер етуші күштер мыналармен анықталады: Ресей
мемлекетінің қарым-қатынасы (Шығысқа әуестенуі); Қытайдың мақсаттары
(өзінің экономикалық және саяси әсерін күшейтуде); Иран, Түркия, және тағы
басқа мемлекеттердің өзіндік мүдделері. Осыған байланысты Қазақстанның
мүддесіне ең бастысы мыналар жатады: Қазақстанның егемендігін және таңдаған
даму моделін құрметтеу, шекара қауіпсіздігі, экономикада, мәдениетте өзара
тиімді ынтымақтастық. Сонымен, республиканың мүдделері сыртқы факторлармен
тығыз байланысты және ол ішкі саясаттың макро- және микро деңгейдегі
бағыттарына әсер етеді.
Халықаралық экономикалық қатынастар халықаралық құқықтық қағидаларға
және халықаралық кеден құқығына негізделеді. Атап айтар болсақ, ұлттық
тәуелсіздікті және егемендікті құрметтеу, ішкі іске араласпау, күш
көрсетпеу, толық тең құқылық, ұлттық мүдделер мен әр халықтың өз тағдырын
өзі шешу, құрметтеу, өзара пайда құқығын шектемеу, т. б.
Қазақстанның егемендігі экономикалық егемендік, өзіндік ұлттық
экономикасының нысаны мен жолын таңдауға бағытталған бостандық.
Экономикалық қауіпсіздіктің бағыты төмендегі шаралармен байланысты:
- экономикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету және дүниежүзілік
экономикалық жүйеден Қазақстан экономикасының оқшаулануына жол бермеу;
- еліміздің экономикасының ресурстық, энергетикалық негізін сақтау
және нығайту;
- геосаяси ортаның әсерінен пайда болатын жағымсыз факторлардың
мемлекет экономикасына зиян келтіруінің деңгейін азайту;
- отандық және халықаралық қаржы институттарымен өзара пайдалы
ынтымақгастықты қамтамасыз ету, ішкі және сыртқы несие ресурстары мен
инвестициялық мүмкіндікдіктерді отандық экономиканың қалпына келтіру мен
дамытуға жұмсау;
- мемлекеттік бюджеттің табыс көзін нығайту;
- сыртқы қарыздарды республикалық бюджет заңында көрсетілген шектен
асырмай, Қазақстан аймағында әлеуметтік-экономикалық дамуының дисбалансын
болдырмау;
- бәсекелестікті қолдай отырып, монополияны шектеп экономикалық өсуді
қамтамасыз етіп, экономикада отандық тауар өндірушілердің үлесін арттыру.
Ұлттық кауіпсіздікке, мемлекеттің тәуелсіздігіне қауіп төндіретін
халықаралық келісім-шарттарды бекітуге жол берілмеуі керек.
І-ТАРАУ. Экономикалық қауіпсіздіктің теориялық-методикалық негіздері
1.1 Экономикалық қауіпсіздіктегі кедендік органдардың орны мен ролі
Дүниежүзілік шаруашылық халықаралық еңбек бөлінісі және халықаралық
байланыстар арқылы тек пайда табуды көздеген алыпсатарлардан тұрмайды.
Саяси және экономикалық қайшылықтағы мемлекеттер бар, олардың көздеген
ұлттық мүдделері бар, сол мүдделерді қорғап, жүзеге асыратын үкіметтері
бар.
Ұлттық мүддені қорғаудың сенімді құралдарының бірі
— мемлекеттік протекционизм. Протекционизм дегеніміз — мемлекеттің
ұлттық экономиканы қолдап, дамыту мақсатындағы экономикалық саясаты
6,26.
XX ғасырдың басында еркін сауда қағидасы көптеген Еуропалық елдердін
қолдауы арқасында протекционизмнің алғашқы көріністерімен қатар өмір
сүрді. Протекционизм нашар дамыған елдердің экономикалық саясатында тез
көктеп, жедел жетіле бастады. Мұның себебі, бұл елдердің өз экономикасы
үшін немесе экономикадағы белгілі бір салалары үшін ерекше қолайлы
жағдайларды жасауға ұмтылыстарынан туған еді.
Қазіргі уақытта көптеген мемлекеттердің протекционистік саясатының
бағыттары көп түрлі, көздеген мақсаттары бүркемелі.
Мемлекеттік протекционизмнің жалпыға белгілі және жиі кездесетін
түрлерін атап өтейік:
— өсуі енді ғана басталған ұлттық өнеркәсіпті қолдау;
— нақты тауарды өндірудегі елдің салыстырмалы артықшылығын баянды
ету;
— өндірістің қалыптасып келе жатқан жаңа салаларын қорғау;
— өндірістің құлдырауын болдырмау;
— жаңа жұмыс орындарын ашу және оларды қорғау;
— егемен экономиканың дамуын қамтамасыз ету;
— әскери-саяси тәуелсіздікті орнықтыру;
— ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз ету;
— төлем балансының тепе-теңдігін реттеу, т. с. с. Протекционистік
саясатты қолдану қажеттігін көрсету үшін мынадай екі тезисті дәлелдеу
керек:
1) Халық шаруашылығы немесе нақты өнеркәсіп саласының дамуын жүзеге
асыру үшін протекционистік саясаттың зиянынан пайдасы көп.
2) Көздеген мақсатқа жетудің ең тиімді құралы — протекционизм. Әрбір
тезисті дәлелдеу үшін үқсас немесе альтернативтік әдістерді мүқият талдау
қажету
Жоғарыда жазылғанның бәріне қатысты, шектеулерді жою пайдасына
айтылатын негізгі бір аргумент бар, ол — елдің, халықтың әл-ауқаты сыртқы
экономикалық байланыстарды шектеу арқылы емес, еркін сауда жағдайында
едәуір өседі 8,32.
Мемлекет үшін экономикалық қауіпсіздік пен ұлттық мүдделерді қорғаудан
биік, әрі маңызды мақсат жоқ,
Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігінің ең маңызды мәселелерін атап
көрсетуге бола ма? Елдің экономикалық өсуін не тежейді, немесе тежеуі
мүмкін?
Қазақстанның егемен ел ретіндегі бес жылдық тәжірибесі оның
экономикалық қауіпсіздігіне қатерлі мына мәселелерді күн тәртібіне қояды.
1. ИНФЛЯЦИЯ. Инфляция халықтың жинақтаған ақшасын жеп
қояды. Инвестицияларға кедергі келтіріп кәсіпкерлікті ынталандырмайды,
экономикалық бағыт-бағдарды бұрмалайды. Инфляцияны қажеттен тыс ақша шығару
күшейтеді. Сондықтан, ақша эмиссиясын (шығаруды) қолдаушылар экономикалық
өсудің объективті қарсыластары.
2. ЖОҒАРЫ ПРОЦЕНТТІК СТАВКАЛАР. Бұл нақты өндіріс орындарының
қарыз-несие қаражаттарының бағасы. Жоғары ставкалар жағдайында ең тиімді
деген өндірістің өзі үшін ақша қол жетпейтін арманға айналады, мұның өзі
экономика деңгейінің төмендеуін, оның дағдарысын жалғастыра береді.
3. БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫ (ДЕФИЦИТІ). Турасын айтсақ, бюджет тапшылығы
инфляцияның да, жоғары проценттік ставканың да заңды әкесі. Үкіметтің
несиеге деген сұранысы қосымша ақша басып шығаруға да, проценттік
ставкаларды жоғарылатуға да мәжбүр етеді.
Бюджет тапшылығы экономикадан жеке меншік секторды ығыстырады, сөйтіп
оның құлдырауын одан әрі жалғастырады. Бюджет тапшылығын мойындайтын және
қолдайтын үкімет қандай бір дәлелдері болмасын экономикалық өсуге қарсы
үкімет.
4. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ. Мемлекеттік қарыз дегеніміз — өткен
жылдардағы бюджет тапшылығының жиынтығы. Жыл өткен сайын оны өтеуге қажет
қаржының көлемі ұлғая береді. Нәтижесінде мемлекеттік бюджеттің басым
бөлігі әлеуметтік сфераны, ғылымды, мәдениетті, денсаулық сақтауды, білім
беруді, тіпті қорғаныс пен ұлттық қауіпсіздікті қаржыландыруға емес,
қарыздар мен несиелер үшін проценттер төлеуге кетеді. Шетелге қарыздың
проценттері елден біржола кете барады. Бұл процесс жалғаса берсе мемлекет
проценттер емес, бастапқы қарыздардың өзін төлей алмайтын жағдайға душар
болады,
Дәл осы кезде қарыз дағдарысы (кризисі) басталады да елдің
экономикалық дамуын көп жылдарға шегіндіріп тастайды.
5. МЕМЛЕКЕТТІК ШЫҒЫНДАР. Бюджет тапшылығының ұлғайып, одан әрі
өсуінің басты себебі орасан зор бюджет шығындары. Бұл шығындар ұлттық
экономиканы тұрақты түрде құлдыратады. Мемлекеттік шығындарды кемітуге
бұдан әрі болмайды деп қарсыласу мүдделі топтардың оны қайта бөлу
механизмдерін сақтап қалуға тырысуынан пайда болады да, экономикалық
өсуді қамтамасыз ету емес, оның өсуі жолдарын қарастырудың өзі шешуі қиын
мәселеге айналады.
6. САЛЫҚТАР. Салық ауыртпалығы ұлғайған сайын жеке меншік бизнес
(іскерлік) одан жасырынуға тырысады, немесе тіпті елден кетуге ұмтылады.
Ел экономикасы көтере алмайтын салық ауыртпалығынан капитал ашық түрде де,
жасырын түрде де шетелге қашуын көбейтеді. Мұның өзі елдегі
экономикалық белсенділік деңгейін төмендетіп жібереді.
7. ЖАНАМА САЛЫҚТАР. Әр түрлі салықтарды қолданудың нәтижелері де
әр қилы, Ең жарамсыз нәтижелер жанама салықты дұрыс қолданбаудан
шыгады. Біз, ең әділетсіз салық — жанама салық дер едік. Себебі, бұл
салықтар, ең алдымен халықтың кедей топтарының жанына батады. Жанама
салықтар тауар бағасына қосылады да елдегі жалпы баға деңгейін
көтереді. Баға деңгейінің көтерілуі халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуі
деген сөз емес пе?
Жанама салықтар ұлттық экономиканың тиімділігін де әлсіретеді, себебі
кәсіпкерлікті дамыту үшін өндіріс факторларының (жұмысшы күші, шикізат,
тауар т, б.) бағасы күрт өсіп кетеді.
8. СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРҒА ЖАНАМА САЛЫҚТАР. Бұлар
жанама салықтардың ең зияндысы, Жанама салықтардың бұл түрі
елдегі баға деңгейін көтеріп, халықтың сатып алу қабілетін төмендетеді,
сонымен қатар ұлттық экономиканың тиімділігіне нүқсан келтіріп,
мемлекетаралық ақпараттар айырбасына кедергі жасайды.)
Сауда дегеніміздің өзі не жаңа, не сапалы, не арзан, ең алдымен осылар
жөніндегі ақпарат қой. Күнделікті қажет сыртқы экономикалық ақпараттың
болмауы немесе оның шешім қабылдауға жеткіліксіздігі ел экономикасының
дамуына зиянды әсер етеді,
Экономикалық ақпарат — қазіргі дүниежүзілік шаруашылықтың дамуы үшін
стратегиялық маңызы бар қор 7,63.
Дүниежүзілік ақпараттар ағынын толық және тиімді пайдалана алған
елдердің экономикасы да жедел дамитыны даусыз. Жалпы, ел байлығының
дәрежесі, мемлекеттің шетелдік инвесторлар үшін тартымдылығы сол елдің
көлік, байланыс, ақпарат жүйелері көрсеткіштері арқылы анықталуы
кездейсоқтық емес.
Қазақстанның инвестициялық саясатын жүзеге асыру барысында басым
бағыттарды таңдап алу көп талдауды қажет ететінін есте үстаған жөн, себебі
халықаралық рыноктың механизмі әрдайым Қазақстан мүддесіне сай келеді деп
ойлау қателік болар еді. Шетелдік инвестицияларды келтіру үшін мемлекеттің
ғылыми дәлелді, өлшемді және мейлінше белсенді саясаты болғаны абзал.
1.2 Кеден тарифтері және ұлттық өнеркәсіпті қорғау
Кеден баждарының жинақталған тізімін (реестрін) кеден тарифтері деп
атайды. Дүниежүзілік сауда қарым-қатынастары өрістеген сайын кеден
тарифтерінің құрылымы да курделене түседі. Егер, ең алғашында импортталатын
тауарларға салықтың бір ғана ставкасы белгіленіп, тариф бір бағанға ғана
сыйған болса, кейінірек көп бағаналы тарифтер қолданыла бастады.
Бір бағаналы қарапайым тариф жағдайында тауардың қандай елде
өндірілгеніне қарамастан салықтың мөлшері барлық жерде бірдей болған.
Қазір барлық елдерде де көп бағаналы тарифтер қолданылады. Оларда
тауарлардың әрбір тобы үшін екі, одан да артық ставкалар көрсетілген.
Мұндай күрделі тарифте ең көп қолданылатыны автономдық салықтың ставкалары.
Бұл салық өзара келісім-шарты жоқ елдерден импортталатын тауарларға
салынады.
Кеден тарифтері тауарларды өндірістік белгілері бойынша бөледі, яғни
өндірісі ұқсас тауарлар бір топқа біріктіріледі.
Өнеркәсібі дамыған елдерде тауардың өңдеу дәрежесі неғұрлым жоғары
болса, кеден тарифтері де соғұрлым жоғарылайды.
Сыртқы сауданың өрістеуін реттейтін баж деңгейінің байқалып отырған
төмендеу тенденциясы баждық-тарифтік реттеудің мүмкіндіктерін кемітеді.
Қолданылып жүрген халықаралық құқықтық ережелер баждық-тарифтік ставкаларды
бір жақты өзгертуге тыйым салады. Оларды өзгерту үшін халықаралық деңгейде
кеңес шақырылып, онда ұлттық экономика жағдайы егжей-тегжейлі талқыланады.
Талдау нәтижесінде сауда тепе-теңдігі бұзылуының себептері анықталып, оны
сауықтыру шаралары белгіленеді.
Реттеудің құндық немесе бағалық әдістеріне тән жалпы кемшілік —
олардың ұлттық экономикаға әсерінің жанама (косвенный) сипатында болып
отыр. Бұл кемшіліктер импортты реттеудің альтернативтік әдістерін
қарастырып, орнықтыруға әкелді. Альтернативтік шаралардың мәні импорт
арқылы жеткізілетін тауарлардың сандық және құндық мөлшеріне тікелей әсер
ету. Мұның негізінде елге жеткізілетін тауарлардың мөлшерін қатаң бақылауға
алып, оларға сандық шектеулер қою шаралары жатыр12,24.
Сандық шектеулер ұлттық өндірушілерді шетелдік жеткізушілердің баға
бәсекесінен қауіптендірмей, өз тауарлары үшін рыноктың бір секторын
сақтауына мүмкіндік береді.
Макродеңгейде сандық шектеулер импорттың көлемін қатаң қадағалап,
валюта шығындарының мөлшерін болжауға мүмкіндік туғызады.
Импорттың көлемін сандық шектеуді квота (үлес) деп атайды. Импорттық
квоталар тұтыну деңгейін төмендетіп, тауар бағасының жоғарылауына ықпал
етеді. Импорттық квота мен кеден тарифінің айырмашылығын қарастырсақ,
біріншісі рыноктық механизмді әкімшілік реттеумен алмастырады, ал екіншісі
рыноктық механизмді тек қана түзетіп, дәлдеп отырады,
Жекелеген тауарлардың импортына қатысты сандық шектеулер жалпы
квоталар деп аталады. Олар бір жылдың ішінде импортталатын тауарлардың
нақты мөлшерін белгілейді, алайда экспорттаушы елдердің тауар позицияларын
талдап көрсетпейді,
Импорттық квоталардың мақсаты сыртқы бәсеке қаупін жою болса,
экспорттық квоталардың рөлі мүлдем басқаша.
Экспорттық квоталардың мақсаты: шикізатты жергілікті жерде өңдеуді
ынталандыру үшін оны шетке шығаруды қысқарту, дүниежүзілік рыноктағы
сұраныс деңгейінің төмендеуіне сәйкес экспортты азайту, ішкі рынокта нақты
тауар бағасының өсуіне экспорттың әсерін қадағалау, әскери-саяси
мақсаттарды қамтамасыз ету т. с. с.
Экспортты квоталау Қазақстанда да кеңінен қолданылады. Экспортына
квота белгіленетін тауарлардың жалпы көлемі 90-жылдары республикада едәуір
ұлғайды. Шикізат тауарларын квоталаудың мақсаты, оларды ішкі рынокта
қолданудың деңгейін төмендетпеу, арзан шикізатты пайдаланатын өнеркәсіп
салаларына көмектесу. Сандық шектеулердің басты кемшілігі экспорттаушылар
пайдасының тауарды жеткізу жеделдігіне тәуелділігінде болып отыр. Тауарды
ертерек жеткізгендер орта норма деңгейінен жоғары пайдаға ие болады.
Кешіккендер зиян шегеді. Ірі экспорттаушылармен салыстырғанда ұтысқа
шығады. Берілген квотаға "тезірек сыйып кету" үшін болатын қарбаластар
бағалардың едәуір шайқалуына әкеліп соғуы мүмкін21,31.
Квоталаудағы болжауы қиын ретсіздіктердің алдын алу мақсатында
мемлекет импортқа лицензиялар береді. Лицензия деп — шетелден тауар және
қызмет көрсетулер түрлерін келтіруге немесе шетелге тауар және қызмет
көрсетулер түрлерін шығаруға мемлекет орындары беретін рұқсатты айтамыз.
Реттеудің бұл формасы сандық шектеулерге (квоталарға) қарағанда аса көп
байқалмайды, бірақ тиімділігі едәуір жоғары болуы мүмкін.
Лицензиялар жалпы, жеке және автоматты болып үш түрге бөлінеді.
Жалпы лицензия қандай тұлғаға болса да тауарды ешбір шектеусіз
келтіруге немесе көрсетілген елден ұзақ уақыт бойы жеткізуге берілетін
руқсат.
Жеке лицензия, әдетте нақты фирмаға әкелуге рүқсат етілген тауардың
көлемі, жеткізілетін уақыты және аты көрсетіліп беріледі.
Автоматты лицензия берілген фирмалардың қандай және қанша тауар
жеткізетіндігін, оның көлемін, сапасын мемлекет тұрақты түрде белгілеп,
бақылап отырады.
Лицензиялардың тиімділігін анықтайтын әдістерге ашық конкурс, басым
артықшылық беру және шығынды әдістер (затратный метод) жатады 11,145.
Аталған әдістердің ішіндегі ең тиімдісі лицензияларды ашық конкурс
арқылы бөлу әдісі. Бұл әдіске сәйкес тауар жеткізу құқығы ол үшін барынша
жоғары сома төлеуге мүмкіндігі бар фирмаға беріледі.
Дегенмен, соңғы жылдарда ашық конкурс өте сирек қолданылады. Қазіргі
кездегі кең тараған әдіс — басым артықшылықтар беру әдісі. Бұл жағдайда
лицензиялар мемлекет тарапынан ерекше жеңілдіктер алған фирмаларға
беріледі. Мұндай фирмалардың қатарына тауардың нақты түрін көп уақыттан
бері импорттайтын, соған маманданған фирмалар жатады.
Шығынды әдіске сәйкес лицензиялар өндірістік қуаттары мол, жұмысшы
күші жеткілікті фирмаларға беріледі. Бұл тиімділігі төмен әдіс.
Сыртқы сауда қарым-қатынастарына мемлекеттік монополия, оның экспорт
пен импортты реттеу саясатының құрамдас бөлігі. Мемлекеттік монополия,
әдетте импорт пен экспорттың ара салмағын бақылауды жүзеге асыра отырып,
төлем балансының тепе-теңдігін жіті қадағалайды. Сыртқы саудаға мемлекеттік
монополия дамыған, дамушы елдерге, жалпы халықаралық экономикалық қарым-
қатынастардың субъектілерінің барлығына тән.
Сыртқы сауда қарым-қатынастарын мемлекеттік реттеу негізінен импорттық
операцияларды қамтиды. Экспортталатын тауарлар, әдетте шектеулі. Олардың
қатарына сыртқы сауда қарым-қатынастарында мемлекет үшін ерекше рөлі бар
тауарлар немесе әскери техникалар жатады 24,52.
Өнеркәсібі дамыған елдердің импорты мемлекет монополиясындағы санаулы
тауарлар тізімімен шектеледі. Мысалы, Жапонияда — күріш, бидай, арпа, сүт
өнімдері, спирт, темекі, тұз; Швеция мен Финляндияда — алкоголь
ішімдіктері; Австрияда — темекі, спирт, тұз, Еуропалық Одаққа мүше бірқатар
елдерде мемлекеттік монополия мұнайға, тыңайтқыштарға, алкоголь
ішімдіктеріне сақталған22,142.
Сыртқы сауда қарым-қатынастарын мемлекеттік реттеу тек сыртқы сауда
операцияларын бақылаумен шектелмейді. Мемлекет көбінесе сыртқы экономикалық
байланыстарға қызмет көрсетуді де өзінің қарауына алады. Мысалы, импортты
міндетті түрде қамсыздандыру үшін ұлттық компаниялар мемлекеттік
фирмалардың қызметіне жүгінеді.
Сыртқы сауда қарым-қатынастарына мемлекеттік монополия, жалпы
монополизм сияқты, экономиканы реттеудің ең тиімді жолы емес, Мемлекеттік
монополия аясында коррупция (ұйымдасқан жемқорлық) патернализм (жалған
қамқорсу) көктеп шығады.
1.3 Экономикалық қауіпсіздік – мемлекеттің сыртқы экономикалық
саясатының негізі
Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясаты стратегия мен
тактикалық тәсілдер арқылы сауда саясатын іске асыруда әлемдік кеңістікте
интеграциялану жағдайына бейімделуге мәжбүр болды. Дегенмен, экономиканың
өтпелі кезеңі тұрақтандырылған экономика сатысына көшу кезеңінде өзі
соңында ескі "мұра" қалдырып отыр:
- Республика экспортының құрылысында өзгерістер туындаған жоқ ол
бұрынғыдай шикізат шығару, яғни экспорттың жалпы көлемінің 80%-тен астамы
шикізат, жартылай бұйымдар және азық-түлік өнімдерінен тұрады17,25;
- Республиканың бірнеше жыл көлемінде төлемдік дағдарыс жағдайында
болуы экспорттық өндірістерден тұрақты пайда алу мақсатымен, оның сыртқы
нарыққа бейімделуіне қол жеткізді. Сонымен, екінші қатарға қосылған
экономиканың ішкі сұранысы оны қанагаттандырудың қалдық принципін
қамтамасыз етті. Көптеген өндірістерде шикізаттың болмауы себебінен ырғақты
жұмыс жүргізілмеді;
- шикізат шығаруға бағытталған мемлекет болғандықтан, республика
экономикасы әлемдік нарықтағы бағалардың өзгеруіне тәуелді және оның
салдары ретінде валюталық шығындарға ұшырау, экспорттық өнімнің жалпы
көлемінің азаюына алып келеді;
- ғылымды және капиталды көп қажет ететін өнімдермен қамтамасыз
ететін елдерге, ұлттық экономиканың тәуелділігі, алдыңғы қатарға жатпайтын
машиналардың, жабдықтардың импортталуына әкеліп соғады. Бұл өндіріс
көлемін көбейтуге ықпал етеді, бірақ өндірістің жиедегідей дәрежеге
келуін қамтамасыз етпейді. Сонымен қатар, валюталық құралдардың үлкен
бөлігі ағымдағы қажеттіліктерге жұмсалады, бұл қор жинауға және өндіріс
ауқымын көбейтуге қажетті жағдай жасамайды;
- қайта орнына келмейтін шикізаттардан дайын өнім жасаудың
болмағандығы, ал кейбір жағдайда оның алғашқы өңдеуден өтпеуі қосымша
құнның өсуіне кері әсер етеді.
1994-1995 жылдары Қазақстан Републикасы тарифтік шектеулерді өзгерту
және оларды жою жөніндегі қарқынды шаралар қолданды. Ең алдымен Қазақстан
импорт-экспорттық лицензияларды жойды; 1995 жылы қабылданған қаулыға сәйкес
тауарларды экспорттау және импорттау жөніндегі лицензияларға деген талаптар
алып тасталынды. Көп мемлекеттердегідей қару-жарақ, құнды металдар, жабайы
жануарлар т.б. он шақты тауарлар ерекшелік топтарға енді 25,12.
Лицензияланатын тауарлар категориясы ТМД және басқа да елдердің
лицеңзияланатын тауарларына сәйкес болуы тиіс.
1995 жылы Қазақстан экспорттық инфрақұрылымға қатысты экспорттық квота
және шектеу 1996 жылға қарағанда экспорттық тарифтер 5,3%-тен 4,1% -ке
дейін жойылды; мұндай тариф салығы салынатын тауарлардың көлемі 733-тен 259-
ға дейін төмендеді. Кедендік кеңес елдері арасында экспорттық тарифтердің
барлығы 1996 жылдың орта шенінде жойылған еді 25,14.
Қазақстан Республикасының Кедендік кеңеске бірігуі орта мөлшерде
тарифтердің 3,0%-тен 7,5%-ке дейін өзгеруімен шартталған, тарифтің мұндай
өсуі сыртқы сауданың дамуына бөгет болды. Осылардың барлығы Қазақстан
Республикасының Әлемдік Сауда Ұйымына мүше ретінде кіруіне кері әсер етеді.
Қазақстан Әлемдік Сауда Ұйымының мүшесі болса, сыртқы сауда жағдайы
жақсарады және шетел инвесторларын тарту артықшылығына ие болады. Қазақстан
Республикасы экспорты үшін өте жағымды статусқа ие болу кепілдемесін
Әлемдік Сауда Ұйымына мүше болған соң алады. Қазіргі кезде бұл ұйымға 133
елдің мүдделері бірлестірілген және бұған Қазақстанның мүшелігі кез келген
тауар құндылығына өте қолайлы режим жасалуын қамтамасыз етеді 25,15.
ІІ-ТАРАУ. Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздік деңгейі
2.1 Қазақстан Рсепубликасындағы экономикалық қауіпсіздік мәселелері
Қазақстан Республикасының болашақпен байланысты проблемаларына кең
ауқымда қарағанда, олар мына факторларға байланысты болады:
• коммуникация құралдарымен жоғары деңгейде қамтамасыз етілгеніне
қарамастан, ашық теңізге шығу жолдарының болмағандығы белгілі мөлшерде
Қазақстанның дамуын шектейді. Қазақстан көп мемлекеттермен шекаралас болып
келеді, соған сәйкес шекаралас мемлекеттердің тұрақтылығы қайта
ұйымдастыру үлгісі жобасының дамуын қамтамасыз етпеді;
• жобалық мүдделерде Қазақстан Батыс үшін Ресеймен са-лыстырғанда
екінші дәрежеге лайық;
• ТМД елдерінің ішінде ешқайсысы, солармен қатар Ресей Федерациясы да
авуар ретінде көрініс ала алмайды, яғни ондай авуарға қол жеткізу мемлекет
үшін әлемде биік деңгейдегі бәсекелестікті туындатуына мүмкіндік берген
болар еді. Бірақ ТМД елдерінің, соның ішінде Қазақстан Республикасының
ондай мүмкіншілігі жоқ.
• Республиканың мүмкіндігі бейбітшілікті күшейтумен сипатталады.
Қазақстан ТМД шеңберінде де және шетелге қатысты саясатында да
көптеген ынтымақтастық шараларының қолдаушысы болып табылады. Сондықтан
Қазақстан Республикасы соғыс қаупін білдіруден аулақ.
• шетел эксперттерінің бағалауы бойынша Республика ғаламдық
маңыздылығы жағынан ұзақ және қысқа мерзімдік болашақта халықаралық
бәсекеге қауіп төндіру мүмкіндігіне ие емес, мұның себебі қолда бар
өндірістердің өзін қалпына келтіруге қаражаты жоқ, яғни Қазақстан
перифериялық мемлекет күйінде қала бермек.
• дамыған орта класы болмағандықтан, Қазақстанның әлемдік
даму үлгісіне бет қоюға мүмкіндігі жоқ.
Бұндай жағдайда біздің көзқарасымыз бойынша, мемлекет саясаты
экономикалық дамуға бағыт алуы қажет. Экономикалық факторларды дұрыс
бағаламау - саясат және соғыс сферасында қауіптің шиеленісуіне әкеліп соғуы
ықтимал. Бұндай қауіп ішкі және сыртқы сипат түрінде туындайтындығына 150
көзіміз жетеді. Дамыған экономика, елдің өмір сүру деңгейінің төмендігі,
мамандар біліктілігінің төмендігі және ең бастысы олардың макро, микро
деңгейдегі экономикалық және саяси билікті қолдана отырып жемқорлыққа
жақындығы - Қазақстанның қауіпсіздігін құрайтын факторлар болып табылады.
Сондықтан экономикалық дамудағы ішкі қайшылықгарға ерекше ықылас аудару
керек.
Сол сияқты, қауіпсіздік әр түрлі формаларда көрініс алуы мүмкін,
соғыс, саяси факторлардан бастап әлеуметтік, қаржы, сауда ақпарат
факторларына дейін; бұлардың әрқайсысы өз бетінше іске асырылып отырады.
Бұндай автономды режимнің болуы, біздің ойымыз бойынша, экономикалық
тәуелділіктің негізі сауда, қаржы, техника сияқты факторларын, сонымен
қатар, азық-түлік дағдарысы, экология, қылмыскерліктің өсуімен байланысты
экономикалық қауіптерді қарастыру қажеттілігі туындайды.
Сауда тәуелділігі екі вектордың нәтижесі болып табылады: бір жағынан
сауданың өнеркәсібі дамыған елдерге тәуелділігі, ал екінші жағынан -
әлемдік нарықтағы циклдық өзгерістерге тәуелділігі. Дамушы елдердің
тәжірибесі бойынша, шетел капиталы қатаң мемлекеттік реттеу жағдайында да
сыртқы сауданы өзіне жағымды бағытта жүргізудің жолдарын табады.
Жүзеге асыру құралдары ретінде несиелік саясат және банктік бақылау
қолданылуы мүмкін. Тәуелділік модельдері әр түрлі болуы мүмкін:
• инвестицияланған тауарларға арналған негізгі фондтар (қорлар) тек
солардың фирмалары арқылы алынады;
• өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының және басқа да салалардың құрылымын
реттеу, яғни саясаттың негізгі инвестор елдерінің ұлттық мүдделерінен және
олардың нарық көлемінен тұрады.
Бұндай экономикалық саясаттың арам ниетке істелген әрекет екендігіне
талас болуы сөзсіз. Шетел мемлекеттерінің сыртқы экономикалық шараларының
өзіндік ішкі мақсаттары болғанымен, бірақ оған қол жеткізген тиімділік
біркелкі емес14,39.
Мысалы, Қазақстан үшін белгілі бір келісім тек қана бір стратегиялық
мақсатқа қызмет етуі мүмкін. Мысалы, сауда балансын жақсарту және шетел
валютасының ағымын көбейту, ал экономикалық дамыған ел бірнеше мақсаттарын
іске асырады.
Әлемдік шаруашылық тәжірибесі көрсеткендей, көптеген акциялардың әдейі
қолданылатындығы айқын көрінеді. Дәлірек айтқанда, экспорт пен импортты
көбейту немесе азайту (эмбарго, импорт тарифтері, квоталар, несиелерді
қысқарту және тағы басқа) арқылы экономикасы дамыған ел нашар дамыған елге
өздерінің мақсатына сәйкес іс-әрекет жасауына мәжбүр етеді.
Сонымен қатар, серіктес елдегі дағдарыс немесе құлдырау нашар дамыған
елдің экономикасына кері әсер етеді. Бұндай сауда тәуелділігінің себептері
сыртқы сауда үлесінің басым болуы және оның құрылымының деформациялануы.
Нарықтарға преференциалдық жол ашықтығы қарама-қарсы елде бақылау
жүргізуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, серіктес ел жағдайының белгілі
мөлшерде нашарлауы және оған экономикасы дамыған ел өзінің мүдделерін
мәжбүр ету және зорлап міндеттеу преференциалдық жол ашықтығының нәтижесі
болуы мүмкін.
Қазақстан ішкі затты экспорттаушы мемлекеттерге жататындығы бәрімізге
мәлім. Шикізатты қазып шығаруға мамандану ең тәуелді қызметтердің бірі.
Бұндай экспортқа арқа сүйеген мемлекет әлемдік нарықтағы циклдылықтан
әрдайым аса ірі валюталық шығынға түседі. Әлемдік нарықта шикізат
материалдарына сұраныс азаюда, бұл жағдай мынадай мәселелермен байланысты:
өндіріске материалдарды үнемдейтін технологияларды енгізу және оларды
дамыту, жаңа жасанды материалдарды жасап шығару. Бір мезгілде шикізат
бағасы төмендеп, ал импортталып отырған тауарлардың бағасының өсу құбылысы
байқалады. Бұндай айырбас шынайы ұлттық табыс мөлшерін азайтады, капитал
қорлануына кедергі болады.
Сонымен, дамушы елдердің бұл экспорттық салаларға арқа сүйеуге
мүмкіндігі жоқ; өнеркәсіпте өзгерістер жүргізе алмайды; ауыл шаруашылығын
дамытып, өндіруші өнеркәсіп және инфрақұрылымның деңгейін көтеруге база
жоқ. Қазақстанда машина жасау, құралжабдық жасау және басқа да өндіріс
құралдарымен қамтамасыз ететін, ішкі нарық шеңберінде кеңейтілген ұдайы
өндіріс потенциалын қалыптастыратын сала-лардың дамымағандығы жағдайды одан
әрі шиеленістіреді. Соңында, Қазақотанның тағдыры - Шығыстан, Батыстан және
ТМД елдерінің бір қатарынан бір жақты күдіктілігі. Мысалы, 2001 жылы импорт
құрамының 20%-і машина, көлік және құрал-жабдықтардан тұрды. Бұл процент
ішінде республикаға өте қажетті және әр сәтте өндірістің тоқтауы қаупін
төндіретін 140 жұмыс құралдарының тізімі келтірілген26,21.
Сонымен, экспорт пен импорттың құрамы сауда күдіктілігінің жоғары
деңгейіне әкеп соғады, бұның себебі, индустрияны анықтайтын негізгі өңдеуші
өнеркәсіптердің КСРО кезінде қалыптасуы бойыша, Қазақстанда емес - ТМД
мемлекеттерінде орналасуы.
Сауда осалдылығымен қатар, Қазақстан үшін қаржы-экономикалық
байланыстар да қауіпсіздік үшін қатер болуы мүмкін және оның салдары
көпжақты болып келеді.
Капиталдың және еңбектің төмен деңгейдегі өнімділігі ең кемінде жай
ұдайы өндірісті де қамтамасыз ете алмағандығы және технологиялық,
өнеркәсіптік потенциалдың деградациялық құрамы негізгі өңдеуші бөліктердің
алдына аман қалу мәселесін қойып отыр. Шаруашылық жабдықтарының барлығы
қазіргі кездегі талаптарға сәйкес емес, ал көбісі тез уақытта жаңа ресурсты
үнемдейтін жабдықтарға ауыстыруды талап етеді. Бірақ республиканың
осалсыздығын қамтамасыз ету тек қана халық шаруашылығының салаларында
негізгі қорларды жаңартумен ғана шектелм£йді. Ұлттық нарық шеңберінде
капиталды шынайы қорландыру процесі өте қиындатылған және оның күрделі де
жаңа ыңғайын табуды талап етеді. Индустрияның жаңа кезеңі өнімнің капиталды
көп қажет ететіндігімен байланысты.
Егер бұл инвестициялық шектеуді жойсақ ең тәуір дегенде біз өндіріс
барысын бұрынғы көлемінде және бұрынғы техникалық базада қайталаймыз, ол
болса капиталистік өндіріе тәсілінің алдындағы деңгейге тән. Сондықтан,
қорландырудың көлемін көбейту үшін сырттан көмек қажет.
Шетел инвестицияларының артықшылықтарымен қатар, олардың кемшіліктерін
де айта кетуіміз керек. Жаңадан салынып жатқан зауыттар көбіне өндіру
циклін дайын өнім шығаруға дейін толық қамтымайды. Сонымен қатар,
стандарттық құралдарды, моторларды, қажет бөлшектерді жеткізу оларды екінші
дәрежедегі шетел фирмаларының көмекші кәсіпорындары қатарына кіргізеді. Бұл
объективтік құбылыс және халықаралық бірлесу формуласы осыны талап етеді.
Шетел капиталы өнеркәсіптік, агроөнеркәсіптік өндірісті қолдай отырып,
донор ел үшін қажет өнімді өндіру арқылы (біз ұлттық нарықтан тауарлардың
өңдеуі жасанды түрде қысқартылған өнімдерді импорттауға мәжбүрміз)
республиканы тәуекелділікке әкеліп соқтыруы мүмкін.
Бұндай жағдай Қазақстанның бірқатар шетел нарықтарына шығуды шектейді,
сол себепті елдің белгілі бір нарықты бағдар тұтуы күрделі мәселеге
айналуда. Жұмысшы күшінің шектен тыс көптігін және капиталдың тапшылығын
шіркеу етіп, шетел инвесторлары Қазақстанда жұмысшы күшін көп қажет ететін
өндірісті қалыптастырумен ғана шектелмей, қоршаған ортаға кері әсер ететін
кейбір өндірістерді енгізуге әрекет етуі мүмкін. Бірқатар жағдайда
республикаға артта қалған технологиялар ағымдауы ықтимал немесе шетелден
орнықты жағдайға сәйкес емес технологиялары келетін болады. Мысалы,
голландиялық картопты жинауға арналған технологиясын қолдану тәжірибесі
немесе қызылшаны өндеу технологиясы, т.б.
Жоғарыда айтылғандармен байланысты, өндірістің өсуін және жаңа жұмысшы
орындардың, бюджетке түсімдердің көбеюін, ҒТП енгізуін қамтамасыз ететін
өндіріс инвестицияларының көлемінің дамуына ғана назар аудармай, сонымен
қатар, экономикалық тиімді мамандану моделінің қалыптасуына да ықпал
етуіміз қажет.
Бұл процеске, жаңа индустриялық елдер дамуы тәжірибесі бойынша
мемлекеттік реттеусіз болмайтындығы айқын көрінеді. Бұл жерде шетел
инвесторлары ең алдымен қаражаттарын жоғары тиімділігі бар салаларға
салады, ал төмендеу табысты салалар, қалыптасып келе жатқан жергілікті
меншік, капиталға және мемлекетке ауыртпашылығын артады 20,23.
Осы жағдайлардың алдын алу үшін, ең бастысы, республика халық
шаруашылығының негізгі салалар қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек. Ресми
көмек көрсете отырып, дамыған елдер үкіметінің іс-әрекеті дамушы елдер
мүддесін қанағаттандыруды емес, өздерінің саяси және экономикалық
мақсаттарын іске асыруды көздейтіндігін ұмытпауымыз керек. Бұл туралы АҚШ-
тың мемлекеттік хатшысы Джордж Шульц мынадай ой білдірді: шетелге көмек ету
программасы болашақта Америка елінің шеттегі мүдделерін қорғауға қызмет
етеді, бұндай қатерлі іске бел байлау болашақта туындайтын пробле-малардың
аз шығынмен шешілуіне және алдын алуға мүмкіндік ашады.
Дамушы елдің экономикасында сыртқы қарыздар үлкен үлес алады.
Шетел капиталын орналастырудың нақты концепциясының болмауы, яғни табыс
қарқынының өсуінің жеткіліксіздігі және қарызды төлеу есебінен өсіп
жатқан сомаларды өтеу қажеттілігі қайтадан қарыз алуға мәжбүр етеді. Бұл
жағдай төлем қабілеттілігінің дағдарысына және қаржы қиындықтарының ұзаққа
созылуына әкеліп соқтырады. Несие беруші банктер қарыз елдер экономикасына
араласа отырып, экономикаға "шипалы" құралдарды ұсынады. Осылайша, есебін
тауып, ол елді тәуекелділікке әкеледі, басқаша айтқанда, ұлттық
экономикалардың дамуын ол ел территориясынан тыс елдегі орталықтар
реттейтін болады. Басқару функциясының қарапайым түрде әдейі ауыстыру
оқиғасы айқын көрінеді. Осы орайда, Д. Соростың Венгрия банктеріне қатысты
1999 жылы үлесті 25%-ке азайту ұсынысын қабыл алмауын еске түсірсек
жеткілікті деп ойлаймыз, бұндай әрекет Венгрия елінде болып жатқан
жекешелендіру процесін қиындатты. Демек, халықаралық қарыз
капитал нарығының резиденті түрінде шетел кредиттерін қолдану жөніндегі
несие берушінің "ойларын", "кеңестерін" елемеуге мүмкіндіктің болмауы
Қазақстан үшін теріс нәтижеге әкеліп соқтырмайтын және ұлттық мүдделердің
құрбан болмауын қамтамасыз ететін қабылдау стратегиясын ұйымдастыруды
қажет етеді. Бұл жағдайда донор елі саясатының негізгі бағыттарына шектеулі
түрде әсер етуге іс-әрекет қолданылады. Мынадай жағдайды ескеру қажет:
қарыз алушы, қарыз берушінің бұйрығы бойынша алған несие сомасын
тауарлардың тек қана белгілі бір түрлеріне және белгілі бір нарықта ғана
қолдану құқығына ие болады. Тәжірибе көрсеткендей, бұндай құралдар бірінші
қатардағы қажеттілікке бағытталуы мүмкін. Осылайша тауарлар бағасы әлемдік
нарықтан жоғары және талдау мүмкіндігі кемітілген болуы мүмкін. Шетел
мемлекеттерінің көмегі саяси жағдайда қысым білдіруі ықгималдығында ойдан
шығармауға тиіс.
Аталған фактор қауіпсіздіктің сыртқы және ішкі факторларының өзара
шарттылығының айқын дәлелі.
Республикадағы қалыптасқан экономиканың дамуы, мемлекеттік бюджеттің
тапшылығы, халықтың өмір сүру деңгейі, т.б. жағдайлар қолдағы күшті тиімсіз
көп бағыттарға назар аудара отырып, ұлттық өндірушілердің мүдделерін шетке
ығыстыруға болмайтындығын көрсетеді. Сонымен, шетелдік қаржы көмегі тек өз
бетімен экономикалық дамуды толық түрде қамтамасыз етпейтіндігі айқын
көрінеді 10,18.
Экономикалық қауіпсіздікке жұмысшы күшінің миграциясы және аса дарынды
ғалымдардың шет мемлекеттерге кетуі қауіп төндіреді. Бұндай жағдайда жоғары
мамандандырылған жұмысшы күшінің және ғалымдардың шетке кетуі өнеркәсіп
өндірісінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін. Ұлт азаматтарының әлеуметтік
құрылымының өзгеруі, не олардың ауылды жерлерден және кіші қалалардан жұмыс
іздеу мақсатымен көшіп кетуі себеп. Экономикалық қауіпсіздік мәселесін
шиеленістіруде, сонымен қатар тәуекелділік мүмкіндіктері тек қана импорт,
экспорт және қаржы сферасында ғана емес, тағы да бір өте маңызды техникалық
тәуекелділікті де туындатуға негіз болады. Бұның маңызына нақты және
материалдық формадағы импорт жатады. Бұл жерде технология, патент,
лицензия, ноу-хау және экспортер, мамандар, кеңесшілер, оқытушылар туралы
айтып отырмыз. Тәуекелділіктің бұл түрі қазіргі уақытта даму дәрежесіне
жетті. Қорыта айтқанда, тікелей инвестиция қабылдаушы елге бірқатар
салалардың қысқартылу қаупі төнеді. Өндірістің салалық құрылымы шетел
мемлекеттерінің өкілдеріне жағымды түрде қалыптасады да, жоғары маманданған
және жұмысшы күшінің болмауы шығынға және кемістікке ұшыратады.
Қазақстан тәуелді ел ретінде тікелей және жанама экономикалық
шығындарға душар болуы мүмкін. Тәуелділіктің бұл формасының негізін мыналар
құрайды: біріншіден, бағасы жоғары техника мен дамыған импорттық
машиналарды қолдана білетін мамандандырылған жұмысшы күшінің болмауы
қиындықтар туғызады; екіншіден, сол техника, технологиялардың қажетті жұмыс
істеулеріне жарамды режимді қалыптастыру үшін шетелден маман қажеттілігі.
Алжир елінің тәжірибесін еске алсақ, техникалық мамандардың 70%-і шетел
өкілдерінен тұрады. Олар кәсіпорынның стратегия таңдауында жетекші рөл
атқарған. Осымен ғана шектелмей, мемлекеттік деңгейдегі экономикалық
сұрақтардың бірқатарын кадрлар емес, шетел мамандары шешкен. Бұл техникалық
персонал мен әлеуметтік, рухани және басқа да құрылымдардың өзара
қайшылықтарын күшейтеді. Бүгінгі таңда экономикалық қауіпсіздік қатеріне
мыналар жатады: дәрігерлер, мұғалімдер, оқытушылар жалақысы деңгейінің күрт
төмендеуі, бұл "ақыл-ойдың ағылып кетуімен" мемлекет қауіпсіздігін
әлсіретеді.
Экономикалық қылмыстардың қазіргідей өсу жағдайында реформалардың
ойдағыдай және табысты жүзеге асырылуына мүмкіндік болмайды. Сондықтан,
өкімет функцияларын атқару бөлімі берілген күшті меншікті мақсаттарда
қолдануы экономикалық қауіпсіздіктің бірден-бір қатері болып табылады.
Басқарушылар қолда бар күшін, өзіндік мүдделерін және беделін сақтау үшін
қолданылады, бұл жеке азамат үшін және жалпы қоғамға қауіп-қатер келтіреді
21,62.
Адамдарды себепсіз жұмыстан босату, әр түрлі даудамай туындату,
парақорлық және басқа да үкімет мүлкін иеленіп, же-делдетілген кредиттерді,
квота, лицензияларды іске асыру мақсатында қолдану, елдің ресурстарын шетке
алып шығу, т.б., мемлекет қуатын әлсіздендіретін бағыттардың тізімі.
Төмендегідей жағдайлар көп таралған құбылысқа айналды:
• жекешелендіруге арналған объектілердің багасын әдейі төмендетіп
жіберу;
• құрамдарды мақсаттылыққа қолдану;
• жеңілдетілген несиелерді үлестіру;
•шетел юшенттерімен ұлттық экономикага тиімсіз келісімдерге отыру;
• коммерциялық құрылымдарға өз өкілеттігімен салық салу, т.б.
Қазіргі таңда, аталған жағымсыз құбылыстар жанама зиян әкелуі мүмкін,
дәлірек айтқанда, жағдайдың нашарлауы, әділеттілікке сенбеушіліктің
туындауы, т.б14,141.
Бұлардың барлығы экономикалық қылмыспен жедел түрде күресу мәселесін
талап етеді. Бұл құбылысты жою үшін кешенді және өзара тығыз байланысты
шаралар жүйесін құру қажет.
Біздіңше, азаматтарды жұмысқа алуда оңтайлы саясат жүргізуді
жемқорлықтың дамуына бірден-бір шектеу ретінде қолдану керек, бұл мәселені
қысқа мерзімде қолға алмау белгілі бір күштердің бірігуіне әкеледі, яғни
мұның ақыры күш қолданылуына әкеліп соқтыруы мүмкін. Өкіметтік саясаттың
барлық деңгейін принципті, жоғары мамандандырылған, прогрессивті көзқарасқа
бейімделген кадрлар құрамымен қамтамасыз ету қажет. Бұл мемлекеттік
стратегия саясатының негізгі бағыттарының тізіміне кіруі тиіс.
Қылмыс, әкімшілік және сот істерін жүргізу заңдарының экономикалық
қылмысқа қатынасты бөлігін толықтыру қажет және де экономикалық қылмыстарды
тергеу жөніндегі іс-әрекеттерді топтау қажет.
КСРО-ның тарауы нәтижесінде Қазақстан тәуелсіз және егеменді ел болды.
Бірақ бұл республика тәуелділіктің барлық формаларынан құтылғандығы емес,
өйткені экономикалық және әлеуметтік құрылым әлі де тәуелділікке негіз
болуда және оның сақталуына мүмкіндік туғызып отыр, яғни тәуелділікке
жағдайлар жасалуда.
Ұзақ мерзімдік бағыт ең болмаса экспорт құрылымын экономикалық
құрылымға жақындатуы керек. Экспорт құрылы-мында қайта қалпына келтіруші
ресурстар, отын-энергетикалық және агроөнеркәсіптік өндіріс, машиналар,
құрал-жабдықтар, тұрмыс техникасы және тағы басқалар лайықты орын алуы
қажет.
Қазақстан қазіргі кезде әлемдік нарықта осы тауарларымен көрінуі
керек. Республикадағы жағдайға баға бере отырып, мемлекеттің сыртқы
экономикасының қызметі қауіптің бірі болып табылатындығын ескеруіміз керек.
Осы қызметті уақтылы рет-темеу салдарынан республика шетел және таяу
шетелдеріндегі импорт, экспорттық операцияларда шығындарға ұшырап отыр.
Капиталды және орны қайта толмайтын ресурстарды Қазақстаннан шетке
алып шығу экономикада оннан бір долларды жоғалтуда себепші болады. Келісім-
шартының өзгешелігімен бір қатардағы демпингтік контрактік баға қолдану
экспортерлердің жеткіліксіздігінің нәтижесі болып табылады, сөйтіп ұлттық
мүдделер бір реттік қана табысқа жетеді.
Басқа сөзбен айтқанда, сыртқы экономикалық қызметтен түскен табыстар
бюджеттің жартысын құрайды, бюджетті толтыруды қамтамасыз етпейді және оның
тапшылығына душар етеді. Экспортты іске асыру режимі байланыстар
жағрапиясын мүлдем өзгертті; сол сияқты оның сандық параметрлерін
арттырғанымен, республиканың әлемдік шаруашылықтағы шетелдерге қатысты
приоритеттеріне ерекше назар аударылмады.
Даму моделін қалыптастыру үшін жаңа индустриалдық елдердің тәжірибесі
үлгі аларлық және ең алдымен "Азиялық жолбарыстар", олар тарихи қысқа
мерзімде (25-30 жыл) өндірістің импорт орнын басу түрін қалыптастырудан,
экспорттың базалық сапаларын құруға дейінгі жолды кешкен және ғылымды көп
қажет ететін салаға табысты түрде көшкен 16,28.
Бұл кезеңде шаруашылық жүйенің көпжақтылық жағдайында, ұдайы өндіріс
процесін басқару үшін мемлекеттің араласуы маңызды және бірақ ұдайы өндіру
циклдерін ұлттық мүдделерге бағындыру керек, сол сияқты көпжақтылық
жүйелердің біркелкі өндіру процесі бірлігіне ие, экономиканы әлеуметтік
құрылымға келтіру қажет.
Алынған несиелерді реттеу механизмі, мерзімді сақтау жауапкершілігінің
құқықтық регламентациясы және инвестициялардың экономикалық тиімді болуы
арқылы республиканың қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек.
Бұл қызмет сферасы экспорттық түсімдерді көбейту мақсатында
протекционистік кедергілерді төмендету саясатынан тұрады: республиканың
экономикалық-әлеуметтік дамуына зиянды валюталық түсімдер қарызын өтеуді
реттеу келісіміне қол жеткізу; қарыз төлемдерді жою; мерзімін ұзарту
барысында проценттер деңгейінің көтерілуіне шек қою.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін негізгі құрамдас бөліктер
ретінде қаржылық тұрақтылыққа, республика валютасын күшейтуге қол жеткізу
төмендегілерден тұрады: ақша массасын қатаң бақылау барысында инфляцияға
қарсы ақша-кредиттік саясатты күшейту; қайтарылмайтын көмек ретінде
берілетін кредиттерден бас тарту; сол үшін валюталық ынталандыруды да кең
түрде қолдану; коммерциялық банктердің кредиттік қызметке және ол қызметтің
өнеркәсіптік, ауылшаруашылық өнімдерін өндіруге бағытталу жауапкершілігінің
артуы.
Басқа мемлекеттер, ең алдымен ТМД елдері арасындағы төлемдер және
өзара міндеттемелер жайлы келісімге келу экономикалық қауіпсіздіктің және
қаржылық тұрақтылықтың бірден-бір факторы болып табылады.
2.2 Әлемдік шаруашылық байланыстарда дамуы жағдайындағы экономикалық
қауіпсіздік
Экономикалық ілгері басу және халықаралық еңбек бөлінісіне белсенді
түрде қатысу шешуші дәрежеде ұлттық шаруашылықтардың ашықтығына тәуелді
болады.
Ашықтықтың артуы немесе басқа сөзбен айтқанда, әлемдік шаруашылық
қатынастарына қатысу дәрежесі - бұл өндіргіш күштердің дамуы барысында
өндірісті ортақтастырылу деңгейінің көтерілуінің заңдылық нәтижесі.
Халықаралық еңбек бөлінісі тұрғысынан алғанда шаруашылықтың мынадай
екі қарама-қарсы типтерін бөліп көрсетуге болады: толық тұйық (автаркиялық)
және толық ашық. Тұйық экономика дегеніміз - бұл дамуы тек қана ішкі
тенденциялармен белгіленетін және әлемдік шаруашылықтан орын алып отырған
тенденцияларға тәуелсіз, басқа шаруашылықтармен байланысы өте аз мөлшердегі
экономика. Толық ашық экономика дегеніміз - даму бағыты әлемдік шаруашылық
тенденцияларымен анықталатын, сыртқы шаруашылықтармен байланыстары
күшейетін экономика. Әрбір елдің даму деңгейі биіктеген сайын, оның басқа
елдер экономикаларымен байланыстары абсолюттік және салыстырмалы түрде
кеңейеді.
Белгілі бір елдің басқа елдермен экономикалық байланыстары болғандығы
экономиканы ашық деп жариялауға жеткілікті емес. Қазіргі кезеңце жекелеген
елдердің экономикалары бүтіндей тұйық бола алмайды, өйткені ол ел басқа
елдермен әлемдік шаруашылықтан тыс, қандай да бір байланыссыз дами алмайды.
Елдің экономикалық саясатында автаркиялы тенденциялар басым болған жағдайда
да, сыртқы байланыстар белгілі бір рөл атқарады 16,145.
Кейбір елдер экономикасының ашықтық дәрежесі жоғарылау, ал кейбір
елдер экономикасы төмендеу болады.
Экономиканың ашықтығы табиғи ресурстармен қамтамасыздандырылғандығына
және халық санына, дәлірек айтқанда, оның өндіргіш күшінің даму деңгейімен
анықталатын төлем қабілеті бар сүранысқа тәуелді болады.
Егер де өндіргіш күштер тең дәрежеде дамыған болса, онда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І-ТАРАУ. Экономикалық қауіпсіздіктің теориялық-методикалық негіздері
4
1.1 Экономикалық қауіпсіздіктегі кедендік органдардың орны мен ролі
кедендік бақылау органдары қызметтінің құқықтық негіздері
5
1.2 Кеден тарифтері және ұлттық өнеркәсіпті қорғау 7
1.3 Экономикалық қауіпсіздік – мемлекеттің сыртқы экономикалық
саясатының негізі 10
ІІ-ТАРАУ. Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздік деңгейі
12
2.1 Қазақстан Рсепубликасындағы экономикалық қауіпсіздік мәселелері
12
2.2 Әлемдік шаруашылық байланыстарда дамуы жағдайындағы экономикалық
қауіпсіздік 19
ІІІ-ТАРАУ. Қазақстан Республикасының кеден қызметіндегі экономикалық
қауіпсіздігінің негізгі алғышартатары 26
3.1 Кедендік құқықты жетілдіру шаралары 26
3.2 Кеден органдары және оның қызметінің ұйымдық-құқықтық негіздерін
жетілдіру. 32
Қорытынды 35
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 37
Кіріспе
Қазақстан Республикасының халықаралық қатынастар жүйесінде толық
жарамды субъект ретінде қызмет жасауы, жаңа экономикалық кеңістік
шеңберінде өзінің ұлттық мүдделерін айқын анықтауын талап етеді. Қазақстан
Республикасының мүдделері, ең алдымен мынандай саяси және экономикалық
факторлармен байланысты: соғыс объектілерінің және ядролық қару-жарақтың
бар болуы, космостық база, ішкі саяси жағдайдың белгілі мөлшерде тұрақсыз
болу қаупі, халық санының арту қарқынының биіктігі, аймақтың әлеуметтік-
экономикалық артта қалуы, КСРО-ның тарауы салдарынан пайда болған
республикалардың әлемдік аренадағы қызметін реттейтін халықаралық құқық
механизмдерінің болмауы, республиканың "нативизацияға" бейімделуі.
Бұндай жағдайда Республиканың алдына шетелдермен және таяу шетелдермен
қарым-қатынастардың ұтымды жағын табу және күштердің қазіргі кездегі
балансына байланысты Азия мен Орта Шығыс кеңістігіндегі Қазақстанның
ғаламдық рөлін белгілеу мәселесі қойылады. Ұлттық мүдделер мен басымдық
таңдауды мемлекеттің саяси, әлеуметтік және қорғану салаларындағы
қызметінен іздеу керек. Қазіргі кезде көрініс алып отырған Қазақстанның
Ұлттық позицияларының белгілену тенденциясы, болашақта бұрынғы КСРО
шеңберіндегі мемлекеттер арасындағы күш балансына әсер етуі мүмкін.
Қазақстанға әсер етуші күштер мыналармен анықталады: Ресей
мемлекетінің қарым-қатынасы (Шығысқа әуестенуі); Қытайдың мақсаттары
(өзінің экономикалық және саяси әсерін күшейтуде); Иран, Түркия, және тағы
басқа мемлекеттердің өзіндік мүдделері. Осыған байланысты Қазақстанның
мүддесіне ең бастысы мыналар жатады: Қазақстанның егемендігін және таңдаған
даму моделін құрметтеу, шекара қауіпсіздігі, экономикада, мәдениетте өзара
тиімді ынтымақтастық. Сонымен, республиканың мүдделері сыртқы факторлармен
тығыз байланысты және ол ішкі саясаттың макро- және микро деңгейдегі
бағыттарына әсер етеді.
Халықаралық экономикалық қатынастар халықаралық құқықтық қағидаларға
және халықаралық кеден құқығына негізделеді. Атап айтар болсақ, ұлттық
тәуелсіздікті және егемендікті құрметтеу, ішкі іске араласпау, күш
көрсетпеу, толық тең құқылық, ұлттық мүдделер мен әр халықтың өз тағдырын
өзі шешу, құрметтеу, өзара пайда құқығын шектемеу, т. б.
Қазақстанның егемендігі экономикалық егемендік, өзіндік ұлттық
экономикасының нысаны мен жолын таңдауға бағытталған бостандық.
Экономикалық қауіпсіздіктің бағыты төмендегі шаралармен байланысты:
- экономикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету және дүниежүзілік
экономикалық жүйеден Қазақстан экономикасының оқшаулануына жол бермеу;
- еліміздің экономикасының ресурстық, энергетикалық негізін сақтау
және нығайту;
- геосаяси ортаның әсерінен пайда болатын жағымсыз факторлардың
мемлекет экономикасына зиян келтіруінің деңгейін азайту;
- отандық және халықаралық қаржы институттарымен өзара пайдалы
ынтымақгастықты қамтамасыз ету, ішкі және сыртқы несие ресурстары мен
инвестициялық мүмкіндікдіктерді отандық экономиканың қалпына келтіру мен
дамытуға жұмсау;
- мемлекеттік бюджеттің табыс көзін нығайту;
- сыртқы қарыздарды республикалық бюджет заңында көрсетілген шектен
асырмай, Қазақстан аймағында әлеуметтік-экономикалық дамуының дисбалансын
болдырмау;
- бәсекелестікті қолдай отырып, монополияны шектеп экономикалық өсуді
қамтамасыз етіп, экономикада отандық тауар өндірушілердің үлесін арттыру.
Ұлттық кауіпсіздікке, мемлекеттің тәуелсіздігіне қауіп төндіретін
халықаралық келісім-шарттарды бекітуге жол берілмеуі керек.
І-ТАРАУ. Экономикалық қауіпсіздіктің теориялық-методикалық негіздері
1.1 Экономикалық қауіпсіздіктегі кедендік органдардың орны мен ролі
Дүниежүзілік шаруашылық халықаралық еңбек бөлінісі және халықаралық
байланыстар арқылы тек пайда табуды көздеген алыпсатарлардан тұрмайды.
Саяси және экономикалық қайшылықтағы мемлекеттер бар, олардың көздеген
ұлттық мүдделері бар, сол мүдделерді қорғап, жүзеге асыратын үкіметтері
бар.
Ұлттық мүддені қорғаудың сенімді құралдарының бірі
— мемлекеттік протекционизм. Протекционизм дегеніміз — мемлекеттің
ұлттық экономиканы қолдап, дамыту мақсатындағы экономикалық саясаты
6,26.
XX ғасырдың басында еркін сауда қағидасы көптеген Еуропалық елдердін
қолдауы арқасында протекционизмнің алғашқы көріністерімен қатар өмір
сүрді. Протекционизм нашар дамыған елдердің экономикалық саясатында тез
көктеп, жедел жетіле бастады. Мұның себебі, бұл елдердің өз экономикасы
үшін немесе экономикадағы белгілі бір салалары үшін ерекше қолайлы
жағдайларды жасауға ұмтылыстарынан туған еді.
Қазіргі уақытта көптеген мемлекеттердің протекционистік саясатының
бағыттары көп түрлі, көздеген мақсаттары бүркемелі.
Мемлекеттік протекционизмнің жалпыға белгілі және жиі кездесетін
түрлерін атап өтейік:
— өсуі енді ғана басталған ұлттық өнеркәсіпті қолдау;
— нақты тауарды өндірудегі елдің салыстырмалы артықшылығын баянды
ету;
— өндірістің қалыптасып келе жатқан жаңа салаларын қорғау;
— өндірістің құлдырауын болдырмау;
— жаңа жұмыс орындарын ашу және оларды қорғау;
— егемен экономиканың дамуын қамтамасыз ету;
— әскери-саяси тәуелсіздікті орнықтыру;
— ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз ету;
— төлем балансының тепе-теңдігін реттеу, т. с. с. Протекционистік
саясатты қолдану қажеттігін көрсету үшін мынадай екі тезисті дәлелдеу
керек:
1) Халық шаруашылығы немесе нақты өнеркәсіп саласының дамуын жүзеге
асыру үшін протекционистік саясаттың зиянынан пайдасы көп.
2) Көздеген мақсатқа жетудің ең тиімді құралы — протекционизм. Әрбір
тезисті дәлелдеу үшін үқсас немесе альтернативтік әдістерді мүқият талдау
қажету
Жоғарыда жазылғанның бәріне қатысты, шектеулерді жою пайдасына
айтылатын негізгі бір аргумент бар, ол — елдің, халықтың әл-ауқаты сыртқы
экономикалық байланыстарды шектеу арқылы емес, еркін сауда жағдайында
едәуір өседі 8,32.
Мемлекет үшін экономикалық қауіпсіздік пен ұлттық мүдделерді қорғаудан
биік, әрі маңызды мақсат жоқ,
Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігінің ең маңызды мәселелерін атап
көрсетуге бола ма? Елдің экономикалық өсуін не тежейді, немесе тежеуі
мүмкін?
Қазақстанның егемен ел ретіндегі бес жылдық тәжірибесі оның
экономикалық қауіпсіздігіне қатерлі мына мәселелерді күн тәртібіне қояды.
1. ИНФЛЯЦИЯ. Инфляция халықтың жинақтаған ақшасын жеп
қояды. Инвестицияларға кедергі келтіріп кәсіпкерлікті ынталандырмайды,
экономикалық бағыт-бағдарды бұрмалайды. Инфляцияны қажеттен тыс ақша шығару
күшейтеді. Сондықтан, ақша эмиссиясын (шығаруды) қолдаушылар экономикалық
өсудің объективті қарсыластары.
2. ЖОҒАРЫ ПРОЦЕНТТІК СТАВКАЛАР. Бұл нақты өндіріс орындарының
қарыз-несие қаражаттарының бағасы. Жоғары ставкалар жағдайында ең тиімді
деген өндірістің өзі үшін ақша қол жетпейтін арманға айналады, мұның өзі
экономика деңгейінің төмендеуін, оның дағдарысын жалғастыра береді.
3. БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫ (ДЕФИЦИТІ). Турасын айтсақ, бюджет тапшылығы
инфляцияның да, жоғары проценттік ставканың да заңды әкесі. Үкіметтің
несиеге деген сұранысы қосымша ақша басып шығаруға да, проценттік
ставкаларды жоғарылатуға да мәжбүр етеді.
Бюджет тапшылығы экономикадан жеке меншік секторды ығыстырады, сөйтіп
оның құлдырауын одан әрі жалғастырады. Бюджет тапшылығын мойындайтын және
қолдайтын үкімет қандай бір дәлелдері болмасын экономикалық өсуге қарсы
үкімет.
4. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ. Мемлекеттік қарыз дегеніміз — өткен
жылдардағы бюджет тапшылығының жиынтығы. Жыл өткен сайын оны өтеуге қажет
қаржының көлемі ұлғая береді. Нәтижесінде мемлекеттік бюджеттің басым
бөлігі әлеуметтік сфераны, ғылымды, мәдениетті, денсаулық сақтауды, білім
беруді, тіпті қорғаныс пен ұлттық қауіпсіздікті қаржыландыруға емес,
қарыздар мен несиелер үшін проценттер төлеуге кетеді. Шетелге қарыздың
проценттері елден біржола кете барады. Бұл процесс жалғаса берсе мемлекет
проценттер емес, бастапқы қарыздардың өзін төлей алмайтын жағдайға душар
болады,
Дәл осы кезде қарыз дағдарысы (кризисі) басталады да елдің
экономикалық дамуын көп жылдарға шегіндіріп тастайды.
5. МЕМЛЕКЕТТІК ШЫҒЫНДАР. Бюджет тапшылығының ұлғайып, одан әрі
өсуінің басты себебі орасан зор бюджет шығындары. Бұл шығындар ұлттық
экономиканы тұрақты түрде құлдыратады. Мемлекеттік шығындарды кемітуге
бұдан әрі болмайды деп қарсыласу мүдделі топтардың оны қайта бөлу
механизмдерін сақтап қалуға тырысуынан пайда болады да, экономикалық
өсуді қамтамасыз ету емес, оның өсуі жолдарын қарастырудың өзі шешуі қиын
мәселеге айналады.
6. САЛЫҚТАР. Салық ауыртпалығы ұлғайған сайын жеке меншік бизнес
(іскерлік) одан жасырынуға тырысады, немесе тіпті елден кетуге ұмтылады.
Ел экономикасы көтере алмайтын салық ауыртпалығынан капитал ашық түрде де,
жасырын түрде де шетелге қашуын көбейтеді. Мұның өзі елдегі
экономикалық белсенділік деңгейін төмендетіп жібереді.
7. ЖАНАМА САЛЫҚТАР. Әр түрлі салықтарды қолданудың нәтижелері де
әр қилы, Ең жарамсыз нәтижелер жанама салықты дұрыс қолданбаудан
шыгады. Біз, ең әділетсіз салық — жанама салық дер едік. Себебі, бұл
салықтар, ең алдымен халықтың кедей топтарының жанына батады. Жанама
салықтар тауар бағасына қосылады да елдегі жалпы баға деңгейін
көтереді. Баға деңгейінің көтерілуі халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуі
деген сөз емес пе?
Жанама салықтар ұлттық экономиканың тиімділігін де әлсіретеді, себебі
кәсіпкерлікті дамыту үшін өндіріс факторларының (жұмысшы күші, шикізат,
тауар т, б.) бағасы күрт өсіп кетеді.
8. СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРҒА ЖАНАМА САЛЫҚТАР. Бұлар
жанама салықтардың ең зияндысы, Жанама салықтардың бұл түрі
елдегі баға деңгейін көтеріп, халықтың сатып алу қабілетін төмендетеді,
сонымен қатар ұлттық экономиканың тиімділігіне нүқсан келтіріп,
мемлекетаралық ақпараттар айырбасына кедергі жасайды.)
Сауда дегеніміздің өзі не жаңа, не сапалы, не арзан, ең алдымен осылар
жөніндегі ақпарат қой. Күнделікті қажет сыртқы экономикалық ақпараттың
болмауы немесе оның шешім қабылдауға жеткіліксіздігі ел экономикасының
дамуына зиянды әсер етеді,
Экономикалық ақпарат — қазіргі дүниежүзілік шаруашылықтың дамуы үшін
стратегиялық маңызы бар қор 7,63.
Дүниежүзілік ақпараттар ағынын толық және тиімді пайдалана алған
елдердің экономикасы да жедел дамитыны даусыз. Жалпы, ел байлығының
дәрежесі, мемлекеттің шетелдік инвесторлар үшін тартымдылығы сол елдің
көлік, байланыс, ақпарат жүйелері көрсеткіштері арқылы анықталуы
кездейсоқтық емес.
Қазақстанның инвестициялық саясатын жүзеге асыру барысында басым
бағыттарды таңдап алу көп талдауды қажет ететінін есте үстаған жөн, себебі
халықаралық рыноктың механизмі әрдайым Қазақстан мүддесіне сай келеді деп
ойлау қателік болар еді. Шетелдік инвестицияларды келтіру үшін мемлекеттің
ғылыми дәлелді, өлшемді және мейлінше белсенді саясаты болғаны абзал.
1.2 Кеден тарифтері және ұлттық өнеркәсіпті қорғау
Кеден баждарының жинақталған тізімін (реестрін) кеден тарифтері деп
атайды. Дүниежүзілік сауда қарым-қатынастары өрістеген сайын кеден
тарифтерінің құрылымы да курделене түседі. Егер, ең алғашында импортталатын
тауарларға салықтың бір ғана ставкасы белгіленіп, тариф бір бағанға ғана
сыйған болса, кейінірек көп бағаналы тарифтер қолданыла бастады.
Бір бағаналы қарапайым тариф жағдайында тауардың қандай елде
өндірілгеніне қарамастан салықтың мөлшері барлық жерде бірдей болған.
Қазір барлық елдерде де көп бағаналы тарифтер қолданылады. Оларда
тауарлардың әрбір тобы үшін екі, одан да артық ставкалар көрсетілген.
Мұндай күрделі тарифте ең көп қолданылатыны автономдық салықтың ставкалары.
Бұл салық өзара келісім-шарты жоқ елдерден импортталатын тауарларға
салынады.
Кеден тарифтері тауарларды өндірістік белгілері бойынша бөледі, яғни
өндірісі ұқсас тауарлар бір топқа біріктіріледі.
Өнеркәсібі дамыған елдерде тауардың өңдеу дәрежесі неғұрлым жоғары
болса, кеден тарифтері де соғұрлым жоғарылайды.
Сыртқы сауданың өрістеуін реттейтін баж деңгейінің байқалып отырған
төмендеу тенденциясы баждық-тарифтік реттеудің мүмкіндіктерін кемітеді.
Қолданылып жүрген халықаралық құқықтық ережелер баждық-тарифтік ставкаларды
бір жақты өзгертуге тыйым салады. Оларды өзгерту үшін халықаралық деңгейде
кеңес шақырылып, онда ұлттық экономика жағдайы егжей-тегжейлі талқыланады.
Талдау нәтижесінде сауда тепе-теңдігі бұзылуының себептері анықталып, оны
сауықтыру шаралары белгіленеді.
Реттеудің құндық немесе бағалық әдістеріне тән жалпы кемшілік —
олардың ұлттық экономикаға әсерінің жанама (косвенный) сипатында болып
отыр. Бұл кемшіліктер импортты реттеудің альтернативтік әдістерін
қарастырып, орнықтыруға әкелді. Альтернативтік шаралардың мәні импорт
арқылы жеткізілетін тауарлардың сандық және құндық мөлшеріне тікелей әсер
ету. Мұның негізінде елге жеткізілетін тауарлардың мөлшерін қатаң бақылауға
алып, оларға сандық шектеулер қою шаралары жатыр12,24.
Сандық шектеулер ұлттық өндірушілерді шетелдік жеткізушілердің баға
бәсекесінен қауіптендірмей, өз тауарлары үшін рыноктың бір секторын
сақтауына мүмкіндік береді.
Макродеңгейде сандық шектеулер импорттың көлемін қатаң қадағалап,
валюта шығындарының мөлшерін болжауға мүмкіндік туғызады.
Импорттың көлемін сандық шектеуді квота (үлес) деп атайды. Импорттық
квоталар тұтыну деңгейін төмендетіп, тауар бағасының жоғарылауына ықпал
етеді. Импорттық квота мен кеден тарифінің айырмашылығын қарастырсақ,
біріншісі рыноктық механизмді әкімшілік реттеумен алмастырады, ал екіншісі
рыноктық механизмді тек қана түзетіп, дәлдеп отырады,
Жекелеген тауарлардың импортына қатысты сандық шектеулер жалпы
квоталар деп аталады. Олар бір жылдың ішінде импортталатын тауарлардың
нақты мөлшерін белгілейді, алайда экспорттаушы елдердің тауар позицияларын
талдап көрсетпейді,
Импорттық квоталардың мақсаты сыртқы бәсеке қаупін жою болса,
экспорттық квоталардың рөлі мүлдем басқаша.
Экспорттық квоталардың мақсаты: шикізатты жергілікті жерде өңдеуді
ынталандыру үшін оны шетке шығаруды қысқарту, дүниежүзілік рыноктағы
сұраныс деңгейінің төмендеуіне сәйкес экспортты азайту, ішкі рынокта нақты
тауар бағасының өсуіне экспорттың әсерін қадағалау, әскери-саяси
мақсаттарды қамтамасыз ету т. с. с.
Экспортты квоталау Қазақстанда да кеңінен қолданылады. Экспортына
квота белгіленетін тауарлардың жалпы көлемі 90-жылдары республикада едәуір
ұлғайды. Шикізат тауарларын квоталаудың мақсаты, оларды ішкі рынокта
қолданудың деңгейін төмендетпеу, арзан шикізатты пайдаланатын өнеркәсіп
салаларына көмектесу. Сандық шектеулердің басты кемшілігі экспорттаушылар
пайдасының тауарды жеткізу жеделдігіне тәуелділігінде болып отыр. Тауарды
ертерек жеткізгендер орта норма деңгейінен жоғары пайдаға ие болады.
Кешіккендер зиян шегеді. Ірі экспорттаушылармен салыстырғанда ұтысқа
шығады. Берілген квотаға "тезірек сыйып кету" үшін болатын қарбаластар
бағалардың едәуір шайқалуына әкеліп соғуы мүмкін21,31.
Квоталаудағы болжауы қиын ретсіздіктердің алдын алу мақсатында
мемлекет импортқа лицензиялар береді. Лицензия деп — шетелден тауар және
қызмет көрсетулер түрлерін келтіруге немесе шетелге тауар және қызмет
көрсетулер түрлерін шығаруға мемлекет орындары беретін рұқсатты айтамыз.
Реттеудің бұл формасы сандық шектеулерге (квоталарға) қарағанда аса көп
байқалмайды, бірақ тиімділігі едәуір жоғары болуы мүмкін.
Лицензиялар жалпы, жеке және автоматты болып үш түрге бөлінеді.
Жалпы лицензия қандай тұлғаға болса да тауарды ешбір шектеусіз
келтіруге немесе көрсетілген елден ұзақ уақыт бойы жеткізуге берілетін
руқсат.
Жеке лицензия, әдетте нақты фирмаға әкелуге рүқсат етілген тауардың
көлемі, жеткізілетін уақыты және аты көрсетіліп беріледі.
Автоматты лицензия берілген фирмалардың қандай және қанша тауар
жеткізетіндігін, оның көлемін, сапасын мемлекет тұрақты түрде белгілеп,
бақылап отырады.
Лицензиялардың тиімділігін анықтайтын әдістерге ашық конкурс, басым
артықшылық беру және шығынды әдістер (затратный метод) жатады 11,145.
Аталған әдістердің ішіндегі ең тиімдісі лицензияларды ашық конкурс
арқылы бөлу әдісі. Бұл әдіске сәйкес тауар жеткізу құқығы ол үшін барынша
жоғары сома төлеуге мүмкіндігі бар фирмаға беріледі.
Дегенмен, соңғы жылдарда ашық конкурс өте сирек қолданылады. Қазіргі
кездегі кең тараған әдіс — басым артықшылықтар беру әдісі. Бұл жағдайда
лицензиялар мемлекет тарапынан ерекше жеңілдіктер алған фирмаларға
беріледі. Мұндай фирмалардың қатарына тауардың нақты түрін көп уақыттан
бері импорттайтын, соған маманданған фирмалар жатады.
Шығынды әдіске сәйкес лицензиялар өндірістік қуаттары мол, жұмысшы
күші жеткілікті фирмаларға беріледі. Бұл тиімділігі төмен әдіс.
Сыртқы сауда қарым-қатынастарына мемлекеттік монополия, оның экспорт
пен импортты реттеу саясатының құрамдас бөлігі. Мемлекеттік монополия,
әдетте импорт пен экспорттың ара салмағын бақылауды жүзеге асыра отырып,
төлем балансының тепе-теңдігін жіті қадағалайды. Сыртқы саудаға мемлекеттік
монополия дамыған, дамушы елдерге, жалпы халықаралық экономикалық қарым-
қатынастардың субъектілерінің барлығына тән.
Сыртқы сауда қарым-қатынастарын мемлекеттік реттеу негізінен импорттық
операцияларды қамтиды. Экспортталатын тауарлар, әдетте шектеулі. Олардың
қатарына сыртқы сауда қарым-қатынастарында мемлекет үшін ерекше рөлі бар
тауарлар немесе әскери техникалар жатады 24,52.
Өнеркәсібі дамыған елдердің импорты мемлекет монополиясындағы санаулы
тауарлар тізімімен шектеледі. Мысалы, Жапонияда — күріш, бидай, арпа, сүт
өнімдері, спирт, темекі, тұз; Швеция мен Финляндияда — алкоголь
ішімдіктері; Австрияда — темекі, спирт, тұз, Еуропалық Одаққа мүше бірқатар
елдерде мемлекеттік монополия мұнайға, тыңайтқыштарға, алкоголь
ішімдіктеріне сақталған22,142.
Сыртқы сауда қарым-қатынастарын мемлекеттік реттеу тек сыртқы сауда
операцияларын бақылаумен шектелмейді. Мемлекет көбінесе сыртқы экономикалық
байланыстарға қызмет көрсетуді де өзінің қарауына алады. Мысалы, импортты
міндетті түрде қамсыздандыру үшін ұлттық компаниялар мемлекеттік
фирмалардың қызметіне жүгінеді.
Сыртқы сауда қарым-қатынастарына мемлекеттік монополия, жалпы
монополизм сияқты, экономиканы реттеудің ең тиімді жолы емес, Мемлекеттік
монополия аясында коррупция (ұйымдасқан жемқорлық) патернализм (жалған
қамқорсу) көктеп шығады.
1.3 Экономикалық қауіпсіздік – мемлекеттің сыртқы экономикалық
саясатының негізі
Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясаты стратегия мен
тактикалық тәсілдер арқылы сауда саясатын іске асыруда әлемдік кеңістікте
интеграциялану жағдайына бейімделуге мәжбүр болды. Дегенмен, экономиканың
өтпелі кезеңі тұрақтандырылған экономика сатысына көшу кезеңінде өзі
соңында ескі "мұра" қалдырып отыр:
- Республика экспортының құрылысында өзгерістер туындаған жоқ ол
бұрынғыдай шикізат шығару, яғни экспорттың жалпы көлемінің 80%-тен астамы
шикізат, жартылай бұйымдар және азық-түлік өнімдерінен тұрады17,25;
- Республиканың бірнеше жыл көлемінде төлемдік дағдарыс жағдайында
болуы экспорттық өндірістерден тұрақты пайда алу мақсатымен, оның сыртқы
нарыққа бейімделуіне қол жеткізді. Сонымен, екінші қатарға қосылған
экономиканың ішкі сұранысы оны қанагаттандырудың қалдық принципін
қамтамасыз етті. Көптеген өндірістерде шикізаттың болмауы себебінен ырғақты
жұмыс жүргізілмеді;
- шикізат шығаруға бағытталған мемлекет болғандықтан, республика
экономикасы әлемдік нарықтағы бағалардың өзгеруіне тәуелді және оның
салдары ретінде валюталық шығындарға ұшырау, экспорттық өнімнің жалпы
көлемінің азаюына алып келеді;
- ғылымды және капиталды көп қажет ететін өнімдермен қамтамасыз
ететін елдерге, ұлттық экономиканың тәуелділігі, алдыңғы қатарға жатпайтын
машиналардың, жабдықтардың импортталуына әкеліп соғады. Бұл өндіріс
көлемін көбейтуге ықпал етеді, бірақ өндірістің жиедегідей дәрежеге
келуін қамтамасыз етпейді. Сонымен қатар, валюталық құралдардың үлкен
бөлігі ағымдағы қажеттіліктерге жұмсалады, бұл қор жинауға және өндіріс
ауқымын көбейтуге қажетті жағдай жасамайды;
- қайта орнына келмейтін шикізаттардан дайын өнім жасаудың
болмағандығы, ал кейбір жағдайда оның алғашқы өңдеуден өтпеуі қосымша
құнның өсуіне кері әсер етеді.
1994-1995 жылдары Қазақстан Републикасы тарифтік шектеулерді өзгерту
және оларды жою жөніндегі қарқынды шаралар қолданды. Ең алдымен Қазақстан
импорт-экспорттық лицензияларды жойды; 1995 жылы қабылданған қаулыға сәйкес
тауарларды экспорттау және импорттау жөніндегі лицензияларға деген талаптар
алып тасталынды. Көп мемлекеттердегідей қару-жарақ, құнды металдар, жабайы
жануарлар т.б. он шақты тауарлар ерекшелік топтарға енді 25,12.
Лицензияланатын тауарлар категориясы ТМД және басқа да елдердің
лицеңзияланатын тауарларына сәйкес болуы тиіс.
1995 жылы Қазақстан экспорттық инфрақұрылымға қатысты экспорттық квота
және шектеу 1996 жылға қарағанда экспорттық тарифтер 5,3%-тен 4,1% -ке
дейін жойылды; мұндай тариф салығы салынатын тауарлардың көлемі 733-тен 259-
ға дейін төмендеді. Кедендік кеңес елдері арасында экспорттық тарифтердің
барлығы 1996 жылдың орта шенінде жойылған еді 25,14.
Қазақстан Республикасының Кедендік кеңеске бірігуі орта мөлшерде
тарифтердің 3,0%-тен 7,5%-ке дейін өзгеруімен шартталған, тарифтің мұндай
өсуі сыртқы сауданың дамуына бөгет болды. Осылардың барлығы Қазақстан
Республикасының Әлемдік Сауда Ұйымына мүше ретінде кіруіне кері әсер етеді.
Қазақстан Әлемдік Сауда Ұйымының мүшесі болса, сыртқы сауда жағдайы
жақсарады және шетел инвесторларын тарту артықшылығына ие болады. Қазақстан
Республикасы экспорты үшін өте жағымды статусқа ие болу кепілдемесін
Әлемдік Сауда Ұйымына мүше болған соң алады. Қазіргі кезде бұл ұйымға 133
елдің мүдделері бірлестірілген және бұған Қазақстанның мүшелігі кез келген
тауар құндылығына өте қолайлы режим жасалуын қамтамасыз етеді 25,15.
ІІ-ТАРАУ. Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздік деңгейі
2.1 Қазақстан Рсепубликасындағы экономикалық қауіпсіздік мәселелері
Қазақстан Республикасының болашақпен байланысты проблемаларына кең
ауқымда қарағанда, олар мына факторларға байланысты болады:
• коммуникация құралдарымен жоғары деңгейде қамтамасыз етілгеніне
қарамастан, ашық теңізге шығу жолдарының болмағандығы белгілі мөлшерде
Қазақстанның дамуын шектейді. Қазақстан көп мемлекеттермен шекаралас болып
келеді, соған сәйкес шекаралас мемлекеттердің тұрақтылығы қайта
ұйымдастыру үлгісі жобасының дамуын қамтамасыз етпеді;
• жобалық мүдделерде Қазақстан Батыс үшін Ресеймен са-лыстырғанда
екінші дәрежеге лайық;
• ТМД елдерінің ішінде ешқайсысы, солармен қатар Ресей Федерациясы да
авуар ретінде көрініс ала алмайды, яғни ондай авуарға қол жеткізу мемлекет
үшін әлемде биік деңгейдегі бәсекелестікті туындатуына мүмкіндік берген
болар еді. Бірақ ТМД елдерінің, соның ішінде Қазақстан Республикасының
ондай мүмкіншілігі жоқ.
