Сөз түрленуіндегі ерекшеліктер



Бұрын зерттелген батыс сөйленістеріне тән морфологиялық ерекшеліктердің бірқатарын біз Еділ бойындағы қазақтардың тілінде жиі ұшырастырамыз. Мұның негізгі себептері – біріншіден, олардың Қазақстан батысындағы облыстармен шегаралас болуы, екіншіден этникалық құрамының сәйкестігі. Көрші не аралас отырған түркі халықтары да Қазақстандағы түркі халықтарымен тектес болып келеді. Кейде жекелеген грамматикалық ерекшеліктердің бұрынғы зерттелген батыс сөйленістерінен ерекшеленетіндері де бар. Сол сияқты қазақ тіліндегі басқа сөйленістердің ерекшеліктерімен ұштасып, жалғасып та жатады. Олай болуының мәнісі кейде ертеректе белгілі бір аймақты мекендеген адамдар түрлі тарихи жағдайлардың әсерімен бөлініп кетіп, басқа аймақтағы тұрғындармен көршілес болды.
Бұл жағдай белгілі бір сөйленістің ұлттық тіл көлеміндегі сөйленістермен кейбір грамматикалық формаларда ұштастығын, ұқсастығын тудырып отырса, екінші жағынан ерекшелігі мен өзгешелігін көрсетеді. Аталған облыстардағы қазақтарға тән деп танылатын грамматикалық ерекшеліктерге мына төмендегілерді жатқызуға болады
-сыңыз//-сіңіз етістікке жалғанатын 2 жақ жіктік жалғауының сыпайы түрі. Мысалы, Асықпаңыз, сосын барасыңыз! Біз күтіп отырамыз, кеште келерсіңіз. Көріп отырмыз жергілікті тіл ерекшеліктеріндегі бұл тұлға есімше, етістіктердің соңынан келіп, әдеби тілдегі екінші жақтың сыпайы (сыз//-сіз) түрін білдіреді. Олар әдеби тіліндегідей баяндауыштық қызмет атқарып тұрған есім сөздерге де жалғана береді. Бұл қосымша тіліміздегі үндестік заңы бойынша сөздердің соңғы буынының әсерімен бірде жуан, бірде жіңішке болып айтылуына сәйкес сөйленістерде екі түрлі фонетикалық үлгіге ұшырайды.
-Улы//-улі қосымшасы сөйленісте етістіктің түбіріне жалғанады және ол түбір сөздің соңғы буынының жуан, жіңішкелігіне қарай бірде –улы болып жуандап, бірде –улі болып жіңішкеріп келеді. Қосымша өзі жалғанып отырған етістіктің қимыл-әрекетін, заттық және уақыттың сипатын білдіреді де, көбінесе –ған есімшесінің орнына жүреді. Мысалы: Ертеде Мақаш деген кісі тұрулы. Әкем Астраханда істеулі.
-Улы//улі жұрнақты етістіктер сөйленістегі ең актив қолданылатын тұлғалар қатарына жатады. Бұл жинақ зерттеліп отырған сөйленістерден тыс Қазақстанның батыс облыстарындағы (Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Маңғыстау) қазақтар тілінде де жиі ұшырайды. Бұл форма әдеби тілде де бар. Бірақ ол әдеби тілде сын есім жасайтын жұрнақ болып есептеледі де, заттың белгілі қалпын, көрінісін білдіреді, бұл форма сөйленістерде ашық райдың өткен шағы мағынасында айтылып, баяндауыш қызметін атқарады; 3 жақта өте тұрақты әрі жиі қолданылады да, ал 1,2 жақта келуі тіпті сирек.
-Улы//улі жұрнағы қыпшақ тобына жататын бірқатар түркі тілдерінде ұшырасады. Бірақ ол тілдерде де бұл жұрнақтың грамматикалық мағынасы қазақтың әдеби тіліндегі мағыналары сәйкес.
