Дискурс

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Диплом жұмысы дискурстағы просодикалық амалдар тұрғысынан саралап, оның айырмашылықтары мен ұқсастықтарын анықтамас бұрын дискурс дегеніміз не екеніне тоқталдық. Дискурс қызметі туралы алғашқы пікірлердің бірі ретінде ХІІІ ғасырдағы сириялық Абу әл-Фарадждың пайымдауын айтуымызға болады. Оның «Айтулы оқиғалар кітабы» еңбегінде: «Дауысын көтермей, ақырын, баяу сөйлеген адамның мұңға батып тұрғанын аңғаруымызға болады. Кейде адамның бұлай сөйлеуі оның еңбекқорлығын танытады» дей келе «дауыс» туралы пікірін: «кімде-кім әлсіз дауыспен сөйлесе-қозықа сияқты қорқақ, қатты және бейберекет сөйлеген адам - ешкі сияқты топас», - деп білдірген [1, 22] .

Осы уақытқа дейінгі интонация, дискурс теориясына қатысты Г. П. Торсуева, Е. В. Клюев, О. Я. Гойхман, О. М. Казарцева, Л. А. Кантер, Т. Милевская, М. Л. Макаров, Р. Сыздық, Н. Уәли, Ә. Жүнісбек, Ж. Абуов, З. М. Базарбаева, Г. Әзімжанова, З. Ерназарова, Б . Мурзалина еңбектерінде бұл мәселелер әр қырынан қарастырылады.

Дискурс француз тілінен аударғанда «сөйлеу» мағынасын білдіреді. «Дискурс - экстралингвистикалық, яғни парадигмалық, әлеуметтік, мәдени, психологиялық факторлармен байланысты болатын мәтін. Белгілі бір оқиғаны баяндайтын мәтін» [2, 7] .

Дискурстың көрерменге ұғынықты қабылдануында просодикалық тәсілдердің қызметі басым. Егер әр оқырман оқылатын мәтінді әр түрлі интонациямен оқитын болса, онда дискурс қабылданбайды. Дискурстағы негізгі мәселелердің бірі сөйлеуші мен тыңдаушының бір-бірін түсінуі ғана емес, мәселе сахнада айтылған сөзді есту арқылы көрерменнің қабылдауында. Классикалық драматургияда дискурс мақсатқа жету үшін, кейіпкер бейнесін сомдап, ойды жеткізуде актер әрбір сөздің интонациясын дәл қойып, нақышына келтіріп оқи білу керек. Дискурс ыңғайында берілген сөйлесім актілері хабарлау, қарсылық білдіру, мақұлдау, келіспеу тағы басқа мақсаттарды жүзеге асыруда просодикалық тәсілдердің қызметі басым. Профессор Г. Әзімжанова: «Интонация мәтінде де үлкен рөл атқарады: Әр түрлі стиль мен жанр түрлерін әр түрлі ыңғайда безендіреді, мәтінді әр түрлі мағыналық бөлшектерге бөледі, тыңдаушыға эмоционалды - эстетикалық әсер ете алады, фразааралық байланысты қамтамасыз етеді», - деп пайымдаған. С алғастырмалы түрде зерттеу тақырыптың өзектілігін танытады.

Зерттеу нысаны. Дискурстағы просодикалық амалдар, тіл мәдениеті сапасы, айырмашылық белгілері.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дискурстағы просодикалық амалдарды қарастыру. Алға қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қарастырылды:

˗ дискурс теориясын қарастыру;

˗ дискурстағы интонацияны сипаттау;

˗ дискурстағы тіл мәдениетін көрсету;

˗ дискурстағы тіл мәдениетінің ерекшеліктерін көрсету;

˗ дискурстағы контур ерекшелігі, просодикалық тәсілдердің өзгерісіне жеке -жеке тоқталу нәтижесінде синтагмалар мен ырғақты топтарға лингвистикалық сипаттама беру;

Диплом жұмысының әдіс-тәсілдері. Дискурстағы просодикалық амалдарды зерттеу барысында әр түрлі ғылыми-зерттеу әдістері қолданылды. Атап айтқанда, жинау, сұрыптау, топтау тәсілдерін басшылыққа ала отырып, салғастыру әдісі, сонымен қатар жұмыс барысында дәстүрлі сипаттау, семантикалық және лингвомәдени талдау әдістері қолданылады.

Диплом жұмысының нәтижелері. Зерттеу жұмысында дискурстағы просодикалық тәсілдердің қызметін жан-жақты ашып көрсету;

˗ просодикалық тәсілдердің дискурстық сипатын анықтауда эксперименттік-компьютерлік, интонологиялық әдіспен талдауды басшылыққа алу;

˗ сөйлеуші сөзінің интонациясына талдау жасау барысында мәтінді фразаларға жіктеу арқылы олардың әрбірінің әуенінің қозғалыс бағытын анықтау және суперсегментті тәсілдер арқылы сөйлеу толқынының бірлігіне лингвистикалық талдау жасау;

˗ тілдегі классикалық драмалық шығармалардың оқылуындағы просодикалық тәсілдердің өзгерісіне жеке-жеке тоқталу нәтижесінде синтагмалар мен ырғақты топтарға суперсегменттік бөлшек болып табылатын интонемалардың сегіз түріне инварианттар негізінде лингвистикалық сипаттама беру;

Диплом жұмысының дереккөздері. Жұмыста дискурстың мәні мен мазмұнына терең бойламас бұрын, оның зерттелуіне тоқтала кеттік. Дискурс талдау теориясына қатысты жарияланған шетелдік зерттеушілер еңбектері (Т. Гивон, А. Е. Кибрик, Т. Ван Дейк, Н. Хомский, Л. С. Выготский, Т. В. Ахутина т. б. ) мен қазақ тіл білімінде мәтін лингвистикасына, стилистикаға, синтаксиске және когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеу жүргізген ғалымдар (Р. Сыздық, Р. Әмір, Т. Сайрамбаев, Б. Шалабай, А. Жұбанов, Ж. Манкеева, Г. Смағұлова, Г. Қосымова, З. Ерназарова, Г. Әзімжанова, Қ. Есенова, Ж. Қайшығұлова, Қ. Айтмұхаметова т. б. ), дискурсқа қатысты пікір білдірген Н. Уәли, Д. Әлкебаева, Г. Бүркітбаева, Ж. Кеншінбаева т. б. зерттеулері бар.

«Дискурс» ұғымын алғашында шетелдік зерттеушілер әртүрлі көзқарас тұрғысынан қарап зерттеді. Мысалы, Т. Ван Дейк, Дж. Остин, Дж. Серля, М. Фуко, Э. Гофман, С. И. Виноградов, Б. П. Паршин, В. З. Демьянков, Ю. С Степанов және т. б. еңбектері қолданыстағы дискурстың қырларын айқындауға негіз болды.

Диплом жұмысының құрылымы. Диплом кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымша беріледі.

1 ДИСКУРС ТЫҢ ТІЛДІК ТАБИҒАТЫ

«Дискурс» термині француз тіліндегі «discurs» - сөйлеу, ағылшын тілінде «discurs» - талқылау, лебізді сөйлеу деген мағынаны білдірсе, бүгінде «атаушыға, сөйлеушіге меншіктелген сөз» сынды жаңа мағынаға да ие болып жүр.

Дискурс ұғымы тіл білімі тарихында ХХ ғасырдың 70-80 жылдарынын бастап қолданыла бастады. Дискурс ұғымын ғалымдардың пікірінше көп компонентті психология, философия, этнология, лингвистика, әдебиеттану сияқты ғылымдарға да ортақ мәселе ретінде карастыру керек. Дискурс деп аталатын динамикалық мәтін лингвистикасы және дискурс теориясы деген бір-бірімен тығыз байланысты бағыт кең ауқым алып отыр.

Дискурс туралы ғылыми зерттеулердің ішінде әр түрлі пікірлер бар. ХХ ғасырдың ортасында Эмиль Бенвенист айтылым теориясына орай, «дискурс» терминін француз лингвистикасына тән етіп жаңа мағынада қолданады. Бұл жаңа мағынаны айтушыға, сөйлеушіге меншіктелген сөз деп түсінуге болады. Дискурс туралы айтылған пайымдаулар мен тұжырымдар өзара айырмашылықтары бар бірнеше бағытты қалыптастырды.

Бірінші бағыт . Өкілдері дискурс терминін таза лингвистикалық аспектіге қолданғанды жөн санайды. Бұл бағыттағы зерттеушілер дискурсты «сөйлеу», «мәні», «диалог» сияқты дәстүрлі ұғымдарды нақтылап дамыту үшін қолданады.

Мәселен, неміс ғалымы Зеллиг Харис, дискурсты (сөйлеу) диалог пен диалогтік қарым-қатынас құрылымын тығыз байланыстыратын коммуникативтік оқиға шеңберіндегі ақпарат қозғалысының заңдылықтарын зерттеу деп қарастыруды ұсынады.

Дискурс терминін Ф. де Соссюр қолданбаса да бұл ұғымның мәнін тіл мен сөйлеудің қарым-қатынасы ретінде таныс, екеуін тығыз байланыстыра қарастыруды құптайды.

Екінші бағыт . Бұл бағытқа француздық структуралистердің пікірлерін жатқызуға болады. (M. Фуко, А. Грейсяс, Ж. Герида, Ю. Кристер, М. Пеше, т. б. ) . Бұл ғылымдар дискурсты стиль ұғымымен байланысты қарастыра отырып, тілді әлеуметтік қарым-қатынас субъектісін нақтылауға атсалысатын құрал ретінде таниды. Пушкиннің тілі, Пушкиннің стилі бөлек деп қарастырады.

Үшінші бағыт . Неміс ғалымы Ю. Хавермас «Дискурс национальности» деген еңбегінде: «Дискурс - шындық өмірден алшақтауда жүзеге асатын коммуникацияның ерекше түрі. Дискурс бұл сөйлеу әрекетінің көрінісі», - дейді.

«Дискурс» терминінің күрделенуіне байланысты ғылымда әлі тұрақтанған анықтама қалыптасқан жоқ. Осыған орай дискурс ұғымы прагмалингвистика, функционалды лингвистика, лингвостилистикада ие болып жүр. Сөйтіп «дискурс» термині лингвистикада әртүрлі түсіндіріліп келеді.

Дискурс өте күрделі коммуникативті-прагматикалық кұбылыс болып табылады. Ол белгілі мәтін құрылымының қалыптасуына үлкен себеп болатын белгілі коммуникативтік процеске мінездеме береді.

Дискурс терминіне пәнаралық қызығушылық та артқан. Көптеген теориялар, бағыттар, тәсілдер пайда бола бастады. Бұл бағыттардың барлығы жиылып біртұтас бір аумақ құрады да, ол дискурсты талдау (анализ) деп аталады. Аталған термин пәнаралық ғылыми бағыт ретінде өзге де түрлі философия, әлеуметтану, психология, мәдениеттану, әдебиеттану мен семиотика, заң, педагогика т. б. сынды ғылым салаларынан орын алды. Мәселен, дискурс ұғымы ХХ ғасырдың 70- жылдарынын бастап философияда да кеңінен қолданыла бастады.

Дискурс ұғымы Ю. Хабермас «Коммуникативтік компетенция теориясына дайындық» атты еңбегінде пайдаланып, оған мынадай белгілер тиесілі: «Дискурс ˗ тілдік коммуникация түрі. Кең шеңберде дискурс- уақыттың мәдени-тілдік контексі. Оған рухани-идеологиялық мұра, көзқарас, дүниетаным кіреді. Тар мағынада дискурс қандай да болмасын мағынаны, құнды іс-әрекеттің нақты тілдік шындығын айтады» - деп қарастырады.

Дискурстың тіл мен сөзден (речь) айырмашылығы бар. Дискурс коммуникативтік жағдайдың ажырамас бөлігі болғандықтан, дискурста тіл нақтыланады, туындайды, толығады.

Осындай дискурс ұғымына қатысты берілген түрлі анықтамаларды қарастыра келе, төмендегідей түйіндемелер жасауға болады:

дискурс ˗ тілдік бірліктердің барлық қолданысын байланыстыратын атау;

дискурсты тілдік әрекет, сөйлеудің жолы, тәсілі дейміз;

дискурс мәтін түзуші ˗ мәтін ˗ мәтін қабылдаушы үшеуінің тұтастығы негізінде қарастырылады;

дискурс ˗ сұхбаттасушылардың өзара қарым-қатынасы.

Сөйтіп, дискурс термині айтуды, сөйлеуді сипаттайды және міндетті түрде қандай, кімдікі деген анықтауыш қосыла айтылатын болады.

Қарым-қатынастың негізгі түрлері дискурс пен мәтіннің өзіндік ерекшеліктерін салыстырмалы түрде көрсетсек:

Жалпы, дискурс терминін түсіндіруде сөйлеу, мәтін, авторлық стиль немесе қолданыс сияқты ұғым-түсініктерді өзара тығыз байланысқан ұғымдар жүйесі негізінде қарастырылуы керек.

Ғылыми әдебиеттерде мәтін термині белгілі бір мағыналық тұтастыққа ие болатын, қандай да бір шығарманың барлық көрінісін білдіретін тілдік категория,

сондай-ақ, мәтін ұғымы көбінесе сөйлеудің жазбаша формасы ретінде танылса, дискурс ұғымы ауызша сөйлеуде қолданылады. Мәтін мен дискурс термині ретінде кейбір әдебиеттерде мәндес, мағыналас қолданылатын тұстары бар. Кей жағдайда бұл екі терминді қолдану әркімнің жеке таңдануына байланысты болып келеді.

Дискурсивті талдаудың өзекті мәселелерінің бірі - дискурс құрылымы. Оның макро және микро құрылымдары бар. Дискурстың макроқұрылымы адресаттың берілген ақпаратты түсінуіне негізделіп, дискурстың негізгі мазмұнының жалпылама сипаттамасын танытады. Макроқұрылымға әңгіме эпизоды, газет мақалаларындағы абзацтар, ауызша диалогтағы репликалар т. б. жатады. Дискурстың макроқұрылымы шағын болса да оқушысына, тыңдаушысына мағлұмат бере алатындай болуы тиіс. Т. Ван Дейк макроқұрылымды реферат немесе резюме деп атаған. Макроқұрылымның дискурсы оқушы мен тыңдаушының дискурстың қалай түсінгеніне байланысты түзіледі.

Дискурстың микроқұрылымы (кіші құрылымы) өзара семантикалық байланыс бар жекелеген сөйлемдер (атауыш сөздер, не етістіктерден тұратын сөздер) және педикацияланған сөйлемдер (етістік немесе баяндауыштар сөйлемде болмаса да, сол ыңғайда көрінетін ойдың аяқталған мазмұны бар) құрайды.

Дискурс құрылымына әсерін тигізетін бірнеше факторлар туралы да ерекше айтуға болады. Олар: дискурс жанры, тіл құрылымының қандай функционалды стильге қатыстылығы ескеріледі.

Тіл құрылымында интонация, хабардың қай жақтан баяндалуы, бастауыштың орын тәртібі т. б. көрсетіледі.

Прагматикалық фактор мәдениетпен тығыз байланысты. Дискурс құрылымында ерекше ескерілетін енді бір жайт - коммуникация сөйлеушінің психологиялық күйі.

Дискурстың пайда болуы мен қолданысқа түсуі тілдік тұлғалар арасында тіл мен ойдың өзара ұштасуы нәтижесінде сөйлемде көрініс табуы. Дискурстың түзу барысында тілдік тұлғаның білімі, өмірлік тәжірибесі, сөйлеу тактикасы мен статистикасы т. б. түрлі жағдайларды айрықша ескеріледі.

Тіл білімінде тіл мен сөйлеуді екі бөлек етіп қараудың қажет екенін ғылыми тұрғыда алғаш дәлелдеп берген ғалым Ф. де. Соссюр болды. Ол сөйлеуді тілдік материалдардың жанданып іске қосылуы, тілдің қатынас айналымына түсуі дей келе тіл білімін тіл лингвистикасы, сөйлеу лингвистикасы деп екі салаға бөледі де, алғашқы ˗ негізгі, нысаны ˗ тіл, ол әлеуметтік құбылыс, соңғысы ˗ көмекші нәрсе, нысаны ˗ сөйлеу әрекеті, сөйлеу индивидуалдық құбылыс деп көрсетеді.

Дискурс - сөйлеу әрекеті ретінде танылады. Дискурс тілдің қызмет етуіне, дамуына тікелей қатысты. Тіл дискурс арқылы қатынас құралы бола алады. Ал тіл мен сөйлеудің бір-бірінен өзгешіліктері мыналар:

˗ cөйлеу ˗ негізінен индивидуалдық және әлеуметтік құбылыс, ал тіл - тек әлеуметтік жалпы құбылыс;

˗ сөйлеу ˗ құбылмалы, өзгерімпаз, ал тіл - тұрақты ;

˗ сөйлеу өзі қызмет еткен қоғамдық ортадағы бар фактордың әсеріне ұшырайды;

˗ тіл ˗ лингвистикалық заңдылыққа бағынады, ал сөйлеу кейде ол заңдылықты бұзады;

˗ тіл ˗ негізгі ұғым. Ол ˗ қоғам мүлкі. Жеке адам тілі жоқ. Ал сөйлеу ˗ жеке адам мен қоғамға тәуелді.

Қарым-қатынас үстінде, ойын жеткізуде адам өзіне керекті ақпаратты тіл деп аталатын қазынадан алады. Оның ішінен адам өзіне қажеттісін талғап, таңдап алады, байланыстылық пен тұтастыққа негіздеп тұтас сөз құрап шығарады. Демек, осы айтылған тіл мен сөйлеу өзара тығыз байланысты өмір сүреді. Бір-бірінсіз қатынасқа түсуі мүмкін емес.

Дискурсты сөйлеу тұрғысынан алып қарастырсақ та, сөйлеу ең алдымен ауызша формада жүзеге асырылатыны мәлім. Сол себепті сөйлеудің қайнар көзі, бұлағы шешендік сөздерде, шешендік өнерде жатыр деуге болады. Сөйлеу мәдениетінің озық үлгісі - шешендік өнер.

Прагматика тіл білімінде де, өзге пәндер аясында да қолданыс табады. Ол өте күрделі, көп аспектілі сала. Әлемдік лингвистикада прагматика жан-жақты сөз болуда. Қазіргі қазақ тіл білімінде тілдік таңба мен сөйлеуші арасындағы байланысты зерттейтін прагматика саласы даму үстінде. Прагматикада тілдік таңбаның әсер етуші қызметі, таңбаның мағынасы мен мәтіндік, контекстік мәні айқындалады. Тіл деңгейлейлерінің барлық бірліктерін прагматикалық аспектіде қарастыруға болады.

Прагматика көп қырлылығымен де танылады. Сол себепті зерттеуші ғалымдар оны мынадай аспектілерде қарастырып келеді: пікір айтудың прагматикалық мағынасы (ақиқат, жалған, прессупозиция, сөйлесім жағдаяттары интерпретация, бағалау логикасы, диалог) .

Мәселен, философияда прагматикалық бағыт негізінде тілдің философиясымен байланыстырыла қарастырылса (ақиқат логикасы, бағалау логикасы), психолингвистикада сөйлесу қызметтері, адамның психологиялық әлемінің прагматикалық әрекетін тануда ерекше орын алады.

Шешендік дискурста прагматиканың орны ерекше. Коммуникацияға түсуші сөйлеуші мен таңдаушы сөздерінің өн бойынан прагматика орын алады. Шешендік сөздер прагматикаға негізделген. Шешендік сөйлеудің басты мақсаты -тыңдаушысына әсер ету, сол арқылы би-шешендер өз прагматикасын жүзеге асырады.

Мәтін туралы зерттеулерде мәтін типологиясы туралы кеңінен баяндалады. Мәтін типологиясы мәселесі мәтіндік кеңістіктің мүшеленуіне байланысты мәтіннің жалпы теориясынан бөлініп шықты. Сондай-ақ, кейінгі жылдары бұл мәселе зерттеушілердің қызығушылығын тудырып келеді. Типология - мәтінді жеке типтерге, кластарға бөлуге деген қазіргі таңда бірмағыналы жалпы қабылданған пікірі жоқ мәтін лингвистикасының бір саласы болып отыр. Лингвистикадағы мәтін типологиясы әлі де зерттеулерді қажет ететін қомақты іс болып саналатындықтан, мәтіндердің типологиясын берудегі қиындықтардың бірі ретінде оның бірыңғай интегративті терминдерінің болмауына байланысты туындап отыр.

Мәтіндерді топтастыруға орай ғалымдардың ұсынған түрлі топтастырулары бар. Мәтін типологиясының аумағын алғаш қарастырған В. Я. Пропп болды. Ол 1928 жылы жарық көрген «Морфология сказки» атты еңбегінде мәтіннің типологиясын ұсынады. Француз ғалымы Клода Бремон аталған еңбектің кұндылығының бүгінге дейін жойылмауы туралы ерекше атап өтеді.

В. Я. Пропп еңбегі мәтін типологиясын жасаудың алғашқысы, негізгісі болды. Мәтін типологиясын жасау өткен ғасырдың 60-70 жылдарынан басталып, оның негізінде мәтіннің түрлі белгілері, құрылымдық, мазмұндық жақтары ескерілді.

Мәтінге қатысты жасалған типологияны алғаш ұсынушы С. А. Фридрих. Мәтін типологиясына қатысты жан-жақты қарастырылған неміс тіліндегі еңбек А. Кречмердікі. Ол 70-80 жылдары жарық көрген он жеті жұмысқа талдау жасайды. Сонымен қатар неміс зерттеушілерінің арасында мәтін типологиясын жасауда өз ізденістерін танытқандардың бірі - К. Циммерман. Ол типологияны екі түрлі негізгі ішкі және сыртқы түрде алып қарастырады.

Ал И. Мистрик, Т. Вайнрих, Р. Харвег сынды ғалымдар мәдениетінің ішкі ерекшеліктерін таза тілдік тұрғыда қарастырады. Алдымен, мәтін өз ішінде тілдік бірліктер арқылы байланысты деп көрсете отырып, мәтіннің типологиясын беруде, мәтіннің байланыстылығын ерекше белгісі деп есептейді. И. Мистрик мәтінді құрушы лексикалық бірліктер десе, Р. Харвег өзінің типологиясында мәтін құруға негіз болатын «есім сөздер» дейді.

Мәтінді лингвистикалық, құрылымдық тұрғыда жан-жақты ашып көрсететін типологиялардың бірі - Г. Я. Солганиктің типологиясы төмендегідей болып келеді:

1) берілу сипатына қарай (1, 2, 3-жақта) ;

2) сөйлеудің сипатына карай (тура, жанама) ;

3) сөйлеуге бір, екі немесе көптеген коммуниканттарды қатысуына қарай (монолог, диалог, полилог) ;

4) сөйлеудің функционалды-мағыналық түріне қарай: cуреттеу, әңгімелеу, пайымдау ;

5) сөйлеудің өзара байланысына қарай: тізбекті, параллель байланыс ;

6) тілдің қызметіне және экстралингвистикалық белгілеріне орай;

7) функционалды стильдер;

8) функционалды стилистика.

Мәтін типологиясын жасау үшін мәтіннің байланыстылығы негізге алыну қажет. Мәтіннің байланыстылығы мәтіннің типімен анықтайды.

Осындай мәтінге берілген түрлі типологиясын айқындауға болады.

1. 1 Дискурс және шешендік

˗ сөйлеудің типі: cөйлесу, әңгіме, пікірталас;

˗ сөйлеудің өтуі: (ресми, бейресми) ;

˗ сөйлеудің берілу сипатына қарай: (2. 3 - жақта ) ;

˗ сөйлеудің сипатына қарай: (тура, жанама) ;

˗ сөйлеуде тыңдаушылардың саны: (жеке адам, көпшілік) ;

˗ сөйлеуге бір, екі немесе көптеген коммуниканттардың қатынасына қарай (монолог, диолог, полилог) ;

˗ тыңдаушының әлеуметтік құрамы: (бірыңғай, әр алуан) ;

˗ сөйлеудің мақсаты: (хабарлау, ықпал ету) .

Шешендік сөздер - суырып салма ақындыққа ұқсас құбылыс болғандықтан, тіпті көрініс бір деуге болады. Ошақ қасы, төбе басындағы ертеңгі, әңгіме үстінде айтылатын әзіл, айтыстардан бастап, торқалы той, топырақты өлім тұсындағы жиын-топтарды, келелі кеңесі, кісі құны сияқты дауларға араласады. Осындай да құнды ойлар айту, сөйлесу, әңгіме, пікірталас түрінде өрбиді; шешендік сөздер дискурсты ел ішіндегі болатын түрлі жағдайларға орай, мәселен, екі ел бітімге келердегі елшілермен сұхбат сынды оқиғалар ресми түрде өтсе, күнделікті мәселелер бейресми түрде жүргізіледі; сөйлеудің берілу сипаты шешендік сөздер дискурсында негізінен екі жақты диологқа құрылатындықтан, оқиға 2, 3-жақта баяндалады;

Тағылымы мол шешендік сөздерді беруге сөйлеудің сипаты кей ретте тура, кейде жанама тұспал түрінде көрініс тауып отырады; қарым-қатынас жағдайында коммуникативті оқиғаға қатысушы жеке адам немесе көпшілік болуы да мүмкін; комминиканттар бір, екі немесе одан да көп болуы мүмкін; қатысым әрекеті монолог, диолог, полилог түрінде келеді; пайымдау, оның ішінде риторикалық пайымдау түрлері қолданыс табады; адамды қандай пікірде болсын сендіре алатын, ал оны ақыл-парасаты оған не айтса, соған қанағат тұтатын және оны азды-көпті дәрежеде растайтын пайымдаулар болып табылады. Би, шешен тыңдаушысының әлеуметтік құрамын ескермейді, онда тыңдаушылардың құрамы бірыңғай не әр алуан болып келуі мүмкін; тыңдаушыға ықпалы әсері айрықша болады.

Таным және ғылыми жүйеліктің мақсатына қарай дискурстың шегі уақыттың белгілі бір мерзіміне, білім саласына, мәндердің үлгісіне және басқа да параметрлерге қатысты белгіленеді. Параметр ұғымы физика мен математика салаларында кеңінен орын алады. Ал тіл білімінде, мәтін лингвистикасында параметр сөйлеудің типтеріне орай қарым-қатынасқа түсушілердің сұхбатында қолданыс табады. Дискурстағы негізгі параметр.

Сөйлеуші. Ол коммуникативтік процесті ұйымдастыру үшін сөз саптайды. Сөйлесуші шешен өзінің ойын тындаушыға мүмкіндігінше толық түсінікті жеткізуге тырысады. Айтылатын ойдың тыңдаушысына түсінікті болуы үшін сөйлеуші онын білім деңгейін, жас ерекшелігінің жағдайларын да ескеріп отырады.

Шешендік сөздер дискурсындағы хабарды қабылдаушы оқырман не тындаушы. Қарым-қатынас жағдайында да аса маңызды рөл атқарады. Ол қарым-қатынастың ойдағыдай өтуіне ықпал етеді. Тыңдаушының белсенділігі, деп қоюы, аударуы, қабылдауы, білім деңгейі ерекше ескеріледі. Оның қарым-қатынас үстіндегі басты тәсілі түсіну болып табылады.

Қарым-қатынас кезіндегі сөйлесушіге қатысты параметрге назар аударсақ:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.