«Қасымханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», Әз Тәуке ханның «Жеті жарғысы». Үндістандағы «Ману заңы»

Кіріспе

Еліміз тәуелсіздігін жариялағаннан бері екі Конституция қабылданды. Алғаш рет 1993 жылы 28 қаңтарда қабылданған Конституция мемлекетіміздің әлеуметтік – экономикалық және саяси бағытын шынайы айқындамағандықтан, 1995 жылы 30 тамызда бүкіл халықтық референдумда қазіргі Ата Заңымыз қабылданып, мемлекетімізідің болашағына жол сілтейтін басты құжат деп халқымыз мойындаған еді. Елімізді демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде тану осы Конституциядан басталды деуге болады.
Ата Заңымыздың арқасында тәуелсіз Қазақ елін әлемге паш етті. Тоқсаныншы жылдардың ішінде болған қиындықтарды ел болып еңсерді. Соның бастысы – Қазақстан көп өтпей, әлемнің түрлі қауымдастықтары оң баға берген мемлекеттердің қатарына еніп үлгерді. Әрине, Ата Заңымыздың дүние есігін екінші мәрте ашқан тұсы, аталарымыз ғасырлар бойы сарыла күткен тәуелсіздікке қол жеткізгенімізбен, алдымызда нарық экономикасының түрлі қиындықтары күтіп тұрған болатын. Бұған қоса айтылған керітартпа болжамдар да жас мемлекетіміздің ертеңгі күнін үмітсіз етуге тырысты. Конституцияның арқасында мұндай бос сәуегейлік пен нарыққа қатысты қиындықтар біртіндеп артта қалды.
Бүгінгі тұрақтылығы мен тыныштығының қаймағы бұзылмаған елдердің қатарында тұрмыс кешуіміз де он жеті жылдық тарихы бар Ата Заңымыздың арқасы. Осы Заңның негізінде қос палаталы Парламентіміз құрылып, Жоғарғы сот реформаланды, әділдіктің нышаны іспетті өзге де оң өзгерістерге жол ашылды. Адамзаттың арғы тарихына көз жүгіртсек, әділдікті найзаның ұшымен, қылыштың жүзімен орнатқан бірде-бір адам кездеспейді екен. Есесіне, ел болып қабылдаған заң аясында орнаған әділдік тарихтан ойып тұрып орын алады. Осыған байланысты айтылған тамаша нақыл бар: «Әлем күйрегенімен, әділеттілік жасасын» деген. Өткен ғасырлардағы Әз Тәукенің «Жеті жарғысы», «Қасымханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» атты заң нормалары болғанын заңгерлер ғана емес, бүкіл халық біледі десек артықтық етпейді. Беріде Қаз дауысты Қазыбек би, Төле би, Әйтеке билердің халық арасындағы қара қылды қақ жарған әділдіктері – адам тағдырын шешіп, үкім шығаратын бүгінгі соттарға үлкен үлгі мен өнеге. «Туғанды биде иман жоқ, тура биде туған жоқ» деген аталы сөз де әділдіктің нышанын көрсетіп тұр.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Алматы Технологиялық Университеті

СОӨЖ
Тақырыбы: Қасымханның қасқа жолы,
Есім ханның ескі жолы,
Әз Тәуке ханның Жеті жарғысы.
Үндістандағы Ману заңы

Орындаған:Әбдікерімова А.
Тексерген: Аязбаева Б.

Алматы 2012
Қасымханның қасқа жолы,
Есім ханның ескі жолы,
Әз Тәуке ханның Жеті жарғысы
Еліміз тәуелсіздігін жариялағаннан бері екі Конституция қабылданды. Алғаш рет 1993 жылы 28 қаңтарда қабылданған Конституция мемлекетіміздің әлеуметтік - экономикалық және саяси бағытын шынайы айқындамағандықтан, 1995 жылы 30 тамызда бүкіл халықтық референдумда қазіргі Ата Заңымыз қабылданып, мемлекетімізідің болашағына жол сілтейтін басты құжат деп халқымыз мойындаған еді. Елімізді демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде тану осы Конституциядан басталды деуге болады.
Ата Заңымыздың арқасында тәуелсіз Қазақ елін әлемге паш етті. Тоқсаныншы жылдардың ішінде болған қиындықтарды ел болып еңсерді. Соның бастысы - Қазақстан көп өтпей, әлемнің түрлі қауымдастықтары оң баға берген мемлекеттердің қатарына еніп үлгерді. Әрине, Ата Заңымыздың дүние есігін екінші мәрте ашқан тұсы, аталарымыз ғасырлар бойы сарыла күткен тәуелсіздікке қол жеткізгенімізбен, алдымызда нарық экономикасының түрлі қиындықтары күтіп тұрған болатын. Бұған қоса айтылған керітартпа болжамдар да жас мемлекетіміздің ертеңгі күнін үмітсіз етуге тырысты. Конституцияның арқасында мұндай бос сәуегейлік пен нарыққа қатысты қиындықтар біртіндеп артта қалды.
Бүгінгі тұрақтылығы мен тыныштығының қаймағы бұзылмаған елдердің қатарында тұрмыс кешуіміз де он жеті жылдық тарихы бар Ата Заңымыздың арқасы. Осы Заңның негізінде қос палаталы Парламентіміз құрылып, Жоғарғы сот реформаланды, әділдіктің нышаны іспетті өзге де оң өзгерістерге жол ашылды. Адамзаттың арғы тарихына көз жүгіртсек, әділдікті найзаның ұшымен, қылыштың жүзімен орнатқан бірде-бір адам кездеспейді екен. Есесіне, ел болып қабылдаған заң аясында орнаған әділдік тарихтан ойып тұрып орын алады. Осыған байланысты айтылған тамаша нақыл бар: Әлем күйрегенімен, әділеттілік жасасын деген. Өткен ғасырлардағы Әз Тәукенің Жеті жарғысы, Қасымханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы атты заң нормалары болғанын заңгерлер ғана емес, бүкіл халық біледі десек артықтық етпейді. Беріде Қаз дауысты Қазыбек би, Төле би, Әйтеке билердің халық арасындағы қара қылды қақ жарған әділдіктері - адам тағдырын шешіп, үкім шығаратын бүгінгі соттарға үлкен үлгі мен өнеге. Туғанды биде иман жоқ, тура биде туған жоқ деген аталы сөз де әділдіктің нышанын көрсетіп тұр.
Сондықтан, Заң ең алдымен елде әділеттілікті орнату үшін қажет.
Жеті жарғы - Тәуке хан (1678 - 1718) тұсында қабылданған қазақ халқының дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдарының жинағы. 17-ғасырда қазақ хандығының ыдырау қаупінің тууына байланысты Тәуке хан елдің ауызбірлігін арттыратын шаралар қарастырып, хандық билікті нығайтуға күш салды. Қазақ қоғамының дамуы мықты билік пен бірлікті қамтамасыз ете алатын жаңа заңдар жүйесін қажет етті. Осы ретте Тәуке хан бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдары мен өзінен бұрынғы хандардың тұсында қабылданған "Қасым ханның қасқа жолы" мен "Есім ханның ескі жолын" одан әрі жетілдіру арқылы жаңа заң жүйесін жасауға тырысты. Үш жүздің игі жақсылары мен билерін жинап, оның ішінде атақты Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билер бар, Күлтөбенің басында "Тәуке ханның Жеті жарғысы" деген атауға ие болған заңдар жиынтығын қабылдады. Жеті жарғыға сүйенген қазақ билері ел ішіндегі дау-жанжалдар мен саяси маңызы бар мәселелерді тиімді шеше алды. Жаңа заң жүйесі қазақ халқының өмірлік мәселелерін барлық жағынан қамтыды, соның нәтижесінде Тәуке ханның билік еткен тұсы Қазақ хандығының барынша күшейіп, дәуірлеген кезі болды. Жеті жарғыдан кейін арнайы атаулы заң жүйесі жасалмағандықтан және Жеті жарғының өзі талап, тілекті қанағаттандырарлық деңгейде болғандықтан, оның көптеген жол-жобалары мен қағидалары 20-ғасырдың басына дейін қолданылып келді. (Мысалы, бұл қағидаларға Абай да үлкен мән бергені және кезінде өзі жасаған заң жобасында ескергені белгілі.) Жеті жарғы, қазақтың ұлттық шешендік өнеріне сай, негізінен, афоризмдерден, мақал-мәтелдерден, қанатты сөздерден құралған. Бұл жүйені мазмұндық-кезеңдік жағынан "Қасым ханның қасқа жолы" мен "Есім ханның ескі жолына" негізделген және Тәуке ханның өз дәуіріне, саясатына сай енгізілген өзгерістер деп үшке бөлуге болады. Жеті жарғының толық нұсқасы сақталмаған. Кейбір үзінділері К.Шүкірәлиевтің (1804), Я.Гавердовскийдің (1806), А.Левшиннің (1832) жазбаларында кезігеді. Олардан басқа Н.Гродеков, Л.А. Словохотов, А.П. Чулошников тәрізді орыс ғалымдарының зерттеулері мен айтқан ой-пікірлері шежіреші Ә.Қайнарбайұлынан алынған нұсқаға жақын келеді.
Аталған нұсқада Жеті жарғының аталуы Тәуке хан енгізген жеті өзгеріске байланысты деген тұжырым жасалынған. Бұл өзгерістерде төрелер мен қожаларға ерекше құқық беру арқылы билікті нығайту мақсаты көзделгені айқын байқалады.
Онда жер дауы, отбасы және неке заңы, қылмыс пен құн дауына, ұрлық-қарлық, тонаушылыққа және куәлік ету мен ант беру рәсімдеріне орай қалыптасып, тұжырымдалған қазақтың ұлттық әдеп-ғұрып заңдары көрініс тапқан. Жарғы сөзі қазақша әділдік, шешім деген ұғымды білдірген. Түпкі мәні жарудан, нәрсенің салмағын бір жағына аудармай, дәл де әділ айырудан шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билерді халық: Қара қылды қақ жарған деп мадақтайды. Ол заманда бас кетсе де әділ сөйлеген.
Бізге белгілі, Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы және Тәуке ханның жеті жарғысы осы хан кеңсінің шешімі арқылы жарыққа шығып, елге таралған. Жәңгір ханның ұлы Тәуке Қасым ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі жолын өз дәуіріне сай етіп, сондағы ережелеродің жеті түріне күрделі өзгеріс енгізгендіктен, ол өзгерістер Тәуке ханның Жеті жарғысы (Жеті жарлығы) аталып кеткен делінеді.
* Бірінші жарлығы: Халықтың ханы, сұлтаны, пірі-әзіреті қастан өлтірілсе, олардың әрқайсысы үшін жеті кісінің құны мөлшерінде құн төленсін.
* Екінші жарлығы: Төрелер мен қожалардың жай қатардағы біреуі өлтірілсе, олардың әрқайсысына (ақсүйектің, пірдің тұқымы деп) екі кісінің құны төленуі тиіс.
* Үшінші жарлығы: Сырттан келген адам үйге кірерде мініп келген атын босағаға байлағандықтан біреуді теуіп өлтірсе бүтін құн, үйдің жапсарына байлаған ат теуіп өлтірсе жарты құн, ал үйдің артына байлаған ат теуіп өлтірсе тек ат-тон айып тартады.
* Төртінші жарлығы: Ата-анасын туған баласы ренжітіп, қарсы келіп қол жұмсаса, онда ол баланы ата-анасы өлтіремін десе де ерікті, сұраусыз болады.
* Бесінші жарлығы: Кәмелетке жеткен баласы туған ата-анасына тіл тигізіп сөккені үшін (қол тигізбесе) - қара сиырға немесе қара есекке теріс мінгізіп, мойнына құрым іліп, бүкіл ауылды айналдыру керек.
* Алтыншы жарлығы: Құда түсіп, құйрық-бауыр жескеннен соң - ақ баталы жесір басқаға кетсе, оған берілген қалың мал жесір иесіне түгел қайтарылып, оның үстіне қалыңсыз қыз немесе бір қыздың қалың малы төленсін'.
* Жетінші жарлығы: Ұрыдан айыр түйеге - нар, атқа - аруана, тайлаққа - атан, тайға - ат, қойға - тана төлетеді. Оның үстіне үш тоғыз айып төлейді.
Қасымханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Тәуке ханның Жеті жарғысы деп аталған қазақ халқының заңдарының жалғасы Ата Заңымыз, ғасырлар бойы қалыптасқан адамзаттың жалпы құндылықтарын негізге алды.
Әділдік іздеп келген адамға әділ шешімін айтып, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін тауып, ердің құнын, нардың пұлын екі ақ ауыз сөзбен тара - зылаған би, шешендер елдің небір содыры мен тентегін тоқтатып, шекіскенді бітістіріп, араздасқанды татуластырған.
Демек, кең байтақ жерімізді ежелден мекендеген халқымыз әділдік пен адалдықты әрқашан ту етіп, әділ де сындарлы заңы бар өркениетті ел болуға ұмтылған. Енді тәуелсіздігін алып, азат атанып, көк туын тік ұс - таған Қазақ елінің өз Консти - туциясы, яғни Ата Заңы бар, құқықтық мемлекет. Өркениетті қоғам құруды алдына мақсат еткен елдің Ата Заңы, заңды қорғайтын әділ соты, заңды құрмет - тейтін адал азаматы бар.
Енді міне, дулығалы дала перзенттері сан ғасырлар бойы көксеген азаттық туы желбіреп, бабаларымыздың сарқыла күткен асыл арманы іске асып, тәуелсіз мемлекет атандық. Өркениетті қоғам, құқықтық мемлекет құруды басты мақсат елдің мызғымас заңы, заңды қорғайтың әділ соты, заңды құрметтейтін азаматы болуы шарт. Бүгінде мұның бәрі бізде бар деп айтуға толық негіз бар.
Тәуелсіз қазақ мемлекетінің Ата заңының қабылданғанына биыл он жеті жыл толып отыр. Осы жылдардың ішінде өз тәуелсіздігін орнықтырып қана қоймай, одан әрі нығайтып, әлем таныған мемлекетке айналған Қазақстанның жүзеге асырған экономикалық, әлеуметтік, саяси қайта құрулары мен қол жеткізген жетістіктері түгелдей Конституциямызбен тығыз байланысты екендігі күмәнсіз. Құқықтық-демократиялық зайырлы қоғам құру бағдарын ұстанған Қазақстан екі палаталы кәсіби Парламентін, биліктін жеке тармағы түріндегі әділетті сот жүйесін қалыптастырды. Өткен жиырма жылдын ішінде көптеген жаңа заңдар қабылданып, халық игілігіне қызмет етуде. Сол заңдардың қайнар көзі, бастауы Конституция болғандығы ақиқат, шындық.
Қазіргі қолданыстағы Ата Заңымыз азаматтардың өз мүмкіндіктерін жүзеге асыруларына сапалық және құқықтық негіз жасап, қоғамды одан әрі демократияландыруға кең жол ашты. Бүгінгі Қазақстанның құқықтық дамуының негізгі бағыттары экономикалық бостандық, идеологиялық және сан алуандық, баршаның заң алдындағы теңдігі түрінде көрініп отыр. Құқықтық демократиялық қоғамда осылай болуға тиісті де.
Елімізде бүгінде құқықтық демократиялық қоғам орнығып келеді. Адам құқықтарымен бостандықтарын қорғау бағытында көптеген жұмыстар атқарылуда. Мұның бәрі де Ата Заңымызға негізделген заңдар мен заңдық актілер арқылы жүзеге асырылуда. Ата Заң аясында болашақта елімізде құқықтық демократиялық қоғамды қалыптастыруда әлі де көптеген жұмыстардың атқарыла беретіні сөзсіз.
Бүгінде егемендігін алып, тәуел - сіз - дігінің тұғырын беріктендіру бағы - тындағы Отанымызда тұратын әр азамат өзінің конституциялық құқығын білуге міндетті. Бүгінгі заман соны талап етеді. Яғни, құқығыңды білмесең, сан соғып, қор боласың.
Қазақстан Республикасы Конс - титу - ция - сының 76-бабында Сот билігі Қазақстан Республикасының аты - нан жүзеге асырылады және өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқық - тарын, бостандықтары мен мүдде - лерін қорғауды, конституциялық заңдылықтардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, халықаралық шарттардың орындалуын қамтамасыз етеді делінген. Яғни, бұл - Конституция адам құқықтарының кепілі екендігіне дәлел.
Ата Заңымызда адамның азамат - тық, саяси, экономикалық құқықтары мен бостандықтарының негізі ай - қын - далған. Конституцияның бірінші кезекте жеке адам, азамат мүддесін қорғауға бейімделуі - Қазақстан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.