Құрылысы жағынан –улы//улі жұрнағы күрделі жұрнақ. Оларды –у-лы//-у-лі түрінде ажыратуға болады. Алғашқы элемент бір қарағанда тұйық етістіктің –у жұрнағы, ал екінші элемент –лы иелік мағынасын білдіретін қосымша сияқты болып көрінгенімен, тарихи тұрғыдан біріншісі-етістіктен зат есім тудыратын –уғ//уг, -ығ//іг, -ағ//іг жұрнағы (біліг-білім), екіншісі сын
Қолданылған әдебиеттер тізімі;
1. А. Тасымов «Қазақ диалектологиясы», Алматы, 2005
2. Қалиев, Сарыбаев «Қазақ диалектологиясы»
3. Х. Кәрімов «Қазақ диалектологиясы»
4. Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясының мәселелері
Қазақ тіліндегі аймақтық ерекшеліктер

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:   
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Бұрын зерттелген батыс сөйленістеріне тән морфологиялық
ерекшеліктердің бірқатарын біз Еділ бойындағы қазақтардың тілінде жиі
ұшырастырамыз. Мұның негізгі себептері – біріншіден, олардың Қазақстан
батысындағы облыстармен шегаралас болуы, екіншіден этникалық құрамының
сәйкестігі. Көрші не аралас отырған түркі халықтары да Қазақстандағы түркі
халықтарымен тектес болып келеді. Кейде жекелеген грамматикалық
ерекшеліктердің бұрынғы зерттелген батыс сөйленістерінен ерекшеленетіндері
де бар. Сол сияқты қазақ тіліндегі басқа сөйленістердің ерекшеліктерімен
ұштасып, жалғасып та жатады. Олай болуының мәнісі кейде ертеректе белгілі
бір аймақты мекендеген адамдар түрлі тарихи жағдайлардың әсерімен бөлініп
кетіп, басқа аймақтағы тұрғындармен көршілес болды.
Бұл жағдай белгілі бір сөйленістің ұлттық тіл көлеміндегі
сөйленістермен кейбір грамматикалық формаларда ұштастығын, ұқсастығын
тудырып отырса, екінші жағынан ерекшелігі мен өзгешелігін көрсетеді.
Аталған облыстардағы қазақтарға тән деп танылатын грамматикалық
ерекшеліктерге мына төмендегілерді жатқызуға болады
-сыңыз-сіңіз етістікке жалғанатын 2 жақ жіктік жалғауының сыпайы
түрі. Мысалы, Асықпаңыз, сосын барасыңыз! Біз күтіп отырамыз, кеште
келерсіңіз. Көріп отырмыз жергілікті тіл ерекшеліктеріндегі бұл тұлға
есімше, етістіктердің соңынан келіп, әдеби тілдегі екінші жақтың сыпайы
(сыз-сіз) түрін білдіреді. Олар әдеби тіліндегідей баяндауыштық қызмет
атқарып тұрған есім сөздерге де жалғана береді. Бұл қосымша тіліміздегі
үндестік заңы бойынша сөздердің соңғы буынының әсерімен бірде жуан, бірде
жіңішке болып айтылуына сәйкес сөйленістерде екі түрлі фонетикалық үлгіге
ұшырайды.
-Улы-улі қосымшасы сөйленісте етістіктің түбіріне жалғанады және
ол түбір сөздің соңғы буынының жуан, жіңішкелігіне қарай бірде –улы болып
жуандап, бірде –улі болып жіңішкеріп келеді. Қосымша өзі жалғанып отырған
етістіктің қимыл-әрекетін, заттық және уақыттың сипатын білдіреді де,
көбінесе –ған есімшесінің орнына жүреді. Мысалы: Ертеде Мақаш деген кісі
тұрулы. Әкем Астраханда істеулі.
-Улыулі жұрнақты етістіктер сөйленістегі ең актив қолданылатын
тұлғалар қатарына жатады. Бұл жинақ зерттеліп отырған сөйленістерден тыс
Қазақстанның батыс облыстарындағы (Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе,
Маңғыстау) қазақтар тілінде де жиі ұшырайды. Бұл форма әдеби тілде де бар.
Бірақ ол әдеби тілде сын есім жасайтын жұрнақ болып есептеледі де, заттың
белгілі қалпын, көрінісін білдіреді, бұл форма сөйленістерде ашық райдың
өткен шағы мағынасында айтылып, баяндауыш қызметін атқарады; 3 жақта өте
тұрақты әрі жиі қолданылады да, ал 1,2 жақта келуі тіпті сирек.
-Улыулі жұрнағы қыпшақ тобына жататын бірқатар түркі тілдерінде
ұшырасады. Бірақ ол тілдерде де бұл жұрнақтың грамматикалық мағынасы
қазақтың әдеби тіліндегі мағыналары сәйкес.
Құрылысы жағынан –улыулі жұрнағы күрделі жұрнақ. Оларды –у-лы-у-
лі түрінде ажыратуға болады. Алғашқы элемент бір қарағанда тұйық етістіктің
–у жұрнағы, ал екінші элемент –лы иелік мағынасын білдіретін қосымша сияқты
болып көрінгенімен, тарихи тұрғыдан біріншісі-етістіктен зат есім тудыратын
–уғуг, -ығіг, -ағіг жұрнағы (біліг-білім), екіншісі сын есім
тудыратын –лықлік. Қазақ тілінің ерекшелігіне сәйкес соңғы дауыссыз
–қк түсіп қалған.
-Жақжек жұрнағы етістіктің –жақжек тұлғасы Еділ бойын
мекендеуші қазақтардың тіліне тән, көзге айқын көрінетін диалектілік
ерекшеліктердің ең бастысы болып саналады. Бұл форма етістік түбіріне
тікелей жалғанбай, өзінің алдында көсемшенің –а, -е жұрнағының тұруын талап
етеді. –Жақ формасы жалғанған етістік есімнің алдында да , артында да келе
береді. Біз зерттеп отырған қазақтар тілінде –жақ үлгісіне қарағанда –жек
үлгісі кейде сирек қолданылады. –Жақжек жұрнағы жалғанған етістіктер
негізінен келер шақ мағынасын береді. Мысалы; Өзі хабар етержақ.
Бұл форма қазақтармен араласа отырған түркі тілдес халықтардың
тілінде келешекте болатын іс-әрекеттің міндетті түрде болатындығын
білдіреді.
-Жақ формасы барлық жақта да, жекеше, көпше түрде де қолданыла
береді. Өзі жалғанған сөздің жуан, жіңішкелігін де талғамайды. Мысалы: Олар
сонда баражақ. Бұл форманың қазір субстантивтеніп есім мағынасында
қолданылып жүрген үлгісін де сөйленістерден кездестіруге болады. Мысалы:
Көп болсын бережақтан алажағың.
-Жақ формасы зерттеліп отырған объектіден басқа Батыс Қазақстан
тұрғындарының тілінде де кездесіп отыратындығын бұрынғы зерттеулерден д
білеміз. Бұл форманың сөйленіслегі мағыналық айырмашылығын жақтық көрсеткіш
екенін айқындап береді.
-Тоғын формасы. Еділ бойы тұрғындарының татар, ноғай, қарағаш т.б.
сияқты халықтармен ұзақ жылдар бойы көршілес отыруының өзі сол тілдердің
әсерін тигізбей тұра алмады. Сөз болып отырған фономорфологиялық тұлғаны да
осындай әсердің салдары деп қарауға болатын тәрізді. Мысалы; Біз де
баратоғын болдық сол тойға. Тоғын тұлғасы тұғын түрінде қазақ тілінде
ертеден бар жұрнақтардың бірі. Ол туралы ертеректе Ильминский де ескертіп
кеткен болатын. Бұл тұлғаның қазіргі әдеби тілімізде –тынтін формасы
қолданылатындығы мәлім. Тарихи жағынан алып қарағанда, бұл – тұр+ған
формасының қысқарып ықшамдалған түрі: тұр+ған – тұ+ғын –тынтін.
-Лықлік қосымшасы. Мұндағы қазақтардың тіліндегі -лықлік
формасы тек етістіктің көсемше түріне жалғанады да, мағына және тұлға
жағынан әдеби тіліміздегі барайық, келейік формасының фономорфрлогиялық
үлгісі деп есептелінеді. Мысалы: Жол бір ғой, бірге баралық.
-Лықлік қосымшасының зат есімге жалғанып кейде мезгілдік, мекендік
мағынаны да білдіретінін көреміз. Бірақ бұл жердегі –лықлік формасының
табиғаты басқа. Мысалы: Намаз оқушы едім, осы жаңалықтан бері қойып жүрмін.
-Лықлік формалы етістіктер әр түрлі талап-тілекті, айтушының
өтінішін білдіру мағынасында Маңғыстау сөйленісінде, Атырауда және сол
сияқты республиканың оңтүстік аудандары мен Алматы облысының Жамбыл ауданы
тұрғындары тілінде де қолданылады. Алайда, бұл форма көбінесе батыс өңіріне
тән екенін айтпасқа болмайды. Мысалы: Кел, балалар, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Бір тәуелсіз айнымалыларға арналған жоспарлар
Радиоактивті изотоптарды шығарып алу және оларды қолдану
Термодинамика туралы түсінік
Қоғамда әлеуметтік старификацияның жиынтығы
Ақпаратты қорғау бойынша дәрістер
Термодинамика
Энергияның сақталу және түрлену заңдылықтарының ашылу тарихы
Элементар бөлшектер дегеніміз не?
Етістік шақтарының тіл білімінде зерттелуі
Етістікті мектепте оқытудың мақсаты мен міндеттері
Пәндер