Маңғыстау өңірі табиғат компоненттеріне физикалық-географиялық сипаттамасы
Кіріспе
1.МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІ ТАБИҒАТ КОМПОНЕНТТЕРІНЕ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Маңғыстау өңірінің геологиясы мен тектоникалық құрылымы, жер бедері
1.2 Маңғыстау облысының климаты мен сулары
1.3 Маңғыстау өңірінің топырағы, өсімдігі мен жануарлары
2. МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ ЛАНДШАФТАРЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛЕКТЕРІ
2.1 Маңғыстау өңірінің ладшафтарының дамуы
2.2 Маңғыстау өңірінің ладшафтарына геоэкологиялық тұрғыдан сипаттама
2.3 Маңғыстау өңірінің ладшафтарының шаруашылықта пайдалану жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
1.МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІ ТАБИҒАТ КОМПОНЕНТТЕРІНЕ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Маңғыстау өңірінің геологиясы мен тектоникалық құрылымы, жер бедері
1.2 Маңғыстау облысының климаты мен сулары
1.3 Маңғыстау өңірінің топырағы, өсімдігі мен жануарлары
2. МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ ЛАНДШАФТАРЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛЕКТЕРІ
2.1 Маңғыстау өңірінің ладшафтарының дамуы
2.2 Маңғыстау өңірінің ладшафтарына геоэкологиялық тұрғыдан сипаттама
2.3 Маңғыстау өңірінің ладшафтарының шаруашылықта пайдалану жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Тақырыптың өзектілігі:Қоғам дамуда, онымен қатар шаруашылық та, өндіріс те дамуда. Қазіргі қоғамдағы адамның сұранысы өте жоғары. Осы сұраныстарды қанағаттандыру үшін ғылыми-техникалық прогресс те қарқынды сипатта, ал ҒТП-ң өнімдерін жүзеге асыру үшін жаңа өндірістер салынуда. Әрине, мұның бәрінің адамзат дамуында пайдасы зор екені сөзсіз, бірақ, артымызға қарайықшы. Біз өз ұрпағымызға, келешекке не қалдырамыз? Қарасақ, көретініміз тау-тау қалдықтар, ауаның көмірқышқыл газымен ластануы, теңіздерге мұнай және басқа да зиянды заттардың төгілуі, осы экологиялық мәселелердің нәтижесінде ондағы флора мен фаунаның зардап шегуі. Ал егер сол жердің флорасы мен фаунасы бүлінетін болса, онда көп кешікпей бұл жердің экосистемасының өзгеруіне әкеп соғады. Мәселен, дүниежүзілік мұхиттар қарапайым ғана өзендерді арқылы ластанады. Сонымен қатар мұнай өнімдері мұхитқа балласт суларын төккенде, кемелердің апаты кезінде, теңізде мұнай мен газ өндіргенде түседі. Мұнаймен ластанған теңіздер мен мұхиттардың биологиялық тепе-теңдігінің бұзылуына алып келеді. Мұнай судың бетін қабықшамен жауып, оттегінің өтуіне кедергі жасайды, суда оттегі мөлшері азаяды, соның нәтижесінде тірі организмдердің өміріне қауіп төнеді.
«Қайран елім – өз елім!..» демекші алысқа бармай-ақ, өз туған жерімнің экологиялық проблемасына тоқталғым келіп отыр. Өкінішке орай, біздің елімізде де экологиялық проблемалар жеткілікті. Ол дүниежүзіліс сипат алған Арал теңізінің апаты, сондай-ақ Семей полигонының орнындағы радиоактивтілік мәселесі, Каспий теңізінің зауыт қалдықтары мен мұнай өнімдері әсерінен ластануы, Байқоңыр ғарыш станциясының проблемалары, азон қабатының тесілуі, қалаларда ауа ластануы, айта берсек қағаз жетпес. Соның ішінде өзіміздің туған жеріміз киелі өлке Маңғыстаудың кейбір экологиялық проблемаларына шолу жасағымыз келеді.
«Қайран елім – өз елім!..» демекші алысқа бармай-ақ, өз туған жерімнің экологиялық проблемасына тоқталғым келіп отыр. Өкінішке орай, біздің елімізде де экологиялық проблемалар жеткілікті. Ол дүниежүзіліс сипат алған Арал теңізінің апаты, сондай-ақ Семей полигонының орнындағы радиоактивтілік мәселесі, Каспий теңізінің зауыт қалдықтары мен мұнай өнімдері әсерінен ластануы, Байқоңыр ғарыш станциясының проблемалары, азон қабатының тесілуі, қалаларда ауа ластануы, айта берсек қағаз жетпес. Соның ішінде өзіміздің туған жеріміз киелі өлке Маңғыстаудың кейбір экологиялық проблемаларына шолу жасағымыз келеді.
1. Ахметжанова З. Х. Охрана окружающей среды г. Алматы от загрязнения токсичными промышленными отходами. Дисс. на соискательство уч. степ. канд геогр. наук. Алматы 1999г. – С 23-40.
2. Муратова Н. Р. Исследование, классификация и объективный прогноз ситуаций повышенного загрязнения атмосферы г. Алматы. Дисс. На соиск-во уч. степени канд. техн. наук. Алматы: 1997г. – С 9-19.
3. Баймолдаева А.Т. Геоэкологическое состояние окружающей среды г. Кызылорды и задачи охраны природы: Дисс. на соискательство уч. степ. канд геогр. наук. Алматы 2001г. – С 9-63.
4. Реймерс Н. Ф. Природопользование. Словарь-справочник. М.: Мысль, 1990.-687с.
5. Мальковский И. М., Сорокина Т. Е., Толеубаев Л. С. Транспортные коммуникации и проблемы устойчего развития и экологической безопасности региона// географические основы устойчего развития Республики Казахстана.-Алматы: Ғылым 1998г.-С 485-430.
6. Город-экосистема. Отв. редактор Д. А. Тимофеев.-М.: Медиа-Пресс, 1997.-336с.
7. А. А. Жакупова, А. В. Чигаркин. Қазақстанның аймақтық геоэкологиясы. Алматы: Қазақ Университеті, 2007ж.-32б, 128-129 б.
8. Информационный экологический бюллетень. Министерство природных ресурсов и охрана окружающей среды. Алматы, 2001 г. – С 41-48.
9. Экология Казахстана. Министерство окружающей среды РК. Алматы, 2003г.-51с.
10. Республика Казахстан. Окружающая среда и экология. III-том. Алматы: 2006.-С 424-425.
10. Константинов А. С. Общая гидробиология. М.: Высшая школа, 1984г.-121 с.
12. Олин Ю. А., Башиев К. С. Состояние малых рек являющихся источником питьевого водоснабжения и здоровье населения г. Алматы // Вестник КазНУ, серия экология, №1(8) 2007 – С 80-82.
13. Халыков Е. Е., Пономаренко И. О. Особенности накопления тяжелых металлов в почвах г. Алматы в условиях локального загрязнения // Вестник КазНУ, серия экология №1(12). 2003г. – С 40-42.
14. Шарипова М. А., Костюк Т. П., Халилов М. Ф. Экологическая оценка современного состояния экосистемы города Алматы по содержанию тяжелых металлов в почве и растениях // Вестник КазНУ, серия экология, №2(9) 2005г. – С 52, 54-55.
15. Садыков Р.Ш., Садыков Ш. Ш., Шупшибев К. К. Содержание микроорганизмов и тяжелых металлов в почвах города Алматы // Вестник КазНУ: серия экология №1 (10) 2002 г.-С 83-85.
16. Мухитдинов Н. М., Касымбеков Б. К., Фалеев Д. Г. Интенсивность микоризной инфекции TRIFOLIUM HYBRIDUM L. Антропофитоценозов города Алматы // Вестник КазНУ, серия экология 1(14) 2004г. – С 78-80
17. Баксейітов Н. М., Бегалиев А. Б. Қоршаған ортаның ауыр металдармен ластануы және өсімдік клеткаларына цитогенетикалық әсерінің эффектілігі // ҚазҰУ Хабаршысы: экология сериясы 1(10) 2002 ж.-103-106 Б.
18. Новак С. М., Логвинец А. С. Защита от вибрации и шума в строительстве. Справочник. – Киев, Будивэльник, 1990г. –184с
19. Сағымбаев Ғ. Экология негіздері. Алматы: Республикалық баспа қызметі, 1995. 111-113 б.
20. Чигаркин А. В. Геоэкология Казахстана. Алматы: Қазақ Университеті, 2006.-325 с.
21. Эколого-геохимический атлас городов и промышленных центров Казахстана. Казгидромет. Алматы: КАЗИМС, 1996. – С 49-56.
22. Чигаркин А.В. Основные проблемы ландшафтоведения и охраны природы Казахстана. – Алма-Ата: Изд-во КазГУ, 1974. – 135 с.
2. Муратова Н. Р. Исследование, классификация и объективный прогноз ситуаций повышенного загрязнения атмосферы г. Алматы. Дисс. На соиск-во уч. степени канд. техн. наук. Алматы: 1997г. – С 9-19.
3. Баймолдаева А.Т. Геоэкологическое состояние окружающей среды г. Кызылорды и задачи охраны природы: Дисс. на соискательство уч. степ. канд геогр. наук. Алматы 2001г. – С 9-63.
4. Реймерс Н. Ф. Природопользование. Словарь-справочник. М.: Мысль, 1990.-687с.
5. Мальковский И. М., Сорокина Т. Е., Толеубаев Л. С. Транспортные коммуникации и проблемы устойчего развития и экологической безопасности региона// географические основы устойчего развития Республики Казахстана.-Алматы: Ғылым 1998г.-С 485-430.
6. Город-экосистема. Отв. редактор Д. А. Тимофеев.-М.: Медиа-Пресс, 1997.-336с.
7. А. А. Жакупова, А. В. Чигаркин. Қазақстанның аймақтық геоэкологиясы. Алматы: Қазақ Университеті, 2007ж.-32б, 128-129 б.
8. Информационный экологический бюллетень. Министерство природных ресурсов и охрана окружающей среды. Алматы, 2001 г. – С 41-48.
9. Экология Казахстана. Министерство окружающей среды РК. Алматы, 2003г.-51с.
10. Республика Казахстан. Окружающая среда и экология. III-том. Алматы: 2006.-С 424-425.
10. Константинов А. С. Общая гидробиология. М.: Высшая школа, 1984г.-121 с.
12. Олин Ю. А., Башиев К. С. Состояние малых рек являющихся источником питьевого водоснабжения и здоровье населения г. Алматы // Вестник КазНУ, серия экология, №1(8) 2007 – С 80-82.
13. Халыков Е. Е., Пономаренко И. О. Особенности накопления тяжелых металлов в почвах г. Алматы в условиях локального загрязнения // Вестник КазНУ, серия экология №1(12). 2003г. – С 40-42.
14. Шарипова М. А., Костюк Т. П., Халилов М. Ф. Экологическая оценка современного состояния экосистемы города Алматы по содержанию тяжелых металлов в почве и растениях // Вестник КазНУ, серия экология, №2(9) 2005г. – С 52, 54-55.
15. Садыков Р.Ш., Садыков Ш. Ш., Шупшибев К. К. Содержание микроорганизмов и тяжелых металлов в почвах города Алматы // Вестник КазНУ: серия экология №1 (10) 2002 г.-С 83-85.
16. Мухитдинов Н. М., Касымбеков Б. К., Фалеев Д. Г. Интенсивность микоризной инфекции TRIFOLIUM HYBRIDUM L. Антропофитоценозов города Алматы // Вестник КазНУ, серия экология 1(14) 2004г. – С 78-80
17. Баксейітов Н. М., Бегалиев А. Б. Қоршаған ортаның ауыр металдармен ластануы және өсімдік клеткаларына цитогенетикалық әсерінің эффектілігі // ҚазҰУ Хабаршысы: экология сериясы 1(10) 2002 ж.-103-106 Б.
18. Новак С. М., Логвинец А. С. Защита от вибрации и шума в строительстве. Справочник. – Киев, Будивэльник, 1990г. –184с
19. Сағымбаев Ғ. Экология негіздері. Алматы: Республикалық баспа қызметі, 1995. 111-113 б.
20. Чигаркин А. В. Геоэкология Казахстана. Алматы: Қазақ Университеті, 2006.-325 с.
21. Эколого-геохимический атлас городов и промышленных центров Казахстана. Казгидромет. Алматы: КАЗИМС, 1996. – С 49-56.
22. Чигаркин А.В. Основные проблемы ландшафтоведения и охраны природы Казахстана. – Алма-Ата: Изд-во КазГУ, 1974. – 135 с.
Жоспар
Кіріспе
1.Маңғыстау өңірі табиғат компоненттеріне физикалық-географиялық сипаттамасы
1.1 Маңғыстау өңірінің геологиясы мен тектоникалық құрылымы, жер бедері
1.2 Маңғыстау облысының климаты мен сулары
1.3 Маңғыстау өңірінің топырағы, өсімдігі мен жануарлары
2. Маңғыстау өңірінің ландшафтарының физикалық-географиялық ерекшелектері
2.1 Маңғыстау өңірінің ладшафтарының дамуы
2.2 Маңғыстау өңірінің ладшафтарына геоэкологиялық тұрғыдан сипаттама
2.3 Маңғыстау өңірінің ладшафтарының шаруашылықта пайдалану жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:Қоғам дамуда, онымен қатар шаруашылық та, өндіріс те дамуда. Қазіргі қоғамдағы адамның сұранысы өте жоғары. Осы сұраныстарды қанағаттандыру үшін ғылыми-техникалық прогресс те қарқынды сипатта, ал ҒТП-ң өнімдерін жүзеге асыру үшін жаңа өндірістер салынуда. Әрине, мұның бәрінің адамзат дамуында пайдасы зор екені сөзсіз, бірақ, артымызға қарайықшы. Біз өз ұрпағымызға, келешекке не қалдырамыз? Қарасақ, көретініміз тау-тау қалдықтар, ауаның көмірқышқыл газымен ластануы, теңіздерге мұнай және басқа да зиянды заттардың төгілуі, осы экологиялық мәселелердің нәтижесінде ондағы флора мен фаунаның зардап шегуі. Ал егер сол жердің флорасы мен фаунасы бүлінетін болса, онда көп кешікпей бұл жердің экосистемасының өзгеруіне әкеп соғады. Мәселен, дүниежүзілік мұхиттар қарапайым ғана өзендерді арқылы ластанады. Сонымен қатар мұнай өнімдері мұхитқа балласт суларын төккенде, кемелердің апаты кезінде, теңізде мұнай мен газ өндіргенде түседі. Мұнаймен ластанған теңіздер мен мұхиттардың биологиялық тепе-теңдігінің бұзылуына алып келеді. Мұнай судың бетін қабықшамен жауып, оттегінің өтуіне кедергі жасайды, суда оттегі мөлшері азаяды, соның нәтижесінде тірі организмдердің өміріне қауіп төнеді.
Қайран елім - өз елім!.. демекші алысқа бармай-ақ, өз туған жерімнің экологиялық проблемасына тоқталғым келіп отыр. Өкінішке орай, біздің елімізде де экологиялық проблемалар жеткілікті. Ол дүниежүзіліс сипат алған Арал теңізінің апаты, сондай-ақ Семей полигонының орнындағы радиоактивтілік мәселесі, Каспий теңізінің зауыт қалдықтары мен мұнай өнімдері әсерінен ластануы, Байқоңыр ғарыш станциясының проблемалары, азон қабатының тесілуі, қалаларда ауа ластануы, айта берсек қағаз жетпес. Соның ішінде өзіміздің туған жеріміз киелі өлке Маңғыстаудың кейбір экологиялық проблемаларына шолу жасағымыз келеді.
Маңғыстаудың бұл тұрғыдан жағдайы нашар. Оған біз Каспий теңізінің ластануын, кезінде уран өндірілген кен орнының жағдайын, Қошқар-ата көлінің проблемасын, Үстірттегі жарылыстар нәтижелерін және т. б. жатқызамыз. Енді осы мәселелерге толығырақ тоқталып кетсек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Маңғыстау өңірінің ландшафтарының физикалық-географиялық ерекшеліктерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
-Маңғыстау өңірінің геологиясы мен тектоникалық құрылымы, жер бедерін анықтау
- Маңғыстау облысының климаты мен суларын қарастыру
- Маңғыстау өңірінің топырағы, өсімдігі мен жануарларын анықтау
-Маңғыстау өңірінің ладшафтарының дамуын анықтау
-Маңғыстау өңірінің ладшафтарына геоэкологиялық тұрғыдан сипаттамасын қарастыру
1.Маңғыстау өңірі табиғат компоненттеріне физикалық-географиялық сипаттамасы
1.1 Маңғыстау өңірінің геологиясы мен тектоникалық құрылымы, жер бедері
Осындай жартасты таулы кең маңдайлы Маңғыстау бүгінгі таңда жерімізден, елімізден үлкен орын алуда. Ол экономикамызға таусылмас кенді қазбайлықтарымен, өшпес - өлмес мұрасымен үлес қосуда. Қара байлығымен табыс әкелсе, өшпес мұрасымен шетел азаматтарын тартуда - яғни турмизмді дамытушы фактор болып отыр.Сол себепті біз Маңғыстауды Қазақстанның Батыс жүрегі деп айтсақ қателеспеген едік.
Маңғыстау ерекше таулы мекен
Өзі бір таң қалдырар алып екен - деп оған шолу жасасақ:
Облысы республикамыздың оңтүстікбатыс бөлігінде орналасқан. 1973 жылы Маңғышылақ облысы болып жарияланған, 1999 жылдан бастап Маңғыстау облысы болып аталады.
Облыстың жер көлемі - 165,5 мың км. шаршыға тең.
1-Сурет
Маңғыстау облысының картасы
Маңғыстау климаты континенталды және құрғақ.Қаңтарда орташа температура 4 - 9 ға дейін. Қысы қатты,желді және аз қарлы. Көктем тәртібі бойынша қысқа, құрғақ, желді болып келеді. Жазы ыстық, бұлтсыз, тамаша құбылыс, ал күз болса жалғастырушы және жылы.
Маңғышылақ түбегінің үш жағынан Каспий теңізі қоршап жатыр, ол тек шағын бөлігіне ғана әсер етеді Мұнда әлсіз ылғалдылық байқалады, жазғы ауа температурасы мен жылдық төменгі ауа тербеліп тұрады. Ал қалған аудандарда жылдық орташа температура 10,5 - 11,5 , абсолютті жылдық минимум температура 26 - 34, ал максимум 43 - 45, ал топырақ беті 60 - 70 ке дейін ысиды. Ең ыстық шілде мен тамыз айлары. Күздік аяз қарашаның аяғында басталады. Атмосфералық жауын шашын өте анық емес. Солтүстік бөлігінде ортажылдық мөлшері 140 - 160 мм,ал оңтүстігінде 90 - 120 мм құрайды. Жауын - шашынның көп мөлшері таулы аймақтарға түседі. Аймақтын көп бөлігі бұталы өсімдіктермен қоса жусанды далалардан тұрады. Сонымен қатар шаршаған жолаушыға су мен демалыс беретін шөл даланың нағыз оазистері - жасыл аралдар да кездеседі.Түбектін табиғаты соншалықты әдемілігіне дүниедегі ешбір ғажайып ұқсамайды.Үш жағынан сумен қоршалған .
Жер бедері.Облыс көлемінің жер бедері әркелкі.Ол өзінің әр түрлі таулы жазықтарымен, қайталанбас табиғат құрлымымен ерекшеленеді.Сонау солтүстігін керемет Желтау (221 м),Мың - суалмас (148 м)және құм алқабы (Қарақұм,Сам т.б.)көлемді сор (Өліқолтық, - - Қайдақ,Қаратүлей,Қаракешу т.б.)және Бозашы түбегі орналасқан Каспий жағалауы алып жатыр.Орталық бөлігін Маңғыстау (Ақтау,Қаратау 556 м) таулары, Маңғыстау үстірті және ТМД дағы ең терен ойпат (-132 м) Қарақия орналасқан Маңғыстау түбегі алып жатыр.Оңтүстік батысында Кендірлі - Қаясан үстірті орналасқан,оңтүстігінде - Қарынжарық ойпаты. Облыстың шығысын Үстірт шоқысымен қоршалған,
Үстірт қорығы Үстірт қорығы - Қазақстанның батыс өңіріндегі жалғызқорық. 1984 жылы ұйымдастырылған қорықтың негізгі мақсаты - шөлейт өңірдің табиғат дүниесін табиғи күйінде сақтап қалу. Үстірт қорығының басқа қорықтардан бір ерекшелігі, мұнда табиғи ландшафтың алуан түрі кездеседі. Үстірт жонының ең қиыр оңтүстігі тақтайдай тегіс қыр бірден бітіп, шың-құзға айналады. Құз етегі ұшы-қиырына көз жетпейтін, тіршілік белгісі жоқ Кендірлі сорына ұласады. Оңтүстіктен солтүстікке қарай созыла жайғасқан сордың батыс жиегін бойлай құмдар мен тақырлы-тегістіктер кезектесе орналасқан. Шың басынан зер сала қараған адамға осы жал-жал құмдар мен көкшіл- сұр сор ішек-қарыны ақтарылып жатқан түйе малына ұқсайды. Табиғатпен етене араласып, қыр- сырын толық меңгерген аталарымыз да, бұл аймақты Қарынжарық ойы, Қарынжарық құмы деп атаған.Қорық солтүстігінде Қараған Босаға тау аңғарларынан басталады. Үстірт жонына шығар басты асулардың бірі, Ұлы Жібек жолының ескі сүрлемі- Сенек- Қоңырат жолы, қорықтың табиғи шекарасы іспетті. Қараған Босаға тауына кіре берісте, ерекше жаралған домалақ төбе басында, Адайдың ХІХ ғасырдың орта тұсында ерлігімен көзге түскен батырлары Балуанияз бен Тұрмамбет жерленген.Сенек - Қоңырат жолынан оңтүстікке қарай, солтүстік беткейі жатағандау, оңтүстік беткейі тік құлама шың болып келетін Мәмек таулары батыстан шығысқа созыла орналасқан. Мәмек таулары қарақұйрық пен арқардың негізгі жайылымы, мекені. Шың басына орналастырылған тарихи ескерткіштердің бір парасы - арандар, бұл маңайда аңшылық өнерінің дамығандығын көрсетеді. Арандар-дала тұрғындарының географиялық, геометриялық және биологиялық білімдерінің нәтижесі. Бұл өз алдына зерттеуді қажет ететін құпиясы мол, жеке тақырып.Мәмек таулары шығысында оңтүстікке қарай иіле жалғасқан Көкесем шатқалдарына ұласады. Көкесем - қорық аумағындағы жер бедері, табиғаты жөнінен ерекше жаратылған аумақ. Қорық аумағындағы тауларда негізінен бор дәуірінің тау жыныстары басым болып келеді, ал Көкесем шатқалдарының негізгі тау жыныстары дәуірінің геологиялық құрылымынан түзілген. Топырақ жамылғысы қызғылт-жасыл түсті саз.Көкесем - қорық аумағындағы бірден-бір тұщы сулы өңір. Тау үстіндегі құдық адам баласының нәпақасы болса, етектегі тамшы бұлақ - осы маңайдағы жан - жануарлардың тіршілік көзі.Қорықтағы табиғи ескерткіштердің бірі - Қарамая тау жоталары. Болжамда жасы жетпіс миллион жылдан асатын, мұхит түбіндегі вулкандық қозғалыстардың жерінен пайда болған тау жоталарының көркемдігіне көз тойғысыз. Шығыстан батысқа созыла орналасқан тау-түсі мен тұрпатына байланысты Қарамая деп аталады. Шығыстан солтүстігіне орай батыс беткейіне дейін сазды, оңтүстігі Кендірлі сорымен шектесіп жатқан тау жоталары Үстірт арқарының негізгі тұрақ - мекені.Көкесемнен оңтүстікке қарай, сордың шығыс бетін қоршай орналасқан биік кереге шыңдар- Кендірлі, Елшібек таулары деп аталады. Кендірлі тау алқабы - оазистік мекен. Мұндағы бұлақтардың ірілері Кендірлі бұлағы және кіші Кендірлі көзі. Мұнан басқа тау етегінде әр түрлі ызалар, жылымшылап ағатын су көздері кездеседі.Елшібек шыңдарының тау аңғарлары арасында Сарыбұлақ бұлағы, Қансу су көзі- өз алдына зерттеуді қажет ететін нысандар.Үстірт шыңдары оңтүстікке қарай аласарып барып, қорық аумағындағы ірі су көзі - Өнере бұлағына тіреледі. Өсімдіктері. Жер бедері мен топырағының әртүрлі болуына байланысты, қорықтың өсімдіктер дүниесі де сан-алуан болып келген. Қорық аумағында 43 тұқымдас, 163 туыстан тұратын өсімдіктердің 263 түрі кездеседі. Олардың 5 түрі қызыл кітапқа енген (кәдімгі жұмсақ жеміс, майда қатыран, берік сүттіген, хиуа сораңы, бор рияңы).Қорықта өсетін өсімдіктердің ішінде - сәндік, дәрілік, тағамдық, бояу беретін, жемшөптер және улы шөптер кездеседі. Дәрілік өсімдіктерден: жантақ, қылша, ақтікен, ақ, қара жусандар, изен, мия, адыраспан, татар рауғашы, киікоты кездеседі. Киік оты өзінің әдемі иісімен және емдік қасиетімен өте құнды болып есептеледі. Қорық жерінде өсетін сәндік өсімдіктер- қызғалдақтар, сарғалдақтар және қойжелкектер гүлдеген кезде, қорық табиғаты жайнай түседі.Жануарлары. Үстірт қорығы аумағында жануарлардан: сүт қоректілердің 29 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 15 түрі, қосмекенділердің 1 түрі, омыртқасыздардың 300-ге жуық түрі және құстардың 110-ға жуық түрі кездеседі. Қорық аумағында өте сирек кездесетін, саны азайып бара жатқандықтан қорғауға алынып, Қызыл кітапқа енгізілген жануарлардың 8 түрі: арқар, қарақұйрық, қарақұлақ, мәлін, шағыл мысығы, итаю, шұбар күзен, ақбауыр жарқанат, ал құстардың 10 түрі - бүркіт, үкі, ителгі, жұртшы, дала қыраны, жорға дуадақ, қарабауыр бұлдырық, қарабай, жыланжегіш қыран, лашын, ал бауырымен жорғалаушылардың 1 түрі: төрт жолақты қара шұбар жылан бар.Үстірт қорығының ұйымдастырылуына негізгі себепші болған, Оңтүстік-Батыс Үстірттің эндемигі - Үстірт арқарының Маңғыстауда жойылып кету қаупі бар еді. Бүгінгі күні Үстірт қорығының аумағында 2 мыңға жуық Үстірт арқары кездеседі. Қызыл кітапқа енген, қорық аумағында мекендейтін қарақұйрықтар - 250 бас шамасында. Мысықтар тұқымдасы, жыртқыштар отрядына жататын қарақұлақ, сабаншы, шағыл мысығы қорықтың Қарынжарық құмында кездеседі. Сүтқоректілер класы, сусарлар тұқымдасына жататын итаю (31 бас), Қазақстанда тек қана Маңғыстау жерінде бар. Табиғи-тарихи ескерткіштері. Қорық аумағында табиғи-тарихи ескерткіштер де кездеседі. Географиялық орналасуына, геологиялық құрылымына қарай ерекше жаратылған Қарамая тауы мен Көкесем шатқалдары - басқа еш жерде қайталанбайтын құбылыстар. Көкесем шатқалдары-қорық аумағындағы тұщы су көздері бар, табиғаты әсем, ерекше түзілімді мекен атауы. Үстірт жонының батысқа еңкіштей құлаған, қатты тілімденген шатқал сайлары - тау табиғатын ажарландырып тұр. Шың етегінде Көкесем тұщы сулы бұлағы және шың басында Көкесем құдығы бар. Суының дәмділігіне байланысты Ойда Талақ, қырда Көкесем деп айтылатын және осыған байланысты шыққан аңыз ауыз екі тілде ұмытылмай келеді. Тарихи ескерткіштерден - Балуанияз, Көкесем қорымы және әлі зерттелмеген Табан Ата деп аталып жүрген ескі қорым тіркелген. Балуанияз - ХІХғ. Маңғыстау адайлары мен түрікмен тайпалары, Хиуалықтар арасындағы соғыстарда ерекше көзге түскен, Балықшы руынан батыр атағын алған тұлға. Ескі атаулары Қалмақ үйген, Қараоба (Қалмақ үйген қараоба болуы да мүмкін) деп аталатын төбенің басына жерленген. Қазір бұл төбе батыр атымен аталады. Қарамая. Үстірт қорығының солтүстігінде, сор мен шыңның арасында орналасқан, бөлек, ерек-ше жаратылған тау жоталары. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі мұхит түбіндегі вулкандық жарылыстардың әсерінен түзілген. Тау жыныстары мен топырақ жамылғысының айналасынан өзгешелігі - бұл пікірді растай түседі. Геологиялық жасы жетпіс миллион жылды қамтитын таудың топырақ түзілімі- қара қоңыр түсті, жұмсақ, сынғыш тастардан құралған. Бұлар өте ұқыпты, әдемі етіп жинақталып, текшеленіп орналаласқан. Жоталардың шығыс беткейінде көмір ұнтақтары кездеседі. Өсімдік жамылғысы жұтаң, тырбық, шашырай орналасқан шөлдің шөптесін өсімдіктері. Тау жоталарының етегін жағалай ыза-бұлақтар ағып жатыр. Үстірт жабайы қойы - арқар, осы тауды негізгі мекен етіп, орныққан. Құстардан бүркіт, жұртшы және т.б. ұсақ торғайлар кездеседі. Тау жоталары алыстан мұнартып, сағымданып өте әдемі көрініс береді. Тау ішіне кірсең, небір ғажайып пішіндер мен құпиялардан басың айналады.Өнере - Маңғыстаудың оңтүстік-шығысында, оңтүстіктен солтүстікке қарай ағып жатқан, ұзындығы 7,5-8 шақырымдай бұлақ атауы. Өнере атауы түрікмен тілінде өскен, көбейген деген мағынаны береді. Өнере бұлағының негізгі қорегі - жер асты суы. Су арнасының кеңдігі 1-1,5 м, тереңдігі 0,8-1 м. Өзен алабының кеңдігі 8-10 м. Суы ащы, мөлдір. Суда балық немесе басқалай ірі тіршілік иелері байқалмаған. Ұсақ су жәндіктері көптеп кездеседі. Жағасында қамыс, қоға-ши, жыңғыл сарсазан, сораң түрлері, кермек өседі. Топырағы сазды-карбоналды, тастақ. Топырақ құрамындағы минерал-тұздар кристалданып, слюда қабыршақтарын құраған. Өсімдік жамылғысы сирек, шашыранды орналасқан. Бұйырғын, сораң шөптер қырға қарай біртіндеп сораңды - жусанды далаға айнала бастайды. Жануарлары - қарақұйрық, қасқыр, түлкі және осы маңайда Қызыл кітапқа тіркелген ерекше аң - итаю кездеседі. Көгілдір бухта.Маңғышылақ аралы жүздеген км. тасты каспий жағалыуы, шексіз көлемді көлдер,сондай - ақ алтын құмды жағалаулар. Осындай маржанның бірі - Көгілдір бухта. Жылы құмда жатып теңіздің қалай ауысатындығын тамашалауға болады. Қазір ғана көк болса, 1-2 минуттан кейін жасыл, сосын сұр түске айналып, қайтадан көкке ауысады. Өнере - Маңғыстаудың оңтүстік-шығысында, оңтүстіктен солтүстікке қарай ағып жатқан, ұзындығы 7,5-8 шақырымдай бұлақ атауы. Өнере атауы түрікмен тілінде өскен, көбейген деген мағынаны береді. Өнере бұлағының негізгі қорегі - жер асты суы. Су арнасының кеңдігі 1-1,5 м, тереңдігі 0,8-1 м. Өзен алабының кеңдігі 8-10 м. Суы ащы, мөлдір. Суда балық немесе басқалай ірі тіршілік иелері байқалмаған. Ұсақ су жәндіктері көптеп кездеседі. Жағасында қамыс, қоға-ши, жыңғыл сарсазан, сораң түрлері, кермек өседі. Топырағы сазды-карбоналды, тастақ. Топырақ құрамындағы минерал-тұздар кристалданып, слюда қабыршақтарын құраған. Өсімдік жамылғысы сирек, шашыранды орналасқан. Бұйырғын, сораң шөптер қырға қарай біртіндеп сораңды - жусанды далаға айнала бастайды. Жануарлары - қарақұйрық, қасқыр, түлкі және осы маңайда Қызыл кітапқа тіркелген ерекше . Каспий теңізі -- әлемдегі ең үлкен көл деп есептеліп теңіз атағына ие. Еуропа мен Азия аралығында орналасқан жер шарындағы ең үлкен тұйық көл. Каспий аумағы -- 371 000 km², ең терең орны -- 1025 m. Теңіз кескіні S әрпіне тәріздес.Қазақстан жеріне оның солтүстігі мен солтүстік - шығысы кіреді.Каспий теңізінің деңгейі мұхит денгейінен 28 м төмен. Жеріміздегі теңіздің жағалауы 2340 км.Көлдегі су деңгейінің жоғары котерілу кезі сәуірден шілдеге дейін,төмендеуі қыста.Су бетінің орташа температурасы 24 - 26 дейін көтеріледі.Сондай - ақ балық кәсіпшілігінің 80% құрайды.
Каспий түбектері
* Ағрахан
* Абшерон -- Каспийдің батыс жағында, Әзірбайжанда орналасқан.
* Бозашы
* Манғышлақ -- Каспийдің шығысында, Қазақстанда орналасқан.
Сонымен қатар Каспий теңізі экономикамызға таусылмас қара алтынымен,бағалы сансыз балығымен,құнарлы қазылмас қазынасымен,майысқан маржан тастарымен үлкен үлес қосуда. Яғни, қазіргі танда қаржы кілті - туризм саласы бойынша Қазақстанның туристік потенциялына айналмақ.
Қорыта келгенде жоғарыда айтылған бойынша бағалап, жеткізетін болсам:
* Экотурмзм
* Мототуризм
* Сутуризіміне оте қолайлы.
Экотуризм - бұл экожүйе тұтастығын бұзбай мақсатымен қаз қалпында сақталған табиғат орындарына саяхат жасау, осы аумақтағы табиғи және мәдени - этнографиялық ерекшеліктер туралы мағлұмат,түсініктер алу.Яғни сан алуан табиғат
ғажайыптарын сақтау, жоғалып бара жатқан жануарларын қорғау мақсатында,табиғаттың танқалдырар тан самалын сезіну мақсатында ұйымдастыруға болады.
Мототуризм - бұл өте ерекше түрі болып табылады.Өйткені мұны кез келген жерге ұйымдастыра беруге болмайды,оғанда өзіндік тәнділік бар.Яғни ең керек қажеттілік табиғаттың таусылмас сыйқырлылығы.Үшкірленген тау тастар,жалтырлаған топырақ әлемі,қызықтырар қыраттар негізі болып табылады.
Сутуризмі - көккінгек таза,мөлдір,асудан аққан ағындар,соққан толқынды тасулар , батпақты балшықтар мағызды ресурс қатарында.
Жоғарыда айтылғын ерекше құбылыстар Маңғыстаудың табиғат ғажайыптарының өнімі,өзегі десек болады.Өзгешілдігімен сан түрлі туризмнің дамуына,жоғары дәрежеде козге көрінер көрсеткіштің жемісінің айғағы.
80 астам ұлттан тұратын Маңғыстау халқының саны 373,4 мың адамды құрайды немесе Қазақстаннің халқының 24 % құрайды.Облыстың экономикасының тұрақты түрде оң дамуы халық санының жыл сайынғы табиғи өсуіне жағыдай жасайды.Облыстағы қала халқының саны 283,2 мың адамды,яғни барлық халықтың 75,9 % құрайды. Облыстын этникалық құрамы әр түрлі және көп ұлтты.Мұнда шамамен 90 ұлт және ұлыстар мекендейді.Олар украиндар, татарлар, немістер және т.б.Облыстын жергілікті халқы қазақтар - 74 % , орыстар - 17 % құрайды.Облыстын демографиялық жағыдайына табиғи және кқші - қон факторлар әсер етеді.Көші - қонның негізгі себебі ұлттық мемлекет болып қалыптасу бойынша орналасуы болып отыр.Көбінесе ТМД елдерінен қазақтар көшіп келуде.Обылысқа көшіп келгендердің 84,8 % - қазақтар, 9,1% - орыстар, 1,2% - әзірбайжандар.Бұл халықтардың өздеріне тән салт - дәстүрі,мәдениеті қалыптасқан.Сол сияақты Маңғыстау қазақтарының салт - дәстүрі:қыз ұзату,бесік той, үйлену, ит көйлек, шаш алу, сүндетке отырғызу т.б.
1.2 Маңғыстау облысының климаты мен сулары
Батыс Қазақстанның мұнайлы-газды аудандары - Маңғыстау, Атырау және Ақтөбе облыстарының географиялық координатасы 42-490 солтүстік ендік және 50-580 шығыс бойлықта орналасқан. Бұл территорияның геолого-географиялық жағдайына Маңғышлақтың денудациялық жазығы, Үстірт және Каспий маңы ойпатының өзен-көлдік жазығы жатады 1. Каспий маңы ойпаты - Каспий теңізін солтүстігінен доға тәрізді ораған ойпат. Солтүстігінде Жалпы Сырт қыратымен, шығысында Үстірт және Маңғыстау тауларының етегімен, батысында Ергене қыратымен шектеледі. Каспий маңы ойпаты бұрын теңіз түбі болған. Төрттік дәуірдегі теңіз трансгрессиялары кезінде теңіз дүние жүзілік мұхит деңгейінен 50 м жоғары көтеріліп, солтүстігінде Жигули тауларына дейін жеткен. Каспий маңы ойпатының жер бедері теңізден қалған қалыңдығы 1 км-ге дейін жететін беткі қабаты құм, шөгінді саз жыныстары қабаттарынан қалыптасқан. Тегіс жазықтың үстінде жеке тұз күмбезді қыраттар кездеседі (Бесшоқы 60 м, Индер 56м, Үлкен Боғда 152м, т.б. ). Ойпаттың теңіз жағалық бөлігінде батысында Кума өзенінің сағасынан, шығыста Жем өзеніне дейін бэр төбешіктері таралған3. Каспий маңы ойпаты абсолюттік биіктігі - 10-27м ағынсыз өзен-көлдік-аккумулятивтік жазықтықта орналасқан. Оның кристалдық ірге тасы солтүстік-батыста 6-7 км-ден 14-18 км-ге дейін, шығыста 7-8 км-ге дейін, оңтүстік-шығыста 10-12 км-ге дейін және орталығында 20-21 км-ге дейінгі тереңдікте жатыр. Ойпат мезокайнозойдың борпылдақ қалдығымен толтырылған, оның беті тұзданған төрттік шөгінділер, өзен-көлдік және аллювиалдық топырақ саздық жамылғымен жамылған. Бұл территория палеозой-мезазой жасындағы мұнай-газ қорлары мен құрылыс материалдары және әртүрлі химиялық шикізаттарға бай1.
Жер шарының ғажайып табиғи су қоймасы - Каспий теңізі. Оның ескі атаулары: Каспи, Гиркан, Хвалын, Хазар және т.б. Ол - Евразия құрлығының орталығында, мұхиттардан алыста, оқшау жатқан тұйық су алабы. Дүние жүзіндегі ең ірі тұйық су айдыны, үлкендігіне қарап теңіз деп атайды. Жалпы ауданы 376000 шаршы км. Меридиан бағытында 1200 км-ге созылған, орташа ені 320 км. Жағалау сызығының ұзындығы 7000 км, оның Қазақстанға тиесілі ұзындығы 2340 км, қалғаны Ресей, Әзербайжан, Түрікменстан және Иран жерімен шектеседі. Беті мұхит деңгейінен 28 м төменде жатыр. Ең терең жері 1025 м, орташа тереңдігі 180 м. Ірі шығанақтары: Маңғыстау, Қазақ, Қарабұғазкөл, т.б. 50-ге тарта арал бар. Ірі түбектері: Маңғыстау, Апшерон, Аграхан, Красноводск, Шелекен. Ойпатты тегіс жағалау басым. Жағалауында теңіз суының бұрыңғы жоғары тұрған кезеңін дәлелдейтін теңіз террасалары көп 3.
Геологиялық құрлысына және физика-географиялық жағдайына байланысты, яғни тереңдігі және түпкі бедері жөнінен 3 бөлікке бөлінеді. Олар: Солтүстік, Орталық және Оңтүстік. Теңіз түбі бедері күрделі, ол әр түрлі жастағы геотектоникалық құрлымнан тұрады.
Солтүстік Каспий 24,3% ауданды алады, Каспий теңізінің 0,5% көлемін
құрайды. Жалпы ауданы - 91942 шаршы км, суының көлемі 397 текше км. Мұнда теңіздің тереңдігі 4-10 м-ден аспайды. Теңіз түбінің жер бедері - әлсіз толқынды, аккумулятивті жазық. Шығыс жағалауда - Бузачи аралшығы, Сор Қайдақ, өлі Құлтық және Үстірттің батыс жарылымы орналасқан. Солтүстік Каспий жағалаулары - төмен, ирелеңді, аккумулятивті. Солтүстік Каспий Каспий маңы ойпатының бөлігі болып табылады. Бассейннің түбі Еділ, Жайық өзендерінің грунтты шайылымымен толған. Солтүстік Каспийге Еділ, Жайық, Терек және Жем өзендері келіп құяды. Өзендер атырауы бірнеше ағыстарға тілімденген, олар көптеген ұсақ аралдарды құрастырады.
Орталық Каспий - 140 мың шаршы км ауданды алып жатыр, суының көлемі 26439 текше км. Орталық Қаспий құрамына 36,4% аудан кіреді, ол теңіз көлемінің 33,9% алып жатыр. Ең терең жері - 788 м, ал орташа тереңдігі - 192 м. Ең терең жерлері Дербент ойпатында жатыр. Түбінің бедері Солтүстік Каспий бассейнінің бедерінен біршама ерекшеленген. Мұнда шельф, материктік беткей және ойпаттың түбі анық бөлініп көрсетілген. Батыс жағалаудың шельфі тар, Дербент ойпатының материктік беткейі тар және жарлы болып келген. Шығыс жағалаудың шельфі кең, солтүстікке қарай біршама ирелеңденген беткейлікте. Орталық Каспий ойпатының оңтүстігі Оңтүстік Каспийден су асты үйінділер және аралдар қатары орналасқан Апшерон құрлысы беткеймен бөлінген.
Солтүстік Каспийдің жағалауы денудациялық жарланған. Батыс жағалауы Үлкен Кавказ жотасымен жағалас. Шығыс жағалауы шөлді. Теңіз үстінен Үстірт жарлары, Маңғышлақтың таулы жүйесі, Туарқыра, Құбадақ-Құбасенгір және Үлкен Балқан түбектері көтеріліп жатыр. Шығыста, неогендік төмпешіктер арасында көп санды ағынсыз ойпаттар және Қарабұғаз-Гол бұғазы орналасқан.
Оңтүстік Каспий біршама тереңделген сейсмобелсенді, Каспий теңізінің қозғалмалы бөлігі. Жалпы ауданы - 148640 шаршы км немесе Каспий теңізінің 39,3% ауданын алып жатыр. Суының көлемі - 51245 текше км. немесе теңіз су көлемінің 65,6% алып жатыр. Ең терең жері - 1025 м, ал орташа тереңдігі - 345 м. Теңіз түбінің бедері күрделі - шельфтер, материктік беткейлер, терең ойпаттар және су асты жоталарымен ерекшеленеді. Шығыс бөлігі шельфінің ені - 130 км, ал батыс жағалауы 43 км құрайды. Батыс жағалаулардың жер бедері әр түрлі қалыптасқан. Баку қаласынан Алят мүйісіне дейін Кавказ таулары созылып, әрі қарай Кура-Араксин ойпаты, яғни Кура өзенінің атырауы орналасқан. Мұнда жағалау ойпатты-аккумулятивті. Мұнда Батыс-Түркмен мұнай-газды облысы орналасқан. Жер бедері шөлді құмдардан, ал олардың арасы сорлар мен тақырлардан тұрады 2.
Каспий теңізі жеке су торабы ретінде өзінің маңызды гидрологиялық тізбесін құрайды. Бұл тізбе барысында өзінің реттік факторлары: климаттық
жағдай, өзен ағысы, теңіз тереңдігі және түбінің бедері, жергілікті бедер, жағалау сипаты анықталады. Өзен ағысы тимператураның таралу сипаттамасына, тұздануына және судың тұздылығына әсер етеді.
- Өзендері. Теңіздің солтүстік бөлігіне ірі өзендер - Еділ, Жайық, Жем, құяды. Жалпы ағыс жиынтығы Каспийге ағатын жылдық ағыстың 88% жуығын құрайды. Батыс жағалауға ұсақ өзендер жатары, яғни жылдық ағыстың 7% -ын беретін Сұлақ, Терек, Қура өзендері құяды. Қалған 5% ағыс Иран өзенінің жағалауынан келеді (Горган, Херад, Сефидруд). Шығыс жағалауда тұрақты су ағысы жоқ. Өзендер торы сирек. Еділ, Жайық, Терек өзендері ғана Каспий теңізіне дейін жетеді, ал Қараөзен, Сарыөзен, Ойыл, Сағыз, Өлеңті, Бұлдырты, Қалдығайты өзендері жазда үзіліп қалады. Тұзды көлдер көп.
Мұздық тізбесі. Теңіздің гидрологиялық тізбесінде тереңдік және түбінің бедері маңызды рөл атқарады. Теңіздің терең бөлігінде жазғы уақытта жиналған жылу қыста су температурасының таралуына әсер етеді. Қысқы уақытта Солтүстік Каспийдің тайыз жерлерінде ауа температурасының төмендеуі нәтижесінде мұздану процесі жүреді. Бүкіл Солтүстік Каспий желтоқсан айының соңында 40-100 см-ге жететін мұзбен жамылады.
Аралдары. 1980 жылға дейін Каспий теңізінде 350 шаршы км ауданды құрайтын 50-ге жуық аралдар болған. Олардың аса ірілері: Құлалы, Тюлен, Чечень, Артем, Жилой, Огурчинский және басқалары. Аралдардың аудандары теңіз толқынының деңгейіне байланысты өзгеріп отырады. Қазіргі уақытта деңгейдің өсуіне байланысты көптеген арал аудандары кенеттен қысқартылған, тіпті кейбіреулері теңіз суы деңгейінің астында қалған. Каспий теңізі суының түсі көкшіл-жасылдан сарғыш-қоңырға өзгеріп отырады. Судың мөлдірлігі лайлы өзен суы ағысының нәтижесінде онша емес.2
Климаты тым континенттік. Қаңтардың орташа температурасы солтүстігінде -140 С, Каспий теңізінің жағалауында -80С. Абсолют минимумы -400 С-қа дейін барады. Қар жамылғысы жұқа түскенімен, 4-5 ай жатады. Жазы ыстық, әрі құрғақ. Шілденің орташа температурасы 22-240С. Абсолют максимумы 400С-тан асады. Жылдық жауын-шашын солтүстігінде 250 мм-ден оңтүстік-шығысында 150 мм-ге дейін кемиді. Аңызақ желі жиі қайталанады.
Судың беткі қабаты жаз айларында солтүстігінде 24-26ْ С, оңтүстігінде 27-28ْ С-қа дейін жылынады. Қыста солтүстігінің тайыз бөлігі қатады, оңтүстігінде судың температурасы 10ْ С-қа жуық болады.
Орталық және Оңтүстік Каспийдің климаттық жағдайы қыста тұрақсыз жылы, жауын-шашынды ауа температурасы суық, күн сәулесі жарықтық ауа температурасымен ауысып отырады. Жәй күндізгі ауа температурасы 3-60С. Жауын-шашын немесе қар жауып, бірақ тез арада ериді, дегенмен қыстың суық қаһарында қар қалыңдығы 10 см жетеді. Көктемі жылы, бірақ басқа жыл мезгілімен салыстырғанда ылғалды. Көктемнің бірінші жарты айларында түнде суық байқалады. Ал жазы құрғақ, ыстық, аспаны ашық. Ыстық күндері ауа температурасы +25-300С (+430С) жетеді, ал түнде +160С төмендейді. Жазда жауын-шашын болмайды. Ауаның ылғалдануы күндіз 30%, түнде 60%. Күздің бастапқы айларында ауа температурасы жылы, аспан ашық болады, ал қалған айларында бұлтты, салқын болады. Күндіз ауа температурасы жоғары, түнде керісінше төмен болады. Мұнда жел жиі-жиі орын алады. Ол Каспийдің шығыс жағалауынан соғады, жылдамдығы 3-5 мс. Сонымен қатар Каспийдің солтүстік және орталық бөліктерінде де жел жиі-жиі болады.
1.3 Маңғыстау өңірінің топырағы, өсімдігі мен жануарлары
Бұрынғы ҚСРО-да жерді бағалау жұмыстары тек 1958-1959 жылдары басталған болатын. Дегенмен ҚСРО құрамына кіретін Қазақстан республикасында жерді бағалау жұмыстары біршама ерте басталды деуге әбден болады. Бұл мәселеге 1954-жылғы кезіндегі партиямыздың Ақпан-Наурыз пленумының шешімдеріне сәйкес, Отанымыздың шығыс бөлігінде, негізінен Азиялық аймағында, соның ішінде Қазақстанның терістік облыстарында ғасырлар бойы бос жатқан миллиондаған гектар тың және тыңайған жерлерді астық өндіру үшін игеру жұмыстары бастама болды.
1954-1960 жылдары партияның осы шешімдері нәтижесінде бүкіл елімізде 42 млн. гектар тың және тыңайған жерлер игерілді. Бұлардың біршама бөліктері Оралдың шығысы мен Сібірде болғанымен негізгі бөлігі Қазақстанда болды. Дәлірек айтсақ Қазақстанда игерілген тың жерлер көлемі 25 млн. гектарға жетті, яғни бүкіл игерілген тың жерлердің 60 %-ы Қазақстан үлесіне тиді... Жалпыға белгілі тың игеру жұмыстары өте асығыс түрде жүргізілді. Сол кездегі одақтық, жергілікті партия тапсырмаларымен қазақ ғылым академиясының топырақтану институты тың және тыңайған жерлерді игеруге таңдап алу үшін топырақтанушылар мен агрономдарға көмек ретінде 1954 жылдың өзінде жаднама (нұсқаулар) шығарды.
Қазақ ССР ғылым академиясының тоырақтану институтының директоры, республикамыздағы топырақтану ғылымының негізін салушы, қазақ ғылым академиясының корреспондент-мүшесі Ө.О.Оспановтың жетекшілігімен жасалған бұл нұсқаулар ауылшаруашылық министрлігімен бекіп, сол кездегі тың игерудегі алғашқы негізгі құжат болып саналды (10). Астықты егістіктер үшін жерлерді ауадан түсетін ылғалмен қамтамасыз етілген республикамыздың терістік облыстарында игеру көзделген болатын. Ондай топырақтар болып негізінен екі топырақ зонасы ұсынылды. 1) Орманды-дала және дала зонасы, топырақтары шалғынды-қаратопырақ және ортагумусты (кәдімгі) қаратопырақтар. 2) Құрғақ даланың аз гумусты (оңтүстік) қара топырақтары мен күңгірт қара-қоңыр топырақтары.
Сол кездегі талапқа сай, жерлерді тез игеруді жеңілдету үшін, осы екі зонадағы негізгі топырақтар агроөндірістік қасиеттері, құнарлылығы жағынан 1954-1955 жылдары игеру үшін төмендегідей 4 категорияға (топқа) бөлінген болатын.
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер.
2) Жыртуға жарамды сапасы орта жерлер.
3) Жыртуға жарамды сапасы ортадан төмен жерлер
4) Жыртуға жарамды сапасы нашар жерлер
Жоғарғы айтылған екі зонаның жыртуға жарамды сапасы жақсы топырақтарға негізінен біркелкі жер бедеріне орналасқан зоналық қара топырақтар мен күңгірт қара-қоңыр топырақтар жатады. Дегенмен бұл топырақтар сапасы көптеген жағдайларда олардың біркелкі орналаспай, басқа сапасыз, зонаралық топырақтардың араласа кездесуімен көп төмендейді. Мұндай араласа кездесетін таңдақтар болып бұл аймақтарда, негізінен сортаң (солонцы) жерлер орналасады. Егер сортаң таңдақтар жалпы алқаптың 10%-нан аспайтын болса, және ол сортаңдар сортаң қабаты тереңде орналасқан терең сортаңдар қатарына жатса, олар игеруге аса көп зиян тигізе қоймайды. Егер сортаңдар көлемі алаптың 10-25%-ын алып жатса, олар игеруге көп зиян болып, жердің категориясын төмендетеді. Ал алаптың 25-30%-ын сортаңдар жайласа, және сортаңды қабаты топырақтың бетіне жақын орналасқан майда сортаңдар болса, бұл алқаптар тіпті игеруге болмайтын, немесе сапасы ортадан да төмен жерлер қатарына жатады. Сонымен қара топырақты зонада Ө.Оспановтың жүйесі бойынша төмендегідей жер топтары бөлінген.
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер қатарына мынадай топырақтар жатқызылған:
а) Ортагумусты (кәдімгі) қара топырақтар.
б) Аздап сортаңданған кәдімгі қара топырақтар.
в) Шалғынды - қара топырақтар.
г) Аздап сортаңданған шалғынды-қара топырақтар.
д) Сортаңданған және аздап сортаңданған кәдімгі қара топырақтар терең сортаңдармен 10%-ға шейін.
е) Сортаңданған және аздап сортаңданған шалғынды-қара топырақтар терең сортаңдармен 10%-ға дейін.
2) Жыртуға жарамды сапасы орта жерлер қатарына:
а) Сортаңданған және аздап сортаңданған ортагумусты қара топырақтар терең сортаңдармен 25%-ға дейін.
б) Сортаңданған және аздап сортаңданған шалғынды қара топырақтар терең сортаңдармен 25%-ға дейін.
в) Құмдақ ортагумусты қара топырақтар.
г) Құмдақ ортагумусты қара топырақтар терең сортаңдармен 25%-ға дейін.
3) Жыртуға жарамды сапасы ортадан төмен жерлерге:
а) Қатты сортаңданған ортагумусты қара топырақтар.
б) Қатты сортаңданған ортагумусты қара топырақтар сортаңдармен 25%-ға дейін.
в) Сортаңданған және аздап сортаңданған ортагумусты қара топырақтар сортаңдармен бірге 25%-ға дейін.
г) Қатты сортаңданған шалғынды-қара топырақтар сортаңдармен 25%-ға дейін.
4)Жыртуға жарамсыз жайылымдық жерлерге: қатты сорланған зоналық топырақтар мен қатар олардың сортаңдармен 25%-дан артық кездесетін алқаптар, зонааралық таза сортаң және мол сорланған жерлер мен олардың күрделі комплекстері орын алған жерлер жатады.
Тура осындай принциптер құрғақ даланың азгумусты қара топырақтары мен күңгірт қарақоңыр топырақтарды бағалап, категорияларға (топқа) бөлген кезде де қолданылды. Есте болатын нәрсе, тек бұл зонада терістіктен оңтүстікке жылжыған сайын құрғақшылықтың көбейе түсетінін ескеру қажет. Сондықтан да олардың жалпы өнімділігінің, соған сәйкес бағаларының да төмендей түсетіні күмәнсіз.
Сонымен Қазақстан шындығында тың игеру науқанының алғашқы үш жылы өтті. 1956 жылы Қазақстан тыңы елімізге алғашқы миллиард пұт астық беріп, республика туына бірінші Ленин ордені қадалды. Республика халқы тың игеруде біршама тәжрибе жинады. Қазақстан ғалымдары да, оның ішінде қазақ ғылым академиясының топырақтану институты да алғашқы тың игерудегі тәжірибелерді ескере отырып, 1957 жылы терістік Қазақстан топырақтарының сапасын бағалаудың жаңа нұсқасын ұсынды (11). Институт директоры Ө.Оспановтың жетекшілігімен ұсынылған бұл жаңа нұсқада тың аймағындағы жерлер сапасы жөнінен төмендегідей 6 топқа бөлінді.
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер.
2) Жыртуға жарамды сапасы орташа жерлер.
3) Жыртуға жарамды сапасы орташадан төмен жерлер.
4) Механикалық құрамы жеңіл жерлер.
5) Игеруге қиын жерлер.
6) Игеруге, жыртуға тіпті жарамсыз жерлер.
Келтірілген тізімнен көрініп тұрғандай, бұрынғы бағалау нұсқасына қосымша тағы екі топ қосылғаны көрініп тұр, олар 4- және 5-топтар; яғни механикалық құрамы жеңіл жерлер мен игеруге (жыртуға) қиын жерлер. Бұл топтардың пайда болуы да тегін емес еді. Баршаға белгілі, тың игерудің алғашқы кезеңінде жоспарды артығымен орындау мақсатында көптеген жыртуға жарамсыз, механикалық құрамы жеңіл, құмдақ топырақтар да жыртылып кеткені практикада кездесті. Соның нәтижесінде тың өлкесінде топырақ эрозиясы да көп өріс алды. Міне сондықтан жаңа ұсынылған топырақты бағалау жүйесінде механикалық құрамы жеңіл топырақтар арнайы жаңа топқа бөлінді. Сөйтіп бұл топырақтарды кәдімгі агротехниканы қолданған кезде жыртуға жарамсыз, оларды жырту үшін арнайы агротехника (топырақты қайырымасыз етіп жырту т.б.) қажет екені айтылды. Ал игеруге (жыртуға) қиын жерлер қатарына топырақ комплекстері ішінде сортаң жерлер көлемдері 25-50%-ға дейін жететін алқаптар жатқызылды. Бұл алқаптарды игеру шынында қиын екені түсінікті. Оларды игеру тиімді болу үшін сортаң, ақтаңдақтарды әртүрлі әдістермен жақсарту (мелиорациялау) қажет екені ұсынылды. Міне осы жүйе бойынша Қазақстан тың жерлерін пайдалану көп жылдар бойы жүргізілді.
Жылдар өтіп жатты. Уақытпен бірге тәжірибе де жиналды, ғалымдар да зерттеулерін жалғастырып, ғылыми жұмыстар жүргізді. Осы жылдар аралығында топырақтану институтының ғалымдары республикамыздың барлық облыстарының ортамасштабты топырақ карталарын жасап, әр облыс топырақтарының химиялық, физикалық қасиеттерін терең талдау арқылы оларды агроөндірістік топтарға бағалап бөліп, сипатталынған облыстық топырақ монографиялар ''Ғылым'' баспасынан жарық көрді. Міне осы жағдайлардың бәрі 1975 жылы қазақ ғылым академиясының топырақтану институтының Ө.Оспанов бастаған ғалымдары Қазақстанның жерлерін түгелдей бағалаудың жаңа жүйесін ұсынды (12). Бұл топырақтарды бағалап топтастыру жүйесі негізінен топырақтардың зоналық принциптеріне сүйене отырып жасалды. Мұнда жер категориялары, жартылай категориялары, оларға кіретін зоналық топырақтар және олардың агроөндірістік топтары жіктеліп бөлінді.
Агроөндірістік маңызы мен басты пайдалану бағыты жөнінен Қазақстан жерлері 5 категорияға бөлінді.
А - Жыртуға сөзсіз жарамды басым түрде егіншілікке пайдаланылатын жерлер;
Б - Басым түрде шабындыққа жарамды жерлер;
В - Басым түрде жайылымдық жерлер;
Г - Басым түрде ормандық жерлер;
Д - Ауыл шаруашылығына да және орман шаруашылығына да пайдалануға болмайтын жерлер.
Сонымен А, Б және В категориялары ауылшаруашылық жерлерін әртүрлі салада пайдалануларына дөп келеді. Осыған қоса Б және В жер категорияларында Б1 және В1 жартылай категориялары, яғни егіншілікке таңдап пайдалануға болатын жерлермен қатар, Б2 және В2 - егіншілікке жарамсыз немесе өте аз пайдаланылатын жерлер бөлінді.
Топырақ жамылғысының ерекшеліктеріне, табиғи өнімділігіне байланысты әртүрлі зоналар мен зонашаларда А, Б, В категориялары зоналық топтарға бөлінді. Осы категориялардағы зоналық топтар топырақтарының сапасы мен олардың өнімділігін арттыруға бағытталған шараларға сәйкес агроөндірістік топтарға, топшаларға бөлінеді. Төменде Ө.Оспановтың Қазақстан бойынша келтірілген топырақтарды бағалап топтастырудың жалпы схемасын келтіреміз.
Категориялар мен жартылай категориялар
А - егіншілікке басым түрде жарамды жерлер. Зоналық топырақтардың біркелкі алаптары және олардың басқа топырақтармен комплекстері мен тіркестері кездеседі. Дегенмен сортаң топырақтар таңдақтары 30%-дан аспайтын болып кездеседі. Негізінен табиғи жағдайларда ауадан түсетін ылғалдармен қамтамасыз етілетін дала топырақтарының жазық алқаптары, тауетегі жазықтары, тауаралық ойпаң жерлер. Басым жерлері егіншілік үшін жыртылған. Жерді пайдалану коэффициенті 50%-дан көп.
Б - басым түрде шабындық жерлер. Шалғынды, шалғынды-далалы жапырақтар мен солардың тіркестері, сортаң таңдақтар 30 %-дан аспайды. Біртектес сорланбаған, сортаңданған алаптар таңдалып егіншілікке пайдалануға жарамды. Ондай жартылай БІ категорияға жататын жерлер көлемі шамалы, олардың егіншілікте пайдалану коэффициенті 50 %-дан көп төмен. Ал топырақтары күрделі алаптары БІІ - жартылай категорияға, яғни бұл шабындықтар жалпы егіншілікке жарамсыз немесе өте аз көлемде жарамдыларға жатады.
В - басым түрде жайылымдық жерлер. Негізінен шөл-дала, шөл зоналарының, таулы аймақ топырақтары, жөнді дамымаған, сорланған, құмды, сортаң топырақтар және құрылымы күрделі кешенді барлық зоналар топырақтары. Мәселен, бұл категорияға ылғалмен табиғи күйде қамтамасыз етілген қаратопырақтар мен ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген қара-қоңыр топырақтардың 50%-на дейін сортаң таңдақтары бар алаптары, тауетегі мен тауаралығы ойпаң жерлерінің сапасы жақсы болғанмен жер бедері ыңғайсыз алқаптары жатады. Ескеретін тағы бір жағдай, шөл және шөл-дала зоналарының көп жерлері суарылып, мелиоративтік шараларды қолданған жағдайда егіншілікке жарамды. Бірақ, өкінішке орай, ондай мол жерлерді суаруға су көздері жоқ.
ВІ - бұл категория жерлер арасында да егіншілікке жарамды жартылай категорияға жататын жерлер болып табылады. Бірақ, олардың көлемі өте аз, себебі оларды игеру су көздерінен басқа да күрделі мелиорация шараларына байланысты. Азда болса бұл категория жерлері арасында ВІІ - жартылай категорияға жататын, яғни егіншілікке тіпті жарамсыз немесе өте аз көлемде жарамды жайылымдар да орын алады.
Г - басым түрде орман шаруашылығына жарамды жерлер. Таулы алқаптардағы және жазықтағы орманды жерлер, оған қоса өзен бойларындағы тоғайлы ормандар жатқызылады. Бұл алқаптардың біршама жерлері шабындық және жайылым ретінде пайдаланылады. Ал шөлдегі бұташалар мен сексеуілді ормандар түгелдей В - категориясына, яғни жайылымдарға жатады.
Д - Ауыл шаруашылығына да және орман шаруашылығына да пайдаланылмайтын жерлер. Бұл категория жерлер қатарына таза сорлар, батпақтар, жылжымалы құмдар, тау жыныстарының көріністері, мұздықтар т.б. топырақ емес құрылымдар жатады.
А - Категорияларындағы зоналық топырақтар топтары.
1. Тұрақты суарылмайтын егіншілік жерлері - орманның сұр топырағы, сілтісізденген қара топырақтар, орманды-дала, таулы-дала, аласа-таулы және Алтай, Тарбағатай тау етектері топырақтары.
2. Салыстырмалы тұрақты суарылмайтын егіншілікті жерлер - құрғақшылығы шамалы даланың кәдімгі қара топырақтары.
3. Құрғақтау даланың аса тұрақты емес суарылмайтын егіншіліктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1.Маңғыстау өңірі табиғат компоненттеріне физикалық-географиялық сипаттамасы
1.1 Маңғыстау өңірінің геологиясы мен тектоникалық құрылымы, жер бедері
1.2 Маңғыстау облысының климаты мен сулары
1.3 Маңғыстау өңірінің топырағы, өсімдігі мен жануарлары
2. Маңғыстау өңірінің ландшафтарының физикалық-географиялық ерекшелектері
2.1 Маңғыстау өңірінің ладшафтарының дамуы
2.2 Маңғыстау өңірінің ладшафтарына геоэкологиялық тұрғыдан сипаттама
2.3 Маңғыстау өңірінің ладшафтарының шаруашылықта пайдалану жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:Қоғам дамуда, онымен қатар шаруашылық та, өндіріс те дамуда. Қазіргі қоғамдағы адамның сұранысы өте жоғары. Осы сұраныстарды қанағаттандыру үшін ғылыми-техникалық прогресс те қарқынды сипатта, ал ҒТП-ң өнімдерін жүзеге асыру үшін жаңа өндірістер салынуда. Әрине, мұның бәрінің адамзат дамуында пайдасы зор екені сөзсіз, бірақ, артымызға қарайықшы. Біз өз ұрпағымызға, келешекке не қалдырамыз? Қарасақ, көретініміз тау-тау қалдықтар, ауаның көмірқышқыл газымен ластануы, теңіздерге мұнай және басқа да зиянды заттардың төгілуі, осы экологиялық мәселелердің нәтижесінде ондағы флора мен фаунаның зардап шегуі. Ал егер сол жердің флорасы мен фаунасы бүлінетін болса, онда көп кешікпей бұл жердің экосистемасының өзгеруіне әкеп соғады. Мәселен, дүниежүзілік мұхиттар қарапайым ғана өзендерді арқылы ластанады. Сонымен қатар мұнай өнімдері мұхитқа балласт суларын төккенде, кемелердің апаты кезінде, теңізде мұнай мен газ өндіргенде түседі. Мұнаймен ластанған теңіздер мен мұхиттардың биологиялық тепе-теңдігінің бұзылуына алып келеді. Мұнай судың бетін қабықшамен жауып, оттегінің өтуіне кедергі жасайды, суда оттегі мөлшері азаяды, соның нәтижесінде тірі организмдердің өміріне қауіп төнеді.
Қайран елім - өз елім!.. демекші алысқа бармай-ақ, өз туған жерімнің экологиялық проблемасына тоқталғым келіп отыр. Өкінішке орай, біздің елімізде де экологиялық проблемалар жеткілікті. Ол дүниежүзіліс сипат алған Арал теңізінің апаты, сондай-ақ Семей полигонының орнындағы радиоактивтілік мәселесі, Каспий теңізінің зауыт қалдықтары мен мұнай өнімдері әсерінен ластануы, Байқоңыр ғарыш станциясының проблемалары, азон қабатының тесілуі, қалаларда ауа ластануы, айта берсек қағаз жетпес. Соның ішінде өзіміздің туған жеріміз киелі өлке Маңғыстаудың кейбір экологиялық проблемаларына шолу жасағымыз келеді.
Маңғыстаудың бұл тұрғыдан жағдайы нашар. Оған біз Каспий теңізінің ластануын, кезінде уран өндірілген кен орнының жағдайын, Қошқар-ата көлінің проблемасын, Үстірттегі жарылыстар нәтижелерін және т. б. жатқызамыз. Енді осы мәселелерге толығырақ тоқталып кетсек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Маңғыстау өңірінің ландшафтарының физикалық-географиялық ерекшеліктерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
-Маңғыстау өңірінің геологиясы мен тектоникалық құрылымы, жер бедерін анықтау
- Маңғыстау облысының климаты мен суларын қарастыру
- Маңғыстау өңірінің топырағы, өсімдігі мен жануарларын анықтау
-Маңғыстау өңірінің ладшафтарының дамуын анықтау
-Маңғыстау өңірінің ладшафтарына геоэкологиялық тұрғыдан сипаттамасын қарастыру
1.Маңғыстау өңірі табиғат компоненттеріне физикалық-географиялық сипаттамасы
1.1 Маңғыстау өңірінің геологиясы мен тектоникалық құрылымы, жер бедері
Осындай жартасты таулы кең маңдайлы Маңғыстау бүгінгі таңда жерімізден, елімізден үлкен орын алуда. Ол экономикамызға таусылмас кенді қазбайлықтарымен, өшпес - өлмес мұрасымен үлес қосуда. Қара байлығымен табыс әкелсе, өшпес мұрасымен шетел азаматтарын тартуда - яғни турмизмді дамытушы фактор болып отыр.Сол себепті біз Маңғыстауды Қазақстанның Батыс жүрегі деп айтсақ қателеспеген едік.
Маңғыстау ерекше таулы мекен
Өзі бір таң қалдырар алып екен - деп оған шолу жасасақ:
Облысы республикамыздың оңтүстікбатыс бөлігінде орналасқан. 1973 жылы Маңғышылақ облысы болып жарияланған, 1999 жылдан бастап Маңғыстау облысы болып аталады.
Облыстың жер көлемі - 165,5 мың км. шаршыға тең.
1-Сурет
Маңғыстау облысының картасы
Маңғыстау климаты континенталды және құрғақ.Қаңтарда орташа температура 4 - 9 ға дейін. Қысы қатты,желді және аз қарлы. Көктем тәртібі бойынша қысқа, құрғақ, желді болып келеді. Жазы ыстық, бұлтсыз, тамаша құбылыс, ал күз болса жалғастырушы және жылы.
Маңғышылақ түбегінің үш жағынан Каспий теңізі қоршап жатыр, ол тек шағын бөлігіне ғана әсер етеді Мұнда әлсіз ылғалдылық байқалады, жазғы ауа температурасы мен жылдық төменгі ауа тербеліп тұрады. Ал қалған аудандарда жылдық орташа температура 10,5 - 11,5 , абсолютті жылдық минимум температура 26 - 34, ал максимум 43 - 45, ал топырақ беті 60 - 70 ке дейін ысиды. Ең ыстық шілде мен тамыз айлары. Күздік аяз қарашаның аяғында басталады. Атмосфералық жауын шашын өте анық емес. Солтүстік бөлігінде ортажылдық мөлшері 140 - 160 мм,ал оңтүстігінде 90 - 120 мм құрайды. Жауын - шашынның көп мөлшері таулы аймақтарға түседі. Аймақтын көп бөлігі бұталы өсімдіктермен қоса жусанды далалардан тұрады. Сонымен қатар шаршаған жолаушыға су мен демалыс беретін шөл даланың нағыз оазистері - жасыл аралдар да кездеседі.Түбектін табиғаты соншалықты әдемілігіне дүниедегі ешбір ғажайып ұқсамайды.Үш жағынан сумен қоршалған .
Жер бедері.Облыс көлемінің жер бедері әркелкі.Ол өзінің әр түрлі таулы жазықтарымен, қайталанбас табиғат құрлымымен ерекшеленеді.Сонау солтүстігін керемет Желтау (221 м),Мың - суалмас (148 м)және құм алқабы (Қарақұм,Сам т.б.)көлемді сор (Өліқолтық, - - Қайдақ,Қаратүлей,Қаракешу т.б.)және Бозашы түбегі орналасқан Каспий жағалауы алып жатыр.Орталық бөлігін Маңғыстау (Ақтау,Қаратау 556 м) таулары, Маңғыстау үстірті және ТМД дағы ең терен ойпат (-132 м) Қарақия орналасқан Маңғыстау түбегі алып жатыр.Оңтүстік батысында Кендірлі - Қаясан үстірті орналасқан,оңтүстігінде - Қарынжарық ойпаты. Облыстың шығысын Үстірт шоқысымен қоршалған,
Үстірт қорығы Үстірт қорығы - Қазақстанның батыс өңіріндегі жалғызқорық. 1984 жылы ұйымдастырылған қорықтың негізгі мақсаты - шөлейт өңірдің табиғат дүниесін табиғи күйінде сақтап қалу. Үстірт қорығының басқа қорықтардан бір ерекшелігі, мұнда табиғи ландшафтың алуан түрі кездеседі. Үстірт жонының ең қиыр оңтүстігі тақтайдай тегіс қыр бірден бітіп, шың-құзға айналады. Құз етегі ұшы-қиырына көз жетпейтін, тіршілік белгісі жоқ Кендірлі сорына ұласады. Оңтүстіктен солтүстікке қарай созыла жайғасқан сордың батыс жиегін бойлай құмдар мен тақырлы-тегістіктер кезектесе орналасқан. Шың басынан зер сала қараған адамға осы жал-жал құмдар мен көкшіл- сұр сор ішек-қарыны ақтарылып жатқан түйе малына ұқсайды. Табиғатпен етене араласып, қыр- сырын толық меңгерген аталарымыз да, бұл аймақты Қарынжарық ойы, Қарынжарық құмы деп атаған.Қорық солтүстігінде Қараған Босаға тау аңғарларынан басталады. Үстірт жонына шығар басты асулардың бірі, Ұлы Жібек жолының ескі сүрлемі- Сенек- Қоңырат жолы, қорықтың табиғи шекарасы іспетті. Қараған Босаға тауына кіре берісте, ерекше жаралған домалақ төбе басында, Адайдың ХІХ ғасырдың орта тұсында ерлігімен көзге түскен батырлары Балуанияз бен Тұрмамбет жерленген.Сенек - Қоңырат жолынан оңтүстікке қарай, солтүстік беткейі жатағандау, оңтүстік беткейі тік құлама шың болып келетін Мәмек таулары батыстан шығысқа созыла орналасқан. Мәмек таулары қарақұйрық пен арқардың негізгі жайылымы, мекені. Шың басына орналастырылған тарихи ескерткіштердің бір парасы - арандар, бұл маңайда аңшылық өнерінің дамығандығын көрсетеді. Арандар-дала тұрғындарының географиялық, геометриялық және биологиялық білімдерінің нәтижесі. Бұл өз алдына зерттеуді қажет ететін құпиясы мол, жеке тақырып.Мәмек таулары шығысында оңтүстікке қарай иіле жалғасқан Көкесем шатқалдарына ұласады. Көкесем - қорық аумағындағы жер бедері, табиғаты жөнінен ерекше жаратылған аумақ. Қорық аумағындағы тауларда негізінен бор дәуірінің тау жыныстары басым болып келеді, ал Көкесем шатқалдарының негізгі тау жыныстары дәуірінің геологиялық құрылымынан түзілген. Топырақ жамылғысы қызғылт-жасыл түсті саз.Көкесем - қорық аумағындағы бірден-бір тұщы сулы өңір. Тау үстіндегі құдық адам баласының нәпақасы болса, етектегі тамшы бұлақ - осы маңайдағы жан - жануарлардың тіршілік көзі.Қорықтағы табиғи ескерткіштердің бірі - Қарамая тау жоталары. Болжамда жасы жетпіс миллион жылдан асатын, мұхит түбіндегі вулкандық қозғалыстардың жерінен пайда болған тау жоталарының көркемдігіне көз тойғысыз. Шығыстан батысқа созыла орналасқан тау-түсі мен тұрпатына байланысты Қарамая деп аталады. Шығыстан солтүстігіне орай батыс беткейіне дейін сазды, оңтүстігі Кендірлі сорымен шектесіп жатқан тау жоталары Үстірт арқарының негізгі тұрақ - мекені.Көкесемнен оңтүстікке қарай, сордың шығыс бетін қоршай орналасқан биік кереге шыңдар- Кендірлі, Елшібек таулары деп аталады. Кендірлі тау алқабы - оазистік мекен. Мұндағы бұлақтардың ірілері Кендірлі бұлағы және кіші Кендірлі көзі. Мұнан басқа тау етегінде әр түрлі ызалар, жылымшылап ағатын су көздері кездеседі.Елшібек шыңдарының тау аңғарлары арасында Сарыбұлақ бұлағы, Қансу су көзі- өз алдына зерттеуді қажет ететін нысандар.Үстірт шыңдары оңтүстікке қарай аласарып барып, қорық аумағындағы ірі су көзі - Өнере бұлағына тіреледі. Өсімдіктері. Жер бедері мен топырағының әртүрлі болуына байланысты, қорықтың өсімдіктер дүниесі де сан-алуан болып келген. Қорық аумағында 43 тұқымдас, 163 туыстан тұратын өсімдіктердің 263 түрі кездеседі. Олардың 5 түрі қызыл кітапқа енген (кәдімгі жұмсақ жеміс, майда қатыран, берік сүттіген, хиуа сораңы, бор рияңы).Қорықта өсетін өсімдіктердің ішінде - сәндік, дәрілік, тағамдық, бояу беретін, жемшөптер және улы шөптер кездеседі. Дәрілік өсімдіктерден: жантақ, қылша, ақтікен, ақ, қара жусандар, изен, мия, адыраспан, татар рауғашы, киікоты кездеседі. Киік оты өзінің әдемі иісімен және емдік қасиетімен өте құнды болып есептеледі. Қорық жерінде өсетін сәндік өсімдіктер- қызғалдақтар, сарғалдақтар және қойжелкектер гүлдеген кезде, қорық табиғаты жайнай түседі.Жануарлары. Үстірт қорығы аумағында жануарлардан: сүт қоректілердің 29 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 15 түрі, қосмекенділердің 1 түрі, омыртқасыздардың 300-ге жуық түрі және құстардың 110-ға жуық түрі кездеседі. Қорық аумағында өте сирек кездесетін, саны азайып бара жатқандықтан қорғауға алынып, Қызыл кітапқа енгізілген жануарлардың 8 түрі: арқар, қарақұйрық, қарақұлақ, мәлін, шағыл мысығы, итаю, шұбар күзен, ақбауыр жарқанат, ал құстардың 10 түрі - бүркіт, үкі, ителгі, жұртшы, дала қыраны, жорға дуадақ, қарабауыр бұлдырық, қарабай, жыланжегіш қыран, лашын, ал бауырымен жорғалаушылардың 1 түрі: төрт жолақты қара шұбар жылан бар.Үстірт қорығының ұйымдастырылуына негізгі себепші болған, Оңтүстік-Батыс Үстірттің эндемигі - Үстірт арқарының Маңғыстауда жойылып кету қаупі бар еді. Бүгінгі күні Үстірт қорығының аумағында 2 мыңға жуық Үстірт арқары кездеседі. Қызыл кітапқа енген, қорық аумағында мекендейтін қарақұйрықтар - 250 бас шамасында. Мысықтар тұқымдасы, жыртқыштар отрядына жататын қарақұлақ, сабаншы, шағыл мысығы қорықтың Қарынжарық құмында кездеседі. Сүтқоректілер класы, сусарлар тұқымдасына жататын итаю (31 бас), Қазақстанда тек қана Маңғыстау жерінде бар. Табиғи-тарихи ескерткіштері. Қорық аумағында табиғи-тарихи ескерткіштер де кездеседі. Географиялық орналасуына, геологиялық құрылымына қарай ерекше жаратылған Қарамая тауы мен Көкесем шатқалдары - басқа еш жерде қайталанбайтын құбылыстар. Көкесем шатқалдары-қорық аумағындағы тұщы су көздері бар, табиғаты әсем, ерекше түзілімді мекен атауы. Үстірт жонының батысқа еңкіштей құлаған, қатты тілімденген шатқал сайлары - тау табиғатын ажарландырып тұр. Шың етегінде Көкесем тұщы сулы бұлағы және шың басында Көкесем құдығы бар. Суының дәмділігіне байланысты Ойда Талақ, қырда Көкесем деп айтылатын және осыған байланысты шыққан аңыз ауыз екі тілде ұмытылмай келеді. Тарихи ескерткіштерден - Балуанияз, Көкесем қорымы және әлі зерттелмеген Табан Ата деп аталып жүрген ескі қорым тіркелген. Балуанияз - ХІХғ. Маңғыстау адайлары мен түрікмен тайпалары, Хиуалықтар арасындағы соғыстарда ерекше көзге түскен, Балықшы руынан батыр атағын алған тұлға. Ескі атаулары Қалмақ үйген, Қараоба (Қалмақ үйген қараоба болуы да мүмкін) деп аталатын төбенің басына жерленген. Қазір бұл төбе батыр атымен аталады. Қарамая. Үстірт қорығының солтүстігінде, сор мен шыңның арасында орналасқан, бөлек, ерек-ше жаратылған тау жоталары. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі мұхит түбіндегі вулкандық жарылыстардың әсерінен түзілген. Тау жыныстары мен топырақ жамылғысының айналасынан өзгешелігі - бұл пікірді растай түседі. Геологиялық жасы жетпіс миллион жылды қамтитын таудың топырақ түзілімі- қара қоңыр түсті, жұмсақ, сынғыш тастардан құралған. Бұлар өте ұқыпты, әдемі етіп жинақталып, текшеленіп орналаласқан. Жоталардың шығыс беткейінде көмір ұнтақтары кездеседі. Өсімдік жамылғысы жұтаң, тырбық, шашырай орналасқан шөлдің шөптесін өсімдіктері. Тау жоталарының етегін жағалай ыза-бұлақтар ағып жатыр. Үстірт жабайы қойы - арқар, осы тауды негізгі мекен етіп, орныққан. Құстардан бүркіт, жұртшы және т.б. ұсақ торғайлар кездеседі. Тау жоталары алыстан мұнартып, сағымданып өте әдемі көрініс береді. Тау ішіне кірсең, небір ғажайып пішіндер мен құпиялардан басың айналады.Өнере - Маңғыстаудың оңтүстік-шығысында, оңтүстіктен солтүстікке қарай ағып жатқан, ұзындығы 7,5-8 шақырымдай бұлақ атауы. Өнере атауы түрікмен тілінде өскен, көбейген деген мағынаны береді. Өнере бұлағының негізгі қорегі - жер асты суы. Су арнасының кеңдігі 1-1,5 м, тереңдігі 0,8-1 м. Өзен алабының кеңдігі 8-10 м. Суы ащы, мөлдір. Суда балық немесе басқалай ірі тіршілік иелері байқалмаған. Ұсақ су жәндіктері көптеп кездеседі. Жағасында қамыс, қоға-ши, жыңғыл сарсазан, сораң түрлері, кермек өседі. Топырағы сазды-карбоналды, тастақ. Топырақ құрамындағы минерал-тұздар кристалданып, слюда қабыршақтарын құраған. Өсімдік жамылғысы сирек, шашыранды орналасқан. Бұйырғын, сораң шөптер қырға қарай біртіндеп сораңды - жусанды далаға айнала бастайды. Жануарлары - қарақұйрық, қасқыр, түлкі және осы маңайда Қызыл кітапқа тіркелген ерекше аң - итаю кездеседі. Көгілдір бухта.Маңғышылақ аралы жүздеген км. тасты каспий жағалыуы, шексіз көлемді көлдер,сондай - ақ алтын құмды жағалаулар. Осындай маржанның бірі - Көгілдір бухта. Жылы құмда жатып теңіздің қалай ауысатындығын тамашалауға болады. Қазір ғана көк болса, 1-2 минуттан кейін жасыл, сосын сұр түске айналып, қайтадан көкке ауысады. Өнере - Маңғыстаудың оңтүстік-шығысында, оңтүстіктен солтүстікке қарай ағып жатқан, ұзындығы 7,5-8 шақырымдай бұлақ атауы. Өнере атауы түрікмен тілінде өскен, көбейген деген мағынаны береді. Өнере бұлағының негізгі қорегі - жер асты суы. Су арнасының кеңдігі 1-1,5 м, тереңдігі 0,8-1 м. Өзен алабының кеңдігі 8-10 м. Суы ащы, мөлдір. Суда балық немесе басқалай ірі тіршілік иелері байқалмаған. Ұсақ су жәндіктері көптеп кездеседі. Жағасында қамыс, қоға-ши, жыңғыл сарсазан, сораң түрлері, кермек өседі. Топырағы сазды-карбоналды, тастақ. Топырақ құрамындағы минерал-тұздар кристалданып, слюда қабыршақтарын құраған. Өсімдік жамылғысы сирек, шашыранды орналасқан. Бұйырғын, сораң шөптер қырға қарай біртіндеп сораңды - жусанды далаға айнала бастайды. Жануарлары - қарақұйрық, қасқыр, түлкі және осы маңайда Қызыл кітапқа тіркелген ерекше . Каспий теңізі -- әлемдегі ең үлкен көл деп есептеліп теңіз атағына ие. Еуропа мен Азия аралығында орналасқан жер шарындағы ең үлкен тұйық көл. Каспий аумағы -- 371 000 km², ең терең орны -- 1025 m. Теңіз кескіні S әрпіне тәріздес.Қазақстан жеріне оның солтүстігі мен солтүстік - шығысы кіреді.Каспий теңізінің деңгейі мұхит денгейінен 28 м төмен. Жеріміздегі теңіздің жағалауы 2340 км.Көлдегі су деңгейінің жоғары котерілу кезі сәуірден шілдеге дейін,төмендеуі қыста.Су бетінің орташа температурасы 24 - 26 дейін көтеріледі.Сондай - ақ балық кәсіпшілігінің 80% құрайды.
Каспий түбектері
* Ағрахан
* Абшерон -- Каспийдің батыс жағында, Әзірбайжанда орналасқан.
* Бозашы
* Манғышлақ -- Каспийдің шығысында, Қазақстанда орналасқан.
Сонымен қатар Каспий теңізі экономикамызға таусылмас қара алтынымен,бағалы сансыз балығымен,құнарлы қазылмас қазынасымен,майысқан маржан тастарымен үлкен үлес қосуда. Яғни, қазіргі танда қаржы кілті - туризм саласы бойынша Қазақстанның туристік потенциялына айналмақ.
Қорыта келгенде жоғарыда айтылған бойынша бағалап, жеткізетін болсам:
* Экотурмзм
* Мототуризм
* Сутуризіміне оте қолайлы.
Экотуризм - бұл экожүйе тұтастығын бұзбай мақсатымен қаз қалпында сақталған табиғат орындарына саяхат жасау, осы аумақтағы табиғи және мәдени - этнографиялық ерекшеліктер туралы мағлұмат,түсініктер алу.Яғни сан алуан табиғат
ғажайыптарын сақтау, жоғалып бара жатқан жануарларын қорғау мақсатында,табиғаттың танқалдырар тан самалын сезіну мақсатында ұйымдастыруға болады.
Мототуризм - бұл өте ерекше түрі болып табылады.Өйткені мұны кез келген жерге ұйымдастыра беруге болмайды,оғанда өзіндік тәнділік бар.Яғни ең керек қажеттілік табиғаттың таусылмас сыйқырлылығы.Үшкірленген тау тастар,жалтырлаған топырақ әлемі,қызықтырар қыраттар негізі болып табылады.
Сутуризмі - көккінгек таза,мөлдір,асудан аққан ағындар,соққан толқынды тасулар , батпақты балшықтар мағызды ресурс қатарында.
Жоғарыда айтылғын ерекше құбылыстар Маңғыстаудың табиғат ғажайыптарының өнімі,өзегі десек болады.Өзгешілдігімен сан түрлі туризмнің дамуына,жоғары дәрежеде козге көрінер көрсеткіштің жемісінің айғағы.
80 астам ұлттан тұратын Маңғыстау халқының саны 373,4 мың адамды құрайды немесе Қазақстаннің халқының 24 % құрайды.Облыстың экономикасының тұрақты түрде оң дамуы халық санының жыл сайынғы табиғи өсуіне жағыдай жасайды.Облыстағы қала халқының саны 283,2 мың адамды,яғни барлық халықтың 75,9 % құрайды. Облыстын этникалық құрамы әр түрлі және көп ұлтты.Мұнда шамамен 90 ұлт және ұлыстар мекендейді.Олар украиндар, татарлар, немістер және т.б.Облыстын жергілікті халқы қазақтар - 74 % , орыстар - 17 % құрайды.Облыстын демографиялық жағыдайына табиғи және кқші - қон факторлар әсер етеді.Көші - қонның негізгі себебі ұлттық мемлекет болып қалыптасу бойынша орналасуы болып отыр.Көбінесе ТМД елдерінен қазақтар көшіп келуде.Обылысқа көшіп келгендердің 84,8 % - қазақтар, 9,1% - орыстар, 1,2% - әзірбайжандар.Бұл халықтардың өздеріне тән салт - дәстүрі,мәдениеті қалыптасқан.Сол сияақты Маңғыстау қазақтарының салт - дәстүрі:қыз ұзату,бесік той, үйлену, ит көйлек, шаш алу, сүндетке отырғызу т.б.
1.2 Маңғыстау облысының климаты мен сулары
Батыс Қазақстанның мұнайлы-газды аудандары - Маңғыстау, Атырау және Ақтөбе облыстарының географиялық координатасы 42-490 солтүстік ендік және 50-580 шығыс бойлықта орналасқан. Бұл территорияның геолого-географиялық жағдайына Маңғышлақтың денудациялық жазығы, Үстірт және Каспий маңы ойпатының өзен-көлдік жазығы жатады 1. Каспий маңы ойпаты - Каспий теңізін солтүстігінен доға тәрізді ораған ойпат. Солтүстігінде Жалпы Сырт қыратымен, шығысында Үстірт және Маңғыстау тауларының етегімен, батысында Ергене қыратымен шектеледі. Каспий маңы ойпаты бұрын теңіз түбі болған. Төрттік дәуірдегі теңіз трансгрессиялары кезінде теңіз дүние жүзілік мұхит деңгейінен 50 м жоғары көтеріліп, солтүстігінде Жигули тауларына дейін жеткен. Каспий маңы ойпатының жер бедері теңізден қалған қалыңдығы 1 км-ге дейін жететін беткі қабаты құм, шөгінді саз жыныстары қабаттарынан қалыптасқан. Тегіс жазықтың үстінде жеке тұз күмбезді қыраттар кездеседі (Бесшоқы 60 м, Индер 56м, Үлкен Боғда 152м, т.б. ). Ойпаттың теңіз жағалық бөлігінде батысында Кума өзенінің сағасынан, шығыста Жем өзеніне дейін бэр төбешіктері таралған3. Каспий маңы ойпаты абсолюттік биіктігі - 10-27м ағынсыз өзен-көлдік-аккумулятивтік жазықтықта орналасқан. Оның кристалдық ірге тасы солтүстік-батыста 6-7 км-ден 14-18 км-ге дейін, шығыста 7-8 км-ге дейін, оңтүстік-шығыста 10-12 км-ге дейін және орталығында 20-21 км-ге дейінгі тереңдікте жатыр. Ойпат мезокайнозойдың борпылдақ қалдығымен толтырылған, оның беті тұзданған төрттік шөгінділер, өзен-көлдік және аллювиалдық топырақ саздық жамылғымен жамылған. Бұл территория палеозой-мезазой жасындағы мұнай-газ қорлары мен құрылыс материалдары және әртүрлі химиялық шикізаттарға бай1.
Жер шарының ғажайып табиғи су қоймасы - Каспий теңізі. Оның ескі атаулары: Каспи, Гиркан, Хвалын, Хазар және т.б. Ол - Евразия құрлығының орталығында, мұхиттардан алыста, оқшау жатқан тұйық су алабы. Дүние жүзіндегі ең ірі тұйық су айдыны, үлкендігіне қарап теңіз деп атайды. Жалпы ауданы 376000 шаршы км. Меридиан бағытында 1200 км-ге созылған, орташа ені 320 км. Жағалау сызығының ұзындығы 7000 км, оның Қазақстанға тиесілі ұзындығы 2340 км, қалғаны Ресей, Әзербайжан, Түрікменстан және Иран жерімен шектеседі. Беті мұхит деңгейінен 28 м төменде жатыр. Ең терең жері 1025 м, орташа тереңдігі 180 м. Ірі шығанақтары: Маңғыстау, Қазақ, Қарабұғазкөл, т.б. 50-ге тарта арал бар. Ірі түбектері: Маңғыстау, Апшерон, Аграхан, Красноводск, Шелекен. Ойпатты тегіс жағалау басым. Жағалауында теңіз суының бұрыңғы жоғары тұрған кезеңін дәлелдейтін теңіз террасалары көп 3.
Геологиялық құрлысына және физика-географиялық жағдайына байланысты, яғни тереңдігі және түпкі бедері жөнінен 3 бөлікке бөлінеді. Олар: Солтүстік, Орталық және Оңтүстік. Теңіз түбі бедері күрделі, ол әр түрлі жастағы геотектоникалық құрлымнан тұрады.
Солтүстік Каспий 24,3% ауданды алады, Каспий теңізінің 0,5% көлемін
құрайды. Жалпы ауданы - 91942 шаршы км, суының көлемі 397 текше км. Мұнда теңіздің тереңдігі 4-10 м-ден аспайды. Теңіз түбінің жер бедері - әлсіз толқынды, аккумулятивті жазық. Шығыс жағалауда - Бузачи аралшығы, Сор Қайдақ, өлі Құлтық және Үстірттің батыс жарылымы орналасқан. Солтүстік Каспий жағалаулары - төмен, ирелеңді, аккумулятивті. Солтүстік Каспий Каспий маңы ойпатының бөлігі болып табылады. Бассейннің түбі Еділ, Жайық өзендерінің грунтты шайылымымен толған. Солтүстік Каспийге Еділ, Жайық, Терек және Жем өзендері келіп құяды. Өзендер атырауы бірнеше ағыстарға тілімденген, олар көптеген ұсақ аралдарды құрастырады.
Орталық Каспий - 140 мың шаршы км ауданды алып жатыр, суының көлемі 26439 текше км. Орталық Қаспий құрамына 36,4% аудан кіреді, ол теңіз көлемінің 33,9% алып жатыр. Ең терең жері - 788 м, ал орташа тереңдігі - 192 м. Ең терең жерлері Дербент ойпатында жатыр. Түбінің бедері Солтүстік Каспий бассейнінің бедерінен біршама ерекшеленген. Мұнда шельф, материктік беткей және ойпаттың түбі анық бөлініп көрсетілген. Батыс жағалаудың шельфі тар, Дербент ойпатының материктік беткейі тар және жарлы болып келген. Шығыс жағалаудың шельфі кең, солтүстікке қарай біршама ирелеңденген беткейлікте. Орталық Каспий ойпатының оңтүстігі Оңтүстік Каспийден су асты үйінділер және аралдар қатары орналасқан Апшерон құрлысы беткеймен бөлінген.
Солтүстік Каспийдің жағалауы денудациялық жарланған. Батыс жағалауы Үлкен Кавказ жотасымен жағалас. Шығыс жағалауы шөлді. Теңіз үстінен Үстірт жарлары, Маңғышлақтың таулы жүйесі, Туарқыра, Құбадақ-Құбасенгір және Үлкен Балқан түбектері көтеріліп жатыр. Шығыста, неогендік төмпешіктер арасында көп санды ағынсыз ойпаттар және Қарабұғаз-Гол бұғазы орналасқан.
Оңтүстік Каспий біршама тереңделген сейсмобелсенді, Каспий теңізінің қозғалмалы бөлігі. Жалпы ауданы - 148640 шаршы км немесе Каспий теңізінің 39,3% ауданын алып жатыр. Суының көлемі - 51245 текше км. немесе теңіз су көлемінің 65,6% алып жатыр. Ең терең жері - 1025 м, ал орташа тереңдігі - 345 м. Теңіз түбінің бедері күрделі - шельфтер, материктік беткейлер, терең ойпаттар және су асты жоталарымен ерекшеленеді. Шығыс бөлігі шельфінің ені - 130 км, ал батыс жағалауы 43 км құрайды. Батыс жағалаулардың жер бедері әр түрлі қалыптасқан. Баку қаласынан Алят мүйісіне дейін Кавказ таулары созылып, әрі қарай Кура-Араксин ойпаты, яғни Кура өзенінің атырауы орналасқан. Мұнда жағалау ойпатты-аккумулятивті. Мұнда Батыс-Түркмен мұнай-газды облысы орналасқан. Жер бедері шөлді құмдардан, ал олардың арасы сорлар мен тақырлардан тұрады 2.
Каспий теңізі жеке су торабы ретінде өзінің маңызды гидрологиялық тізбесін құрайды. Бұл тізбе барысында өзінің реттік факторлары: климаттық
жағдай, өзен ағысы, теңіз тереңдігі және түбінің бедері, жергілікті бедер, жағалау сипаты анықталады. Өзен ағысы тимператураның таралу сипаттамасына, тұздануына және судың тұздылығына әсер етеді.
- Өзендері. Теңіздің солтүстік бөлігіне ірі өзендер - Еділ, Жайық, Жем, құяды. Жалпы ағыс жиынтығы Каспийге ағатын жылдық ағыстың 88% жуығын құрайды. Батыс жағалауға ұсақ өзендер жатары, яғни жылдық ағыстың 7% -ын беретін Сұлақ, Терек, Қура өзендері құяды. Қалған 5% ағыс Иран өзенінің жағалауынан келеді (Горган, Херад, Сефидруд). Шығыс жағалауда тұрақты су ағысы жоқ. Өзендер торы сирек. Еділ, Жайық, Терек өзендері ғана Каспий теңізіне дейін жетеді, ал Қараөзен, Сарыөзен, Ойыл, Сағыз, Өлеңті, Бұлдырты, Қалдығайты өзендері жазда үзіліп қалады. Тұзды көлдер көп.
Мұздық тізбесі. Теңіздің гидрологиялық тізбесінде тереңдік және түбінің бедері маңызды рөл атқарады. Теңіздің терең бөлігінде жазғы уақытта жиналған жылу қыста су температурасының таралуына әсер етеді. Қысқы уақытта Солтүстік Каспийдің тайыз жерлерінде ауа температурасының төмендеуі нәтижесінде мұздану процесі жүреді. Бүкіл Солтүстік Каспий желтоқсан айының соңында 40-100 см-ге жететін мұзбен жамылады.
Аралдары. 1980 жылға дейін Каспий теңізінде 350 шаршы км ауданды құрайтын 50-ге жуық аралдар болған. Олардың аса ірілері: Құлалы, Тюлен, Чечень, Артем, Жилой, Огурчинский және басқалары. Аралдардың аудандары теңіз толқынының деңгейіне байланысты өзгеріп отырады. Қазіргі уақытта деңгейдің өсуіне байланысты көптеген арал аудандары кенеттен қысқартылған, тіпті кейбіреулері теңіз суы деңгейінің астында қалған. Каспий теңізі суының түсі көкшіл-жасылдан сарғыш-қоңырға өзгеріп отырады. Судың мөлдірлігі лайлы өзен суы ағысының нәтижесінде онша емес.2
Климаты тым континенттік. Қаңтардың орташа температурасы солтүстігінде -140 С, Каспий теңізінің жағалауында -80С. Абсолют минимумы -400 С-қа дейін барады. Қар жамылғысы жұқа түскенімен, 4-5 ай жатады. Жазы ыстық, әрі құрғақ. Шілденің орташа температурасы 22-240С. Абсолют максимумы 400С-тан асады. Жылдық жауын-шашын солтүстігінде 250 мм-ден оңтүстік-шығысында 150 мм-ге дейін кемиді. Аңызақ желі жиі қайталанады.
Судың беткі қабаты жаз айларында солтүстігінде 24-26ْ С, оңтүстігінде 27-28ْ С-қа дейін жылынады. Қыста солтүстігінің тайыз бөлігі қатады, оңтүстігінде судың температурасы 10ْ С-қа жуық болады.
Орталық және Оңтүстік Каспийдің климаттық жағдайы қыста тұрақсыз жылы, жауын-шашынды ауа температурасы суық, күн сәулесі жарықтық ауа температурасымен ауысып отырады. Жәй күндізгі ауа температурасы 3-60С. Жауын-шашын немесе қар жауып, бірақ тез арада ериді, дегенмен қыстың суық қаһарында қар қалыңдығы 10 см жетеді. Көктемі жылы, бірақ басқа жыл мезгілімен салыстырғанда ылғалды. Көктемнің бірінші жарты айларында түнде суық байқалады. Ал жазы құрғақ, ыстық, аспаны ашық. Ыстық күндері ауа температурасы +25-300С (+430С) жетеді, ал түнде +160С төмендейді. Жазда жауын-шашын болмайды. Ауаның ылғалдануы күндіз 30%, түнде 60%. Күздің бастапқы айларында ауа температурасы жылы, аспан ашық болады, ал қалған айларында бұлтты, салқын болады. Күндіз ауа температурасы жоғары, түнде керісінше төмен болады. Мұнда жел жиі-жиі орын алады. Ол Каспийдің шығыс жағалауынан соғады, жылдамдығы 3-5 мс. Сонымен қатар Каспийдің солтүстік және орталық бөліктерінде де жел жиі-жиі болады.
1.3 Маңғыстау өңірінің топырағы, өсімдігі мен жануарлары
Бұрынғы ҚСРО-да жерді бағалау жұмыстары тек 1958-1959 жылдары басталған болатын. Дегенмен ҚСРО құрамына кіретін Қазақстан республикасында жерді бағалау жұмыстары біршама ерте басталды деуге әбден болады. Бұл мәселеге 1954-жылғы кезіндегі партиямыздың Ақпан-Наурыз пленумының шешімдеріне сәйкес, Отанымыздың шығыс бөлігінде, негізінен Азиялық аймағында, соның ішінде Қазақстанның терістік облыстарында ғасырлар бойы бос жатқан миллиондаған гектар тың және тыңайған жерлерді астық өндіру үшін игеру жұмыстары бастама болды.
1954-1960 жылдары партияның осы шешімдері нәтижесінде бүкіл елімізде 42 млн. гектар тың және тыңайған жерлер игерілді. Бұлардың біршама бөліктері Оралдың шығысы мен Сібірде болғанымен негізгі бөлігі Қазақстанда болды. Дәлірек айтсақ Қазақстанда игерілген тың жерлер көлемі 25 млн. гектарға жетті, яғни бүкіл игерілген тың жерлердің 60 %-ы Қазақстан үлесіне тиді... Жалпыға белгілі тың игеру жұмыстары өте асығыс түрде жүргізілді. Сол кездегі одақтық, жергілікті партия тапсырмаларымен қазақ ғылым академиясының топырақтану институты тың және тыңайған жерлерді игеруге таңдап алу үшін топырақтанушылар мен агрономдарға көмек ретінде 1954 жылдың өзінде жаднама (нұсқаулар) шығарды.
Қазақ ССР ғылым академиясының тоырақтану институтының директоры, республикамыздағы топырақтану ғылымының негізін салушы, қазақ ғылым академиясының корреспондент-мүшесі Ө.О.Оспановтың жетекшілігімен жасалған бұл нұсқаулар ауылшаруашылық министрлігімен бекіп, сол кездегі тың игерудегі алғашқы негізгі құжат болып саналды (10). Астықты егістіктер үшін жерлерді ауадан түсетін ылғалмен қамтамасыз етілген республикамыздың терістік облыстарында игеру көзделген болатын. Ондай топырақтар болып негізінен екі топырақ зонасы ұсынылды. 1) Орманды-дала және дала зонасы, топырақтары шалғынды-қаратопырақ және ортагумусты (кәдімгі) қаратопырақтар. 2) Құрғақ даланың аз гумусты (оңтүстік) қара топырақтары мен күңгірт қара-қоңыр топырақтары.
Сол кездегі талапқа сай, жерлерді тез игеруді жеңілдету үшін, осы екі зонадағы негізгі топырақтар агроөндірістік қасиеттері, құнарлылығы жағынан 1954-1955 жылдары игеру үшін төмендегідей 4 категорияға (топқа) бөлінген болатын.
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер.
2) Жыртуға жарамды сапасы орта жерлер.
3) Жыртуға жарамды сапасы ортадан төмен жерлер
4) Жыртуға жарамды сапасы нашар жерлер
Жоғарғы айтылған екі зонаның жыртуға жарамды сапасы жақсы топырақтарға негізінен біркелкі жер бедеріне орналасқан зоналық қара топырақтар мен күңгірт қара-қоңыр топырақтар жатады. Дегенмен бұл топырақтар сапасы көптеген жағдайларда олардың біркелкі орналаспай, басқа сапасыз, зонаралық топырақтардың араласа кездесуімен көп төмендейді. Мұндай араласа кездесетін таңдақтар болып бұл аймақтарда, негізінен сортаң (солонцы) жерлер орналасады. Егер сортаң таңдақтар жалпы алқаптың 10%-нан аспайтын болса, және ол сортаңдар сортаң қабаты тереңде орналасқан терең сортаңдар қатарына жатса, олар игеруге аса көп зиян тигізе қоймайды. Егер сортаңдар көлемі алаптың 10-25%-ын алып жатса, олар игеруге көп зиян болып, жердің категориясын төмендетеді. Ал алаптың 25-30%-ын сортаңдар жайласа, және сортаңды қабаты топырақтың бетіне жақын орналасқан майда сортаңдар болса, бұл алқаптар тіпті игеруге болмайтын, немесе сапасы ортадан да төмен жерлер қатарына жатады. Сонымен қара топырақты зонада Ө.Оспановтың жүйесі бойынша төмендегідей жер топтары бөлінген.
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер қатарына мынадай топырақтар жатқызылған:
а) Ортагумусты (кәдімгі) қара топырақтар.
б) Аздап сортаңданған кәдімгі қара топырақтар.
в) Шалғынды - қара топырақтар.
г) Аздап сортаңданған шалғынды-қара топырақтар.
д) Сортаңданған және аздап сортаңданған кәдімгі қара топырақтар терең сортаңдармен 10%-ға шейін.
е) Сортаңданған және аздап сортаңданған шалғынды-қара топырақтар терең сортаңдармен 10%-ға дейін.
2) Жыртуға жарамды сапасы орта жерлер қатарына:
а) Сортаңданған және аздап сортаңданған ортагумусты қара топырақтар терең сортаңдармен 25%-ға дейін.
б) Сортаңданған және аздап сортаңданған шалғынды қара топырақтар терең сортаңдармен 25%-ға дейін.
в) Құмдақ ортагумусты қара топырақтар.
г) Құмдақ ортагумусты қара топырақтар терең сортаңдармен 25%-ға дейін.
3) Жыртуға жарамды сапасы ортадан төмен жерлерге:
а) Қатты сортаңданған ортагумусты қара топырақтар.
б) Қатты сортаңданған ортагумусты қара топырақтар сортаңдармен 25%-ға дейін.
в) Сортаңданған және аздап сортаңданған ортагумусты қара топырақтар сортаңдармен бірге 25%-ға дейін.
г) Қатты сортаңданған шалғынды-қара топырақтар сортаңдармен 25%-ға дейін.
4)Жыртуға жарамсыз жайылымдық жерлерге: қатты сорланған зоналық топырақтар мен қатар олардың сортаңдармен 25%-дан артық кездесетін алқаптар, зонааралық таза сортаң және мол сорланған жерлер мен олардың күрделі комплекстері орын алған жерлер жатады.
Тура осындай принциптер құрғақ даланың азгумусты қара топырақтары мен күңгірт қарақоңыр топырақтарды бағалап, категорияларға (топқа) бөлген кезде де қолданылды. Есте болатын нәрсе, тек бұл зонада терістіктен оңтүстікке жылжыған сайын құрғақшылықтың көбейе түсетінін ескеру қажет. Сондықтан да олардың жалпы өнімділігінің, соған сәйкес бағаларының да төмендей түсетіні күмәнсіз.
Сонымен Қазақстан шындығында тың игеру науқанының алғашқы үш жылы өтті. 1956 жылы Қазақстан тыңы елімізге алғашқы миллиард пұт астық беріп, республика туына бірінші Ленин ордені қадалды. Республика халқы тың игеруде біршама тәжрибе жинады. Қазақстан ғалымдары да, оның ішінде қазақ ғылым академиясының топырақтану институты да алғашқы тың игерудегі тәжірибелерді ескере отырып, 1957 жылы терістік Қазақстан топырақтарының сапасын бағалаудың жаңа нұсқасын ұсынды (11). Институт директоры Ө.Оспановтың жетекшілігімен ұсынылған бұл жаңа нұсқада тың аймағындағы жерлер сапасы жөнінен төмендегідей 6 топқа бөлінді.
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер.
2) Жыртуға жарамды сапасы орташа жерлер.
3) Жыртуға жарамды сапасы орташадан төмен жерлер.
4) Механикалық құрамы жеңіл жерлер.
5) Игеруге қиын жерлер.
6) Игеруге, жыртуға тіпті жарамсыз жерлер.
Келтірілген тізімнен көрініп тұрғандай, бұрынғы бағалау нұсқасына қосымша тағы екі топ қосылғаны көрініп тұр, олар 4- және 5-топтар; яғни механикалық құрамы жеңіл жерлер мен игеруге (жыртуға) қиын жерлер. Бұл топтардың пайда болуы да тегін емес еді. Баршаға белгілі, тың игерудің алғашқы кезеңінде жоспарды артығымен орындау мақсатында көптеген жыртуға жарамсыз, механикалық құрамы жеңіл, құмдақ топырақтар да жыртылып кеткені практикада кездесті. Соның нәтижесінде тың өлкесінде топырақ эрозиясы да көп өріс алды. Міне сондықтан жаңа ұсынылған топырақты бағалау жүйесінде механикалық құрамы жеңіл топырақтар арнайы жаңа топқа бөлінді. Сөйтіп бұл топырақтарды кәдімгі агротехниканы қолданған кезде жыртуға жарамсыз, оларды жырту үшін арнайы агротехника (топырақты қайырымасыз етіп жырту т.б.) қажет екені айтылды. Ал игеруге (жыртуға) қиын жерлер қатарына топырақ комплекстері ішінде сортаң жерлер көлемдері 25-50%-ға дейін жететін алқаптар жатқызылды. Бұл алқаптарды игеру шынында қиын екені түсінікті. Оларды игеру тиімді болу үшін сортаң, ақтаңдақтарды әртүрлі әдістермен жақсарту (мелиорациялау) қажет екені ұсынылды. Міне осы жүйе бойынша Қазақстан тың жерлерін пайдалану көп жылдар бойы жүргізілді.
Жылдар өтіп жатты. Уақытпен бірге тәжірибе де жиналды, ғалымдар да зерттеулерін жалғастырып, ғылыми жұмыстар жүргізді. Осы жылдар аралығында топырақтану институтының ғалымдары республикамыздың барлық облыстарының ортамасштабты топырақ карталарын жасап, әр облыс топырақтарының химиялық, физикалық қасиеттерін терең талдау арқылы оларды агроөндірістік топтарға бағалап бөліп, сипатталынған облыстық топырақ монографиялар ''Ғылым'' баспасынан жарық көрді. Міне осы жағдайлардың бәрі 1975 жылы қазақ ғылым академиясының топырақтану институтының Ө.Оспанов бастаған ғалымдары Қазақстанның жерлерін түгелдей бағалаудың жаңа жүйесін ұсынды (12). Бұл топырақтарды бағалап топтастыру жүйесі негізінен топырақтардың зоналық принциптеріне сүйене отырып жасалды. Мұнда жер категориялары, жартылай категориялары, оларға кіретін зоналық топырақтар және олардың агроөндірістік топтары жіктеліп бөлінді.
Агроөндірістік маңызы мен басты пайдалану бағыты жөнінен Қазақстан жерлері 5 категорияға бөлінді.
А - Жыртуға сөзсіз жарамды басым түрде егіншілікке пайдаланылатын жерлер;
Б - Басым түрде шабындыққа жарамды жерлер;
В - Басым түрде жайылымдық жерлер;
Г - Басым түрде ормандық жерлер;
Д - Ауыл шаруашылығына да және орман шаруашылығына да пайдалануға болмайтын жерлер.
Сонымен А, Б және В категориялары ауылшаруашылық жерлерін әртүрлі салада пайдалануларына дөп келеді. Осыған қоса Б және В жер категорияларында Б1 және В1 жартылай категориялары, яғни егіншілікке таңдап пайдалануға болатын жерлермен қатар, Б2 және В2 - егіншілікке жарамсыз немесе өте аз пайдаланылатын жерлер бөлінді.
Топырақ жамылғысының ерекшеліктеріне, табиғи өнімділігіне байланысты әртүрлі зоналар мен зонашаларда А, Б, В категориялары зоналық топтарға бөлінді. Осы категориялардағы зоналық топтар топырақтарының сапасы мен олардың өнімділігін арттыруға бағытталған шараларға сәйкес агроөндірістік топтарға, топшаларға бөлінеді. Төменде Ө.Оспановтың Қазақстан бойынша келтірілген топырақтарды бағалап топтастырудың жалпы схемасын келтіреміз.
Категориялар мен жартылай категориялар
А - егіншілікке басым түрде жарамды жерлер. Зоналық топырақтардың біркелкі алаптары және олардың басқа топырақтармен комплекстері мен тіркестері кездеседі. Дегенмен сортаң топырақтар таңдақтары 30%-дан аспайтын болып кездеседі. Негізінен табиғи жағдайларда ауадан түсетін ылғалдармен қамтамасыз етілетін дала топырақтарының жазық алқаптары, тауетегі жазықтары, тауаралық ойпаң жерлер. Басым жерлері егіншілік үшін жыртылған. Жерді пайдалану коэффициенті 50%-дан көп.
Б - басым түрде шабындық жерлер. Шалғынды, шалғынды-далалы жапырақтар мен солардың тіркестері, сортаң таңдақтар 30 %-дан аспайды. Біртектес сорланбаған, сортаңданған алаптар таңдалып егіншілікке пайдалануға жарамды. Ондай жартылай БІ категорияға жататын жерлер көлемі шамалы, олардың егіншілікте пайдалану коэффициенті 50 %-дан көп төмен. Ал топырақтары күрделі алаптары БІІ - жартылай категорияға, яғни бұл шабындықтар жалпы егіншілікке жарамсыз немесе өте аз көлемде жарамдыларға жатады.
В - басым түрде жайылымдық жерлер. Негізінен шөл-дала, шөл зоналарының, таулы аймақ топырақтары, жөнді дамымаған, сорланған, құмды, сортаң топырақтар және құрылымы күрделі кешенді барлық зоналар топырақтары. Мәселен, бұл категорияға ылғалмен табиғи күйде қамтамасыз етілген қаратопырақтар мен ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген қара-қоңыр топырақтардың 50%-на дейін сортаң таңдақтары бар алаптары, тауетегі мен тауаралығы ойпаң жерлерінің сапасы жақсы болғанмен жер бедері ыңғайсыз алқаптары жатады. Ескеретін тағы бір жағдай, шөл және шөл-дала зоналарының көп жерлері суарылып, мелиоративтік шараларды қолданған жағдайда егіншілікке жарамды. Бірақ, өкінішке орай, ондай мол жерлерді суаруға су көздері жоқ.
ВІ - бұл категория жерлер арасында да егіншілікке жарамды жартылай категорияға жататын жерлер болып табылады. Бірақ, олардың көлемі өте аз, себебі оларды игеру су көздерінен басқа да күрделі мелиорация шараларына байланысты. Азда болса бұл категория жерлері арасында ВІІ - жартылай категорияға жататын, яғни егіншілікке тіпті жарамсыз немесе өте аз көлемде жарамды жайылымдар да орын алады.
Г - басым түрде орман шаруашылығына жарамды жерлер. Таулы алқаптардағы және жазықтағы орманды жерлер, оған қоса өзен бойларындағы тоғайлы ормандар жатқызылады. Бұл алқаптардың біршама жерлері шабындық және жайылым ретінде пайдаланылады. Ал шөлдегі бұташалар мен сексеуілді ормандар түгелдей В - категориясына, яғни жайылымдарға жатады.
Д - Ауыл шаруашылығына да және орман шаруашылығына да пайдаланылмайтын жерлер. Бұл категория жерлер қатарына таза сорлар, батпақтар, жылжымалы құмдар, тау жыныстарының көріністері, мұздықтар т.б. топырақ емес құрылымдар жатады.
А - Категорияларындағы зоналық топырақтар топтары.
1. Тұрақты суарылмайтын егіншілік жерлері - орманның сұр топырағы, сілтісізденген қара топырақтар, орманды-дала, таулы-дала, аласа-таулы және Алтай, Тарбағатай тау етектері топырақтары.
2. Салыстырмалы тұрақты суарылмайтын егіншілікті жерлер - құрғақшылығы шамалы даланың кәдімгі қара топырақтары.
3. Құрғақтау даланың аса тұрақты емес суарылмайтын егіншіліктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz