Сөз түрленуіндегі ерекшеліктер

Бұрын зерттелген батыс сөйленістеріне тән морфологиялық ерекшеліктердің бірқатарын біз Еділ бойындағы қазақтардың тілінде жиі ұшырастырамыз. Мұның негізгі себептері – біріншіден, олардың Қазақстан батысындағы облыстармен шегаралас болуы, екіншіден этникалық құрамының сәйкестігі. Көрші не аралас отырған түркі халықтары да Қазақстандағы түркі халықтарымен тектес болып келеді. Кейде жекелеген грамматикалық ерекшеліктердің бұрынғы зерттелген батыс сөйленістерінен ерекшеленетіндері де бар. Сол сияқты қазақ тіліндегі басқа сөйленістердің ерекшеліктерімен ұштасып, жалғасып та жатады. Олай болуының мәнісі кейде ертеректе белгілі бір аймақты мекендеген адамдар түрлі тарихи жағдайлардың әсерімен бөлініп кетіп, басқа аймақтағы тұрғындармен көршілес болды.
Бұл жағдай белгілі бір сөйленістің ұлттық тіл көлеміндегі сөйленістермен кейбір грамматикалық формаларда ұштастығын, ұқсастығын тудырып отырса, екінші жағынан ерекшелігі мен өзгешелігін көрсетеді. Аталған облыстардағы қазақтарға тән деп танылатын грамматикалық ерекшеліктерге мына төмендегілерді жатқызуға болады
-сыңыз//-сіңіз етістікке жалғанатын 2 жақ жіктік жалғауының сыпайы түрі. Мысалы, Асықпаңыз, сосын барасыңыз! Біз күтіп отырамыз, кеште келерсіңіз. Көріп отырмыз жергілікті тіл ерекшеліктеріндегі бұл тұлға есімше, етістіктердің соңынан келіп, әдеби тілдегі екінші жақтың сыпайы (сыз//-сіз) түрін білдіреді. Олар әдеби тіліндегідей баяндауыштық қызмет атқарып тұрған есім сөздерге де жалғана береді. Бұл қосымша тіліміздегі үндестік заңы бойынша сөздердің соңғы буынының әсерімен бірде жуан, бірде жіңішке болып айтылуына сәйкес сөйленістерде екі түрлі фонетикалық үлгіге ұшырайды.
-Улы//-улі қосымшасы сөйленісте етістіктің түбіріне жалғанады және ол түбір сөздің соңғы буынының жуан, жіңішкелігіне қарай бірде –улы болып жуандап, бірде –улі болып жіңішкеріп келеді. Қосымша өзі жалғанып отырған етістіктің қимыл-әрекетін, заттық және уақыттың сипатын білдіреді де, көбінесе –ған есімшесінің орнына жүреді. Мысалы: Ертеде Мақаш деген кісі тұрулы. Әкем Астраханда істеулі.
-Улы//улі жұрнақты етістіктер сөйленістегі ең актив қолданылатын тұлғалар қатарына жатады. Бұл жинақ зерттеліп отырған сөйленістерден тыс Қазақстанның батыс облыстарындағы (Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Маңғыстау) қазақтар тілінде де жиі ұшырайды. Бұл форма әдеби тілде де бар. Бірақ ол әдеби тілде сын есім жасайтын жұрнақ болып есептеледі де, заттың белгілі қалпын, көрінісін білдіреді, бұл форма сөйленістерде ашық райдың өткен шағы мағынасында айтылып, баяндауыш қызметін атқарады; 3 жақта өте тұрақты әрі жиі қолданылады да, ал 1,2 жақта келуі тіпті сирек.
-Улы//улі жұрнағы қыпшақ тобына жататын бірқатар түркі тілдерінде ұшырасады. Бірақ ол тілдерде де бұл жұрнақтың грамматикалық мағынасы қазақтың әдеби тіліндегі мағыналары сәйкес.
Құрылысы жағынан –улы//улі жұрнағы күрделі жұрнақ. Оларды –у-лы//-у-лі түрінде ажыратуға болады. Алғашқы элемент бір қарағанда тұйық етістіктің –у жұрнағы, ал екінші элемент –лы иелік мағынасын білдіретін қосымша сияқты болып көрінгенімен, тарихи тұрғыдан біріншісі-етістіктен зат есім тудыратын –уғ//уг, -ығ//іг, -ағ//іг жұрнағы (біліг-білім), екіншісі сын

Қолданылған әдебиеттер тізімі;
1. А. Тасымов «Қазақ диалектологиясы», Алматы, 2005
2. Қалиев, Сарыбаев «Қазақ диалектологиясы»
3. Х. Кәрімов «Қазақ диалектологиясы»
4. Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясының мәселелері
Қазақ тіліндегі аймақтық ерекшеліктер