• Республиканың мүмкіндігі бейбітшілікті күшейтумен сипатталады.
Қазақстан ТМД шеңберінде де және шетелге қатысты саясатында да
көптеген ынтымақтастық шараларының қолдаушысы болып табылады. Сондықтан
Қазақстан Республикасы соғыс қаупін білдіруден аулақ.
• шетел эксперттерінің бағалауы бойынша Республика ғаламдық
маңыздылығы жағынан ұзақ және қысқа мерзімдік болашақта халықаралық
бәсекеге қауіп төндіру мүмкіндігіне ие емес, мұның себебі қолда бар
өндірістердің өзін қалпына келтіруге қаражаты жоқ, яғни Қазақстан
перифериялық мемлекет күйінде қала бермек.
• дамыған орта класы болмағандықтан, Қазақстанның әлемдік
даму үлгісіне бет қоюға мүмкіндігі жоқ.
Бұндай жағдайда біздің көзқарасымыз бойынша, мемлекет саясаты
экономикалық дамуға бағыт алуы қажет. Экономикалық факторларды дұрыс
бағаламау - саясат және соғыс сферасында қауіптің шиеленісуіне әкеліп соғуы
ықтимал. Бұндай қауіп ішкі және сыртқы сипат түрінде туындайтындығына 150
көзіміз жетеді. Дамыған экономика, елдің өмір сүру деңгейінің төмендігі,
мамандар біліктілігінің төмендігі және ең бастысы олардың макро, микро
деңгейдегі экономикалық және саяси билікті қолдана отырып жемқорлыққа
жақындығы - Қазақстанның қауіпсіздігін құрайтын факторлар болып табылады.
Сондықтан экономикалық дамудағы ішкі қайшылықгарға ерекше ықылас аудару
керек.
Сол сияқты, қауіпсіздік әр түрлі формаларда көрініс алуы мүмкін,
соғыс, саяси факторлардан бастап әлеуметтік, қаржы, сауда ақпарат
факторларына дейін; бұлардың әрқайсысы өз бетінше іске асырылып отырады.
Бұндай автономды режимнің болуы, біздің ойымыз бойынша, экономикалық
тәуелділіктің негізі сауда, қаржы, техника сияқты факторларын, сонымен
қатар, азық-түлік дағдарысы, экология, қылмыскерліктің өсуімен байланысты
экономикалық қауіптерді қарастыру қажеттілігі туындайды.
Сауда тәуелділігі екі вектордың нәтижесі болып табылады: бір жағынан
сауданың өнеркәсібі дамыған елдерге тәуелділігі, ал екінші жағынан -
әлемдік нарықтағы циклдық өзгерістерге тәуелділігі. Дамушы елдердің
тәжірибесі бойынша, шетел капиталы қатаң мемлекеттік реттеу жағдайында да
сыртқы сауданы өзіне жағымды бағытта жүргізудің жолдарын табады.
Жүзеге асыру құралдары ретінде несиелік саясат және банктік бақылау
қолданылуы мүмкін. Тәуелділік модельдері әр түрлі болуы мүмкін:
• инвестицияланған тауарларға арналған негізгі фондтар (қорлар) тек
солардың фирмалары арқылы алынады;
• өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының және басқа да салалардың құрылымын
реттеу, яғни саясаттың негізгі инвестор елдерінің ұлттық мүдделерінен және
олардың нарық көлемінен тұрады.
Бұндай экономикалық саясаттың арам ниетке істелген әрекет екендігіне
талас болуы сөзсіз. Шетел мемлекеттерінің сыртқы экономикалық шараларының
өзіндік ішкі мақсаттары болғанымен, бірақ оған қол жеткізген тиімділік
біркелкі емес14,39.
Мысалы, Қазақстан үшін белгілі бір келісім тек қана бір стратегиялық
мақсатқа қызмет етуі мүмкін. Мысалы, сауда балансын жақсарту және шетел
валютасының ағымын көбейту, ал экономикалық дамыған ел бірнеше мақсаттарын
іске асырады.
Әлемдік шаруашылық тәжірибесі көрсеткендей, көптеген акциялардың әдейі
қолданылатындығы айқын көрінеді. Дәлірек айтқанда, экспорт пен импортты
көбейту немесе азайту (эмбарго, импорт тарифтері, квоталар, несиелерді
қысқарту және тағы басқа) арқылы экономикасы дамыған ел нашар дамыған елге
өздерінің мақсатына сәйкес іс-әрекет жасауына мәжбүр етеді.
Сонымен қатар, серіктес елдегі дағдарыс немесе құлдырау нашар дамыған
елдің экономикасына кері әсер етеді. Бұндай сауда тәуелділігінің себептері
сыртқы сауда үлесінің басым болуы және оның құрылымының деформациялануы.
Нарықтарға преференциалдық жол ашықтығы қарама-қарсы елде бақылау
жүргізуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, серіктес ел жағдайының белгілі
мөлшерде нашарлауы және оған экономикасы дамыған ел өзінің мүдделерін
мәжбүр ету және зорлап міндеттеу преференциалдық жол ашықтығының нәтижесі
болуы мүмкін.
Қазақстан ішкі затты экспорттаушы мемлекеттерге жататындығы бәрімізге
мәлім. Шикізатты қазып шығаруға мамандану ең тәуелді қызметтердің бірі.
Бұндай экспортқа арқа сүйеген мемлекет әлемдік нарықтағы циклдылықтан
әрдайым аса ірі валюталық шығынға түседі. Әлемдік нарықта шикізат
материалдарына сұраныс азаюда, бұл жағдай мынадай мәселелермен байланысты:
өндіріске материалдарды үнемдейтін технологияларды енгізу және оларды
дамыту, жаңа жасанды материалдарды жасап шығару. Бір мезгілде шикізат
бағасы төмендеп, ал импортталып отырған тауарлардың бағасының өсу құбылысы
байқалады. Бұндай айырбас шынайы ұлттық табыс мөлшерін азайтады, капитал
қорлануына кедергі болады.
Сонымен, дамушы елдердің бұл экспорттық салаларға арқа сүйеуге
мүмкіндігі жоқ; өнеркәсіпте өзгерістер жүргізе алмайды; ауыл шаруашылығын
дамытып, өндіруші өнеркәсіп және инфрақұрылымның деңгейін көтеруге база
жоқ. Қазақстанда машина жасау, құралжабдық жасау және басқа да өндіріс
құралдарымен қамтамасыз ететін, ішкі нарық шеңберінде кеңейтілген ұдайы
өндіріс потенциалын қалыптастыратын сала-лардың дамымағандығы жағдайды одан
әрі шиеленістіреді. Соңында, Қазақотанның тағдыры - Шығыстан, Батыстан және
ТМД елдерінің бір қатарынан бір жақты күдіктілігі. Мысалы, 2001 жылы импорт
құрамының 20%-і машина, көлік және құрал-жабдықтардан тұрды. Бұл процент
ішінде республикаға өте қажетті және әр сәтте өндірістің тоқтауы қаупін
төндіретін 140 жұмыс құралдарының тізімі келтірілген26,21.
Сонымен, экспорт пен импорттың құрамы сауда күдіктілігінің жоғары
деңгейіне әкеп соғады, бұның себебі, индустрияны анықтайтын негізгі өңдеуші
өнеркәсіптердің КСРО кезінде қалыптасуы бойыша, Қазақстанда емес - ТМД
мемлекеттерінде орналасуы.
Сауда осалдылығымен қатар, Қазақстан үшін қаржы-экономикалық
байланыстар да қауіпсіздік үшін қатер болуы мүмкін және оның салдары
көпжақты болып келеді.
Капиталдың және еңбектің төмен деңгейдегі өнімділігі ең кемінде жай
ұдайы өндірісті де қамтамасыз ете алмағандығы және технологиялық,
өнеркәсіптік потенциалдың деградациялық құрамы негізгі өңдеуші бөліктердің
алдына аман қалу мәселесін қойып отыр. Шаруашылық жабдықтарының барлығы
қазіргі кездегі талаптарға сәйкес емес, ал көбісі тез уақытта жаңа ресурсты
үнемдейтін жабдықтарға ауыстыруды талап етеді. Бірақ республиканың
осалсыздығын қамтамасыз ету тек қана халық шаруашылығының салаларында
негізгі қорларды жаңартумен ғана шектелм£йді. Ұлттық нарық шеңберінде
капиталды шынайы қорландыру процесі өте қиындатылған және оның күрделі де
жаңа ыңғайын табуды талап етеді. Индустрияның жаңа кезеңі өнімнің капиталды
көп қажет ететіндігімен байланысты.
Егер бұл инвестициялық шектеуді жойсақ ең тәуір дегенде біз өндіріс
барысын бұрынғы көлемінде және бұрынғы техникалық базада қайталаймыз, ол
болса капиталистік өндіріе тәсілінің алдындағы деңгейге тән. Сондықтан,
қорландырудың көлемін көбейту үшін сырттан көмек қажет.
Шетел инвестицияларының артықшылықтарымен қатар, олардың кемшіліктерін
де айта кетуіміз керек. Жаңадан салынып жатқан зауыттар көбіне өндіру
циклін дайын өнім шығаруға дейін толық қамтымайды. Сонымен қатар,
стандарттық құралдарды, моторларды, қажет бөлшектерді жеткізу оларды екінші
дәрежедегі шетел фирмаларының көмекші кәсіпорындары қатарына кіргізеді. Бұл
объективтік құбылыс және халықаралық бірлесу формуласы осыны талап етеді.
Шетел капиталы өнеркәсіптік, агроөнеркәсіптік өндірісті қолдай отырып,
донор ел үшін қажет өнімді өндіру арқылы (біз ұлттық нарықтан тауарлардың
өңдеуі жасанды түрде қысқартылған өнімдерді импорттауға мәжбүрміз)
республиканы тәуекелділікке әкеліп соқтыруы мүмкін.
Бұндай жағдай Қазақстанның бірқатар шетел нарықтарына шығуды шектейді,
сол себепті елдің белгілі бір нарықты бағдар тұтуы күрделі мәселеге
айналуда. Жұмысшы күшінің шектен тыс көптігін және капиталдың тапшылығын
шіркеу етіп, шетел инвесторлары Қазақстанда жұмысшы күшін көп қажет ететін
өндірісті қалыптастырумен ғана шектелмей, қоршаған ортаға кері әсер ететін
кейбір өндірістерді енгізуге әрекет етуі мүмкін. Бірқатар жағдайда
республикаға артта қалған технологиялар ағымдауы ықтимал немесе шетелден
орнықты жағдайға сәйкес емес технологиялары келетін болады. Мысалы,
голландиялық картопты жинауға арналған технологиясын қолдану тәжірибесі
немесе қызылшаны өндеу технологиясы, т.б.
Жоғарыда айтылғандармен байланысты, өндірістің өсуін және жаңа жұмысшы
орындардың, бюджетке түсімдердің көбеюін, ҒТП енгізуін қамтамасыз ететін
өндіріс инвестицияларының көлемінің дамуына ғана назар аудармай, сонымен
қатар, экономикалық тиімді мамандану моделінің қалыптасуына да ықпал
етуіміз қажет.
Бұл процеске, жаңа индустриялық елдер дамуы тәжірибесі бойынша
мемлекеттік реттеусіз болмайтындығы айқын көрінеді. Бұл жерде шетел
инвесторлары ең алдымен қаражаттарын жоғары тиімділігі бар салаларға
салады, ал төмендеу табысты салалар, қалыптасып келе жатқан жергілікті
меншік, капиталға және мемлекетке ауыртпашылығын артады 20,23.
Осы жағдайлардың алдын алу үшін, ең бастысы, республика халық
шаруашылығының негізгі салалар қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек. Ресми
көмек көрсете отырып, дамыған елдер үкіметінің іс-әрекеті дамушы елдер
мүддесін қанағаттандыруды емес, өздерінің саяси және экономикалық
мақсаттарын іске асыруды көздейтіндігін ұмытпауымыз керек. Бұл туралы АҚШ-
тың мемлекеттік хатшысы Джордж Шульц мынадай ой білдірді: шетелге көмек ету
программасы болашақта Америка елінің шеттегі мүдделерін қорғауға қызмет
етеді, бұндай қатерлі іске бел байлау болашақта туындайтын пробле-малардың
аз шығынмен шешілуіне және алдын алуға мүмкіндік ашады.
Дамушы елдің экономикасында сыртқы қарыздар үлкен үлес алады.
Шетел капиталын орналастырудың нақты концепциясының болмауы, яғни табыс
қарқынының өсуінің жеткіліксіздігі және қарызды төлеу есебінен өсіп
жатқан сомаларды өтеу қажеттілігі қайтадан қарыз алуға мәжбүр етеді. Бұл
жағдай төлем қабілеттілігінің дағдарысына және қаржы қиындықтарының ұзаққа
созылуына әкеліп соқтырады. Несие беруші банктер қарыз елдер экономикасына
араласа отырып, экономикаға "шипалы" құралдарды ұсынады. Осылайша, есебін
тауып, ол елді тәуекелділікке әкеледі, басқаша айтқанда, ұлттық
экономикалардың дамуын ол ел территориясынан тыс елдегі орталықтар
реттейтін болады. Басқару функциясының қарапайым түрде әдейі ауыстыру
оқиғасы айқын көрінеді. Осы орайда, Д. Соростың Венгрия банктеріне қатысты
1999 жылы үлесті 25%-ке азайту ұсынысын қабыл алмауын еске түсірсек
жеткілікті деп ойлаймыз, бұндай әрекет Венгрия елінде болып жатқан
жекешелендіру процесін қиындатты. Демек, халықаралық қарыз
капитал нарығының резиденті түрінде шетел кредиттерін қолдану жөніндегі
несие берушінің "ойларын", "кеңестерін" елемеуге мүмкіндіктің болмауы
Қазақстан үшін теріс нәтижеге әкеліп соқтырмайтын және ұлттық мүдделердің
құрбан болмауын қамтамасыз ететін қабылдау стратегиясын ұйымдастыруды
қажет етеді. Бұл жағдайда донор елі саясатының негізгі бағыттарына шектеулі
түрде әсер етуге іс-әрекет қолданылады. Мынадай жағдайды ескеру қажет:
қарыз алушы, қарыз берушінің бұйрығы бойынша алған несие сомасын
тауарлардың тек қана белгілі бір түрлеріне және белгілі бір нарықта ғана
қолдану құқығына ие болады. Тәжірибе көрсеткендей, бұндай құралдар бірінші
қатардағы қажеттілікке бағытталуы мүмкін. Осылайша тауарлар бағасы әлемдік
нарықтан жоғары және талдау мүмкіндігі кемітілген болуы мүмкін. Шетел
мемлекеттерінің көмегі саяси жағдайда қысым білдіруі ықгималдығында ойдан
шығармауға тиіс.
Аталған фактор қауіпсіздіктің сыртқы және ішкі факторларының өзара
шарттылығының айқын дәлелі.
Республикадағы қалыптасқан экономиканың дамуы, мемлекеттік бюджеттің
тапшылығы, халықтың өмір сүру деңгейі, т.б. жағдайлар қолдағы күшті тиімсіз
көп бағыттарға назар аудара отырып, ұлттық өндірушілердің мүдделерін шетке
ығыстыруға болмайтындығын көрсетеді. Сонымен, шетелдік қаржы көмегі тек өз
бетімен экономикалық дамуды толық түрде қамтамасыз етпейтіндігі айқын
көрінеді 10,18.
Экономикалық қауіпсіздікке жұмысшы күшінің миграциясы және аса дарынды
ғалымдардың шет мемлекеттерге кетуі қауіп төндіреді. Бұндай жағдайда жоғары
мамандандырылған жұмысшы күшінің және ғалымдардың шетке кетуі өнеркәсіп
өндірісінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін. Ұлт азаматтарының әлеуметтік
құрылымының өзгеруі, не олардың ауылды жерлерден және кіші қалалардан жұмыс
іздеу мақсатымен көшіп кетуі себеп. Экономикалық қауіпсіздік мәселесін
шиеленістіруде, сонымен қатар тәуекелділік мүмкіндіктері тек қана импорт,
экспорт және қаржы сферасында ғана емес, тағы да бір өте маңызды техникалық
тәуекелділікті де туындатуға негіз болады. Бұның маңызына нақты және
материалдық формадағы импорт жатады. Бұл жерде технология, патент,
лицензия, ноу-хау және экспортер, мамандар, кеңесшілер, оқытушылар туралы
айтып отырмыз. Тәуекелділіктің бұл түрі қазіргі уақытта даму дәрежесіне
жетті. Қорыта айтқанда, тікелей инвестиция қабылдаушы елге бірқатар
салалардың қысқартылу қаупі төнеді. Өндірістің салалық құрылымы шетел
мемлекеттерінің өкілдеріне жағымды түрде қалыптасады да, жоғары маманданған
және жұмысшы күшінің болмауы шығынға және кемістікке ұшыратады.
Қазақстан тәуелді ел ретінде тікелей және жанама экономикалық
шығындарға душар болуы мүмкін. Тәуелділіктің бұл формасының негізін мыналар
құрайды: біріншіден, бағасы жоғары техника мен дамыған импорттық
машиналарды қолдана білетін мамандандырылған жұмысшы күшінің болмауы
қиындықтар туғызады; екіншіден, сол техника, технологиялардың қажетті жұмыс
істеулеріне жарамды режимді қалыптастыру үшін шетелден маман қажеттілігі.
Алжир елінің тәжірибесін еске алсақ, техникалық мамандардың 70%-і шетел
өкілдерінен тұрады. Олар кәсіпорынның стратегия таңдауында жетекші рөл
атқарған. Осымен ғана шектелмей, мемлекеттік деңгейдегі экономикалық
сұрақтардың бірқатарын кадрлар емес, шетел мамандары шешкен. Бұл техникалық
персонал мен әлеуметтік, рухани және басқа да құрылымдардың өзара
қайшылықтарын күшейтеді. Бүгінгі таңда экономикалық қауіпсіздік қатеріне
мыналар жатады: дәрігерлер, мұғалімдер, оқытушылар жалақысы деңгейінің күрт
төмендеуі, бұл "ақыл-ойдың ағылып кетуімен" мемлекет қауіпсіздігін
әлсіретеді.
Экономикалық қылмыстардың қазіргідей өсу жағдайында реформалардың
ойдағыдай және табысты жүзеге асырылуына мүмкіндік болмайды. Сондықтан,
өкімет функцияларын атқару бөлімі берілген күшті меншікті мақсаттарда
қолдануы экономикалық қауіпсіздіктің бірден-бір қатері болып табылады.
Басқарушылар қолда бар күшін, өзіндік мүдделерін және беделін сақтау үшін
қолданылады, бұл жеке азамат үшін және жалпы қоғамға қауіп-қатер келтіреді
21,62.
Адамдарды себепсіз жұмыстан босату, әр түрлі даудамай туындату,
парақорлық және басқа да үкімет мүлкін иеленіп, же-делдетілген кредиттерді,
квота, лицензияларды іске асыру мақсатында қолдану, елдің ресурстарын шетке
алып шығу, т.б., мемлекет қуатын әлсіздендіретін бағыттардың тізімі.
Төмендегідей жағдайлар көп таралған құбылысқа айналды:
• жекешелендіруге арналған объектілердің багасын әдейі төмендетіп
жіберу;
• құрамдарды мақсаттылыққа қолдану;
• жеңілдетілген несиелерді үлестіру;
•шетел юшенттерімен ұлттық экономикага тиімсіз келісімдерге отыру;
• коммерциялық құрылымдарға өз өкілеттігімен салық салу, т.б.
Қазіргі таңда, аталған жағымсыз құбылыстар жанама зиян әкелуі мүмкін,
дәлірек айтқанда, жағдайдың нашарлауы, әділеттілікке сенбеушіліктің
туындауы, т.б14,141.
Бұлардың барлығы экономикалық қылмыспен жедел түрде күресу мәселесін
талап етеді. Бұл құбылысты жою үшін кешенді және өзара тығыз байланысты
шаралар жүйесін құру қажет.
Біздіңше, азаматтарды жұмысқа алуда оңтайлы саясат жүргізуді
жемқорлықтың дамуына бірден-бір шектеу ретінде қолдану керек, бұл мәселені
қысқа мерзімде қолға алмау белгілі бір күштердің бірігуіне әкеледі, яғни
мұның ақыры күш қолданылуына әкеліп соқтыруы мүмкін. Өкіметтік саясаттың
барлық деңгейін принципті, жоғары мамандандырылған, прогрессивті көзқарасқа
бейімделген кадрлар құрамымен қамтамасыз ету қажет. Бұл мемлекеттік
стратегия саясатының негізгі бағыттарының тізіміне кіруі тиіс.
Қылмыс, әкімшілік және сот істерін жүргізу заңдарының экономикалық
қылмысқа қатынасты бөлігін толықтыру қажет және де экономикалық қылмыстарды
тергеу жөніндегі іс-әрекеттерді топтау қажет.
КСРО-ның тарауы нәтижесінде Қазақстан тәуелсіз және егеменді ел болды.
Бірақ бұл республика тәуелділіктің барлық формаларынан құтылғандығы емес,
өйткені экономикалық және әлеуметтік құрылым әлі де тәуелділікке негіз
болуда және оның сақталуына мүмкіндік туғызып отыр, яғни тәуелділікке
жағдайлар жасалуда.
Ұзақ мерзімдік бағыт ең болмаса экспорт құрылымын экономикалық
құрылымға жақындатуы керек. Экспорт құрылы-мында қайта қалпына келтіруші
ресурстар, отын-энергетикалық және агроөнеркәсіптік өндіріс, машиналар,
құрал-жабдықтар, тұрмыс техникасы және тағы басқалар лайықты орын алуы
қажет.
Қазақстан қазіргі кезде әлемдік нарықта осы тауарларымен көрінуі
керек. Республикадағы жағдайға баға бере отырып, мемлекеттің сыртқы
экономикасының қызметі қауіптің бірі болып табылатындығын ескеруіміз керек.
Осы қызметті уақтылы рет-темеу салдарынан республика шетел және таяу
шетелдеріндегі импорт, экспорттық операцияларда шығындарға ұшырап отыр.
Капиталды және орны қайта толмайтын ресурстарды Қазақстаннан шетке
алып шығу экономикада оннан бір долларды жоғалтуда себепші болады. Келісім-
шартының өзгешелігімен бір қатардағы демпингтік контрактік баға қолдану
экспортерлердің жеткіліксіздігінің нәтижесі болып табылады, сөйтіп ұлттық
мүдделер бір реттік қана табысқа жетеді.
Басқа сөзбен айтқанда, сыртқы экономикалық қызметтен түскен табыстар
бюджеттің жартысын құрайды, бюджетті толтыруды қамтамасыз етпейді және оның
тапшылығына душар етеді. Экспортты іске асыру режимі байланыстар
жағрапиясын мүлдем өзгертті; сол сияқты оның сандық параметрлерін
арттырғанымен, республиканың әлемдік шаруашылықтағы шетелдерге қатысты
приоритеттеріне ерекше назар аударылмады.
Даму моделін қалыптастыру үшін жаңа индустриалдық елдердің тәжірибесі
үлгі аларлық және ең алдымен "Азиялық жолбарыстар", олар тарихи қысқа
мерзімде (25-30 жыл) өндірістің импорт орнын басу түрін қалыптастырудан,
экспорттың базалық сапаларын құруға дейінгі жолды кешкен және ғылымды көп
қажет ететін салаға табысты түрде көшкен 16,28.
Бұл кезеңде шаруашылық жүйенің көпжақтылық жағдайында, ұдайы өндіріс
процесін басқару үшін мемлекеттің араласуы маңызды және бірақ ұдайы өндіру
циклдерін ұлттық мүдделерге бағындыру керек, сол сияқты көпжақтылық
жүйелердің біркелкі өндіру процесі бірлігіне ие, экономиканы әлеуметтік
құрылымға келтіру қажет.
Алынған несиелерді реттеу механизмі, мерзімді сақтау жауапкершілігінің
құқықтық регламентациясы және инвестициялардың экономикалық тиімді болуы
арқылы республиканың қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек.
Бұл қызмет сферасы экспорттық түсімдерді көбейту мақсатында
протекционистік кедергілерді төмендету саясатынан тұрады: республиканың
экономикалық-әлеуметтік дамуына зиянды валюталық түсімдер қарызын өтеуді
реттеу келісіміне қол жеткізу; қарыз төлемдерді жою; мерзімін ұзарту
барысында проценттер деңгейінің көтерілуіне шек қою.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін негізгі құрамдас бөліктер
ретінде қаржылық тұрақтылыққа, республика валютасын күшейтуге қол жеткізу
төмендегілерден тұрады: ақша массасын қатаң бақылау барысында инфляцияға
қарсы ақша-кредиттік саясатты күшейту; қайтарылмайтын көмек ретінде
берілетін кредиттерден бас тарту; сол үшін валюталық ынталандыруды да кең
түрде қолдану; коммерциялық банктердің кредиттік қызметке және ол қызметтің
өнеркәсіптік, ауылшаруашылық өнімдерін өндіруге бағытталу жауапкершілігінің
артуы.
Басқа мемлекеттер, ең алдымен ТМД елдері арасындағы төлемдер және
өзара міндеттемелер жайлы келісімге келу экономикалық қауіпсіздіктің және
қаржылық тұрақтылықтың бірден-бір факторы болып табылады.
2.2 Әлемдік шаруашылық байланыстарда дамуы жағдайындағы экономикалық
қауіпсіздік
Экономикалық ілгері басу және халықаралық еңбек бөлінісіне белсенді
түрде қатысу шешуші дәрежеде ұлттық шаруашылықтардың ашықтығына тәуелді
болады.
Ашықтықтың артуы немесе басқа сөзбен айтқанда, әлемдік шаруашылық
қатынастарына қатысу дәрежесі - бұл өндіргіш күштердің дамуы барысында
өндірісті ортақтастырылу деңгейінің көтерілуінің заңдылық нәтижесі.
Халықаралық еңбек бөлінісі тұрғысынан алғанда шаруашылықтың мынадай
екі қарама-қарсы типтерін бөліп көрсетуге болады: толық тұйық (автаркиялық)
және толық ашық. Тұйық экономика дегеніміз - бұл дамуы тек қана ішкі
тенденциялармен белгіленетін және әлемдік шаруашылықтан орын алып отырған
тенденцияларға тәуелсіз, басқа шаруашылықтармен байланысы өте аз мөлшердегі
экономика. Толық ашық экономика дегеніміз - даму бағыты әлемдік шаруашылық
тенденцияларымен анықталатын, сыртқы шаруашылықтармен байланыстары
күшейетін экономика. Әрбір елдің даму деңгейі биіктеген сайын, оның басқа
елдер экономикаларымен байланыстары абсолюттік және салыстырмалы түрде
кеңейеді.
Белгілі бір елдің басқа елдермен экономикалық байланыстары болғандығы
экономиканы ашық деп жариялауға жеткілікті емес. Қазіргі кезеңце жекелеген
елдердің экономикалары бүтіндей тұйық бола алмайды, өйткені ол ел басқа
елдермен әлемдік шаруашылықтан тыс, қандай да бір байланыссыз дами алмайды.
Елдің экономикалық саясатында автаркиялы тенденциялар басым болған жағдайда
да, сыртқы байланыстар белгілі бір рөл атқарады 16,145.
Кейбір елдер экономикасының ашықтық дәрежесі жоғарылау, ал кейбір
елдер экономикасы төмендеу болады.
Экономиканың ашықтығы табиғи ресурстармен қамтамасыздандырылғандығына
және халық санына, дәлірек айтқанда, оның өндіргіш күшінің даму деңгейімен
анықталатын төлем қабілеті бар сүранысқа тәуелді болады.
Егер де өндіргіш күштер тең дәрежеде дамыған болса, онда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz