Өнім сапасын жоғарылатудың қажеттілігі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3.4
1 БӨЛІМ. ӨНІМ САПАСЫ
1.1 ӨНІМ САПАСЫ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОҒАН ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.9
1.2 САПА ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ МЕН БАСҚАРУ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.13
1.3 ӨНІМ САПАСЫ. САПА ЖОҒАРЫЛАТУДЫҢ МӘНІ ... ... ... ... ... 13.16
2 БӨЛІМ. ӨНІМ САПАСЫН БАСҚАРУ
2.1 ЖАЛПЫ МЕНЕДЖМЕНТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ САПА БАСҚАРУ ... ... . 17.19
2.2 САПА БАСҚАРУДЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫ ... . 20.22
2.3 САПА БАСҚАРУ ӘДІСТЕРІНІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ ... ... ... . 23.26
3 БӨЛІМ. САПА БАСҚАРУДЫҢ СТАТИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІ
3.1 СТАТИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРДІҢ САПА БАСҚАРУДАҒЫ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27.29
3.2 СТАТИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРДІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ ... ... ... 30.36
3.3 СТАТИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ ЖӘНЕ ИГЕРУ ... ... ... 37.40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41.42
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43.44
ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
1 БӨЛІМ. ӨНІМ САПАСЫ
1.1 ӨНІМ САПАСЫ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОҒАН ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.9
1.2 САПА ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ МЕН БАСҚАРУ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.13
1.3 ӨНІМ САПАСЫ. САПА ЖОҒАРЫЛАТУДЫҢ МӘНІ ... ... ... ... ... 13.16
2 БӨЛІМ. ӨНІМ САПАСЫН БАСҚАРУ
2.1 ЖАЛПЫ МЕНЕДЖМЕНТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ САПА БАСҚАРУ ... ... . 17.19
2.2 САПА БАСҚАРУДЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫ ... . 20.22
2.3 САПА БАСҚАРУ ӘДІСТЕРІНІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ ... ... ... . 23.26
3 БӨЛІМ. САПА БАСҚАРУДЫҢ СТАТИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІ
3.1 СТАТИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРДІҢ САПА БАСҚАРУДАҒЫ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27.29
3.2 СТАТИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРДІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ ... ... ... 30.36
3.3 СТАТИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ ЖӘНЕ ИГЕРУ ... ... ... 37.40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41.42
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43.44
ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
Келген XXI ғасыр, өзінің барлық жақтарынан көрініс тапқан жоғары сапаның – еңбек сапасының, өнім мен қызмет көрсету сапасының, қоршаған орта сапасының ғасыры болуы керек, яғни бұл ғасыр өркениетті дамудың заманауи парадигмасын іске асыруға арналған.
Кез келген ұйымдар мен кәсіпорындардағы нарықтық қарым-қатынастар жағдайларында сапа басқарудың өзектілігі – сапаның, өнім мен қызмет көрсетулердің тұтынушы талаптарын толық қанағаттандыра алатын сапа деңгейін қамтамасыз етуге бағытталғанымен анықталады. Өнім мен қызмет көрсетулердің жоғары сапасы, олардың бәсекегеқабілеттілігін анықтайтын салмақтық құрастырушысы болып табылады.
Бәсекелестік – ұйымдардың жаңа нарықтық жағдайларға бейімділігін ынталандыратын кез келген нарықтық жағдайлардың өзгерістеріне шағылысатын жіңішке механизм. Өнім өндіру мен қызмет көрсетудегі ең жоғары көрсеткіштерге бағдар Қазақстан экономикасының барлық субъектілер қызметінің стратегиялық бағытына айналу керек.
Қазірде мемлекетте ел мен аймақ басқарушыларының, өнім өндірушілері мен жеткізушілерінің халықтың өнім мен қызмет көрсетулер сапасын, сонымен бірге өмір сапасын жоғарылатуда ортақ қызығушылық бар. Одан да көп қазақстандық кәсіпорындар сапа жүйесіне сертификат алуға тырысады, себебі онсыз бизнесте ұзақмерзімді табыстың болуы мүмкін емес.
Тұтынушылар талаптарына сәйкес болатын тұрақты сапаны қамтамасыз етусіз, ұлттық экономиканы әлемдік шаруашылыққа рационалды интеграциялап, сонда лайықты орынға иелендіру мүмкін емес. Интеграция процестері әлемдік қауымдастықтың дамуының қазіргі заманғы жағдайларында объективті түрде қайтымсыз болып келеді, сол себепті өнім мен қызмет көрсету сапасын басқарудың қазіргі заманғы концепциясы, кәсіпорындар мен ұйымдар жұмысының барлық мақсаттары мен міндеттерін орындау кезінде, басқарудың басқа бағыттары арасындағы оның міндетті басымдылығын болжамдайды.
Сапа мен өндіріс тиімділігі арасында тура тәуелділік бар. Сапаның жоғарылауы, шығындардың төмендеуіне және нарық үлесінің артуына әкеле отырып, өндіріс тиімділігінің жоғарылауына жағдай жасайды.
Қазіргі таңда Қазақстанда өнім мен қызмет көрсетулер сапасы, олардың қауіпсіздігі мемлекет экономикасында үлкен рөл ойнайды. Мамандар мен саясаткерлердің едәуір бөлігі, өндірістің дағдарыстық күйден шығу, бәсекелес өнімді тез игеру, шығарылатын өнімнің техникалық параметрлерін қатал сақтау жолында жатыр.
Өнеркәсіптің нарықтық қарым-қатынасқа көшуі, кәсіпорындардың өздігінен халықаралық нарыққа шығуы өнім сапасын жоғарылату бойынша үздіксіз жұмыс істеуді қажет етеді. Кәсіпкерліктің стратегиясы, сапа, бір мезгілде, қажеттіліктерді қанағаттандырудың ең тиімді құралы да, өндіріс шығындарын төмендетудің құралы да болып саналады, дегенге негізделеді.
Кез келген ұйымдар мен кәсіпорындардағы нарықтық қарым-қатынастар жағдайларында сапа басқарудың өзектілігі – сапаның, өнім мен қызмет көрсетулердің тұтынушы талаптарын толық қанағаттандыра алатын сапа деңгейін қамтамасыз етуге бағытталғанымен анықталады. Өнім мен қызмет көрсетулердің жоғары сапасы, олардың бәсекегеқабілеттілігін анықтайтын салмақтық құрастырушысы болып табылады.
Бәсекелестік – ұйымдардың жаңа нарықтық жағдайларға бейімділігін ынталандыратын кез келген нарықтық жағдайлардың өзгерістеріне шағылысатын жіңішке механизм. Өнім өндіру мен қызмет көрсетудегі ең жоғары көрсеткіштерге бағдар Қазақстан экономикасының барлық субъектілер қызметінің стратегиялық бағытына айналу керек.
Қазірде мемлекетте ел мен аймақ басқарушыларының, өнім өндірушілері мен жеткізушілерінің халықтың өнім мен қызмет көрсетулер сапасын, сонымен бірге өмір сапасын жоғарылатуда ортақ қызығушылық бар. Одан да көп қазақстандық кәсіпорындар сапа жүйесіне сертификат алуға тырысады, себебі онсыз бизнесте ұзақмерзімді табыстың болуы мүмкін емес.
Тұтынушылар талаптарына сәйкес болатын тұрақты сапаны қамтамасыз етусіз, ұлттық экономиканы әлемдік шаруашылыққа рационалды интеграциялап, сонда лайықты орынға иелендіру мүмкін емес. Интеграция процестері әлемдік қауымдастықтың дамуының қазіргі заманғы жағдайларында объективті түрде қайтымсыз болып келеді, сол себепті өнім мен қызмет көрсету сапасын басқарудың қазіргі заманғы концепциясы, кәсіпорындар мен ұйымдар жұмысының барлық мақсаттары мен міндеттерін орындау кезінде, басқарудың басқа бағыттары арасындағы оның міндетті басымдылығын болжамдайды.
Сапа мен өндіріс тиімділігі арасында тура тәуелділік бар. Сапаның жоғарылауы, шығындардың төмендеуіне және нарық үлесінің артуына әкеле отырып, өндіріс тиімділігінің жоғарылауына жағдай жасайды.
Қазіргі таңда Қазақстанда өнім мен қызмет көрсетулер сапасы, олардың қауіпсіздігі мемлекет экономикасында үлкен рөл ойнайды. Мамандар мен саясаткерлердің едәуір бөлігі, өндірістің дағдарыстық күйден шығу, бәсекелес өнімді тез игеру, шығарылатын өнімнің техникалық параметрлерін қатал сақтау жолында жатыр.
Өнеркәсіптің нарықтық қарым-қатынасқа көшуі, кәсіпорындардың өздігінен халықаралық нарыққа шығуы өнім сапасын жоғарылату бойынша үздіксіз жұмыс істеуді қажет етеді. Кәсіпкерліктің стратегиясы, сапа, бір мезгілде, қажеттіліктерді қанағаттандырудың ең тиімді құралы да, өндіріс шығындарын төмендетудің құралы да болып саналады, дегенге негізделеді.
1. Окрепилов В.В. Управление качеством: Учебник для ВУЗов. / М.: Экономика, 2000. – 912 с.
2. Бородушко И.В. Основы менеджмента. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2007. – 272 с.
3. Мишин В.М. Управление качеством. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. – 463 с.
4. Леонов И.Г., Аристов О.В. Управление качеством продукции: Учебное пособие. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство стандартов, 1990. – 223 с.
5. Русак Е.С. Экономика предприятия: ответы на экзамеционные вопросы / Е.С.Русак, Е.И.Сапелкина. – издательство «ТетраСистемс», 2009. – 144 с.
6. Мухамедьяров Д.З. Статистические методы управления качеством продукции: Учебное пособие. – Караганда: КарГТУ, 2003. – 75 с.
7. Василевская И.В. Управление качеством: Учебное пособие. М.: РИОР, 2005. – 79 с.
8. Салимова Т.А. Управление качеством: учебник по специальности «Менеджмент организации» / Т.А.Салимова. – 2-е изд. – М.: Издательство «Омега-Л», 2008. – 414 с.
9. Ефимов В.В. Статистические методы в управлении качеством: Учебное пособие / В.В.Ефимов – Ульяновск: УлГТУ, 2003.- 134 с.
10. Мхитарян В.С. Статистические методы в управлении качеством продукции. – М.: Финансы и статистика, 1982. – 119 с.
11. Клячкин Н.В. Статистические методы в управлении качеством: компьютерные технологии: учеб. Пособие / В.Н.Клячкин. – М.: Финансы и статистика, ИНФРА-М, 2009. – 304 с.
12. http://www.isosert.ru/isosert_rus_ISO_9000_2005.pdf
2. Бородушко И.В. Основы менеджмента. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2007. – 272 с.
3. Мишин В.М. Управление качеством. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. – 463 с.
4. Леонов И.Г., Аристов О.В. Управление качеством продукции: Учебное пособие. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство стандартов, 1990. – 223 с.
5. Русак Е.С. Экономика предприятия: ответы на экзамеционные вопросы / Е.С.Русак, Е.И.Сапелкина. – издательство «ТетраСистемс», 2009. – 144 с.
6. Мухамедьяров Д.З. Статистические методы управления качеством продукции: Учебное пособие. – Караганда: КарГТУ, 2003. – 75 с.
7. Василевская И.В. Управление качеством: Учебное пособие. М.: РИОР, 2005. – 79 с.
8. Салимова Т.А. Управление качеством: учебник по специальности «Менеджмент организации» / Т.А.Салимова. – 2-е изд. – М.: Издательство «Омега-Л», 2008. – 414 с.
9. Ефимов В.В. Статистические методы в управлении качеством: Учебное пособие / В.В.Ефимов – Ульяновск: УлГТУ, 2003.- 134 с.
10. Мхитарян В.С. Статистические методы в управлении качеством продукции. – М.: Финансы и статистика, 1982. – 119 с.
11. Клячкин Н.В. Статистические методы в управлении качеством: компьютерные технологии: учеб. Пособие / В.Н.Клячкин. – М.: Финансы и статистика, ИНФРА-М, 2009. – 304 с.
12. http://www.isosert.ru/isosert_rus_ISO_9000_2005.pdf
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-4
1 БӨЛІМ. ӨНІМ САПАСЫ
1.1 ӨНІМ САПАСЫ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОҒАН ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-9
1.2 САПА ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ МЕН БАСҚАРУ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10-13
1.3 ӨНІМ САПАСЫ. САПА ЖОҒАРЫЛАТУДЫҢ МӘНІ ... ... ... ... ... 13-16
2 БӨЛІМ. ӨНІМ САПАСЫН БАСҚАРУ
2.1 ЖАЛПЫ МЕНЕДЖМЕНТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ САПА БАСҚАРУ ... ... . 17-19
2.2 САПА БАСҚАРУДЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫ ... . 20-22
2.3 САПА БАСҚАРУ ӘДІСТЕРІНІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ ... ... ... . 23-26
3 БӨЛІМ. САПА БАСҚАРУДЫҢ СТАТИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІ
3.1 СТАТИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРДІҢ САПА БАСҚАРУДАҒЫ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27-29
3.2 СТАТИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРДІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ ... ... ... 30-36
3.3 СТАТИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ ЖӘНЕ ИГЕРУ ... ... ... 37-40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41-42
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43-44
ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 46
КІРІСПЕ
Келген XXI ғасыр, өзінің барлық жақтарынан көрініс тапқан жоғары сапаның - еңбек сапасының, өнім мен қызмет көрсету сапасының, қоршаған орта сапасының ғасыры болуы керек, яғни бұл ғасыр өркениетті дамудың заманауи парадигмасын іске асыруға арналған.
Кез келген ұйымдар мен кәсіпорындардағы нарықтық қарым-қатынастар жағдайларында сапа басқарудың өзектілігі - сапаның, өнім мен қызмет көрсетулердің тұтынушы талаптарын толық қанағаттандыра алатын сапа деңгейін қамтамасыз етуге бағытталғанымен анықталады. Өнім мен қызмет көрсетулердің жоғары сапасы, олардың бәсекегеқабілеттілігін анықтайтын салмақтық құрастырушысы болып табылады.
Бәсекелестік - ұйымдардың жаңа нарықтық жағдайларға бейімділігін ынталандыратын кез келген нарықтық жағдайлардың өзгерістеріне шағылысатын жіңішке механизм. Өнім өндіру мен қызмет көрсетудегі ең жоғары көрсеткіштерге бағдар Қазақстан экономикасының барлық субъектілер қызметінің стратегиялық бағытына айналу керек.
Қазірде мемлекетте ел мен аймақ басқарушыларының, өнім өндірушілері мен жеткізушілерінің халықтың өнім мен қызмет көрсетулер сапасын, сонымен бірге өмір сапасын жоғарылатуда ортақ қызығушылық бар. Одан да көп қазақстандық кәсіпорындар сапа жүйесіне сертификат алуға тырысады, себебі онсыз бизнесте ұзақмерзімді табыстың болуы мүмкін емес.
Тұтынушылар талаптарына сәйкес болатын тұрақты сапаны қамтамасыз етусіз, ұлттық экономиканы әлемдік шаруашылыққа рационалды интеграциялап, сонда лайықты орынға иелендіру мүмкін емес. Интеграция процестері әлемдік қауымдастықтың дамуының қазіргі заманғы жағдайларында объективті түрде қайтымсыз болып келеді, сол себепті өнім мен қызмет көрсету сапасын басқарудың қазіргі заманғы концепциясы, кәсіпорындар мен ұйымдар жұмысының барлық мақсаттары мен міндеттерін орындау кезінде, басқарудың басқа бағыттары арасындағы оның міндетті басымдылығын болжамдайды.
Сапа мен өндіріс тиімділігі арасында тура тәуелділік бар. Сапаның жоғарылауы, шығындардың төмендеуіне және нарық үлесінің артуына әкеле отырып, өндіріс тиімділігінің жоғарылауына жағдай жасайды.
Қазіргі таңда Қазақстанда өнім мен қызмет көрсетулер сапасы, олардың қауіпсіздігі мемлекет экономикасында үлкен рөл ойнайды. Мамандар мен саясаткерлердің едәуір бөлігі, өндірістің дағдарыстық күйден шығу, бәсекелес өнімді тез игеру, шығарылатын өнімнің техникалық параметрлерін қатал сақтау жолында жатыр.
Өнеркәсіптің нарықтық қарым-қатынасқа көшуі, кәсіпорындардың өздігінен халықаралық нарыққа шығуы өнім сапасын жоғарылату бойынша үздіксіз жұмыс істеуді қажет етеді. Кәсіпкерліктің стратегиясы, сапа, бір мезгілде, қажеттіліктерді қанағаттандырудың ең тиімді құралы да, өндіріс шығындарын төмендетудің құралы да болып саналады, дегенге негізделеді.
Әлемдік тәжірибе, сапа - экономикалық дағдарыстан шығудың маңызды факторы, екенін көрсетіп отыр. Сапа мәселелерін шешусіз, бәсекелестік күресте табысқа жетуге болмайды. Қазіргі таңда қазақстандық кәсіпорындар үшін күрделі мәселелердің бірі, бәсекегеқабілетті өнім өндіруді қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін сапа менеджмент жүйесін жасау болып табылады. Туындаған жағдай, өндірістік объектілер қызметінің сапасын жетілдіру бойынша шаралар қолдануды және сапа басқаруды, яғни сапа жүйесін құруды қажет етеді. Өндірілетін өнім сапасын жоғарылату, қазіргі кезде, ішкі және сыртқы нарықта оның бәсекегеқабілеттілігінің шешуші жағдайы ретінде бағаланады. Өнімнің бәсекегеқабілеттілігі, көп ретте, кәсіпорынның беделдігін анықтайды және оның көркеюінің және жұмысшыларының ауқаттылығының өсуінің шешуші факторы болып табылады.
Әрбір кәсіпорынның басты міндеті, шығарылатын өнім мен көрсетілетін қызмет сапасын жоғарылату болып табылады. Кәсіпорынның табысты қызметі, нақты анықталған қажеттіліктерге, қолдану аясына немесе тағайындалуына жауап беретін; тұтынушы талаптарын қанағаттандыратын; қолданылатын стандарттар мен техникалық шарттарға сәйкес келетін; жұмыс істейтін заңнамаға және қоғамның басқа да талаптарына жауап беретін; тұтынушыға бәсекегеқабілетті баға бойынша ұсынылатын; пайда алуға бағытталған өнім немесе қызмет көрсетуді өндірумен қамтамасыз етілу керек. Кәсіпорынның сапа саласындағы басты мақсаты, тұтынушының өзгеріп отыратын талаптары мен сұрақтарына сәйкес болатын, нормативті-техникалық талаптарға жауап беретін, өнімнің функционалды қасиеттерін, оның эксплуатациялық сипаттамаларын, қауіпсіздігі мен сенімділігін қамтамасыз ететін өнім сапасын үздіксіз жақсарту болып табылады. Сапа жүйелерінің құрамы мен маңызы өнім сапасын басқару бойынша халықаралық стандарттар қатарымен регламенттеледі. Тұтынушылар үшін, өнім өндірушілерде мұндай жүйелердің бар болуы, оларға келісімдерге (контрактілерге) толық сәйкес келетін қажетті сапалы өнім жеткізілетініне кепілдік болып саналады. Сондықтан көп ретте тұтынушы келісім шарт жасау кезінде өндірушіде бар сапаны қамтамасыз ету жүйесін оның халықаралық стандарттар талаптарына сәйкестігіне тексеруді қажет етеді. Дайындалған және қызмет етуші өнім сапасын басқару жүйелері бар кәсіпорындар, халықаралық стандарттар талаптарын қанағаттандыратын өнім сапасын қамтамасыз ету жүйелерін жасау мен ендіру үшін едәуір күрделі базасына ие болады. Бұл жүйелер өнім сапасын басқарудың тиімді құралы болып, оның бәсекегеқабілеттілігін қамтамасыз етеді.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі - өндіруші кәсіпорын, тұтынушы мен жалпы ұлттық экономикасы үшін зор мәнге ие болатын өнім сапасын жоғарылатудың қажеттілігімен келісілген. Сапалы өнім шығару, қаржының жұмсалуы мен рентабелділігінің көлемін арттыруға, кәсіпорын беделдігін жоғарылатуға әсер етеді. Жоғары сапалы және тұтынушылық құны жоғары өнімді пайдалану, пайдаланушының меншік шығындарын азайтып, қажеттіліктердің толықтай қанағаттандырылуын қамтамасыз етеді.
1 БӨЛІМ. ӨНІМ САПАСЫ
0.1 Өнім сапасы түсінігі және оған әсер ететін факторлар
Сапа категориясы ертеден бері ойшылдар мен ғалымдардың, түрлі ғылыми бағыттар өкілдерінің көңілін алған.
Сапа - бұл философиялық категория. Сапа ең алғаш Аристотельдің талдауына б.з.д. ІІІ ғасырда ұшыраған деп саналады. Мысалы, Гегельмен берілген сапаның философиялық анықтамасы бар: Сапа, ең алдымен, тұрмыспен тепе-тең анықтық, сондықтан қандай да бір нәрсе өз сапасын жоғалтқанда, өз мәнін де жоғалтады [1].
Сапа - объектінің бекітілген және шамаланған қажеттіліктерді қанағаттандыруға қабілеттілігіне жататын сипаттамалардың жиынтығы [2].
Сапа анықтамасында түсіндіруді қажет ететін тағы екі термин бар: қажеттілік және объект.
Қажеттіліктер ағзаның қалыпты тіршілік әрекеті үшін талаптардың қанағаттандырылмағандығынан туындайды және бұны жоюға бағытталған. Қанағаттандыру үшін экономикалық қызмет қажет болатын қоғам талаптарының бір бөлігі экономикалық қажеттілік делінеді. Экономикалық қажеттіліктердің қанағаттандырылуының әлеуметтік формалары қоғамдық экономикалық құрылыспен анықталады. Нарық жай ғана тұтынушылар қажеттіліктеріне ғана емес, сонымен бірге, сатып алушылардың қажеттіліктерінен туындайтын сұраныстарына да бағытталған.
Әдебиет пен практикада сапа ұғымының түрлі түсіндірмелері бар. ИСО-9000 халықаралық стандарты сапаны, өнім мен қызмет көрсетудің сатып алушының қажеттіліктерін қанағаттандыруға қабілетті қасиеттері мен сипаттамаларының жиынтығы ретінде анықтайды. Бұл стандарт сапаны қамтамасыз ету, сапаны басқару, сапа спиралі сияқты түсініктерді енгізді. Сапаны пирамида түрінде көрсетуге болады (сурет 1):
Сурет 1 - Сапа пирамидасы
Сапа пирамидасының төбесінде, өнімнің қажетті сапасына жету үшін барлық жұмыстың жоғары сапасына жетуге бағытталған, жалпылама сапа басқару (TQM) орналасқан. Ең алдымен, бұл кәсіпорынның ұйымдық-техникалық деңгейін қамтамасыз етумен байланысты болатын, еңбектің сапалы жағдайларын талап ететін жұмыс болып саналады. Өнім шығарумен (технологиялық процестер сапасын бақылау, ақауларды уақытымен айқындау) тікелей байланысты болатын жұмыстың сапасы ерекше мәнге ие. Өнім сапасы жұмыс сапасының құраушысы мен салдары болып табылады. Бұл кезеңде дайын өнімнің сапасы, тұтынушылар көзқарасы бағаланады, рекламация талданады.
Нарық пен бәсекелестік жағдайында әлемнің дамыған елдері жоғары сапаны, стратегиялық коммерциялық императив деп, ұлттық байлықтың ең маңызды көзі деп түсінеді. Сапа, көп ретте, мемлекет беделін анықтайды, әр адамның және жалпы қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін негіз ретінде қызмет етеді, бәсекегеқабілеттіліктің маңызды құраушысы болып табылады. Тек соның негізінде ғана кәсіпорын бәсекелестік жағдайында өмір сүріп, қажетті табыстарға жетуі мүмкін, сондықтан, нарықтық қарым қатынастардағы сапаны жоғарылату мен қамтамасыз ету бойынша қызмет басымдылыққа ие болу керек екендігі объективті.
Сапаны жоғарылату мен қамтамасыз етудің қажеттігін анықтайтын басты себептер:
1) Жеке, өндірістік және қоғамдық қажеттіліктердің үздіксіз артуы;
2) Ғылым, техника, өндіріс, экономика мен бүкіл әлемдік қауымдастықта ғылыми техникалық прогрестің рөлі мен қарқындылығының өсуі;
3) Қызмет көрсетулердің, шығарылатын өнім конструкцияларының жетілдірілуі және орындалатын функциялар маңыздылығының артуы;
4) Өнім мен көрсетілетін қызметтер көлемінің артуы және, соның салдарынан, ақаулар мен рекламациялар өсуінің мүмкіндігі;
5) Тұтынушылардың салыстырмалы түрде төмен сапалы өнім мен қызмет көрсетулерді қабылдамауы;
6) Өндіріс идентификациясы мен кәсіпорынның қолайлы өмір сүруінің қажетті факторы ретінде, оның эффективтілігінің жоғарылауына қойылатын талаптар қатаңдығының күшеюі.
Жоғарыда аталған себептермен қоса, сонымен бірге әлемдік нарықтағы бәсекелестіктің күшеюін атап кеткен жөн. Бәсекелестік, тек сыртқы нарықта ғана емес, біздің елімізде де ақиқат болып табылады. Бұған қоса, қазіргі таңда Қазақстанның негізгі өндіріс қорларының үлкен бөлігі сапаның төмен деңгейіне ие, моральды түрде ескірген және толықтай физикалық жағынан тозу шегінде тұр деуге болады [3].
Сапа басқару, сапаға әсер ететін, қалыптастырушы, қамтамасыз етуші, ынталандырушы, ішкі, сыртқы, функционалдық және жүйелік деп бөлінетін, экономикалық, құқықтық, ұйымдық және басқа факторлардың органикалық үйлесуін көрсетеді.
Өнім сапасын қалыптастырушы факторларға: бастапқы шикізат, материаолдар мен құраушы бұйымдар сапасы, бұйым конструкциясы, технологиялық процестер сапасы жатады.
Сапаның сақталуын қамтамасыз етуші факторларға: сәйкес маркировка, орама, жеткізудің, сақтаудың рационалды шарттары, экплуатация процесіндегі профилактика мен күту жатады.
Жоғары деңгейлі сапалы өнім өндіруді ынталандырушы факторларға: еңбек, демалыс, тұрмыс, медициналық қызмет көрсетудің әлеуметтік экономикалық жағдайларын, қызметкерлерге жеңілдіктер ұсыну жатады.
Сапаға әсер ететін факторлардың келесі тобы объективті және субъективті факторларға бөлінеді.
Объективті факторларға мыналар жатады:
1) Ғылыми-техникалық прогресті ендіру;
2) Жобалық және нормативті-техникалық құжаттаманың сапасы;
3) Жабдықтар мен құралдардың тоқтаусыз жұмыс істеуі;
4) Стандарттау, унификациялау деңгейі;
5) Дизайн, эстетизация.
Субъективті факторларға жататындар:
1) Қызметкерлердің мамандығы, шеберлігі мен тәжірибесі;
2) Еңбек пен өндіріс мәдениеті;
3) Еңбектің санитарлық-гигиеналық жағдайлары;
4) Еңбектің психофизикалық жағдайлары;
5) Еңбектің материалдық және моральдық ынталандырылуы мен мотивациясы;
6) Еңбек пен технологиялық тәртіпті сақтау.
Өнім сапасы факторларын анықтау үшін оларды ішкі және сыртқы деп бөлу маңызды болып саналады.
Ішкі факторларға кәсіпорын қызметіне тәуелді факторлар жатады. Оларды келесі топтарға бөлуге болады: техникалық, ұйымдық, экономикалық және әлеуметтік-психологиялық.
Өнім сапасын қалыптастырушы сыртқы факторларға мыналар жатады:
1) Нарық талаптары;
2) Нормтивтік құжаттама;
3) Бәсекелестік;
4) Өнімді сатып алушылар арасында кәсіпорынның беделдігі.
Функционалдық факторларға сапа басқару функциялары міндеттерінің бірін қозғайтын және басқару жүйесінің маңызды құрылымдық өзгерістерді қажет етпейтін факторлар жатады.
Жүйелік факторларға сапа басқарудың бірнеге функцияларын қозғайтын және қайта қарастыру мен жүйе элементтерінің мазмұнына өзгерістер енгізудің талап ететін факторлар жатады. Жүйелік және функционалдық факторлар салдарлар мен олардың сапаға әсер ету дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді.
Барлық айтылған факторлар бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ олардың сапаға әсер ету дәрежесі бірдей емес. Сондықтан олардың әсер ету дәрежесін бағалау кезінде, өнім сапасына ең көп дәрежеде әсер ететін факторларға басымдылық берген жөн. Мұндай бөлу, ең төмен шығындармен өнім сапасын ұтымды әрі тиімді басқаруға мүмкіндік береді.
Сапа ұғымы бекітілген және болжалды қажеттіліктерді жүзеге асыруға қабілеттілігіне жататын өнім немес қызметтің қасиеттері мен сипаттамаларының жиынтығы ретінде анықталған. Сапа ойлаудың сәйкес образы негізінде техника көмегімен қалыптасады. Бұл жалпылама сапа басқару философиясындағы сапа түсінігіне әкеледі.
Сапа түсінігінің басқа тұжырымдалуы, бұл түсініктің бүкіл көпаспектілігін көрсетуге көмектесетін бірнеше басқа көзқарастарға негізделеді.
1) Өнім қасиеттерін объективті бағалау көзқарасы жағынан, сапа дәл өлшене алады. Сападағы айырмашылықтар өнімнің белгілі сипаттамалары көмегімен сандық сипатталуы мүмкін.
2) Сатып алушы көзқарасы жағынан, өнім сапасы көп шамада сатып алушының субъективтивті бағасымен және аз шамада өнім сипаттамаларымен анықталады. Жеке сатып алушылар әр түрлі қажеттіліктерге ие болады, бұл қажеттіліктерді толықтай қанағаттандыратын тауарлар жоғарысапаға ие болатын тауарлар ретінде қарастырылады.
3) Өндірістік процесс жағынан, сапа спецификацияларды сақтау болып табылады, және бұлардан әрбір ауытқу сапаның төмендеуіне әкеледі.
Сапаны қамтамасыз ету қазіргі заманғы өндірісте маңыздылығының келесі басты себептерін белгілейді:
1. Сапа ең басымды сатып алушылар үшін сатып алуды жүзеге асыру үшін басты критерий болып табылады. Тапсырысты сапаның жеткіліксіз деңгейінен жоғалту, жоғары бағадан жоғалтып алудан да жаман.
2. Сапа ауқымды болып табылады. Кәсіпорын, бәсекелестікке төтеп беру үшін, көптеген жеке шараларды жүзеге асырады. Сапа мен сапа басқару жүйелері, кәсіпорын нарықта ұтымды қызмет көрсету үшін, өндірістік процестің барлық кезеңдерін: өнімдік саясат, жоспарлау, маркетинг, қызметкерлер, инновациялар мен технологиялар қамтитын шаралар кешенін ұсынады.
3. Сапа шығындарды төмендетудің негізгі құралы болып табылады.
4. Сапа фирманың нарықтағы орнын тұрақтандыруға әкеледі. Ашық нарықтар жағдайларында тауарлар мен қызмет көрсетулер одан да өзараалмастыратын болып келеді. Тауарлар сапасының деңгейі шешуші болып келеді.
Сапа түсінігін екідеңгейлі деп қарастыруға болады. Бірінші деңгейлі сапа, немесе техникалық сапа, зерттеу, жасау мен өндіру кезеңдерінде қалыптасады. Бұл кезеңде сапа басқару, өнімге қатысты сандық және сапалық талаптардың қажетті минимумын сақтау бойынша шаралардан тұрады. Екінші деңгейлі сапа, немесе коммуникативті сапа, сату алдында мен сатудан кейінгі қызмет көрсетук кезеңдерінде қалыптасады. Бұл кезеңдерінде сапаны қамтамасыз ету үшін, клиенттер талаптарын жан жақты қамтамасыз етуге бағытталғаг шаралар жүзеге асырылады [8].
0.2 Сапа экономикалық категория мен басқару нысаны ретінде
XX мыңжылдықтың екінші жартысында әлем, сандық көрсеткіштер өмірдің көптеген салаларында сапалық көрсеткіштерге орын берген кездегі, құндылықтарды қайта бағалау кезеңіне өтті. Негізінен, өндірілетін өнім санынан оның сапасына деген акценттің жылжуы байқалады. Көп ретте бұл табиғи ресурстардың жетіспеушілігімен (жойылуымен) және қоршаған ортаның өнеркәсіптік өндіріс қалдықтарымен ластануынан экологиялық апаттың мүмкіндігінен де, тұрақты жоғары сапалы өнім шығаруға мүмкіндік беретін өндірісті басқарудың ең заманауи және ең тиімді жүйелерін қолданумен түсіндіріледі. Бүкіл әлемде өнім сапасы жеке ұйымдар мен жалпы мемлекеттердің экономикалық дамуының негізгі рычагына айналды. Көптеген елдерде, тұтынушының талаптарына жауап беретін өнімнің жоғары сапасына қол жеткізу, экономикалық стратегияның басты элементі мен нарықтық және қаржылық табыстың маңызды факторы болды.
Экономикалық реформалардың дамуына қарай, Қазақстанда сапаға одан да көп көңіл бөліне бастады. Қазіргі таңда қазақстандық кәсіпорындар үшін күрделі мәселелердің бірі, бәсекегеқабілетті өнім өндіруді қамтамасыз ете алатын сапа жүйесін құру болып табылады. Қазіргі заманғы нарықтық экономика өндірілетін өнім сапасына принципиалды түрде басқа талаптар қояды. Қазір кез келген фирманың өміршеңдігі, оның тауарлар мен қызмет көрсетулер нарығындағы тұрақты орны, бәсекегеқабілеттіліктің деңгейімен анықталады.
Бәсекегеқабілеттілік болса, екі көрсеткішпен байланысты: өнім құнының деңгейі және өнім сапасының деңгейі. Екінші фактор біртіндеп бірінші орынға шығып келеді. Кәсіпорындардың бәсекелестікті күресі бүгін жиірірек олардың сапа жүйелері арасындағы бәсекеге айналып келеді. Көп ретте сертификатталған сапа жүйесіне ие болатын жеткізуші жоғары бағаланады, ал сыртқы нарықта табысты қызмет үшін мұндай сертификаттың бар болуы міндетті шарт болып табылады. Қазақстанның өнім мен қызмет көрсетулер саласындағы ұлттық саясатының концепциясы әділетті түрде былай тұжырымдайды: XXI ғасырда отандық экономиканың басты міндеті - сапаның жоғарылауының есебінен бәсекегеқабілеттіліктің артуы болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайларында бәсекелестікті ортаның бар болуы сапа мәселелеріне зор көңіл бөлуге міндеттейді. Соңғы кездері, көптеген кәсіпорындар басшылығы, бәсекегеқабілеттілікке қол жеткізудің, тұтынушының өнімге деген сенімін жаулап алудың құралы ретінде, сапаны басқарудың қажеттілігіне тап болды. Сапа жүйесі, өндірушіде сапа жүйесінің және осы жүйеге, беделді сертификаттаушы органмен берілетін, сертификаттың бар болуын міндетті деп санайтын шетелдік тапсырыс берушілермен келісім жүргізу кезінде маңызды. Сапа жүйесі кәсіпорын ерекшеліктерін есепке алып, өнім өндіру мен оны ендіруге кеткен шығындардың минимизациялануын қамтамасыз ету керек. Тұтынушы, жеткізілетін өнім сапасы тұрақты болатынына сенімді болу керек.
Сапа - бұл фирманың авторитеті, табыстың жоғарылауы, өнімділіктің артуы, сондықтан фирма сапасын басқару бойынша жұмыс, бүкіл персонал үшін, басқарушыдан нақты орындаушыға дейін, қызметтің маңызды түрі болып табылады.
Қазіргі заманғы сапа басқару, сапа басқару бойынша қызмет, өнім өндірілгеннен кейін тиімді бола алмайды, бұл қызмет өнім өндіру кезінде жүзеге асырылу керек дегеннен шығады. Сонымен бірге, сапаны қамтамасыз ету бойынша қызмет те маңызды.
Өнім сапасы - кәсіпорын қызметінің маңызды көрсеткіші. Өнім сапасын жоғарылату көп мөлшерде кәсіпорынның нарық жағдайларында өміршеңдігін, ғылыми-техникалық прогрестің темпін, өндіріс тиімділігінің өсуін, кәсіпорында қолданылатын ресурстардың барлық түрлерінің үнемділігін анықтайды. Өнім сапасының жоғарылауы - әлемнің алдыңғы қатарлы фирмалар жұмысының сипаттамалы тенденциясы. Сонымен бірге сапаны, өндіруші мен тұтынушы жағынан оқшаулап қарастыруға болмайды. Сапаның, техникалық шарттармен анықталатын техника-эксплуатациялық, эксплуатациялық және басқа параметрлерін қамтамасыз етуінсіз, өнімнің сертификациясы, яғни оның талаптарға сәйкестігіне бағасы, жүзеге асырылуы мүмкін емес.
Өнім сапасы түсінігінің экономикалық мазмұны, өнімнің сапасы оны дайындау процесінде жасалатынына негізделеді. Сондықтан, экономикалық категория сияқты, өнім сапасы адамдардың өндірістік қызметінің заттық нәтижесі ретінде қарастырылады. Кез келген заттар адам мен жалпы қоғамның нақты қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жасалады. Заттардың бұл тағайындаулары толығымен олардың сапасына жатады. Өнім сапасының бұл әлеуметтік мәнін есепке ала отырып, оны әлеуметтік-экономикалық категория ретінде сипаттауға болады. Нақты заттың жеке және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру дәрежесі оның қасиеттерімен анықталады. Ал заттың сапасы оның қасиеттерінің жиынтығымен анықталады. Сапаны бағалау үшін маңызды әр түрлі физикалық қасиеттер тұтынушылық бағаға жинақталған. Сапаны бағалау үшін маңызды қасиеттер мыналар: өнімде ғылыми-техникалық жетістіктерді материалдаушы техникалық деңгей; эстетикалық түйсіктер мен көзқарастармен байланысты қасиеттердің комплексімен сипатталатын эстетикалық деңгей; өнімді пайдаланудың техникалық жағымен (бұйымға қарау, жөндеу және т.б.) байланысты эксплуатациялық деңгей; техникалық сапа - бұйымды эксплуатациялаудағы мүмкін және фактылы тұтынушылық қасиеттердің (функционалдық дәлдік, сенімділік, қызмет көрсету мерзімінің ұзақтығы) үйлесуі.
Өнім сапасының қарастырылған аспектілерін жалпылай отырып, оған келесі анықтама береміз: Өнім сапасы - өнімнің, оның тағайындалуына сәйкес, нақты қажеттіліктерді қанағаттандыруға қабілеттілігін көрсететін өнім қаситтерінің жиынтығы.
Қазіргі заманғы әлемдік өндірістің басты бөлігі тауар өндірумен көрсетілген, сондықтан қандай да бір бұйымды дайындау өзінде тұтынушылық бағаны да, тауар бағасын да іске асырады. Сәйкесінше, сапа, фирма қызметінің барлық жақтарының эффективтілігін көрсететін, комплексті ұғым болып табылады. Бәсекелестіктің күшеюі барлық дәрежелі басшылардан өнім мен оны жобалау, өндіру және шығару процестерінің сапасын жоғарылату мәселелерін мақсатқа бағытталған шешуді қажет етеді. Бұл мақсаттарға жету үшін, ИСО 9000 сериялы халықаралық стандарттардың идеологиясы мен жағдайлары кең қолданылады. Мұндай қараудың басты аргументтері мыналар болып табылады: бұл стандарттар нарықтық қатынастарға бағытталған; алдыңғы қатарлы индустриялды ірі мемлекеттердің өнеркәсібінде басқаруды (менеджментті) ұйымдастырудың оң жағынан шоғырлайды; өнеркәсіптің әр түрлі салаларының кәсіпорындарының қолданысы үшін және қызметтің әр түрлі түрлерінің қолданысына әмбебап; барлық дерлік дамушы елдермен кәсіпорындардың өзара сауда-экономикалық қарым-қатынастарын ұйымдастыру үшін негіз ретінде мойындалды.
ИСО 9000 сериялы стандарттарды енгізу, өз кезегінде, өнім сапасының сәйкес деңгейін растауға бағытталған және оның бәсекелестік қабілеттерін анықтайтын өнімнің еркін сертификациясы үшін негіз құрайды. Мұндай қызметті тиімді жүзеге асыру үшін, өнімнің тұтынушылық қасиеттерін қалай бағалау керектігін, оған қандай жағдайлар мен процестер және қандай шамада әсер ететінін, адамдарды қалай ұйымдастыру керектігін және мұндай жағдайлар жасау бойынша жұмыстарды қалай басқару керектігін білу қажет.
Сапаны қамтамасыз ету методологиясының басты идеясы, сапаны жақсарту ұғымы қызметтің кез келген түріне қолданылу керек дегенге негізделген, себебі, өнім сапасы - жұмыстардың барлық түрлерін сапалы орындаудың салдары. Сапа - абстракты категория емес, ол - әр адамға сезілетін, кез келген еңбектің пайдалылығы, целесообразности мен тиімділігін нақты өлшегіш. Сапаны жоғарылату, міндетті түрде, өнімнің өмірлік циклының барлық кезеңдеріндегі шығындардың төмендеуіне, соның салдарынан өзіндік құнның, бағаның төмендеуіне және адамдардың өмірлік деңгейінің жоғарылауына әкеледі. Мысалы, жапондық маман К.Исикава сонымен қатар былай тұжырымдаған: өнім сапасының жоғарылауы кезінде құнның артуы жөнінде айту азғындық, себебі сапаның жоғарылауы өндірістің тұрақтылығына, ақаулықтың төмендеуіне, шығындардың төмендеуіне, соған сәйкес, өзіндік құн мен бағаның төмендеуіне байланысты. К.Исикава, онымен бірге, бағаның өсуі жөнінде, тек, тұтынушы принципиалды түрде жаңа техникалық деңгейлі өнім алған кезде ғана сөз қозғауға болады деп тұжырымдаған. Бұл жағдайда да, өндірістік процестің отладкасы, тұрақтануы мен доводкасы және жеткізуші - дайындаушы - тұтынушы тізбегіндегі қызметті реттеу есебінен, өзіндік құнның одан әрі төмендеуін бірден жоспарлау керек.
0.3 Өнім сапасы. Сапа жоғарылатудың мәні
Мемлекетіміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету есебі, ең алдымен, адамзат қызметінің шешуші аумағында - экономикада терең өзгерістерді қажет етеді. Өндіріс интенсификациясына бетбұрысты жүзеге асырып, әр кәсіпорынды, әр саланы экономикалық өсімнің сапалы факторларын толық және бірінші кезекті қолдануға қайта бағдарлау керек.
Нарықтың жоғары техникалық деңгейлі бұйымдармен және сапалы тұтынушылық тауарлармен қанығуы - бұл толыққанды өскелең экономиканың басты белгісі. Және, керісінше, төмен сапа, нашар қараниетті жұмыс - бұл қоғамдық еңбектің де, материалдық-техникалық қорлардың да, біздің бүкіл ұлттық дәулетіміздің дүние шашқықтығының қауіпті түрі.
Өнім сапасын жоғарылату - ұлттық шарушылықтың одан арғы дамуының объективті талабы болып табылады, себебі халықтың өсіп келе жатқан материалдық және мәдениетті қажеттіліктері тек жоғарысапалы өніммен және қызмет көрсетудің өте жоғары деңгейімен қамтамасыз етілуі мүмкін.
Жоғары сапалы өнім сатып алу отбасы бюджетін тиімді пайдалануды білдіреді, адамның көңіл күйіне жағымды әсер етеді. Мұндай өнім жасау өндірушілердің өздеріне де моральдық жағынан қолайлы әсер етеді.
Өнім сапасы экспорттың кеңеюіне және оның құрылымының жақсаруына тікелей байланысты. Өнім сапасы бойынша сатушылар мемлекеттің техникалық мүмкіндіктері мен өндірісті ұйымдастыру деңгейі жөнінде баға береді.
Экспорттық өнім бәсекегеқабілетті болуы үшін, өнім жаңашылдығымен, конструкциясы мен орындалуының жетілгендігімен ерекшелену керек.
Ғылыми-техникалық прогресс ұлттық шаруашылықтың тиімділігін жоғарылатудың басты факторы. Ғылыми-техникалық прогресс, еңбек өнімділігін арттыратын техникалық шешімдерді қолдану есебінен өндірістік процестерді жетілдіруге мүмкіндік береді. Жаңа технологиялық шешімдер мен заманауи жабдықтау, өнімділіктің жоғарылауымен қоса, өндірістік процестегі сапалы өзгерістерге әкеледі, өнім сапасын жоғарылатады. Өнім сапасын жақсарту, өз кезегінде, еңбек өнімділігін жоғарылатады, яғни өнім өндіруге кеткен шығындарды төмендетеді.
Өнім сапасын жақсарту есебінен қоғамдық еңбекті үнемдеу өнімнің өмірлік циклының әр түрлі деңгейлерінде: өндірісте, өңдеуде және эксплуатациялауда көрінеді (кесте 1).
Кесте 1 - Өнім сапасын жоғарылатудың әсері
Өнім сапасын жоғарылатудың әсері
Өндірушілер үшін
Тұтынушылар үшін
Халық шаруашылығы үшін
Қорларды ұтымды пайдалану, ақаулардан кеткен шығындарды қысқарту
Еңбек өнімділігінің артуы
Қоғамдық еңбекті үнемдеу
Өнім өткізуден табыстардың өсуі
Сұранысты өнімнің аз санымен қамтамасыз ету
Халық сұранысы мен халық шарушылығы қажеттіліктерін толықтай қанағаттандыру
Экономикалық ынталандыру қорларының өсуі
Адамдар еңбегінің, тұрмысы мен демалысының жағдайларын жақсарту
Ғылыми-техникалық процесті жеделдету
Жаңа өнім сапасын жоғарылату
Өнім тасымалдауға, сақтауға және өткізуге кеткен шығындарды төмендету
Материалдар шикізатының ресурстарын үнемдеу
Жоғары сапалы өнім экспортын кеңейту
Өндірісте өнім сапасын жоғарылату - өндірістік қорларды, шикізат ресурстарын, өндірістің тиімділігін ұтымды пайдалануды білдіреді. Сонымен қатар, өндіруші кәсіпорын үшін өнім сапасын жақсарту, өнімнің өткізілуін жылдамдатуды, рекламацияларды төмендетуді, ақаулар шығындарын қысқартуды және т.б. білдіреді.
Өнімді өңдеу кезеңінде сапаның еңбектің қоғамдық өнімділігіне әсері, өнімді өткізуге және сақтауға кеткен шығындарды төмендетуде, көліктік шығындарды төмендетуде және т.б. көрінеді. Жоғары сапалы өнім қоймалар мен дүкендерде ұзақ жатпайды. Оның жылдам өткізілуі, өңдеу шығындарын төмендетеді, демек, материалдық техникалық жабдықтау ұйымдары мен саудада еңбек өнімділігінің өсуіне жағдай жасайды.
Өнім сапасының еңбек өнімділігіне әсері, өнімді эксплуатациялау кезеңінде аса қатты байқалады. Өте жақсы өнім пайдалану тұтыну шығындарын төмендетеді, эксплуатациялық шығындарды, жөндеу жұмыстарын қысқартады.
Өнім сапасын жоғарылату мәселесі әлеуметтік, саяси, ғылыми-техникалық және экономикалық мәнге ие.
Өнім сапасын жоғарылатудың әлеуметтік мәні,адамдардың өсіп келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыру, жай ғана өнімнің көп санымен емес, жоғары сапалы өніммен жүзеге асырылуы керектігін білдіреді.
Жоғары сапалы өнімді жаппай өндірудің саяси мәні: әлеуметтік қоғам құрудағы табыстарды білдіреді.
Өнім сапасын жоғарылатудың ғылыми-техникалық мәні: ғылыми-техникалық прогресс өнім сапасын жоғарылату мүмкіндігін анықтайды, ал өнім сапасын жүйелі түрде жақсарту ғылыми-техникалық прогреске тигізетін үлес болып табылады.
Экономикалық мәні мынада: өнім сапасын жоғарылату, қоғамдық өндіріс тиімділігін жоғарылатудың негізі болып табылады, себебі ол ұлттық шаруашылық пен халықтың қажеттіліктерін толықтай қанағаттандыруға; қоғамдық еңбек өнімділігін жоғарылатуға; негізгі өндіріс қорларының қайтарып берулерін жақсартуға; өнімнің материалсыйымдылығын төмендетуге; шикізат пен отын үнемдеуге; тауарлардың сыртқы нарықта бәсекегеқабілеттілігін жоғарылатуға мүмкіндік береді [4].
Белгіленген шектерге жету көп жағдайда экономиканың өсуінің қарқынды факторларына бетбұрыс қаншалықты тез аяқталатынына, ғылым мен техника ең жаңа жетістіктерінің негізінде халық шаруашылығын қайта құру жоспарлары қаншалықты толық жүзеге асырылатынына тәуелді. Жаңа басқару құралдарының пайда болуы ғылыми-техникалық прогрестің ең маңызды құраушысы - автоматтандырумен байланысты.
Жоспарлау нысаны ретінде бұйымның бүкіл өмірлік циклында оның сапасын сипаттайтын көрсеткіштер болып табылады. Көрсеткіштер өнім сапасын жақсарту бойынша тапсырмаларда, өнім шығару, кәсіпорынның техникалық дамуы жоспарларында, стандарттауда, ғылыми зерттеу және тәжірибелік конструкциялық жұмыстарында, мамандар дайындауда және т.б. көрініс табады.
Кәсіпорын үшін жоспарланатын келесі көрсеткіштер болуы мүмкін: сапа деңгейі - жоғары сапалы өнім шығару үлесі; халық қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін ең маңызды мәнге ие болатын аттестацияланатын өнім түрлері; өнім дайындау процесінің сипаттамалары - өнімді алғашқы шығарылымнан өткізу пайызы, сапа коэффициенті, ақау пайызын, рекламациялар санын төмендету; эксплуатациялық көрсеткіштер өнімнің өнімділігі, жылдамдығы, сенімділігі, өміршеңдігі, үнемділігі және т.б.
Сапаны жоғарылату бойынша жоспарлар сапа басқару бойынша мақсаттарға жету үшін орындау қажет нақты процедураларды, ресурстарды, жауапты орындаушыларды анықтайтын ұйымдастырушылық құжаттама болып табылады.
Сапаны жақсарту - ұйым үшін де, тұтынушылар үшін де пайда алу үшін қызмет пен процестер тиімділігін және нәтижелілігін жоғарылату мақсатымен алдын алынатын шаралар.
Өнім сапасын жоғарылатуды жоспарлаудың маңызды міндеттері мыналар болып табылады:
1) Техникалық деңгей мен отандық және шетел үлгілері сапасына қол жеткізу мен жоғарылату;
2) Ескірген бұйымдарды уақытымен ауыстыру және өндірістен алып тастау;
3) Стандарттар, техникалық шарттар мен басқа нормативті құжаттамалар талаптарын қатал сақтауды қамтамасыз ету;
4) Жоғары сапалы өнім дайындау; бұйымдардың материалсыйымдылығын төмендету;
5) Шығарылатын өнімнің сенімділігі мен өміршеңдігінің өсуі.
Өнім сапасын жоғарылатуды жоспарлаудың негізгі кезеңдерінің бірі бұйымдарды сертификаттауға дайындау бойынша шаралар жоспраы болып табылады. Бұл үшін кәсіпорын, сапалы өнімның тұрақты шығарылуын қамтамасыз ететін қажетті ресурстар мен қызметкерлерге ие болуы керек.
Кәсіпорын басшылығы ресурстар пайдалануға қатысты талаптарды анықтап, сапаны жоғарылату саласында шараларды өткізуді қамтамасыз ету үшін оларды қажетті көлемде бөлу керек. Мұндай ресурстар мыналардан тұруы мүмкін:
1) Адам ресурстары мен мамандырылған қызметкерлер;
2) Жобалық конструкторлық жұмыстар үшін қажетті құрылғылар;
3) Өндірістік құрылғылар;
4) Бақылау, сынау мен сенімдеу құрылғылары;
5) Бақылау қлшегіш аппаратура мен ЭЕМ бағдарламалық жабдықтау.
Кәсіпорын басшылығы қызметкерлердің мүмкіндігі, мамандығы мен дайындығының қажетті деңгейін анықтайды.
Өнім сапасын басқарудың маңызды бөлігі кәсіпорындар мен нақты орындаушылардың жоғарысапалы өнім шығару үшін экономикалық және моральдық ынталандырылуы болып табылады.
1 БӨЛІМ. ӨНІМ САПАСЫН БАСҚАРУ
2.1 Жалпы менеджмент жүйесіндегі сапа басқару
Көптеген қазақстандық кәсіпорындардың қызмет көрсетуін талдауы бойынша, олардың сипаттамалы ерекшелігі, шаруашылық механизмдерінің нарықтық экономикаға бейімсіздігі екенін көрсетті. Мұндай кәсіпорындар өнімдерінің едәуір бөлігі сұранысқа ие болмайды, соның салдарынан кәсіпорындардың өздігінен қаржыландырылу жүйесі жұмыс істемейді.
Кәсіпорындарды ыңғайсыз жағдайға қойған көптеген объективті себептерге: орталықтандырылған басқару жүйесінің, экономикалық байланыстардың бұзылуы, олардың кооперациясының бұзылуы мен салалар негізінде нашар басқарушылықты жатқызған жөн. Бірақ, кәсіпорындар тиімділігі мен кірістілігінің төмен деңгейінің объективті себептерінен басқа, көптеген субъективті себептер, соның ішінде нарықтың күрделі жағдайларында кәсіпорынды басқару қызметкерлерінің жұмысқа дайынсыздығы, орын алады. Басқару қызметкерлеріне белгілі жоспарлы экономиканың модельдері қазіргі кезде тиімсіз, ал нарық экономикасы үшін басқару модельдері көптеген қазақстандық кәсіпорындарында игерілмеген.
Басқару моделі деп басқарудың келесі процестері түсіндіріледі:
1) Шешім қабылдау, көптеген қарастырылған нұсқалардан ең тиімді шешімді тағдау тәсілдері;
2) Қолжетімді мақсаттарды дұрыс қоя білу, мақсаттың қолжетімділігі бағалау;
3) Мақсатқа жету бойынша өзарабайланысты шараларды жоспарлау;
4) Шарттардың өзгеруіне байланысты, бұрын қабылданған шешімдерді реттеу;
5) Шаруашылық қызмет күйін жүйелі бақылау;
6) Шешімдер салдарларын болжау және қызмет жағдайларын өзгерту, жоспарларды өзгерту мен бар ресурстарды қайта бөлу жолымен күтілетін қиыншылықтарға өз уақытында төтеп беру.
Көптеген берілген басқару процестері қалыптасып, өндірістің негізгі элементтері (өнім өндіру көлемі, қаржылық ресурстар, шығындар, бағалар, кірістер) арасындағы экономикалық байланыстарды дәл көрсететін қарапайым аналитикалық формулалар, графиктер түрінде көрсетілуі мүмкін.
Кәсіпорынды басқару деңгейі мен сапасы, қызметкерлердің уақытымен ең тиімді шешімдер қабылдау, олардың қажетті мерзімде орындауды ұйымдастыру қабілеттілігімен, ал басқару қызметкерлері жұмысының нәтижелілігі, шығындарды өнім өткізуден шыққан пайдамен, яғни кәсіпорынның өндірістік қорларын пайдаланудың экономикалық тиімділікпен, салыстыру жолымен анықталуы керек.
Шешімдер дайындау мен қабылдау тиімділігі шешімдерді таңдау мен қабылддау тәсіліне байланысты. Аналитикалық модельдер мен олардың графикалық көрінісін қолданусыз кәсіпорынды басқару үшін дәйектелген сандық шешім қабылдау қиын. Модельдерді қолдану, бастапқы белгілі мәліметтер болғанда жеткілікті дәл сандық шешім дайындауға, ал белгісіз жағдайда мүмкін шешімдер аймағын табуға және кәсіпорынды басқару кезінде зор қателіктерді болдыртпауға мүмкіндік береді.
Осыған орай, аналитикалық және графикалық модельдер, кәсіпорын мен кәсіпкерліктің кез келген формасын басқару бойынша шешімдер дайындау мен қабылдаудың міндетті құралы болуы керек.
Шешімдер қабылдау тәсілдері мен модельдеріне ие болу, қазіргі таңда кәсіпорынды басқару қызметкерлерінің басты міндеттерінің біріне айналу керек. Кәсіпорынды басқару бойынша шешімдер қабылдауды қамтамасыз ету үшін арналған тәсілдер мен әдістер құрамына кәсіпорынның шаруашылық механизмінің негізгі экономикалық элементтерінің арасында ұзақмерзімді заңнамалы өзарабайланыстарды көрсететін типтік модельдерді енгізу керек:
1) Өндірістің жоспарлы көлемінің қаржылық жұмыс істеуі мен қамтамасыз етілу модельдері және оның өнімнің өзіндік құнымен, көтерме бағамен, өнім өткізу қарқындылығымен, пайда түсу динамикасымен, кіріспен, жалақымен, несиелермен, төлемдермен және т.б. байланысы;
2) Өнім өндіру, өндірістің шығынсыздығы мен пайдалылығын қамтамасыз ету модельдері;
3) Шығарылатын өнімнің бағасын қалыптастыру, қарастырылған уақыт мерзімінде пайда құру мен табысты бағалау модельдері;
4) Өндірістің дамуы мен өнімнің өңделуінің өздігінен қаржыландырылуын қамтамасыз ету үшін кірісті бөлу тәсілдері;
5) Өнім сапасын ықшамдау мен жоғарысапалы өнім өндіруден экономикалық тиімділікті бағалау тәсілдері;
6) Кәсіпорындарды және тұрақты өндіріс пен әркелкі өндіріс жағдайларында шешім қабылдау ерекшеліктерін басқару технологияларын қолдану бойынша нұсқаулар.
Нарықтық экономиканың күрделі шарттары шешімдер қабылдау технологиясына ерекше талаптар қояды. Кәсіпорындарды басқару ерекшеліктері нарық жағдайында кәсіпорын басқару ерекшеліктерін баянадауға дифференциалдық жағынан қарауды талап етеді. Сондықтан, бұл мәселені келесі реттілікпен қарастырған жөн:
1) Нарық жағдайында кәсіпорындарды басқарудың жалпы функциялары, принциптері мен талаптары;
2) Кәсіпорындардың тұрақты жұмыс істеуі кезінде оларды басқару әдістері мен технологиясы;
3) Әркелкі өндіріс мен өтім жағдайларында кәсіпорындарды басқару әдістері мен технологиясы;
4) Өнім сапасын басқару әдістері;
5) Өнеркәсіптік өнімнің жаңартылуын басқару әдістері.
Қазақстан нарығында қалыптасқан күрделі жағдайлар, конъюнктураның жиі өзгеруі, шетел тауарларының интервенциясы, шикізат, материалдар, құрастырушылар, энергия тасушыларға бағалардың кенеттен өзгеруі белгісіздіктің жоғары деңгейін қалыптастырады, өндірістің ұзақмерзімді жоспарлануын қиындатады. Сондықтан басшылық пен кәсіпорынды басқару қызметкерлері алдында қабылданған шешімдердің қайта қарастыруға, кәсіпорын өміршеңдігін қамтамасыз ету мақсатында жоспарларды түзеуге мәжбүр болады.
Осыған орай, қазақстан нарығындағы күрделі жағдайларында, көптеген экономикалық факторлардың өңдеу кезінде қабылданған жоспарлардан ауытқуларды үздіксіз қадағалауды жүзеге асыру, бұл ауытқулардың салдарларын бағалау мен қалыптасқан жағдайлар есебімен жаңа шешімдер қабылдау қажет. Шешімдер қабылдаумен кешігу немесе олардың жеткіліксіз дәйектілігі кәсіпорынды дағдарысты жағдайға ұшырауы мүмкін.
Кәсіпорында туындайтын жалпы қиын мәселер саны кенеттен өсіп келеді, ал олардың шешілуі өте мұқият дайындықты және кәсіпорынды басқару бойынша шешімдер қабылдау кезіндегі дәйектілікті қажет етеді.
Кәсіпорын басшылығына және басқару персоналына шешімдер дайындау мен қабылдау үшін не қажет?
Бұл сұраққа жауап қарапайым да, күрделі де болып келеді. Қарапайым, себебі оқырман өзі жауап бере бастайды: жағдай, оқиға, кәсіпорын қызметінде жоспарланбаған ауытқулардың туындауының себептері және т.б. жөніндегі ақпарат. Күрделі, себебі себептер жөніндегі ақпарат көп жағдайда болмайды. Бұнымен қоса, себептерді де табу керек. Қанағаттанбаған жұмыс істеудің себептерін табу үшін, арнайы талдау әдістері, ал бұл үшін басты себептерді анықтау үшін аппарат, құралдар қажет. Себептер белгілі болып, дұрыс диагноз қойылғаннан кейін ғана кәсіпорынның немесе қызмет көрсету салаларының жұмыс істеуін реттеу бойынша қажетті шешімдер қабылдануы мүмкін.
Кәсіпорынды басқару бойынша шешімдер дайындау мен қабылдау, шешім қабылдайтын тұлғаның дәрежесімен, кәсіпорынның белгілі функциялары үшін оның жауапкершілік ауқымымен, оның ресурстар мен олардың қолданылуына әсер ету мүмкіндігімен, кәсіпорын мақсттарын өзгерту немесе жөндеу мүмкіндігімен ерекшеленетін әр түрлі жағдайларда өтуі мүмкін. Бірақ, берілген шектеулер мен қабылданатын шешімдер арасындағы ерекшеліктерге қарамастар, басқару персоналының әрбір жұмысшысына, орындалуы едәуір дәрежеде басқару тиімділігіне кепілдік беретін шешімдер дайындау мен қабылдаудың жалпы принциптері бекітілу керек.
2.2 Сапа басқарудың принциптері мен функциялары
Өнім сапасын жоғарылату өнеркәсіптің әр түрлі салаларына жататын кәсіпорындар жұмысын, сонымен бірге көптеген ғылыми зерттеу, тәжірибелі конструкциялық және басқа да ұйымдардың өнім жасау, жобалау, дайындау, өңдеу мен эксплуатациялаудың барлық кезеңдеріндегі қызметтерін үйлестіру қажеттілігімен байланысты. Мұндай жағдайларда жүйелілік қажет болды, бұл, өнім сапасы басқару жаңа терминінің пайда болуына әкелді. Өнім сапасын басқару, өнім сапасының қажетті деңгейін белгілеу, қамтамасыз ету мен сақтау мақсатында, өнімді жасау, эксплуатациялау мен қолдану кезінде орындалатын іс-әрекеттерді білдіреді.
Өнім сапасын басқару терминінен өнім сапасының қажетті деңгейі бекітілу, қамтамасыз етілу мен сақталу керек екендігі көрінеді (сурет 2):
Сурет 2 - Өнімнің өмірлік циклы
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-4
1 БӨЛІМ. ӨНІМ САПАСЫ
1.1 ӨНІМ САПАСЫ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОҒАН ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-9
1.2 САПА ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ МЕН БАСҚАРУ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10-13
1.3 ӨНІМ САПАСЫ. САПА ЖОҒАРЫЛАТУДЫҢ МӘНІ ... ... ... ... ... 13-16
2 БӨЛІМ. ӨНІМ САПАСЫН БАСҚАРУ
2.1 ЖАЛПЫ МЕНЕДЖМЕНТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ САПА БАСҚАРУ ... ... . 17-19
2.2 САПА БАСҚАРУДЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫ ... . 20-22
2.3 САПА БАСҚАРУ ӘДІСТЕРІНІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ ... ... ... . 23-26
3 БӨЛІМ. САПА БАСҚАРУДЫҢ СТАТИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІ
3.1 СТАТИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРДІҢ САПА БАСҚАРУДАҒЫ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27-29
3.2 СТАТИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРДІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ ... ... ... 30-36
3.3 СТАТИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ ЖӘНЕ ИГЕРУ ... ... ... 37-40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41-42
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43-44
ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 46
КІРІСПЕ
Келген XXI ғасыр, өзінің барлық жақтарынан көрініс тапқан жоғары сапаның - еңбек сапасының, өнім мен қызмет көрсету сапасының, қоршаған орта сапасының ғасыры болуы керек, яғни бұл ғасыр өркениетті дамудың заманауи парадигмасын іске асыруға арналған.
Кез келген ұйымдар мен кәсіпорындардағы нарықтық қарым-қатынастар жағдайларында сапа басқарудың өзектілігі - сапаның, өнім мен қызмет көрсетулердің тұтынушы талаптарын толық қанағаттандыра алатын сапа деңгейін қамтамасыз етуге бағытталғанымен анықталады. Өнім мен қызмет көрсетулердің жоғары сапасы, олардың бәсекегеқабілеттілігін анықтайтын салмақтық құрастырушысы болып табылады.
Бәсекелестік - ұйымдардың жаңа нарықтық жағдайларға бейімділігін ынталандыратын кез келген нарықтық жағдайлардың өзгерістеріне шағылысатын жіңішке механизм. Өнім өндіру мен қызмет көрсетудегі ең жоғары көрсеткіштерге бағдар Қазақстан экономикасының барлық субъектілер қызметінің стратегиялық бағытына айналу керек.
Қазірде мемлекетте ел мен аймақ басқарушыларының, өнім өндірушілері мен жеткізушілерінің халықтың өнім мен қызмет көрсетулер сапасын, сонымен бірге өмір сапасын жоғарылатуда ортақ қызығушылық бар. Одан да көп қазақстандық кәсіпорындар сапа жүйесіне сертификат алуға тырысады, себебі онсыз бизнесте ұзақмерзімді табыстың болуы мүмкін емес.
Тұтынушылар талаптарына сәйкес болатын тұрақты сапаны қамтамасыз етусіз, ұлттық экономиканы әлемдік шаруашылыққа рационалды интеграциялап, сонда лайықты орынға иелендіру мүмкін емес. Интеграция процестері әлемдік қауымдастықтың дамуының қазіргі заманғы жағдайларында объективті түрде қайтымсыз болып келеді, сол себепті өнім мен қызмет көрсету сапасын басқарудың қазіргі заманғы концепциясы, кәсіпорындар мен ұйымдар жұмысының барлық мақсаттары мен міндеттерін орындау кезінде, басқарудың басқа бағыттары арасындағы оның міндетті басымдылығын болжамдайды.
Сапа мен өндіріс тиімділігі арасында тура тәуелділік бар. Сапаның жоғарылауы, шығындардың төмендеуіне және нарық үлесінің артуына әкеле отырып, өндіріс тиімділігінің жоғарылауына жағдай жасайды.
Қазіргі таңда Қазақстанда өнім мен қызмет көрсетулер сапасы, олардың қауіпсіздігі мемлекет экономикасында үлкен рөл ойнайды. Мамандар мен саясаткерлердің едәуір бөлігі, өндірістің дағдарыстық күйден шығу, бәсекелес өнімді тез игеру, шығарылатын өнімнің техникалық параметрлерін қатал сақтау жолында жатыр.
Өнеркәсіптің нарықтық қарым-қатынасқа көшуі, кәсіпорындардың өздігінен халықаралық нарыққа шығуы өнім сапасын жоғарылату бойынша үздіксіз жұмыс істеуді қажет етеді. Кәсіпкерліктің стратегиясы, сапа, бір мезгілде, қажеттіліктерді қанағаттандырудың ең тиімді құралы да, өндіріс шығындарын төмендетудің құралы да болып саналады, дегенге негізделеді.
Әлемдік тәжірибе, сапа - экономикалық дағдарыстан шығудың маңызды факторы, екенін көрсетіп отыр. Сапа мәселелерін шешусіз, бәсекелестік күресте табысқа жетуге болмайды. Қазіргі таңда қазақстандық кәсіпорындар үшін күрделі мәселелердің бірі, бәсекегеқабілетті өнім өндіруді қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін сапа менеджмент жүйесін жасау болып табылады. Туындаған жағдай, өндірістік объектілер қызметінің сапасын жетілдіру бойынша шаралар қолдануды және сапа басқаруды, яғни сапа жүйесін құруды қажет етеді. Өндірілетін өнім сапасын жоғарылату, қазіргі кезде, ішкі және сыртқы нарықта оның бәсекегеқабілеттілігінің шешуші жағдайы ретінде бағаланады. Өнімнің бәсекегеқабілеттілігі, көп ретте, кәсіпорынның беделдігін анықтайды және оның көркеюінің және жұмысшыларының ауқаттылығының өсуінің шешуші факторы болып табылады.
Әрбір кәсіпорынның басты міндеті, шығарылатын өнім мен көрсетілетін қызмет сапасын жоғарылату болып табылады. Кәсіпорынның табысты қызметі, нақты анықталған қажеттіліктерге, қолдану аясына немесе тағайындалуына жауап беретін; тұтынушы талаптарын қанағаттандыратын; қолданылатын стандарттар мен техникалық шарттарға сәйкес келетін; жұмыс істейтін заңнамаға және қоғамның басқа да талаптарына жауап беретін; тұтынушыға бәсекегеқабілетті баға бойынша ұсынылатын; пайда алуға бағытталған өнім немесе қызмет көрсетуді өндірумен қамтамасыз етілу керек. Кәсіпорынның сапа саласындағы басты мақсаты, тұтынушының өзгеріп отыратын талаптары мен сұрақтарына сәйкес болатын, нормативті-техникалық талаптарға жауап беретін, өнімнің функционалды қасиеттерін, оның эксплуатациялық сипаттамаларын, қауіпсіздігі мен сенімділігін қамтамасыз ететін өнім сапасын үздіксіз жақсарту болып табылады. Сапа жүйелерінің құрамы мен маңызы өнім сапасын басқару бойынша халықаралық стандарттар қатарымен регламенттеледі. Тұтынушылар үшін, өнім өндірушілерде мұндай жүйелердің бар болуы, оларға келісімдерге (контрактілерге) толық сәйкес келетін қажетті сапалы өнім жеткізілетініне кепілдік болып саналады. Сондықтан көп ретте тұтынушы келісім шарт жасау кезінде өндірушіде бар сапаны қамтамасыз ету жүйесін оның халықаралық стандарттар талаптарына сәйкестігіне тексеруді қажет етеді. Дайындалған және қызмет етуші өнім сапасын басқару жүйелері бар кәсіпорындар, халықаралық стандарттар талаптарын қанағаттандыратын өнім сапасын қамтамасыз ету жүйелерін жасау мен ендіру үшін едәуір күрделі базасына ие болады. Бұл жүйелер өнім сапасын басқарудың тиімді құралы болып, оның бәсекегеқабілеттілігін қамтамасыз етеді.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі - өндіруші кәсіпорын, тұтынушы мен жалпы ұлттық экономикасы үшін зор мәнге ие болатын өнім сапасын жоғарылатудың қажеттілігімен келісілген. Сапалы өнім шығару, қаржының жұмсалуы мен рентабелділігінің көлемін арттыруға, кәсіпорын беделдігін жоғарылатуға әсер етеді. Жоғары сапалы және тұтынушылық құны жоғары өнімді пайдалану, пайдаланушының меншік шығындарын азайтып, қажеттіліктердің толықтай қанағаттандырылуын қамтамасыз етеді.
1 БӨЛІМ. ӨНІМ САПАСЫ
0.1 Өнім сапасы түсінігі және оған әсер ететін факторлар
Сапа категориясы ертеден бері ойшылдар мен ғалымдардың, түрлі ғылыми бағыттар өкілдерінің көңілін алған.
Сапа - бұл философиялық категория. Сапа ең алғаш Аристотельдің талдауына б.з.д. ІІІ ғасырда ұшыраған деп саналады. Мысалы, Гегельмен берілген сапаның философиялық анықтамасы бар: Сапа, ең алдымен, тұрмыспен тепе-тең анықтық, сондықтан қандай да бір нәрсе өз сапасын жоғалтқанда, өз мәнін де жоғалтады [1].
Сапа - объектінің бекітілген және шамаланған қажеттіліктерді қанағаттандыруға қабілеттілігіне жататын сипаттамалардың жиынтығы [2].
Сапа анықтамасында түсіндіруді қажет ететін тағы екі термин бар: қажеттілік және объект.
Қажеттіліктер ағзаның қалыпты тіршілік әрекеті үшін талаптардың қанағаттандырылмағандығынан туындайды және бұны жоюға бағытталған. Қанағаттандыру үшін экономикалық қызмет қажет болатын қоғам талаптарының бір бөлігі экономикалық қажеттілік делінеді. Экономикалық қажеттіліктердің қанағаттандырылуының әлеуметтік формалары қоғамдық экономикалық құрылыспен анықталады. Нарық жай ғана тұтынушылар қажеттіліктеріне ғана емес, сонымен бірге, сатып алушылардың қажеттіліктерінен туындайтын сұраныстарына да бағытталған.
Әдебиет пен практикада сапа ұғымының түрлі түсіндірмелері бар. ИСО-9000 халықаралық стандарты сапаны, өнім мен қызмет көрсетудің сатып алушының қажеттіліктерін қанағаттандыруға қабілетті қасиеттері мен сипаттамаларының жиынтығы ретінде анықтайды. Бұл стандарт сапаны қамтамасыз ету, сапаны басқару, сапа спиралі сияқты түсініктерді енгізді. Сапаны пирамида түрінде көрсетуге болады (сурет 1):
Сурет 1 - Сапа пирамидасы
Сапа пирамидасының төбесінде, өнімнің қажетті сапасына жету үшін барлық жұмыстың жоғары сапасына жетуге бағытталған, жалпылама сапа басқару (TQM) орналасқан. Ең алдымен, бұл кәсіпорынның ұйымдық-техникалық деңгейін қамтамасыз етумен байланысты болатын, еңбектің сапалы жағдайларын талап ететін жұмыс болып саналады. Өнім шығарумен (технологиялық процестер сапасын бақылау, ақауларды уақытымен айқындау) тікелей байланысты болатын жұмыстың сапасы ерекше мәнге ие. Өнім сапасы жұмыс сапасының құраушысы мен салдары болып табылады. Бұл кезеңде дайын өнімнің сапасы, тұтынушылар көзқарасы бағаланады, рекламация талданады.
Нарық пен бәсекелестік жағдайында әлемнің дамыған елдері жоғары сапаны, стратегиялық коммерциялық императив деп, ұлттық байлықтың ең маңызды көзі деп түсінеді. Сапа, көп ретте, мемлекет беделін анықтайды, әр адамның және жалпы қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін негіз ретінде қызмет етеді, бәсекегеқабілеттіліктің маңызды құраушысы болып табылады. Тек соның негізінде ғана кәсіпорын бәсекелестік жағдайында өмір сүріп, қажетті табыстарға жетуі мүмкін, сондықтан, нарықтық қарым қатынастардағы сапаны жоғарылату мен қамтамасыз ету бойынша қызмет басымдылыққа ие болу керек екендігі объективті.
Сапаны жоғарылату мен қамтамасыз етудің қажеттігін анықтайтын басты себептер:
1) Жеке, өндірістік және қоғамдық қажеттіліктердің үздіксіз артуы;
2) Ғылым, техника, өндіріс, экономика мен бүкіл әлемдік қауымдастықта ғылыми техникалық прогрестің рөлі мен қарқындылығының өсуі;
3) Қызмет көрсетулердің, шығарылатын өнім конструкцияларының жетілдірілуі және орындалатын функциялар маңыздылығының артуы;
4) Өнім мен көрсетілетін қызметтер көлемінің артуы және, соның салдарынан, ақаулар мен рекламациялар өсуінің мүмкіндігі;
5) Тұтынушылардың салыстырмалы түрде төмен сапалы өнім мен қызмет көрсетулерді қабылдамауы;
6) Өндіріс идентификациясы мен кәсіпорынның қолайлы өмір сүруінің қажетті факторы ретінде, оның эффективтілігінің жоғарылауына қойылатын талаптар қатаңдығының күшеюі.
Жоғарыда аталған себептермен қоса, сонымен бірге әлемдік нарықтағы бәсекелестіктің күшеюін атап кеткен жөн. Бәсекелестік, тек сыртқы нарықта ғана емес, біздің елімізде де ақиқат болып табылады. Бұған қоса, қазіргі таңда Қазақстанның негізгі өндіріс қорларының үлкен бөлігі сапаның төмен деңгейіне ие, моральды түрде ескірген және толықтай физикалық жағынан тозу шегінде тұр деуге болады [3].
Сапа басқару, сапаға әсер ететін, қалыптастырушы, қамтамасыз етуші, ынталандырушы, ішкі, сыртқы, функционалдық және жүйелік деп бөлінетін, экономикалық, құқықтық, ұйымдық және басқа факторлардың органикалық үйлесуін көрсетеді.
Өнім сапасын қалыптастырушы факторларға: бастапқы шикізат, материаолдар мен құраушы бұйымдар сапасы, бұйым конструкциясы, технологиялық процестер сапасы жатады.
Сапаның сақталуын қамтамасыз етуші факторларға: сәйкес маркировка, орама, жеткізудің, сақтаудың рационалды шарттары, экплуатация процесіндегі профилактика мен күту жатады.
Жоғары деңгейлі сапалы өнім өндіруді ынталандырушы факторларға: еңбек, демалыс, тұрмыс, медициналық қызмет көрсетудің әлеуметтік экономикалық жағдайларын, қызметкерлерге жеңілдіктер ұсыну жатады.
Сапаға әсер ететін факторлардың келесі тобы объективті және субъективті факторларға бөлінеді.
Объективті факторларға мыналар жатады:
1) Ғылыми-техникалық прогресті ендіру;
2) Жобалық және нормативті-техникалық құжаттаманың сапасы;
3) Жабдықтар мен құралдардың тоқтаусыз жұмыс істеуі;
4) Стандарттау, унификациялау деңгейі;
5) Дизайн, эстетизация.
Субъективті факторларға жататындар:
1) Қызметкерлердің мамандығы, шеберлігі мен тәжірибесі;
2) Еңбек пен өндіріс мәдениеті;
3) Еңбектің санитарлық-гигиеналық жағдайлары;
4) Еңбектің психофизикалық жағдайлары;
5) Еңбектің материалдық және моральдық ынталандырылуы мен мотивациясы;
6) Еңбек пен технологиялық тәртіпті сақтау.
Өнім сапасы факторларын анықтау үшін оларды ішкі және сыртқы деп бөлу маңызды болып саналады.
Ішкі факторларға кәсіпорын қызметіне тәуелді факторлар жатады. Оларды келесі топтарға бөлуге болады: техникалық, ұйымдық, экономикалық және әлеуметтік-психологиялық.
Өнім сапасын қалыптастырушы сыртқы факторларға мыналар жатады:
1) Нарық талаптары;
2) Нормтивтік құжаттама;
3) Бәсекелестік;
4) Өнімді сатып алушылар арасында кәсіпорынның беделдігі.
Функционалдық факторларға сапа басқару функциялары міндеттерінің бірін қозғайтын және басқару жүйесінің маңызды құрылымдық өзгерістерді қажет етпейтін факторлар жатады.
Жүйелік факторларға сапа басқарудың бірнеге функцияларын қозғайтын және қайта қарастыру мен жүйе элементтерінің мазмұнына өзгерістер енгізудің талап ететін факторлар жатады. Жүйелік және функционалдық факторлар салдарлар мен олардың сапаға әсер ету дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді.
Барлық айтылған факторлар бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ олардың сапаға әсер ету дәрежесі бірдей емес. Сондықтан олардың әсер ету дәрежесін бағалау кезінде, өнім сапасына ең көп дәрежеде әсер ететін факторларға басымдылық берген жөн. Мұндай бөлу, ең төмен шығындармен өнім сапасын ұтымды әрі тиімді басқаруға мүмкіндік береді.
Сапа ұғымы бекітілген және болжалды қажеттіліктерді жүзеге асыруға қабілеттілігіне жататын өнім немес қызметтің қасиеттері мен сипаттамаларының жиынтығы ретінде анықталған. Сапа ойлаудың сәйкес образы негізінде техника көмегімен қалыптасады. Бұл жалпылама сапа басқару философиясындағы сапа түсінігіне әкеледі.
Сапа түсінігінің басқа тұжырымдалуы, бұл түсініктің бүкіл көпаспектілігін көрсетуге көмектесетін бірнеше басқа көзқарастарға негізделеді.
1) Өнім қасиеттерін объективті бағалау көзқарасы жағынан, сапа дәл өлшене алады. Сападағы айырмашылықтар өнімнің белгілі сипаттамалары көмегімен сандық сипатталуы мүмкін.
2) Сатып алушы көзқарасы жағынан, өнім сапасы көп шамада сатып алушының субъективтивті бағасымен және аз шамада өнім сипаттамаларымен анықталады. Жеке сатып алушылар әр түрлі қажеттіліктерге ие болады, бұл қажеттіліктерді толықтай қанағаттандыратын тауарлар жоғарысапаға ие болатын тауарлар ретінде қарастырылады.
3) Өндірістік процесс жағынан, сапа спецификацияларды сақтау болып табылады, және бұлардан әрбір ауытқу сапаның төмендеуіне әкеледі.
Сапаны қамтамасыз ету қазіргі заманғы өндірісте маңыздылығының келесі басты себептерін белгілейді:
1. Сапа ең басымды сатып алушылар үшін сатып алуды жүзеге асыру үшін басты критерий болып табылады. Тапсырысты сапаның жеткіліксіз деңгейінен жоғалту, жоғары бағадан жоғалтып алудан да жаман.
2. Сапа ауқымды болып табылады. Кәсіпорын, бәсекелестікке төтеп беру үшін, көптеген жеке шараларды жүзеге асырады. Сапа мен сапа басқару жүйелері, кәсіпорын нарықта ұтымды қызмет көрсету үшін, өндірістік процестің барлық кезеңдерін: өнімдік саясат, жоспарлау, маркетинг, қызметкерлер, инновациялар мен технологиялар қамтитын шаралар кешенін ұсынады.
3. Сапа шығындарды төмендетудің негізгі құралы болып табылады.
4. Сапа фирманың нарықтағы орнын тұрақтандыруға әкеледі. Ашық нарықтар жағдайларында тауарлар мен қызмет көрсетулер одан да өзараалмастыратын болып келеді. Тауарлар сапасының деңгейі шешуші болып келеді.
Сапа түсінігін екідеңгейлі деп қарастыруға болады. Бірінші деңгейлі сапа, немесе техникалық сапа, зерттеу, жасау мен өндіру кезеңдерінде қалыптасады. Бұл кезеңде сапа басқару, өнімге қатысты сандық және сапалық талаптардың қажетті минимумын сақтау бойынша шаралардан тұрады. Екінші деңгейлі сапа, немесе коммуникативті сапа, сату алдында мен сатудан кейінгі қызмет көрсетук кезеңдерінде қалыптасады. Бұл кезеңдерінде сапаны қамтамасыз ету үшін, клиенттер талаптарын жан жақты қамтамасыз етуге бағытталғаг шаралар жүзеге асырылады [8].
0.2 Сапа экономикалық категория мен басқару нысаны ретінде
XX мыңжылдықтың екінші жартысында әлем, сандық көрсеткіштер өмірдің көптеген салаларында сапалық көрсеткіштерге орын берген кездегі, құндылықтарды қайта бағалау кезеңіне өтті. Негізінен, өндірілетін өнім санынан оның сапасына деген акценттің жылжуы байқалады. Көп ретте бұл табиғи ресурстардың жетіспеушілігімен (жойылуымен) және қоршаған ортаның өнеркәсіптік өндіріс қалдықтарымен ластануынан экологиялық апаттың мүмкіндігінен де, тұрақты жоғары сапалы өнім шығаруға мүмкіндік беретін өндірісті басқарудың ең заманауи және ең тиімді жүйелерін қолданумен түсіндіріледі. Бүкіл әлемде өнім сапасы жеке ұйымдар мен жалпы мемлекеттердің экономикалық дамуының негізгі рычагына айналды. Көптеген елдерде, тұтынушының талаптарына жауап беретін өнімнің жоғары сапасына қол жеткізу, экономикалық стратегияның басты элементі мен нарықтық және қаржылық табыстың маңызды факторы болды.
Экономикалық реформалардың дамуына қарай, Қазақстанда сапаға одан да көп көңіл бөліне бастады. Қазіргі таңда қазақстандық кәсіпорындар үшін күрделі мәселелердің бірі, бәсекегеқабілетті өнім өндіруді қамтамасыз ете алатын сапа жүйесін құру болып табылады. Қазіргі заманғы нарықтық экономика өндірілетін өнім сапасына принципиалды түрде басқа талаптар қояды. Қазір кез келген фирманың өміршеңдігі, оның тауарлар мен қызмет көрсетулер нарығындағы тұрақты орны, бәсекегеқабілеттіліктің деңгейімен анықталады.
Бәсекегеқабілеттілік болса, екі көрсеткішпен байланысты: өнім құнының деңгейі және өнім сапасының деңгейі. Екінші фактор біртіндеп бірінші орынға шығып келеді. Кәсіпорындардың бәсекелестікті күресі бүгін жиірірек олардың сапа жүйелері арасындағы бәсекеге айналып келеді. Көп ретте сертификатталған сапа жүйесіне ие болатын жеткізуші жоғары бағаланады, ал сыртқы нарықта табысты қызмет үшін мұндай сертификаттың бар болуы міндетті шарт болып табылады. Қазақстанның өнім мен қызмет көрсетулер саласындағы ұлттық саясатының концепциясы әділетті түрде былай тұжырымдайды: XXI ғасырда отандық экономиканың басты міндеті - сапаның жоғарылауының есебінен бәсекегеқабілеттіліктің артуы болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайларында бәсекелестікті ортаның бар болуы сапа мәселелеріне зор көңіл бөлуге міндеттейді. Соңғы кездері, көптеген кәсіпорындар басшылығы, бәсекегеқабілеттілікке қол жеткізудің, тұтынушының өнімге деген сенімін жаулап алудың құралы ретінде, сапаны басқарудың қажеттілігіне тап болды. Сапа жүйесі, өндірушіде сапа жүйесінің және осы жүйеге, беделді сертификаттаушы органмен берілетін, сертификаттың бар болуын міндетті деп санайтын шетелдік тапсырыс берушілермен келісім жүргізу кезінде маңызды. Сапа жүйесі кәсіпорын ерекшеліктерін есепке алып, өнім өндіру мен оны ендіруге кеткен шығындардың минимизациялануын қамтамасыз ету керек. Тұтынушы, жеткізілетін өнім сапасы тұрақты болатынына сенімді болу керек.
Сапа - бұл фирманың авторитеті, табыстың жоғарылауы, өнімділіктің артуы, сондықтан фирма сапасын басқару бойынша жұмыс, бүкіл персонал үшін, басқарушыдан нақты орындаушыға дейін, қызметтің маңызды түрі болып табылады.
Қазіргі заманғы сапа басқару, сапа басқару бойынша қызмет, өнім өндірілгеннен кейін тиімді бола алмайды, бұл қызмет өнім өндіру кезінде жүзеге асырылу керек дегеннен шығады. Сонымен бірге, сапаны қамтамасыз ету бойынша қызмет те маңызды.
Өнім сапасы - кәсіпорын қызметінің маңызды көрсеткіші. Өнім сапасын жоғарылату көп мөлшерде кәсіпорынның нарық жағдайларында өміршеңдігін, ғылыми-техникалық прогрестің темпін, өндіріс тиімділігінің өсуін, кәсіпорында қолданылатын ресурстардың барлық түрлерінің үнемділігін анықтайды. Өнім сапасының жоғарылауы - әлемнің алдыңғы қатарлы фирмалар жұмысының сипаттамалы тенденциясы. Сонымен бірге сапаны, өндіруші мен тұтынушы жағынан оқшаулап қарастыруға болмайды. Сапаның, техникалық шарттармен анықталатын техника-эксплуатациялық, эксплуатациялық және басқа параметрлерін қамтамасыз етуінсіз, өнімнің сертификациясы, яғни оның талаптарға сәйкестігіне бағасы, жүзеге асырылуы мүмкін емес.
Өнім сапасы түсінігінің экономикалық мазмұны, өнімнің сапасы оны дайындау процесінде жасалатынына негізделеді. Сондықтан, экономикалық категория сияқты, өнім сапасы адамдардың өндірістік қызметінің заттық нәтижесі ретінде қарастырылады. Кез келген заттар адам мен жалпы қоғамның нақты қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жасалады. Заттардың бұл тағайындаулары толығымен олардың сапасына жатады. Өнім сапасының бұл әлеуметтік мәнін есепке ала отырып, оны әлеуметтік-экономикалық категория ретінде сипаттауға болады. Нақты заттың жеке және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру дәрежесі оның қасиеттерімен анықталады. Ал заттың сапасы оның қасиеттерінің жиынтығымен анықталады. Сапаны бағалау үшін маңызды әр түрлі физикалық қасиеттер тұтынушылық бағаға жинақталған. Сапаны бағалау үшін маңызды қасиеттер мыналар: өнімде ғылыми-техникалық жетістіктерді материалдаушы техникалық деңгей; эстетикалық түйсіктер мен көзқарастармен байланысты қасиеттердің комплексімен сипатталатын эстетикалық деңгей; өнімді пайдаланудың техникалық жағымен (бұйымға қарау, жөндеу және т.б.) байланысты эксплуатациялық деңгей; техникалық сапа - бұйымды эксплуатациялаудағы мүмкін және фактылы тұтынушылық қасиеттердің (функционалдық дәлдік, сенімділік, қызмет көрсету мерзімінің ұзақтығы) үйлесуі.
Өнім сапасының қарастырылған аспектілерін жалпылай отырып, оған келесі анықтама береміз: Өнім сапасы - өнімнің, оның тағайындалуына сәйкес, нақты қажеттіліктерді қанағаттандыруға қабілеттілігін көрсететін өнім қаситтерінің жиынтығы.
Қазіргі заманғы әлемдік өндірістің басты бөлігі тауар өндірумен көрсетілген, сондықтан қандай да бір бұйымды дайындау өзінде тұтынушылық бағаны да, тауар бағасын да іске асырады. Сәйкесінше, сапа, фирма қызметінің барлық жақтарының эффективтілігін көрсететін, комплексті ұғым болып табылады. Бәсекелестіктің күшеюі барлық дәрежелі басшылардан өнім мен оны жобалау, өндіру және шығару процестерінің сапасын жоғарылату мәселелерін мақсатқа бағытталған шешуді қажет етеді. Бұл мақсаттарға жету үшін, ИСО 9000 сериялы халықаралық стандарттардың идеологиясы мен жағдайлары кең қолданылады. Мұндай қараудың басты аргументтері мыналар болып табылады: бұл стандарттар нарықтық қатынастарға бағытталған; алдыңғы қатарлы индустриялды ірі мемлекеттердің өнеркәсібінде басқаруды (менеджментті) ұйымдастырудың оң жағынан шоғырлайды; өнеркәсіптің әр түрлі салаларының кәсіпорындарының қолданысы үшін және қызметтің әр түрлі түрлерінің қолданысына әмбебап; барлық дерлік дамушы елдермен кәсіпорындардың өзара сауда-экономикалық қарым-қатынастарын ұйымдастыру үшін негіз ретінде мойындалды.
ИСО 9000 сериялы стандарттарды енгізу, өз кезегінде, өнім сапасының сәйкес деңгейін растауға бағытталған және оның бәсекелестік қабілеттерін анықтайтын өнімнің еркін сертификациясы үшін негіз құрайды. Мұндай қызметті тиімді жүзеге асыру үшін, өнімнің тұтынушылық қасиеттерін қалай бағалау керектігін, оған қандай жағдайлар мен процестер және қандай шамада әсер ететінін, адамдарды қалай ұйымдастыру керектігін және мұндай жағдайлар жасау бойынша жұмыстарды қалай басқару керектігін білу қажет.
Сапаны қамтамасыз ету методологиясының басты идеясы, сапаны жақсарту ұғымы қызметтің кез келген түріне қолданылу керек дегенге негізделген, себебі, өнім сапасы - жұмыстардың барлық түрлерін сапалы орындаудың салдары. Сапа - абстракты категория емес, ол - әр адамға сезілетін, кез келген еңбектің пайдалылығы, целесообразности мен тиімділігін нақты өлшегіш. Сапаны жоғарылату, міндетті түрде, өнімнің өмірлік циклының барлық кезеңдеріндегі шығындардың төмендеуіне, соның салдарынан өзіндік құнның, бағаның төмендеуіне және адамдардың өмірлік деңгейінің жоғарылауына әкеледі. Мысалы, жапондық маман К.Исикава сонымен қатар былай тұжырымдаған: өнім сапасының жоғарылауы кезінде құнның артуы жөнінде айту азғындық, себебі сапаның жоғарылауы өндірістің тұрақтылығына, ақаулықтың төмендеуіне, шығындардың төмендеуіне, соған сәйкес, өзіндік құн мен бағаның төмендеуіне байланысты. К.Исикава, онымен бірге, бағаның өсуі жөнінде, тек, тұтынушы принципиалды түрде жаңа техникалық деңгейлі өнім алған кезде ғана сөз қозғауға болады деп тұжырымдаған. Бұл жағдайда да, өндірістік процестің отладкасы, тұрақтануы мен доводкасы және жеткізуші - дайындаушы - тұтынушы тізбегіндегі қызметті реттеу есебінен, өзіндік құнның одан әрі төмендеуін бірден жоспарлау керек.
0.3 Өнім сапасы. Сапа жоғарылатудың мәні
Мемлекетіміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету есебі, ең алдымен, адамзат қызметінің шешуші аумағында - экономикада терең өзгерістерді қажет етеді. Өндіріс интенсификациясына бетбұрысты жүзеге асырып, әр кәсіпорынды, әр саланы экономикалық өсімнің сапалы факторларын толық және бірінші кезекті қолдануға қайта бағдарлау керек.
Нарықтың жоғары техникалық деңгейлі бұйымдармен және сапалы тұтынушылық тауарлармен қанығуы - бұл толыққанды өскелең экономиканың басты белгісі. Және, керісінше, төмен сапа, нашар қараниетті жұмыс - бұл қоғамдық еңбектің де, материалдық-техникалық қорлардың да, біздің бүкіл ұлттық дәулетіміздің дүние шашқықтығының қауіпті түрі.
Өнім сапасын жоғарылату - ұлттық шарушылықтың одан арғы дамуының объективті талабы болып табылады, себебі халықтың өсіп келе жатқан материалдық және мәдениетті қажеттіліктері тек жоғарысапалы өніммен және қызмет көрсетудің өте жоғары деңгейімен қамтамасыз етілуі мүмкін.
Жоғары сапалы өнім сатып алу отбасы бюджетін тиімді пайдалануды білдіреді, адамның көңіл күйіне жағымды әсер етеді. Мұндай өнім жасау өндірушілердің өздеріне де моральдық жағынан қолайлы әсер етеді.
Өнім сапасы экспорттың кеңеюіне және оның құрылымының жақсаруына тікелей байланысты. Өнім сапасы бойынша сатушылар мемлекеттің техникалық мүмкіндіктері мен өндірісті ұйымдастыру деңгейі жөнінде баға береді.
Экспорттық өнім бәсекегеқабілетті болуы үшін, өнім жаңашылдығымен, конструкциясы мен орындалуының жетілгендігімен ерекшелену керек.
Ғылыми-техникалық прогресс ұлттық шаруашылықтың тиімділігін жоғарылатудың басты факторы. Ғылыми-техникалық прогресс, еңбек өнімділігін арттыратын техникалық шешімдерді қолдану есебінен өндірістік процестерді жетілдіруге мүмкіндік береді. Жаңа технологиялық шешімдер мен заманауи жабдықтау, өнімділіктің жоғарылауымен қоса, өндірістік процестегі сапалы өзгерістерге әкеледі, өнім сапасын жоғарылатады. Өнім сапасын жақсарту, өз кезегінде, еңбек өнімділігін жоғарылатады, яғни өнім өндіруге кеткен шығындарды төмендетеді.
Өнім сапасын жақсарту есебінен қоғамдық еңбекті үнемдеу өнімнің өмірлік циклының әр түрлі деңгейлерінде: өндірісте, өңдеуде және эксплуатациялауда көрінеді (кесте 1).
Кесте 1 - Өнім сапасын жоғарылатудың әсері
Өнім сапасын жоғарылатудың әсері
Өндірушілер үшін
Тұтынушылар үшін
Халық шаруашылығы үшін
Қорларды ұтымды пайдалану, ақаулардан кеткен шығындарды қысқарту
Еңбек өнімділігінің артуы
Қоғамдық еңбекті үнемдеу
Өнім өткізуден табыстардың өсуі
Сұранысты өнімнің аз санымен қамтамасыз ету
Халық сұранысы мен халық шарушылығы қажеттіліктерін толықтай қанағаттандыру
Экономикалық ынталандыру қорларының өсуі
Адамдар еңбегінің, тұрмысы мен демалысының жағдайларын жақсарту
Ғылыми-техникалық процесті жеделдету
Жаңа өнім сапасын жоғарылату
Өнім тасымалдауға, сақтауға және өткізуге кеткен шығындарды төмендету
Материалдар шикізатының ресурстарын үнемдеу
Жоғары сапалы өнім экспортын кеңейту
Өндірісте өнім сапасын жоғарылату - өндірістік қорларды, шикізат ресурстарын, өндірістің тиімділігін ұтымды пайдалануды білдіреді. Сонымен қатар, өндіруші кәсіпорын үшін өнім сапасын жақсарту, өнімнің өткізілуін жылдамдатуды, рекламацияларды төмендетуді, ақаулар шығындарын қысқартуды және т.б. білдіреді.
Өнімді өңдеу кезеңінде сапаның еңбектің қоғамдық өнімділігіне әсері, өнімді өткізуге және сақтауға кеткен шығындарды төмендетуде, көліктік шығындарды төмендетуде және т.б. көрінеді. Жоғары сапалы өнім қоймалар мен дүкендерде ұзақ жатпайды. Оның жылдам өткізілуі, өңдеу шығындарын төмендетеді, демек, материалдық техникалық жабдықтау ұйымдары мен саудада еңбек өнімділігінің өсуіне жағдай жасайды.
Өнім сапасының еңбек өнімділігіне әсері, өнімді эксплуатациялау кезеңінде аса қатты байқалады. Өте жақсы өнім пайдалану тұтыну шығындарын төмендетеді, эксплуатациялық шығындарды, жөндеу жұмыстарын қысқартады.
Өнім сапасын жоғарылату мәселесі әлеуметтік, саяси, ғылыми-техникалық және экономикалық мәнге ие.
Өнім сапасын жоғарылатудың әлеуметтік мәні,адамдардың өсіп келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыру, жай ғана өнімнің көп санымен емес, жоғары сапалы өніммен жүзеге асырылуы керектігін білдіреді.
Жоғары сапалы өнімді жаппай өндірудің саяси мәні: әлеуметтік қоғам құрудағы табыстарды білдіреді.
Өнім сапасын жоғарылатудың ғылыми-техникалық мәні: ғылыми-техникалық прогресс өнім сапасын жоғарылату мүмкіндігін анықтайды, ал өнім сапасын жүйелі түрде жақсарту ғылыми-техникалық прогреске тигізетін үлес болып табылады.
Экономикалық мәні мынада: өнім сапасын жоғарылату, қоғамдық өндіріс тиімділігін жоғарылатудың негізі болып табылады, себебі ол ұлттық шаруашылық пен халықтың қажеттіліктерін толықтай қанағаттандыруға; қоғамдық еңбек өнімділігін жоғарылатуға; негізгі өндіріс қорларының қайтарып берулерін жақсартуға; өнімнің материалсыйымдылығын төмендетуге; шикізат пен отын үнемдеуге; тауарлардың сыртқы нарықта бәсекегеқабілеттілігін жоғарылатуға мүмкіндік береді [4].
Белгіленген шектерге жету көп жағдайда экономиканың өсуінің қарқынды факторларына бетбұрыс қаншалықты тез аяқталатынына, ғылым мен техника ең жаңа жетістіктерінің негізінде халық шаруашылығын қайта құру жоспарлары қаншалықты толық жүзеге асырылатынына тәуелді. Жаңа басқару құралдарының пайда болуы ғылыми-техникалық прогрестің ең маңызды құраушысы - автоматтандырумен байланысты.
Жоспарлау нысаны ретінде бұйымның бүкіл өмірлік циклында оның сапасын сипаттайтын көрсеткіштер болып табылады. Көрсеткіштер өнім сапасын жақсарту бойынша тапсырмаларда, өнім шығару, кәсіпорынның техникалық дамуы жоспарларында, стандарттауда, ғылыми зерттеу және тәжірибелік конструкциялық жұмыстарында, мамандар дайындауда және т.б. көрініс табады.
Кәсіпорын үшін жоспарланатын келесі көрсеткіштер болуы мүмкін: сапа деңгейі - жоғары сапалы өнім шығару үлесі; халық қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін ең маңызды мәнге ие болатын аттестацияланатын өнім түрлері; өнім дайындау процесінің сипаттамалары - өнімді алғашқы шығарылымнан өткізу пайызы, сапа коэффициенті, ақау пайызын, рекламациялар санын төмендету; эксплуатациялық көрсеткіштер өнімнің өнімділігі, жылдамдығы, сенімділігі, өміршеңдігі, үнемділігі және т.б.
Сапаны жоғарылату бойынша жоспарлар сапа басқару бойынша мақсаттарға жету үшін орындау қажет нақты процедураларды, ресурстарды, жауапты орындаушыларды анықтайтын ұйымдастырушылық құжаттама болып табылады.
Сапаны жақсарту - ұйым үшін де, тұтынушылар үшін де пайда алу үшін қызмет пен процестер тиімділігін және нәтижелілігін жоғарылату мақсатымен алдын алынатын шаралар.
Өнім сапасын жоғарылатуды жоспарлаудың маңызды міндеттері мыналар болып табылады:
1) Техникалық деңгей мен отандық және шетел үлгілері сапасына қол жеткізу мен жоғарылату;
2) Ескірген бұйымдарды уақытымен ауыстыру және өндірістен алып тастау;
3) Стандарттар, техникалық шарттар мен басқа нормативті құжаттамалар талаптарын қатал сақтауды қамтамасыз ету;
4) Жоғары сапалы өнім дайындау; бұйымдардың материалсыйымдылығын төмендету;
5) Шығарылатын өнімнің сенімділігі мен өміршеңдігінің өсуі.
Өнім сапасын жоғарылатуды жоспарлаудың негізгі кезеңдерінің бірі бұйымдарды сертификаттауға дайындау бойынша шаралар жоспраы болып табылады. Бұл үшін кәсіпорын, сапалы өнімның тұрақты шығарылуын қамтамасыз ететін қажетті ресурстар мен қызметкерлерге ие болуы керек.
Кәсіпорын басшылығы ресурстар пайдалануға қатысты талаптарды анықтап, сапаны жоғарылату саласында шараларды өткізуді қамтамасыз ету үшін оларды қажетті көлемде бөлу керек. Мұндай ресурстар мыналардан тұруы мүмкін:
1) Адам ресурстары мен мамандырылған қызметкерлер;
2) Жобалық конструкторлық жұмыстар үшін қажетті құрылғылар;
3) Өндірістік құрылғылар;
4) Бақылау, сынау мен сенімдеу құрылғылары;
5) Бақылау қлшегіш аппаратура мен ЭЕМ бағдарламалық жабдықтау.
Кәсіпорын басшылығы қызметкерлердің мүмкіндігі, мамандығы мен дайындығының қажетті деңгейін анықтайды.
Өнім сапасын басқарудың маңызды бөлігі кәсіпорындар мен нақты орындаушылардың жоғарысапалы өнім шығару үшін экономикалық және моральдық ынталандырылуы болып табылады.
1 БӨЛІМ. ӨНІМ САПАСЫН БАСҚАРУ
2.1 Жалпы менеджмент жүйесіндегі сапа басқару
Көптеген қазақстандық кәсіпорындардың қызмет көрсетуін талдауы бойынша, олардың сипаттамалы ерекшелігі, шаруашылық механизмдерінің нарықтық экономикаға бейімсіздігі екенін көрсетті. Мұндай кәсіпорындар өнімдерінің едәуір бөлігі сұранысқа ие болмайды, соның салдарынан кәсіпорындардың өздігінен қаржыландырылу жүйесі жұмыс істемейді.
Кәсіпорындарды ыңғайсыз жағдайға қойған көптеген объективті себептерге: орталықтандырылған басқару жүйесінің, экономикалық байланыстардың бұзылуы, олардың кооперациясының бұзылуы мен салалар негізінде нашар басқарушылықты жатқызған жөн. Бірақ, кәсіпорындар тиімділігі мен кірістілігінің төмен деңгейінің объективті себептерінен басқа, көптеген субъективті себептер, соның ішінде нарықтың күрделі жағдайларында кәсіпорынды басқару қызметкерлерінің жұмысқа дайынсыздығы, орын алады. Басқару қызметкерлеріне белгілі жоспарлы экономиканың модельдері қазіргі кезде тиімсіз, ал нарық экономикасы үшін басқару модельдері көптеген қазақстандық кәсіпорындарында игерілмеген.
Басқару моделі деп басқарудың келесі процестері түсіндіріледі:
1) Шешім қабылдау, көптеген қарастырылған нұсқалардан ең тиімді шешімді тағдау тәсілдері;
2) Қолжетімді мақсаттарды дұрыс қоя білу, мақсаттың қолжетімділігі бағалау;
3) Мақсатқа жету бойынша өзарабайланысты шараларды жоспарлау;
4) Шарттардың өзгеруіне байланысты, бұрын қабылданған шешімдерді реттеу;
5) Шаруашылық қызмет күйін жүйелі бақылау;
6) Шешімдер салдарларын болжау және қызмет жағдайларын өзгерту, жоспарларды өзгерту мен бар ресурстарды қайта бөлу жолымен күтілетін қиыншылықтарға өз уақытында төтеп беру.
Көптеген берілген басқару процестері қалыптасып, өндірістің негізгі элементтері (өнім өндіру көлемі, қаржылық ресурстар, шығындар, бағалар, кірістер) арасындағы экономикалық байланыстарды дәл көрсететін қарапайым аналитикалық формулалар, графиктер түрінде көрсетілуі мүмкін.
Кәсіпорынды басқару деңгейі мен сапасы, қызметкерлердің уақытымен ең тиімді шешімдер қабылдау, олардың қажетті мерзімде орындауды ұйымдастыру қабілеттілігімен, ал басқару қызметкерлері жұмысының нәтижелілігі, шығындарды өнім өткізуден шыққан пайдамен, яғни кәсіпорынның өндірістік қорларын пайдаланудың экономикалық тиімділікпен, салыстыру жолымен анықталуы керек.
Шешімдер дайындау мен қабылдау тиімділігі шешімдерді таңдау мен қабылддау тәсіліне байланысты. Аналитикалық модельдер мен олардың графикалық көрінісін қолданусыз кәсіпорынды басқару үшін дәйектелген сандық шешім қабылдау қиын. Модельдерді қолдану, бастапқы белгілі мәліметтер болғанда жеткілікті дәл сандық шешім дайындауға, ал белгісіз жағдайда мүмкін шешімдер аймағын табуға және кәсіпорынды басқару кезінде зор қателіктерді болдыртпауға мүмкіндік береді.
Осыған орай, аналитикалық және графикалық модельдер, кәсіпорын мен кәсіпкерліктің кез келген формасын басқару бойынша шешімдер дайындау мен қабылдаудың міндетті құралы болуы керек.
Шешімдер қабылдау тәсілдері мен модельдеріне ие болу, қазіргі таңда кәсіпорынды басқару қызметкерлерінің басты міндеттерінің біріне айналу керек. Кәсіпорынды басқару бойынша шешімдер қабылдауды қамтамасыз ету үшін арналған тәсілдер мен әдістер құрамына кәсіпорынның шаруашылық механизмінің негізгі экономикалық элементтерінің арасында ұзақмерзімді заңнамалы өзарабайланыстарды көрсететін типтік модельдерді енгізу керек:
1) Өндірістің жоспарлы көлемінің қаржылық жұмыс істеуі мен қамтамасыз етілу модельдері және оның өнімнің өзіндік құнымен, көтерме бағамен, өнім өткізу қарқындылығымен, пайда түсу динамикасымен, кіріспен, жалақымен, несиелермен, төлемдермен және т.б. байланысы;
2) Өнім өндіру, өндірістің шығынсыздығы мен пайдалылығын қамтамасыз ету модельдері;
3) Шығарылатын өнімнің бағасын қалыптастыру, қарастырылған уақыт мерзімінде пайда құру мен табысты бағалау модельдері;
4) Өндірістің дамуы мен өнімнің өңделуінің өздігінен қаржыландырылуын қамтамасыз ету үшін кірісті бөлу тәсілдері;
5) Өнім сапасын ықшамдау мен жоғарысапалы өнім өндіруден экономикалық тиімділікті бағалау тәсілдері;
6) Кәсіпорындарды және тұрақты өндіріс пен әркелкі өндіріс жағдайларында шешім қабылдау ерекшеліктерін басқару технологияларын қолдану бойынша нұсқаулар.
Нарықтық экономиканың күрделі шарттары шешімдер қабылдау технологиясына ерекше талаптар қояды. Кәсіпорындарды басқару ерекшеліктері нарық жағдайында кәсіпорын басқару ерекшеліктерін баянадауға дифференциалдық жағынан қарауды талап етеді. Сондықтан, бұл мәселені келесі реттілікпен қарастырған жөн:
1) Нарық жағдайында кәсіпорындарды басқарудың жалпы функциялары, принциптері мен талаптары;
2) Кәсіпорындардың тұрақты жұмыс істеуі кезінде оларды басқару әдістері мен технологиясы;
3) Әркелкі өндіріс мен өтім жағдайларында кәсіпорындарды басқару әдістері мен технологиясы;
4) Өнім сапасын басқару әдістері;
5) Өнеркәсіптік өнімнің жаңартылуын басқару әдістері.
Қазақстан нарығында қалыптасқан күрделі жағдайлар, конъюнктураның жиі өзгеруі, шетел тауарларының интервенциясы, шикізат, материалдар, құрастырушылар, энергия тасушыларға бағалардың кенеттен өзгеруі белгісіздіктің жоғары деңгейін қалыптастырады, өндірістің ұзақмерзімді жоспарлануын қиындатады. Сондықтан басшылық пен кәсіпорынды басқару қызметкерлері алдында қабылданған шешімдердің қайта қарастыруға, кәсіпорын өміршеңдігін қамтамасыз ету мақсатында жоспарларды түзеуге мәжбүр болады.
Осыған орай, қазақстан нарығындағы күрделі жағдайларында, көптеген экономикалық факторлардың өңдеу кезінде қабылданған жоспарлардан ауытқуларды үздіксіз қадағалауды жүзеге асыру, бұл ауытқулардың салдарларын бағалау мен қалыптасқан жағдайлар есебімен жаңа шешімдер қабылдау қажет. Шешімдер қабылдаумен кешігу немесе олардың жеткіліксіз дәйектілігі кәсіпорынды дағдарысты жағдайға ұшырауы мүмкін.
Кәсіпорында туындайтын жалпы қиын мәселер саны кенеттен өсіп келеді, ал олардың шешілуі өте мұқият дайындықты және кәсіпорынды басқару бойынша шешімдер қабылдау кезіндегі дәйектілікті қажет етеді.
Кәсіпорын басшылығына және басқару персоналына шешімдер дайындау мен қабылдау үшін не қажет?
Бұл сұраққа жауап қарапайым да, күрделі де болып келеді. Қарапайым, себебі оқырман өзі жауап бере бастайды: жағдай, оқиға, кәсіпорын қызметінде жоспарланбаған ауытқулардың туындауының себептері және т.б. жөніндегі ақпарат. Күрделі, себебі себептер жөніндегі ақпарат көп жағдайда болмайды. Бұнымен қоса, себептерді де табу керек. Қанағаттанбаған жұмыс істеудің себептерін табу үшін, арнайы талдау әдістері, ал бұл үшін басты себептерді анықтау үшін аппарат, құралдар қажет. Себептер белгілі болып, дұрыс диагноз қойылғаннан кейін ғана кәсіпорынның немесе қызмет көрсету салаларының жұмыс істеуін реттеу бойынша қажетті шешімдер қабылдануы мүмкін.
Кәсіпорынды басқару бойынша шешімдер дайындау мен қабылдау, шешім қабылдайтын тұлғаның дәрежесімен, кәсіпорынның белгілі функциялары үшін оның жауапкершілік ауқымымен, оның ресурстар мен олардың қолданылуына әсер ету мүмкіндігімен, кәсіпорын мақсттарын өзгерту немесе жөндеу мүмкіндігімен ерекшеленетін әр түрлі жағдайларда өтуі мүмкін. Бірақ, берілген шектеулер мен қабылданатын шешімдер арасындағы ерекшеліктерге қарамастар, басқару персоналының әрбір жұмысшысына, орындалуы едәуір дәрежеде басқару тиімділігіне кепілдік беретін шешімдер дайындау мен қабылдаудың жалпы принциптері бекітілу керек.
2.2 Сапа басқарудың принциптері мен функциялары
Өнім сапасын жоғарылату өнеркәсіптің әр түрлі салаларына жататын кәсіпорындар жұмысын, сонымен бірге көптеген ғылыми зерттеу, тәжірибелі конструкциялық және басқа да ұйымдардың өнім жасау, жобалау, дайындау, өңдеу мен эксплуатациялаудың барлық кезеңдеріндегі қызметтерін үйлестіру қажеттілігімен байланысты. Мұндай жағдайларда жүйелілік қажет болды, бұл, өнім сапасы басқару жаңа терминінің пайда болуына әкелді. Өнім сапасын басқару, өнім сапасының қажетті деңгейін белгілеу, қамтамасыз ету мен сақтау мақсатында, өнімді жасау, эксплуатациялау мен қолдану кезінде орындалатын іс-әрекеттерді білдіреді.
Өнім сапасын басқару терминінен өнім сапасының қажетті деңгейі бекітілу, қамтамасыз етілу мен сақталу керек екендігі көрінеді (сурет 2):
Сурет 2 - Өнімнің өмірлік циклы
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz