Фотоэлектрлік жүйенің құрылымы және заряд контроллері
КІРІСПЕ
1. ФОТОЭЛЕКТРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ЗАРЯД КОНТРОЛЛЕРІНЕ СИПАТТАМА
1.1 Заряд контроллерінің құрылымы мен негізгі атқаратын қызметі
1.2 Заряд контроллерінің қолдану аясы мен артықшылықтары
1.3 Заряд контроллерінің түрлері
1.3.1 Кең жолақты модуляциялы заряд контроллері
1.3.2 MPPT (зарядтың максималды қуат нүктесін бақылау) заряд контроллері
1.3.3 FlexMax типті заряд контроллері
2. ЗАРЯД КОНТРОЛЛЕРІН АЛУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫН ӨҢДЕУ
2.1 Заряд контроллерінің сұлбасын сызу
2.2 Заряд контроллерінің сұлбасын өңдеу
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ФОТОЭЛЕКТРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ЗАРЯД КОНТРОЛЛЕРІНЕ СИПАТТАМА
1.1 Заряд контроллерінің құрылымы мен негізгі атқаратын қызметі
1.2 Заряд контроллерінің қолдану аясы мен артықшылықтары
1.3 Заряд контроллерінің түрлері
1.3.1 Кең жолақты модуляциялы заряд контроллері
1.3.2 MPPT (зарядтың максималды қуат нүктесін бақылау) заряд контроллері
1.3.3 FlexMax типті заряд контроллері
2. ЗАРЯД КОНТРОЛЛЕРІН АЛУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫН ӨҢДЕУ
2.1 Заряд контроллерінің сұлбасын сызу
2.2 Заряд контроллерінің сұлбасын өңдеу
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазіргі заманда элeктр энeргиясынсыз мүлдем eлeстету мүмкін емес. Сол сeбепті де, элeктр энeргияны алудың шығыны аз, экологиялық таза көздерін табу бүгінгі күннің негізгі мәселесіне айналып отыр. Сoңғы кeздері экологиялық мәселелер, пайдалы қазбалардың және оның географиялық біркелкі eмeс таралуы салдарынан электр энергиясын өндіру жел энергетикалық құрылғыларды, күн батарeяларын, газ генeраторларын пайдалану арқылы жүзeге aсa бaстады.
Күн энeргиясы әлeмдегі нeгізгі бaламa көздeрінің бірі болып тaбылaды. Кeлeшекте бaлaмa энeргия көздeрімeн жaбдықтaлған немесе салынып қойылған ғимараттарда «күн» энергиясына арналған құрылғыларды oрнaтудың мaңызы зoр. Күн энергиясы бәріне бірдей қолжетімді, қоршаған ортаға қауіпсіз, сарқылмайтын энергия көзі болып табылады. Күн энeргиясы aрқылы тікeлей фoтoэлемeнттер көмeгімен энeргияны қaйтa өңдeу aрқылы элeктр энeргиясын aлуғa нeмесе басқа дa пaйдaлы жұмыстaрды aтқaруға бoлады.
Күн энергиясын электр энергиясына айналдырукезінде фотоэлектрлік жүйенің маңызы зор. Күн энeргиясын электр энергиясына айналдыратын қондырғылардың бірі – күн батарeялары. Күн батареясы– күн сәулeсінің энергиясын электр энергиясына айналдыратын шaлa өткізгішті фотоэлектрлік түрлендіргіштен тұрaтын тoк көзі болып табылады.
Қазіргі таңда маңызды рөл атқаратын фотоэлектрлік жүйе үшін заряд контроллерін өңдеу және оны құрастыру өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Заряд контроллерін қолдану арқылы процесстерді бақылай отырып, аккумулятор батареясының жұмыс істеу мерзімін ұзартады.Аккумулятор толығымен зарядталып болған соң да, панель энергия өңдеуін жалғастыра береді. Бұл аккумулятор үшін зиян болып келеді, асқын зарядталу аккумулятор батареясының пластинасын құртады. Мұндай мәселені заряд контроллері шешеді. Бұл контроллер ауыспалы электроника үшін(ноутбуктар, плеерлар, ұялы телефондар және т.б.), электр энергиясының автономды көзі үшін(күн батареясы, желдеткіш), орта электр қоректендіру көзі үшін, әмбебап аккумулятормен жұмыс істеу үшін қолданылады.
Бұл жұмыс фотоэлектрлік жүйелер үшін 12 В заряд контроллерінің сұлбасын дайындауға және құрастыруға, оның сипаттамаларын алуға негізделген.Сондықтан да заряд контроллерінің сұлбасын құрастыру басты мақсат болып табылады.
Күн энeргиясы әлeмдегі нeгізгі бaламa көздeрінің бірі болып тaбылaды. Кeлeшекте бaлaмa энeргия көздeрімeн жaбдықтaлған немесе салынып қойылған ғимараттарда «күн» энергиясына арналған құрылғыларды oрнaтудың мaңызы зoр. Күн энергиясы бәріне бірдей қолжетімді, қоршаған ортаға қауіпсіз, сарқылмайтын энергия көзі болып табылады. Күн энeргиясы aрқылы тікeлей фoтoэлемeнттер көмeгімен энeргияны қaйтa өңдeу aрқылы элeктр энeргиясын aлуғa нeмесе басқа дa пaйдaлы жұмыстaрды aтқaруға бoлады.
Күн энергиясын электр энергиясына айналдырукезінде фотоэлектрлік жүйенің маңызы зор. Күн энeргиясын электр энергиясына айналдыратын қондырғылардың бірі – күн батарeялары. Күн батареясы– күн сәулeсінің энергиясын электр энергиясына айналдыратын шaлa өткізгішті фотоэлектрлік түрлендіргіштен тұрaтын тoк көзі болып табылады.
Қазіргі таңда маңызды рөл атқаратын фотоэлектрлік жүйе үшін заряд контроллерін өңдеу және оны құрастыру өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Заряд контроллерін қолдану арқылы процесстерді бақылай отырып, аккумулятор батареясының жұмыс істеу мерзімін ұзартады.Аккумулятор толығымен зарядталып болған соң да, панель энергия өңдеуін жалғастыра береді. Бұл аккумулятор үшін зиян болып келеді, асқын зарядталу аккумулятор батареясының пластинасын құртады. Мұндай мәселені заряд контроллері шешеді. Бұл контроллер ауыспалы электроника үшін(ноутбуктар, плеерлар, ұялы телефондар және т.б.), электр энергиясының автономды көзі үшін(күн батареясы, желдеткіш), орта электр қоректендіру көзі үшін, әмбебап аккумулятормен жұмыс істеу үшін қолданылады.
Бұл жұмыс фотоэлектрлік жүйелер үшін 12 В заряд контроллерінің сұлбасын дайындауға және құрастыруға, оның сипаттамаларын алуға негізделген.Сондықтан да заряд контроллерінің сұлбасын құрастыру басты мақсат болып табылады.
1. Кондаков А.М. Альтернативные источники энергии. – М.: Прива. 2006. – 245 с.
2. Емельянов А. Солнечная альтернатива // Экология и жизнь .-2001. – М:№6, с. 22-23.
3. И. Аут, Д. Генцов, К. Герман Фотоэлектрические явления. – М. : Мир, 1980. – 208с.
4. Рывкин С. М. Фотоэлектрические явления в полупроводниках. – М.: Физматгиз, 1963. – 307с.
5. Амброзяк А. Конструкция и технология полупроводниковых фотоэлектрических приборов. – М.: Сов. радио, 1970. – 287 с.
6. Гринкевич Р. Тенденции мировой электроэнергетики. Мировая экономика и международные отношения, №4, 2003, 15-24
7. Андреев В.М. Свет звезды // Экология и жизнь, №6, 2001.- с. 49-53
8. Васильев А. М., Ландсман А. П. Полупроводниковые фотопреобразователи. – М.: Сов. радио, 1971. – 215с.
9. Рожкова Л.Д., Козулин Л.С. Электрооборудование станции и подстанции. – М.: Энергия, 2006. – 351 с.
10. Вавилов В. С. Действие излучений на полупроводники. – М.: Физматгиз, 1963. – 256 с.
11. Исембергенов Н.Т., Илипбаева Л.Б. Күн энергиясын электрлікке түрлендіретін құрылғы № 53641. Авторлық куәлік патент. ҚР әділет министрлігінің интеллектуалды меншік комитеті, 2008. – 203 б.
12. Соболева Н. А., Меламид А. Е. Фотоэлектронные приборы: Учебное пособие для студентов вузов. – М.: Высшая школа, 1974. – 407с.
13. Исембергенова Н.Т., Илипбаева Л.Б. Күн энергиясын өндірістік жиілікке және кернеуге түрлендіру // Алматы: Вестник Национальной инженерной академии Республики Казахстан, 2006. –с. 546
14. Зоколей Стивен В. Солнечная энергия и строительство. – М.: Стройиздат, 1979. – 267с.
15. Хожин Г. Электр станциялары мен қосалқы станциялар. – Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2002. – 476с.
16. Сурис Р.А. Контроллеры заряда аккумулятора // Техническая физика. – Санкт-Петербург.: 2007, №4, с. 41-44
17. Неклепаев Б.Н., Крючков И.П. Электрическая часть электростанции и подстанции : Справочные материалы для курсового и дипломного проектирования: Учебное пособие для вузов. – М.: Энерго-атомиздат, 2003. – 437с.
18. Дыкин А.В., Электронные полупроводниковые приборы, изд-во «Энергия», 1998. – 248с.
19. Денисов С.П., Новый улучшенный контроллер заряда аккумуляторной батареи для солнечных систем // Успехи физических наук. – Москва.: 2009, №8, с. 35-37
2. Емельянов А. Солнечная альтернатива // Экология и жизнь .-2001. – М:№6, с. 22-23.
3. И. Аут, Д. Генцов, К. Герман Фотоэлектрические явления. – М. : Мир, 1980. – 208с.
4. Рывкин С. М. Фотоэлектрические явления в полупроводниках. – М.: Физматгиз, 1963. – 307с.
5. Амброзяк А. Конструкция и технология полупроводниковых фотоэлектрических приборов. – М.: Сов. радио, 1970. – 287 с.
6. Гринкевич Р. Тенденции мировой электроэнергетики. Мировая экономика и международные отношения, №4, 2003, 15-24
7. Андреев В.М. Свет звезды // Экология и жизнь, №6, 2001.- с. 49-53
8. Васильев А. М., Ландсман А. П. Полупроводниковые фотопреобразователи. – М.: Сов. радио, 1971. – 215с.
9. Рожкова Л.Д., Козулин Л.С. Электрооборудование станции и подстанции. – М.: Энергия, 2006. – 351 с.
10. Вавилов В. С. Действие излучений на полупроводники. – М.: Физматгиз, 1963. – 256 с.
11. Исембергенов Н.Т., Илипбаева Л.Б. Күн энергиясын электрлікке түрлендіретін құрылғы № 53641. Авторлық куәлік патент. ҚР әділет министрлігінің интеллектуалды меншік комитеті, 2008. – 203 б.
12. Соболева Н. А., Меламид А. Е. Фотоэлектронные приборы: Учебное пособие для студентов вузов. – М.: Высшая школа, 1974. – 407с.
13. Исембергенова Н.Т., Илипбаева Л.Б. Күн энергиясын өндірістік жиілікке және кернеуге түрлендіру // Алматы: Вестник Национальной инженерной академии Республики Казахстан, 2006. –с. 546
14. Зоколей Стивен В. Солнечная энергия и строительство. – М.: Стройиздат, 1979. – 267с.
15. Хожин Г. Электр станциялары мен қосалқы станциялар. – Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2002. – 476с.
16. Сурис Р.А. Контроллеры заряда аккумулятора // Техническая физика. – Санкт-Петербург.: 2007, №4, с. 41-44
17. Неклепаев Б.Н., Крючков И.П. Электрическая часть электростанции и подстанции : Справочные материалы для курсового и дипломного проектирования: Учебное пособие для вузов. – М.: Энерго-атомиздат, 2003. – 437с.
18. Дыкин А.В., Электронные полупроводниковые приборы, изд-во «Энергия», 1998. – 248с.
19. Денисов С.П., Новый улучшенный контроллер заряда аккумуляторной батареи для солнечных систем // Успехи физических наук. – Москва.: 2009, №8, с. 35-37
КІРІСПЕ
Қазіргі заманда элeктр энeргиясынсыз мүлдем eлeстету мүмкін емес. Сол сeбепті де, элeктр энeргияны алудың шығыны аз, экологиялық таза көздерін табу бүгінгі күннің негізгі мәселесіне айналып отыр. Сoңғы кeздері экологиялық мәселелер, пайдалы қазбалардың және оның географиялық біркелкі eмeс таралуы салдарынан электр энергиясын өндіру жел энергетикалық құрылғыларды, күн батарeяларын, газ генeраторларын пайдалану арқылы жүзeге aсa бaстады.
Күн энeргиясы әлeмдегі нeгізгі бaламa көздeрінің бірі болып тaбылaды. Кeлeшекте бaлaмa энeргия көздeрімeн жaбдықтaлған немесе салынып қойылған ғимараттарда күн энергиясына арналған құрылғыларды oрнaтудың мaңызы зoр. Күн энергиясы бәріне бірдей қолжетімді, қоршаған ортаға қауіпсіз, сарқылмайтын энергия көзі болып табылады. Күн энeргиясы aрқылы тікeлей фoтoэлемeнттер көмeгімен энeргияны қaйтa өңдeу aрқылы элeктр энeргиясын aлуғa нeмесе басқа дa пaйдaлы жұмыстaрды aтқaруға бoлады.
Күн энергиясын электр энергиясына айналдыру кезінде фотоэлектрлік жүйенің маңызы зор. Күн энeргиясын электр энергиясына айналдыратын қондырғылардың бірі - күн батарeялары. Күн батареясы - күн сәулeсінің энергиясын электр энергиясына айналдыратын шaлa өткізгішті фотоэлектрлік түрлендіргіштен тұрaтын тoк көзі болып табылады.
Қазіргі таңда маңызды рөл атқаратын фотоэлектрлік жүйе үшін заряд контроллерін өңдеу және оны құрастыру өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Заряд контроллерін қолдану арқылы процесстерді бақылай отырып, аккумулятор батареясының жұмыс істеу мерзімін ұзартады. Аккумулятор толығымен зарядталып болған соң да, панель энергия өңдеуін жалғастыра береді. Бұл аккумулятор үшін зиян болып келеді, асқын зарядталу аккумулятор батареясының пластинасын құртады. Мұндай мәселені заряд контроллері шешеді. Бұл контроллер ауыспалы электроника үшін(ноутбуктар, плеерлар, ұялы телефондар және т.б.), электр энергиясының автономды көзі үшін(күн батареясы, желдеткіш), орта электр қоректендіру көзі үшін, әмбебап аккумулятормен жұмыс істеу үшін қолданылады.
Бұл жұмыс фотоэлектрлік жүйелер үшін 12 В заряд контроллерінің сұлбасын дайындауға және құрастыруға, оның сипаттамаларын алуға негізделген. Сондықтан да заряд контроллерінің сұлбасын құрастыру басты мақсат болып табылады.
1. ФОТОЭЛЕКТРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ЗАРЯД КОНТРОЛЛЕРІНЕ СИПАТТАМА
Күн энергетикасы - күннің сәулесінен қажетті энергияны әртүрлі құрылғылардың көмегімен қолдану болып табылады. Күн энeргетикасы жаңартылатын энергия көздерін қолданады және экологиялық таза болып табылады, яғни белсенді пайдалану кезеңінде зиянды қалдықтарды шығармайды. Күн энергиясын электр энергиясына айналдыру кезінде фотоэлектрлік жүйенің маңызы зор.
Электр энергиясының көзі ретінде күн модулі, жинақтаушы (аккумулятор батареясы), инвертор, контроллер, күн сәулесінің төмен қарқынында аккумулятор зарядының тұрақтылығын қамтамасыз ететін, сондай-ақ генерацияланған кернеуді тұрақтандырғыш қолданылады. Фотоэлектрлік жүйенің жалпылама сұлбасы сурет 1.1-де көрсетілген. Суретте күн сәулесін электр энергиясына айналдыратын күн батареясы көрсетілген. Күн батареясынан шыққан энергия заряд контроллерінен өтеді. Заряд контроллері зарядталу мен разрядталу процесстерін бақылап отырады. Реттелген энергия аккумулятор батареясында жинақталады. Аккумулятор батареясында жинақталған энергияны күн сәулесінен энергия алу мүмкіндігі болмағанда, түн уақыттарында қолдануға болады. Аккумулятор шығысында тұрақты 12 В ток шығарады, тұрақты кернеу инверторға түскен соң 220 В айнымалы токқа түрлендіреді. Инвертордан шыққан 220 В айнымалы токты тұтынушығы жібереді.
Заряд контроллері - аккумулятор батареясындағы зарядтау мен разрядтау процесстерін басқаратын құрылғы. Заряд контроллері-аккумулятордың жақын бөлшегі болып та, өз алдына жеке құрылғы болып та табылатын зарядтау құрылғысының ерекше элементі. Бұл нәтижесінде қондырғының техникалық деңгейін арттырады және аккумулятор батареясын пайдалану мерзімін ұзартады. Күн панелін құрастырып болған соң, артық энергияны пайдалану туралы сұрақ туады. Аккумулятор толығымен зарядталып болған соң да, панель энергия өңдеуін жалғастыра береді. Бұл аккумулятор үшін зиян болып келеді, асқын зарядталу аккумулятор батареясының пластинасын құртады. Мұндай мәселені заряд контроллері шешеді. Бұл контроллер ауыспалы электроника үшін(ноутбуктар, плеерлар, ұялы телефондар және т.б.), электр энергиясының автономды көзі үшін (күн батареясы, желдеткіш), орта электр қоректендіру көзі үшін, әмбебап аккумулятормен жұмыс істеу үшін қолданылады [1].
Сурет 1.1. Фотоэлектрлік жүйенің құрылымдық сұлбасы
0.1 Заряд контроллерінің құрылымы мен негізгі атқаратын қызметі
Автономды жүйеде жұмыс істейтін және өзінің құрамында зарядтау құрылғысына ие әрбір жүйе электр энергиясымен қамтамасыз етілуімен қатар аккумулятордың заряд контроллері болуы керек. Батареяны функциялау барысында маңызды рөл атқарады. Мысалы, қорғасын-қышқыл негіздегі құрылғы бұндай құбылыстарды, терең разряд немесе асқын зарядтауды бірден реттейді, әйтпесе қызмет көрсету мерзімі қысқарады немесе міндетті түрде жұмыс істеуін тоқтатады. Сурет 1.2-де аккумулятор батареясының сыйымдылығы мен аккумулятордағы кернеу қатынасы көрсетілген. Сурет 1.2-де көрсетілгендей, зарядтау кезінде кернеу өскен сайын сыйымдылығы арта береді, ал 100 % сыйымдылыққа төменгі разрядталу деңгейі сай келеді.
Сурет 1.2. Аккумулятор батареясындағы зарядталу мен разрядталу деңгейі
Егер батарея зарядтау режимінде тұрса, ол арқылы ток түседі, ол электролиттің қайнауына сондай-ақ ол мол газ бөлінуіне,тіпті жарылысқа(герметикалық модельдерге қатысты) алып келеді. Сілтілік негіздегі аккумуляторлар абсолютті разрядты айтарлықтай реттемейді, бірақ олар үшін асқын зарядтау қатал процесс болып табылады. Сондықтан максималды зарядталған жағдайда энергия көзін өшіре отырып жүктемені жеңілдету үшін және батареяда кері әдістерді болдырмау үшін арнайы құрылғылар керек. Аккумулятор заряд контроллері инвертор элементі, сондай-ақ тұрақты ток блогы болып табылады [2].
Сурет 1.3-те аккумулятор батареясындағы разрядталу деңгейі көрсетілген. Қорғасын-қышқыл түрлі аккумулятор үшін шекті кернеу 10,5-11,5 В құрайды. Үлкен разрядта 10 сағатта 100-20 % сыйымдылықты пайдалану сипатында құрылғылар үшін 12 В. Егер батарея қарқындырақ разрядталса, онда қысқартылған сыйымдылық проценті мынадай мәнде болмас еді. Энергия көзі батареяны зарядтау барысында газ бөлінудің алдын алу үшін 14-14,3 В кезінде өшеді. Сондай-ақ құймалы түрдегі аккумулятор үшін(кернеу 15 В құрауы керек) "теңестіру" қарастырылған құрылғылар бар, бірақ герметикалық аккумуляторды бұзады. Кейде батареяға жүктеме диапазонын бере алады, бірақ түбінде барлаушысы әрқашан стандартты.
Сурет 1.3. Разрядталу деңгейі
Заряд контроллерінің негізгі қызметі:
* аккумулятордың заряд-разряд процесін бақылау;
* аккумуляторда қайта зарядталуды болдырмайды;
* аккумуляторда терең разрядталуды болдырмайды;
* егер жүктеме контроллер арқылы жалғанған болса, жүктемені қосып-ажыратып отырады;
* түн уақытында кері токты болдырмайды.
Сурет 1.4-те заряд контроллерінің жалпы сұлбасы көрсетілген. Суретіне қарай отырып, негізгі атқаратын қызметтеріне сипаттама берілген.
Аккумулятор заряд контроллерінің негізгі қызметтері:
1. батареяға зиянын тигізбеу үшін, өзіндік разрядтауға қарағанда барынша күшпен, бірақ зарядтау кезінде кернеудің жоғары шегінен аз кернеуді қамтамасыз ету;
2. көп банкалы құрылғы үшін теңгерімді заряд әдісі, яғни кернеу тек зарядталмаған банкаға түседі;
3. аккумулятор түріне байланысты зарядтау мен разрядтаудың сай келуі (гибридті-никель-металл, кадмилі-никель, ионды-литий);
4. әртүрлі критикалық жағдайда зарядтаудың апаттық аялдама кезінде температура мен қысымның көрсеткішін фиксирлеу;
5. желіден және аккумулятордан сол бір мезетте элект энергиясын жіберу процесін басқару.
Бірақ, жоғарыда көрсетілген қызметін барлық контроллер орындай алмайтынын ескеру керек [3, 4].
Сурет 1.4. Заряд контроллерінің сұлбасы
0.2 Заряд контроллерінің қолдану аясы мен артықшылықтары
Күн батареясына арналған заряд контроллерін айнымалы және тұрақты фотоэлектрлік жүйе құрамында болатын аккумуляторлы батареяның разрядтау және зарядтау режимін басқару үшін, сондай-ақ тұрақты кернеу көзінен аккумуляторды тура зарядтауға тағайындалған.
Контроллердің мынадай артықшылықтары бар:
* қысқа тұйықталу кезінде және аккумуляторды дұрыс емес қосқанда электронды қорғаныстың жұмыс істеуі;
* аккумуляторлы батареяны зарядтау үшін тұрақты кернеулі күн модулімен немесе басқа көзімен қосылғанын растайтын жарық диодты индикацияның болуы;
* жүктеменің өшірілгендігі туралы ақпарат беретін жарық диодты индикацияның болуы;
* батареяның заряд деңгейі туралы ақпарат беретін жарық диодты индикацияның болуы;
* батарея зарядының соңғы кезеңінде қажет болатын кең жолақты модуляция жүйесінің болуы;
* кернеуде шығынды болдырмауға көмек беретін, разрядтаудан қорғаныстың болуы.
Ең қарапайым заряд контроллері 14,4-14,5 В жеткенде зарядтауды тоқтатады. Мұндай жағдайда аккумуляторлар толығымен емес, тек 60-70 % зарядталады. Үнемі заряд жетіспеуінен аккумулятордың қызмет көрсету мерзімі қысқарады. Күн батареясы үшін заряд контроллерін пайдалануда аккумулятордың қызмет көрсету мерзіміне әсерін тигізсе де, жоғары шекті кернеуге жеткенде де зарядты қамтамасыз етеді. Газ түзілуді болдырмау және аккумуляторда қызып кетуді, газ айналуға бөгет болу мақсатында импульсті зарядты қолданады және толық зарядталу үшін мүмкіндік жасайды. Периодты толық заряд қызмет көрсету мерзімін ұзартады және сульфатты дақтан пластинаны тазартып тұрады [5, 6].
Құрамында аккумуляторлы батареясы бар жарық беретін кез-келген автономды жүйе заряд контроллері мен разряд аккумуляторларынан тұруы керек. Фотоэлектрлік күн жүйесінің жалпылама бейнесі сурет 1.5-те көрсетілген. Заряд контроллері күн жарық жүйесінде қолданылады және аккумуляторлық батареялардың заряд-разряд процесін басқару үшін пайдаланылады. Заряд контроллері жүйенің жұмысқа қабілеттілігінен басқа күн жарығының энергияға түрлену эффективтілігі болғандықтан, күн электр станциясының ажырамас элементі болып табылады. Күн батареясының заряд контроллері - аккумуляторда терең разрядталу мен қайта зарядталу қаупі болғандықтан,автономды жүйенің негізгі бөлігі болып табылады. Егер қайта разрядталу жағдайы болса,аккумулятордың қызмет көрсету мерзімі бірден төмендейді. Ал егер аккумулятор зарядталған болса,ол арқылы заряд тогы жүріп отыра береді,онда ол электролиттің қайнауына немесе ісінуіне әкеліп соғады. Сондықтан,аккумулятор разрядталғанда жүктемені өшіру үшін және аккумулятор толығымен зарядталғанда энергия көзін(күн батареясын) өшіру үшін автономды жүйеге міндетті түрде заряд контроллері қосылады. 12 В контроллер-көптеген шарттарды қанағаттандыратын күн панелінің ток реттегіші болып табылады. 12 В контроллер 6 А номиналды токпен күн панелінен 100 В-тан жүретін энергияны өңдей алады. Оның жұмыс істеу принципі өте оңай-онда тек кернеу бойынша бір реттегіш бар. Көптеген коммерциялық күн контроллерлары осындай жұмыс істеу принципімен қызмет атқарады. Бірақ, 12 В контроллер аккумулятордан емес күн панелінен қорек алады. Бұндай жолмен төмен деңгейде ток разряды алынады. Мұндай контроллердың екі артықшылығы бар: біріншіден,аккумуляторды зарядтау үшін, екіншіден, егер аккумулятор зарядталмаған жағдайда панелден жүріп жатқан күн энергиясы толығымен қолданылу үшін пайдаланылады [7, 8, 9].
Сурет 1.5. Фотоэлектрлік күн жүйесінің жалпылама сұлбасы
Заряд контроллерінің негізгі функционалды міндеттеріне мыналар жатады:
1. күн батареясының аккумулятор батареясын зарядтауы үшін автоматты қосылуы;
2. аккумуляторлы батареяның көп сатылы заряды;
3. аккумулятор батареясы толығымен зарядталған жағдайда күн батареясын автоматты түрде өшіру;
4. аккумулятор батареясы қойылған деңгей бойынша разрядталған жағдайда жүктемені автоматты түрде өшіру;
5. аккумуляторлы батареясының заряды қабынған жағдайда жүктемені қайта қосу.
Заряд контроллерін кез-келген жағдайда пайдалануға болады. Ол батарея аккумуляторындағы заряд-разрядтың қауіпсіз режимін қамтамасыз етеді. Көптеген заманауи контроллерлар жарық диодты индикациялы болып келеді:
1. Жасыл диод-аккумуляторлы батареяның толық зарядталуы;
2. Сары диод- аккумуляторлы батареяның нормальді зарядталуы;
3. Қызыл диод- аккумуляторлы батареяның разрядталуы, жүктеме өшіріледі.
Аккумуляторлы батареяның зарядталу деңгейін анықтау үшін контроллердың индикациясын байқап отыру керек.Қарапайым контроллерлар берілген кернеу мәнінің шегіне жеткенде аккумулятордан заряд ток көзін өшіреді және аккумуляторға минималды деңгейге дейін кернеу құлаған жағдайда заряд процесі басталады [10, 11, 12].
Күн батареясының аккумуляторлы заряд контроллері аккумуляторлы батареяның заряд-разряд режимін оңтайландыру үшін арналған. Фотоэлектрлік жүйеде заряд контроллері күн панелі мен аккумулятор ортасында орналасқан. Сурет 1.6-да фотоэлементтерден бастап, тұтынушыға дейін энергияның өңделу жолы көрсетілген. Контроллердың негізгі қызметі - аккумуляторды зарядтау үшін панель өндірген кернеуді нормалау. Контроллер аккумулятор толығымен зарядталып болған соң қайта зарядталу болмасы үшін күн панелінен ажыратады.
Сурет 1.6. Фотоэлектрлік жүйеге қосылған контроллердың көрнекті сұлбасы
Контроллердың қызметі:
1. токты жіберу;
2. өзін-өзі разрядтауға қарағанда,көбірек(өзін-өзі разрядтаудың өтемі үшін);
3. максимальді ток зарядына қарағанда,азырақ(аккумулятордың бұзылуын болдырмау);
4. NiMH, Ni-Cd немесе Li-Ion типті химиялық құрамы бар аккумулятордың разряд-заряд алгоритмін іске асыру үшін;
5. заряд аккумуляторымен қатар тұтынушыны энергиямен жабдықтау кезеңінде энергия ағынының айырмашылығын өтемдеу;
6. суықта немесе қызып кеткен жағдайда зарядканы төтенше өшіру үшін (термодатчиктің көмегімен) температураны өлшеу (аккумулятордың нашарлауын болдырмау үшін);
7. газ ағыны болған жағдайда зарядканы төтенше өшіру үшін
8. (қысым датчигінің көмегімен) қысымды өлшеу (жарылыс пен ағынды болдырмау үшін);
9. аталған қызметтері барлық контроллерда болмайды.
Разряд-заряд алгоритмінің күрделілігі заряд контроллерінің құнына байланысты. Алгоритміне байланысты:
1. заряд басталғанда уақытты өлшеу;
2. аккумулятор кірісінде кернеу мен токты өлшеу;
3. өлшенген мәндеріне байланысты ток пен кернеудің шамасының өзгеруі;
4. разряд-заряд циклінің қайталануы(аккумулятордың сыйымдылығын қалпына келтіру үшін);
5. аккумулятор сыйымдылығын 90% дейін зарядтау(қызмет мерзімін арттыру үшін);
6. тағы да басқалар.
Электр берушінің бір түрі күн батареясында міндетті түрде аккумулятордағы заряд пен разрядты бақылау үшін контроллер қолданылады. Қорғасын-қышқылды аккумуляторда қайта зарядталуды болдырмау үшін қажет. Әйтпесе, батарея жеткілікті деңгейден артық разрядталса адам үшін қауіпті. Қорғасын-қышқылды аккумулятор терең разрядталған жағдайда баатреяның тез істен шығуына алып келеді. Сондай-ақ, сілтілі батареялар көбіне терең разрядталудан зардап шегеді. Сондықтан контроллерлар батарея жеткілікті деңгейде заряд алған жағдайда заряд алуды шектейді немесе батареядан жүктемені ажыратады.
Заряд контроллері өзінің құрылғысына байланысты мынадай процестерді бақылайды:
* контроллер электронды қорғаныстың көмегімен аккумулятордың қате жалғануы мен қысқа тұйықталуын болдырмайды;
* аккумуляторлы батареяның зарядталуы үшін күн батареясында тұрақты кернеу қосылғанын жарық диодты индикацияның көмегімен көрсетеді;
* аккумуляторлы батареяға энергия түсуін бақылау үшін кең жолақты модуляция көмек береді;
* қорғаныстың көмегімен разрядталудан кернеудің жоғалуын шектейді.
* осылайша,контроллерлар аккумулятордың үздіксіз жұмыс жасауын қамтамасыз етеді.
Күн батареясына арналған заряд контроллері айнымалы және тұрақты құрамдас фотоэлектрлік жүйеде,сондай-ақ, тұрақты кернеу көзінен тікелей заряд алатын аккумуляторда орналасқан аккумуляторлы батареяның заряд-разряд режимін басқару үшін пайдаланылады [13, 14, 15].
Контроллер мынадай артықшылықтарға ие:
1. аккумулятор қате жалғанғанда және қысқа тұйықталу кезінде электронды қорғаныстың көмегімен өңдейді;
2. аккумуляторлы батареяны зарядтау үшін тұрақты кернеу көзі бар күн модулімен қосылғанын жарық диодты индикацияның көмегімен көрсетеді;
3. жүктеменің өшірілгенін жарық диодты индикацияның көмегімен хабарлап отырады;
4. заряд батареясының деңгейін жарық диодты индикацияның көмегімен хабарлап отырады;
5. заряд батареясының соңғы деңгейіне қажетті ток модуляциясының кең жолақты жүйенің көмегімен болады;
6. кернеу шығынын болдырмау үшін разрядталудан қорғаныс.
Зарядтау деңгейі толығымен аяқталып, пайдалану мүмкіндігінің бейнесі сурет 1.7-де көрсетілген. Ең қарапайым заряд контроллерлары аккумулятор 14,4-14,5В жеткенде зарядтауды тоқтатады. Сондай жағдайда аккумуляторлар толығымен заряд алмайды, сондағы 60-70% қана. Сондай-ақ, жүйелі түрде аккумулятор толығымен заряд алмаса қызмет көрсету мерзімі азаяды.
Сурет 1.7. Зарядтау деңгейінің сұлбасы
Күн батареясы үшін заряд контроллерін пайдалану берілген шекті кернеудің жоғарғы деңгейіне жеткен жағдайда да аккумулятордың қызмет көрсету мерзіміне әсер етеді. Аккумулятордың қызып кетпеуін және газға айналуды болдырмау үшін толық заряд алуды қарастыра отырып, газға айналуды болдырмау мақсатында импульсті зарядты пайдаланады. Периодты толық заряд қызмет көрсету мерзімін ұзартады және пластинаны сульфидті дақтан тазартады.
Заманауи күн электр станцияларында жұмыс аккумуляторымен өңделген электр энергиясын тарату үшін ток көзімен жалғанған әртүрлі сұлбалар қолданылады. Олар бірдей алгоритмде пайдаланылмайтын, микропроцессорлы технология негізінде құралған контроллер деп аталады.
Күн батареясынан өңделген электр энергиясы жинақталған аккумулятор батареясымен жіберілуі мүмкін:
1. коммутациялық құралдар мен басқаратын құрылғылардың көмегінсіз - тікелей,
2. контроллер арқылы.
Бірінші тәсілде негізден электр тогы аккумуляторға барады және ұстатқышында кернеуді өсіреді. Басында аккумулятор құрылымына (түріне) және қоршаған ортадағы температурасына байланысты кернеу нақты, берілген шегіне дейін барады. Кейін ұсынылған деңгейден асады.Зарядтың бастапқы деңгейінде сұлба жақсы жұмыс істейді. Ал бірақ, одан кейін жағымсыз әрекеттер басталады: заряд тогы түсу жалғасу кезінде шекті мәнінен (14 В) тыс кернеудің өсуіне алып келеді, электролит температурасы тез өсіп қайта зарядталу басталады, ол элементтен интенсивті тазартылған судың шығарылған бумен қайнауына алып келеді. Кейде сыйымдылықтың толық кебуіне алып келеді. Әрине, аккумуляторлы батареяның ресурсы бірден төмендейді. Сондықтан, заряд тогының мәселесін контроллерлар немесе қолмен шешеді. Заряд контроллерін қосу сұлбасы сурет 1.8-де көрсетілген. Соңғы әдіс: кернеу шамасын қолмен құрылғы арқылы бақылау және қайта қосқышпен жалғау оңтайлы емес, сонда да аккумулятор батареясының жұмыс істеу мерзімін ұзарту үшін қолдану маңызды. Суретте күн панелі, зарядтау процесін бақылайтын контроллер, аккумулятор батареясы мен инвертор көрсетілген [16, 17].
Сурет 1.8. Контроллерды қосу сұлбасының түрі
Күн батареясының заряд контроллерінің жұмыс алгоритмі
Шекті кернеудің әдісінің күрделілігіне байланысты құрылғылар мынадай әдістерде дайындалады:
1. қосуөшіру(немесе onoff), ұстатқыштағы кернеу шамасымен сұлба аккумуляторды заряд құрылғысымен жалғайды;
2. кең жолақты (КЖМ) түрлендіру;
3. максималды қуат нүктесін көшіру.
1 - әдіс: қосуөшіру сұлбасы
Бұл өте оңай, бірақ ең сенімсіз әдіс. Оның негізгі кемшілігі, аккумуляторлы батареяның ұстатқышындағы кернеу шекті мәніне дейін өскен жағдайда сыйымдылық толығымен заряд алмайды. Ол сондай жағдайда шамамен 90% номиналды мәнге жетеді. Аккумуляторда жұмыс істеу мерзімін едәуір төмендететін үнемі энергияның жетіспеуі болады. Қосуөшіру сұлбасының жалпы көрінісі сурет 1.9-да көрсетілген.
Сурет 1.9. Қосуөшіру заряд контроллерінің көрінісі
2 - әдіс: кең жолақты модуляция контроллерінің сұлбасы
Мұндай құрылғылардың ағылшын тіліндегі қысқартылған аты: PWM. Олар микросхема құрылымды негізде шығарылады. Олардың мақсаты кері байланыс сигналының көмегі арқылы күш блогымен берілген диапазон шығысындағы кернеуді басқару болып табылады. КЖМ заряд контроллерінің жалпылама көрінісі сурет 1.10-да көрсетілген.
PWM контроллерлар қосымша мыналарды жасай алады:
* датчикке кіріктірілген немесе шығарылған электролит температурасын ескереді,
* зарядты кернеумен температуралық өтем құра алады,
* бірдей нүктелердегі әртүрлі көрсеткіші бар кернеуді аккумуляторлардың нақты түрімен (GEL, AGM, сұйық-қышқылды) жөндей алады.
* PWM контроллерінің міндетін өсіру оның бағасы мен жұмыс сенімділігін арттырады.
Сурет 1.10. КЖМ заряд контроллерінің көрінісі
3 - әдіс: максималды қуат нүктесін көшіру
Мұндай құрылғылар ағылшын тілінде MPPT деп жазылады. Олар да кең жолақты түрлендіргіш әдісімен жұмыс жасайды, бірақ күн батареясы бере алатын ең үлкен қуат шамасын ескере отырып нақты мәнін алады. Бұл шама әрқашан нақты анықталады және құжаттарға енгізіледі. Сурет 1.11-де MPPT типті заряд контроллерінің жалпылама сұлбасы көрсетілген.
Мысалы, 12 В гелиобатарея үшін максималды қуаттың жіберу нүктесі 17,5 В құрайды. Қарапайым PWM контроллер 14-14,5 В кернеуге жеткенде аккумуляторлы батареяны зарядтауды тоқтатады, ал MPPT технологиясында қосымша күн батареясы 17,5 В дейін энергия ала алады. Аккумуляторда разряд тереңдігі өскен жағдайда негізден энергия шығыны көбейеді. Кернеуді бақылау сипаттамасы күн батареясының максималды қуатты 80 Ватт қайтарымына сай орташа кестемен көрсетіледі. Осылайша, MPPT контроллерлар кең жолақты түрлендіргішті қолдана отырып аккумулятордың барлық заряд айналымында күн батареясының қайтарымын өсіреді. Әртүрлі факторларға байланысты 10 -30 % үнемді бола алады. Сондай-ақ, аккумулятордан шыққан ток күн батареясынан шыққан токтан асады [18, 19].
Сурет 1.11. MPPT заряд контроллерінің көрінісі
Күн батареясының заряд контроллерінің негізгі параметрлері
Күн батареясы үшін контроллерді таңдайтын кезде оның жұмыс істеу принципінен басқа жасалынған шарттарына да мән беру керек. Күн батареясының заряд контроллерінің негізгі параметрлері сурет 1.12-де көрсетілген. Суретке қарай отырып, параметрлері талданды.
Құрылғының негізгі көрсеткіші болып мыналар табылады:
1. кіріс кернеу мәні,
2. күн энергиясының жалпы қуат шамасы,
3. қосылған жүктеменің сипаттамасы.
Күн батареясының кернеуі
Әртүрлі сұлбамен қосылған бір немесе бірнеше күн батареясынан контроллерге кернеу берілуі мүмкін. Құрылғының дұрыс жұмыс жасауы үшін бос жүріс көзін ескере отырып,жалпы оған беріліп жатқан кернеу шамасы өндірушінің техникалық құжаттарында көрсетілген шамадан аспауы қажет. Сондай-ақ, мынадай факторларды ескере отырып =20% қосымша қор жасау керек: күнде болатын үдеріс тұрақты сипаттамаға ие болмағандықтан күн батареясының жеке параметрлері жарнамалық мақсатта құны кішкене көтерілуі мүмкін, ал белсенділігінің, мүмкін энергияны тасымалдау кезінде жарқылы жоғары қалыпсыздықтан күн батареясының бос жүріс тудырған кернеуі ескерілген шектен жоғары болады.
Күн батареясының қуаты
Контроллерді таңдау кезінде өте маңызды, себебі, құрылғы энергияны сенімді түрде жұмыс аккумуляторына жеткізу керек. Әйтпесе ол жанып кетеді. Қуатты анықтау үшін (ватта) күн батареясымен өңделген қордағы 20% ескере отырып, контроллердің шығысындағы ток мәнін (амперде) кернеуге (вольтта) көбейтеді.
Қосылған жүктеменің сипаттамасы
Контроллердің қолданылуын жақсылап түсіну қажет. Оны әртүрлі тұрмыстық құрылғыларды жалғай отырып, әмбебап қорек көзі ретінде қолданбау керек. Әрине, кейбірі қалыпсыз режимді тудырмай жақсы қызмет көрсету мүмкін. Бірақ, құрылғы микропроцессорлы және транзисторлы технологияны пайдалана отырып, кең жолақты түрлендіргіш негізінде жұмыс істейді [20].
Сурет 1.12. Күн батареясының жұмыс суреті
1.3 Заряд контроллерінің түрлері
Заряд контроллері зарядталған аккумуляторда зарядтың соңғы кезеңі кернеуге жеткенде заряд алгоритмі бойынша, (шунтты және тізбектей) токты реттеу әдісі бойынша, күн модулінің максималды қуат нүктесін бақылау мүмкіндігі бойынша ерекшеленіледі. Фотоэлектрлік жүйенің заряды-разряды үшін контроллерлер түрлері:
1. Қарапайым контроллерлар аккумулятор батареясының кернеуі шамамен 14,4 В (аккумулятор батареясы үшін номиналды кернеу 12 В) жеткенде энергия көзін (күн батареясын) өшіреді. Аккумулятор батареясында кернеу шамасы 12,5-13 В дейін төмендесе қайтадан күн батареясына қосылады және заряд қайта қалпына келеді. Сол кезде аккумулятор батареясының максималды зарядталу деңгейі 60-70% құрайды. Жүйелі түрде заряд жетіспеуінен пластилин сульфатациясы болады және аккумулятор батареясының қызмет көрсету мерзімі бірден қысқарады. Мұндай контроллерлар енді іс жүзінде шығарылмайды.
2. Зарядтың соңғы кезеңіндегі озат контроллерлар заряд тогының кең жолақты модуляциясы (КЖМ) - ағылшынша PWM( pulse-width modulation) деп аталады. КЖМ контроллерлар 100% аккумулятордың зарядын қамтамасыз етеді.
3. Қиынырақ контроллер фотоэлектрлік батареяның максималды қуат нүктесін бақылай алады. Мұндай контроллерлар MPPT контроллерлар (Maximum Power Point Tracking - максималды қуат нүктесін бақылау) деп аталады. Сондай-ақ, MPPT контроллерлар аккумулятор зарядының тогын реттеу үшін КЖМ пайдаланылады [21]
0.2.1 Кең жолақты модуляциялы заряд контроллері
КЖМ контроллер - бұл тізбектелген контроллер және ол күн модулінен зарядтау құрылғысын тұйықтамай өшіреді. Оның жұмыс алгоритмі аккумулятор зарядын 100% деңгейге жеткізе алады. КЖМ контроллерлар көбіне аздаған сыйымдылығы бар заряд аккумуляторын қажет ететін қондырылған модуль саны 10-нан аспайтын аз қуатты 2 кВт дейінгі жүйеде қолданылады. Кең жолақты контроллерлар тек жарық диодты индикацияларға ие, ал кейбір моделдері LCD-экранмен жабдықталған, жүйенің жұмысына байланысты оларға ағымдағы барлық ақпараттар енгізіледі. КЖМ контроллерімен пайдаланылатын заряд аккумуляторы теңестірілген жағдайда жеке элементтерін қолдауға мүмкіндік береді. Бұл фотоэлектрлік жүйеде пайдаланылатын герметикалық жұмыс істемейтін аккумуляторларда қолдану маңызды, практикада бұндай жүйеде электрмен қамтамасыз ету, яғни аккумулятор кернеуін ұзақ уақыт бойы жоғарғы деңгейде ұстап тұру жиі болады. Кең жолақты модуляциялы контроллер басқа onoff контроллерларға қарағанда күн батареясынан аккумуляторды 20-30% тиімді зарядтайды.
PWM технологиялы контроллерлар қарапайымырақ және арзандау болып табылады, және аккумулятор батареясын зарядтаудың соңғы кезеңінде кең жолақты түрлендіруді пайдалану жұмыс принципін аяқтайды. Зарядталу барысынының басында күн батареясы міндетті түрде тікелей аккумуляторға жалғанады. Кернеу аккумуляторлы батареяда кезінде нақты деңгейге жетеді, контроллер КЖМ заряд тогының есебінен тұрақты кернеуді қолдана бастайды. Бұл аккумуляторда қыздыру мен газсыздандыруға айналдырады. Ток бірте-бірте аккумуляторлы батареяның заряд шамасымен азаяды. Ал аккумуляторлы батарея толығымен заряд алғанда, кейінгі батареяда қыздыру мен газсыздандыруға айналдыру үшін зарядты кернеу азаяды. Аккумуляторлы батарея зарядталған жағдайда пайдаланыла бастайды. Сол кезде аккумулятор батареясының заряды 100% дейін барады. PWM зарядының күн контроллерларын MPPT технологиясымен салыстырғанда, ампер шамасында аз мәнге ие, сондықтан тұтынушылар тізімінде әйгілі. PWM контроллерларын қымбаттау MPPT контроллеріна(мысалы қуат шамасы 120 - 240 Вт аспайтын жүйеде) қол жеткізе алмаған жағдайда, сондай-ақ жоғары күн белсенділігі бар аймақта қолданады.
Контроллердің осы түрі аккумулятор батареясын зарядтаудың 4 кезеңін пайдаланады. КЖМ контроллерінің зарядтау кезеңдері сурет 1.13-те және сурет 1.14-те көрсетілген. КЖМ контроллерінің кезеңдері:
1. Максималды токпен зарядтау : бұл кезеңде күн модулінен алынған барлық токты батарея алады.
2. КЖМ заряд : аккумулятор батареясындағы кернеу нақты мәніне жеткенде, контроллер КЖМ заряд тогының есебінен тұрақты кернеуді пайдалана бастайды. Бұл аккумулятордың қызып кетуі мен газға айналуын болдырмайды. Ток күші аккумуляторлы батареяның мәні бойынша біртіндеп азаяды.
3. Зарядты теңестіру кезеңі : сұйық электролитті көптеген аккумуляторлы батареялар газға айналуға дейін периодты зарядтау кезінде өзінің жұмысын жақсартады, содан кейін аккумуляторлы батареяның әртүрлі құтысында теңестіріледі және пластинаның тазалануы мен электролиттің араласуы болады.
4. Зарядты пайдалану кезеңі: аккумуляторлы батарея толығымен зарядталып болған соң, аккумуляторлы батареяда қызып кету мен газға айналуды болдырмау үшін зарядты кернеу азаяды. Аккумуляторлы батарея зарядталған күйде қолданылады [22, 23].
Сурет 1.13. КЖМ контроллерінің зарядталу сұлбасы
Сурет 1.14. Зарядтау деңгейлерінің көрінісі
КЖМ технологиялы контроллер зарядтың соңғы кезеңінде кең жолақты модуляция ток зарядын пайдаланады. Бұл технологияны қолдану кезінде аккумуляторлы батарея заряды 100% жетеді. Мұндай зарядтау деңгейінің пайдалану кезеңіне дейінгі көрінісі сурет 1.15-те көрсетілген.
Сурет 1.15. КЖМ контроллерінің зарядтау деңгейінің көрінісі
КЖМ контроллерлар шунтты және тізбектей болып бөлінеді. Шунтты КЖМ контроллері сурет 1.16-да және тізбектей КЖМ контроллері сурет 1.17-де көрсетілген.
Шунтты контроллерларда күн батареясы тұйықталып жабылады; сол үшін күн батареясынан ток шунт арқылы ағады және аккумуляторға түспейді. Мұндай жұмыс істеу принципі контроллердің кірісіне фотоэлектрлік батареядан басқа энергия көзін қосуға жол бермейді.
Тізбектей контроллерда энергия көзі аккумулятор мен жүктемеден өшіріледі. Энергия көзінде кернеу бос жүріс кернеуінің шамасына дейін жоғарылайды [23]. Реттегіштің әр түрінің артықшылығы мен кемшілігі болады.
Кесте 1.1.
КЖМ заряд контроллерінің реттегішінің айырмашылықтары
Реттегіш
Артықшылығы
Кемшілігі
Суреттер
Тізбектей
барлық контроллерлар EPSolar,
Steca (PR және Tarom басқа)
MorningStar
RE SunStar
1.Әртүрлі негізді пайдалануға болады.
2. Реттеу кезінде аз жылыну
3. Толық заряд алу кезінде негізді өшіру
1. Тізбектей кілттердегі шығын
2. Реттеу кезінде токтың үлкен жаттығуы жоғарғы электромагнитті шуылға алып келеді.
Заряд тогын тізбектей реттеу
Шунтты
Steca PR және Tarom
1.Электромагнитті шуылдың төменгі деңгейі
2.Кілттерде кернеудің төмен құлауы
3.Күн батареясының аккумулятор батареясына тікелей қосылу есебінен күн батареясының қуатының аз шығыны
1.Реттеу уақытында үлкен жылынуы
2. Тек күн батареясымен пайдалана алады
Заряд тогын шунтты реттеу
MPPT
EPSolar Tracer
Steca Solarx MPPT
Proslar SunStar MPPT
Outback FlexMax
Morninstar Tristar MPPT
Xantrex XW MPPT
Studer VarioTrack
1. Контроллердің кірісінде және шығысында әртүрлі кернеу
2.Кірісіне әртүрлі негізді қосуға болады
3.Кірісі мен шығысында гальваникалық нәтиже
4.ТММ модуліндегі жұмыстың есебінен энергияның үлкен өнімі
1.Түрлендірудегі шығын
2. Қиынырақ технология
3.Жоғарырақ баға
MPPT контроллерінің топологиясы
Сурет 1.16. Заряд тогын шунтты бақылау
Тізбектей контроллерлерде энергия көзі аккумулятор мен жүктемеден өшіріледі. Энергия көзіндегі кернеу бос жүріс кернеуінің мәніне дейін көтеріледі. Зарядты бақылау кезіндегі аз жылу, аккумулятор толық зарядталғанда күн батареясының өшуі.
Сурет 1.17. Заряд тогын тізбектей бақылау
0.2.2 MPPT (зарядтың максималды қуат нүктесін бақылау) заряд контроллері
Көптеген күрделі контроллерлер фотоэлектрлік батареяның максималды қуат нүктесін бақылай алады. Ондай контроллерлер MPPT контроллерлер деп аталады. Сондай-ақ, MPPT контроллерлер аккумулятор заряд тогын бақылау үшін КЖМ қолданады. Олар контроллердің кірісі мен шығысында әртүрлі кернеуге ие, кірісінде әртүрлі негізге қосылуы мүмкін, кірісі мен шығысының гальваникалық шешіміне ие, модульдің максималды нүктесіндегі жұмыс есебінен энергияны көп өңдеуге мүмкіндік береді [8].
MPPT контроллері энергияның максималды шыңын басқару технологиясымен жұмыс жасайды. Бұл технология аккумуляторлы батареяны күн батареясының номиналды кернеуіне қарағанда, төмен номиналды кернеумен зарядтайды. Сондай-ақ, 24 В немесе 48 В номиналды кернеуі бар күн батареясынан 12 В номиналды кернеулі аккумулятор заряд алады. Бұл максималды қуат нүктесін бақылау арқылы (Maximum Power Point Tracking) және үлкен ток күшімен күн батареясының жоғары кернеуін барынша төмен кернеуге түрлендіру арқылы жүзеге асады. Түрлендіру кезінде негіздің қуаты өзгермейді. MPPT контроллерінің ПӘК-і шамамен 94-98%. Бірнеше күн панелі тізбектей жалғанған және олардың жалпы кернеуі аккумулятордың жалпы кернеуіне қарағанда көбірек болғандықтан, фотоэлектрлік жүйеде пайдаланылады. Осылайша, бірнеше тізбектей жалғанған модульдер MPPT контроллеріне қосылады және модульдің жалпы кернеуі жоғары болған сайын, төмен жарықтылықта аккумулятор заряды жалғаса береді [23].
Модельдерге байланысты MPPT контроллерлар 240 В дейін кернеу және 80 А дейін ток күшін ала алады. Бұл бір контроллерге 48 В кернеулі жалпы 4000 Вт қуатқа дейінгі күн модулін қоса алады. Сондай-ақ, MPPT контроллерлар барынша кеңейтілген қызметтер атқара алады:
1. жүйелі кернеуді(12 В, 24 В, 48 В) автоматты түрде таңдау;
2. аккумуляторды зарядтау үшін кеңірек баптау;
3. тәулік немесе ай ішіндегі күн модулінен алынған энергия есептегішінің болуы;
4. қосымша құрылғылардың көмегімен немесе өздігімен интернетке немесе мобильді телефон тұтынушысына жүйенің негізгі параметрлерін жібере алады;
5. түнгі жарықтылықты қосуға мүмкіндік беретін( бұл кезде күн панелі орнына контроллер пайдаланылады "тәулік уақытының сыншысы"рөлінде), яғни уақыттың кіріктірілген релесі;
6. тәуелсіз екі аккумуляторды зарядтауы мүмкін;
7. су жылытуда энергияның артығын қайта өңдеуі мүмкін.
MPPT контроллерлар қорғаныс дәрежесінің үлкен санына ие(қысқа тұйықталудан, қайнаудан, қосылудың қате полярынан, кірісінде кернеу асудан, түнгі уақытта кері токтан және т.б.). Әрбір фотоэлектрлік жүйеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі заманда элeктр энeргиясынсыз мүлдем eлeстету мүмкін емес. Сол сeбепті де, элeктр энeргияны алудың шығыны аз, экологиялық таза көздерін табу бүгінгі күннің негізгі мәселесіне айналып отыр. Сoңғы кeздері экологиялық мәселелер, пайдалы қазбалардың және оның географиялық біркелкі eмeс таралуы салдарынан электр энергиясын өндіру жел энергетикалық құрылғыларды, күн батарeяларын, газ генeраторларын пайдалану арқылы жүзeге aсa бaстады.
Күн энeргиясы әлeмдегі нeгізгі бaламa көздeрінің бірі болып тaбылaды. Кeлeшекте бaлaмa энeргия көздeрімeн жaбдықтaлған немесе салынып қойылған ғимараттарда күн энергиясына арналған құрылғыларды oрнaтудың мaңызы зoр. Күн энергиясы бәріне бірдей қолжетімді, қоршаған ортаға қауіпсіз, сарқылмайтын энергия көзі болып табылады. Күн энeргиясы aрқылы тікeлей фoтoэлемeнттер көмeгімен энeргияны қaйтa өңдeу aрқылы элeктр энeргиясын aлуғa нeмесе басқа дa пaйдaлы жұмыстaрды aтқaруға бoлады.
Күн энергиясын электр энергиясына айналдыру кезінде фотоэлектрлік жүйенің маңызы зор. Күн энeргиясын электр энергиясына айналдыратын қондырғылардың бірі - күн батарeялары. Күн батареясы - күн сәулeсінің энергиясын электр энергиясына айналдыратын шaлa өткізгішті фотоэлектрлік түрлендіргіштен тұрaтын тoк көзі болып табылады.
Қазіргі таңда маңызды рөл атқаратын фотоэлектрлік жүйе үшін заряд контроллерін өңдеу және оны құрастыру өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Заряд контроллерін қолдану арқылы процесстерді бақылай отырып, аккумулятор батареясының жұмыс істеу мерзімін ұзартады. Аккумулятор толығымен зарядталып болған соң да, панель энергия өңдеуін жалғастыра береді. Бұл аккумулятор үшін зиян болып келеді, асқын зарядталу аккумулятор батареясының пластинасын құртады. Мұндай мәселені заряд контроллері шешеді. Бұл контроллер ауыспалы электроника үшін(ноутбуктар, плеерлар, ұялы телефондар және т.б.), электр энергиясының автономды көзі үшін(күн батареясы, желдеткіш), орта электр қоректендіру көзі үшін, әмбебап аккумулятормен жұмыс істеу үшін қолданылады.
Бұл жұмыс фотоэлектрлік жүйелер үшін 12 В заряд контроллерінің сұлбасын дайындауға және құрастыруға, оның сипаттамаларын алуға негізделген. Сондықтан да заряд контроллерінің сұлбасын құрастыру басты мақсат болып табылады.
1. ФОТОЭЛЕКТРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ЗАРЯД КОНТРОЛЛЕРІНЕ СИПАТТАМА
Күн энергетикасы - күннің сәулесінен қажетті энергияны әртүрлі құрылғылардың көмегімен қолдану болып табылады. Күн энeргетикасы жаңартылатын энергия көздерін қолданады және экологиялық таза болып табылады, яғни белсенді пайдалану кезеңінде зиянды қалдықтарды шығармайды. Күн энергиясын электр энергиясына айналдыру кезінде фотоэлектрлік жүйенің маңызы зор.
Электр энергиясының көзі ретінде күн модулі, жинақтаушы (аккумулятор батареясы), инвертор, контроллер, күн сәулесінің төмен қарқынында аккумулятор зарядының тұрақтылығын қамтамасыз ететін, сондай-ақ генерацияланған кернеуді тұрақтандырғыш қолданылады. Фотоэлектрлік жүйенің жалпылама сұлбасы сурет 1.1-де көрсетілген. Суретте күн сәулесін электр энергиясына айналдыратын күн батареясы көрсетілген. Күн батареясынан шыққан энергия заряд контроллерінен өтеді. Заряд контроллері зарядталу мен разрядталу процесстерін бақылап отырады. Реттелген энергия аккумулятор батареясында жинақталады. Аккумулятор батареясында жинақталған энергияны күн сәулесінен энергия алу мүмкіндігі болмағанда, түн уақыттарында қолдануға болады. Аккумулятор шығысында тұрақты 12 В ток шығарады, тұрақты кернеу инверторға түскен соң 220 В айнымалы токқа түрлендіреді. Инвертордан шыққан 220 В айнымалы токты тұтынушығы жібереді.
Заряд контроллері - аккумулятор батареясындағы зарядтау мен разрядтау процесстерін басқаратын құрылғы. Заряд контроллері-аккумулятордың жақын бөлшегі болып та, өз алдына жеке құрылғы болып та табылатын зарядтау құрылғысының ерекше элементі. Бұл нәтижесінде қондырғының техникалық деңгейін арттырады және аккумулятор батареясын пайдалану мерзімін ұзартады. Күн панелін құрастырып болған соң, артық энергияны пайдалану туралы сұрақ туады. Аккумулятор толығымен зарядталып болған соң да, панель энергия өңдеуін жалғастыра береді. Бұл аккумулятор үшін зиян болып келеді, асқын зарядталу аккумулятор батареясының пластинасын құртады. Мұндай мәселені заряд контроллері шешеді. Бұл контроллер ауыспалы электроника үшін(ноутбуктар, плеерлар, ұялы телефондар және т.б.), электр энергиясының автономды көзі үшін (күн батареясы, желдеткіш), орта электр қоректендіру көзі үшін, әмбебап аккумулятормен жұмыс істеу үшін қолданылады [1].
Сурет 1.1. Фотоэлектрлік жүйенің құрылымдық сұлбасы
0.1 Заряд контроллерінің құрылымы мен негізгі атқаратын қызметі
Автономды жүйеде жұмыс істейтін және өзінің құрамында зарядтау құрылғысына ие әрбір жүйе электр энергиясымен қамтамасыз етілуімен қатар аккумулятордың заряд контроллері болуы керек. Батареяны функциялау барысында маңызды рөл атқарады. Мысалы, қорғасын-қышқыл негіздегі құрылғы бұндай құбылыстарды, терең разряд немесе асқын зарядтауды бірден реттейді, әйтпесе қызмет көрсету мерзімі қысқарады немесе міндетті түрде жұмыс істеуін тоқтатады. Сурет 1.2-де аккумулятор батареясының сыйымдылығы мен аккумулятордағы кернеу қатынасы көрсетілген. Сурет 1.2-де көрсетілгендей, зарядтау кезінде кернеу өскен сайын сыйымдылығы арта береді, ал 100 % сыйымдылыққа төменгі разрядталу деңгейі сай келеді.
Сурет 1.2. Аккумулятор батареясындағы зарядталу мен разрядталу деңгейі
Егер батарея зарядтау режимінде тұрса, ол арқылы ток түседі, ол электролиттің қайнауына сондай-ақ ол мол газ бөлінуіне,тіпті жарылысқа(герметикалық модельдерге қатысты) алып келеді. Сілтілік негіздегі аккумуляторлар абсолютті разрядты айтарлықтай реттемейді, бірақ олар үшін асқын зарядтау қатал процесс болып табылады. Сондықтан максималды зарядталған жағдайда энергия көзін өшіре отырып жүктемені жеңілдету үшін және батареяда кері әдістерді болдырмау үшін арнайы құрылғылар керек. Аккумулятор заряд контроллері инвертор элементі, сондай-ақ тұрақты ток блогы болып табылады [2].
Сурет 1.3-те аккумулятор батареясындағы разрядталу деңгейі көрсетілген. Қорғасын-қышқыл түрлі аккумулятор үшін шекті кернеу 10,5-11,5 В құрайды. Үлкен разрядта 10 сағатта 100-20 % сыйымдылықты пайдалану сипатында құрылғылар үшін 12 В. Егер батарея қарқындырақ разрядталса, онда қысқартылған сыйымдылық проценті мынадай мәнде болмас еді. Энергия көзі батареяны зарядтау барысында газ бөлінудің алдын алу үшін 14-14,3 В кезінде өшеді. Сондай-ақ құймалы түрдегі аккумулятор үшін(кернеу 15 В құрауы керек) "теңестіру" қарастырылған құрылғылар бар, бірақ герметикалық аккумуляторды бұзады. Кейде батареяға жүктеме диапазонын бере алады, бірақ түбінде барлаушысы әрқашан стандартты.
Сурет 1.3. Разрядталу деңгейі
Заряд контроллерінің негізгі қызметі:
* аккумулятордың заряд-разряд процесін бақылау;
* аккумуляторда қайта зарядталуды болдырмайды;
* аккумуляторда терең разрядталуды болдырмайды;
* егер жүктеме контроллер арқылы жалғанған болса, жүктемені қосып-ажыратып отырады;
* түн уақытында кері токты болдырмайды.
Сурет 1.4-те заряд контроллерінің жалпы сұлбасы көрсетілген. Суретіне қарай отырып, негізгі атқаратын қызметтеріне сипаттама берілген.
Аккумулятор заряд контроллерінің негізгі қызметтері:
1. батареяға зиянын тигізбеу үшін, өзіндік разрядтауға қарағанда барынша күшпен, бірақ зарядтау кезінде кернеудің жоғары шегінен аз кернеуді қамтамасыз ету;
2. көп банкалы құрылғы үшін теңгерімді заряд әдісі, яғни кернеу тек зарядталмаған банкаға түседі;
3. аккумулятор түріне байланысты зарядтау мен разрядтаудың сай келуі (гибридті-никель-металл, кадмилі-никель, ионды-литий);
4. әртүрлі критикалық жағдайда зарядтаудың апаттық аялдама кезінде температура мен қысымның көрсеткішін фиксирлеу;
5. желіден және аккумулятордан сол бір мезетте элект энергиясын жіберу процесін басқару.
Бірақ, жоғарыда көрсетілген қызметін барлық контроллер орындай алмайтынын ескеру керек [3, 4].
Сурет 1.4. Заряд контроллерінің сұлбасы
0.2 Заряд контроллерінің қолдану аясы мен артықшылықтары
Күн батареясына арналған заряд контроллерін айнымалы және тұрақты фотоэлектрлік жүйе құрамында болатын аккумуляторлы батареяның разрядтау және зарядтау режимін басқару үшін, сондай-ақ тұрақты кернеу көзінен аккумуляторды тура зарядтауға тағайындалған.
Контроллердің мынадай артықшылықтары бар:
* қысқа тұйықталу кезінде және аккумуляторды дұрыс емес қосқанда электронды қорғаныстың жұмыс істеуі;
* аккумуляторлы батареяны зарядтау үшін тұрақты кернеулі күн модулімен немесе басқа көзімен қосылғанын растайтын жарық диодты индикацияның болуы;
* жүктеменің өшірілгендігі туралы ақпарат беретін жарық диодты индикацияның болуы;
* батареяның заряд деңгейі туралы ақпарат беретін жарық диодты индикацияның болуы;
* батарея зарядының соңғы кезеңінде қажет болатын кең жолақты модуляция жүйесінің болуы;
* кернеуде шығынды болдырмауға көмек беретін, разрядтаудан қорғаныстың болуы.
Ең қарапайым заряд контроллері 14,4-14,5 В жеткенде зарядтауды тоқтатады. Мұндай жағдайда аккумуляторлар толығымен емес, тек 60-70 % зарядталады. Үнемі заряд жетіспеуінен аккумулятордың қызмет көрсету мерзімі қысқарады. Күн батареясы үшін заряд контроллерін пайдалануда аккумулятордың қызмет көрсету мерзіміне әсерін тигізсе де, жоғары шекті кернеуге жеткенде де зарядты қамтамасыз етеді. Газ түзілуді болдырмау және аккумуляторда қызып кетуді, газ айналуға бөгет болу мақсатында импульсті зарядты қолданады және толық зарядталу үшін мүмкіндік жасайды. Периодты толық заряд қызмет көрсету мерзімін ұзартады және сульфатты дақтан пластинаны тазартып тұрады [5, 6].
Құрамында аккумуляторлы батареясы бар жарық беретін кез-келген автономды жүйе заряд контроллері мен разряд аккумуляторларынан тұруы керек. Фотоэлектрлік күн жүйесінің жалпылама бейнесі сурет 1.5-те көрсетілген. Заряд контроллері күн жарық жүйесінде қолданылады және аккумуляторлық батареялардың заряд-разряд процесін басқару үшін пайдаланылады. Заряд контроллері жүйенің жұмысқа қабілеттілігінен басқа күн жарығының энергияға түрлену эффективтілігі болғандықтан, күн электр станциясының ажырамас элементі болып табылады. Күн батареясының заряд контроллері - аккумуляторда терең разрядталу мен қайта зарядталу қаупі болғандықтан,автономды жүйенің негізгі бөлігі болып табылады. Егер қайта разрядталу жағдайы болса,аккумулятордың қызмет көрсету мерзімі бірден төмендейді. Ал егер аккумулятор зарядталған болса,ол арқылы заряд тогы жүріп отыра береді,онда ол электролиттің қайнауына немесе ісінуіне әкеліп соғады. Сондықтан,аккумулятор разрядталғанда жүктемені өшіру үшін және аккумулятор толығымен зарядталғанда энергия көзін(күн батареясын) өшіру үшін автономды жүйеге міндетті түрде заряд контроллері қосылады. 12 В контроллер-көптеген шарттарды қанағаттандыратын күн панелінің ток реттегіші болып табылады. 12 В контроллер 6 А номиналды токпен күн панелінен 100 В-тан жүретін энергияны өңдей алады. Оның жұмыс істеу принципі өте оңай-онда тек кернеу бойынша бір реттегіш бар. Көптеген коммерциялық күн контроллерлары осындай жұмыс істеу принципімен қызмет атқарады. Бірақ, 12 В контроллер аккумулятордан емес күн панелінен қорек алады. Бұндай жолмен төмен деңгейде ток разряды алынады. Мұндай контроллердың екі артықшылығы бар: біріншіден,аккумуляторды зарядтау үшін, екіншіден, егер аккумулятор зарядталмаған жағдайда панелден жүріп жатқан күн энергиясы толығымен қолданылу үшін пайдаланылады [7, 8, 9].
Сурет 1.5. Фотоэлектрлік күн жүйесінің жалпылама сұлбасы
Заряд контроллерінің негізгі функционалды міндеттеріне мыналар жатады:
1. күн батареясының аккумулятор батареясын зарядтауы үшін автоматты қосылуы;
2. аккумуляторлы батареяның көп сатылы заряды;
3. аккумулятор батареясы толығымен зарядталған жағдайда күн батареясын автоматты түрде өшіру;
4. аккумулятор батареясы қойылған деңгей бойынша разрядталған жағдайда жүктемені автоматты түрде өшіру;
5. аккумуляторлы батареясының заряды қабынған жағдайда жүктемені қайта қосу.
Заряд контроллерін кез-келген жағдайда пайдалануға болады. Ол батарея аккумуляторындағы заряд-разрядтың қауіпсіз режимін қамтамасыз етеді. Көптеген заманауи контроллерлар жарық диодты индикациялы болып келеді:
1. Жасыл диод-аккумуляторлы батареяның толық зарядталуы;
2. Сары диод- аккумуляторлы батареяның нормальді зарядталуы;
3. Қызыл диод- аккумуляторлы батареяның разрядталуы, жүктеме өшіріледі.
Аккумуляторлы батареяның зарядталу деңгейін анықтау үшін контроллердың индикациясын байқап отыру керек.Қарапайым контроллерлар берілген кернеу мәнінің шегіне жеткенде аккумулятордан заряд ток көзін өшіреді және аккумуляторға минималды деңгейге дейін кернеу құлаған жағдайда заряд процесі басталады [10, 11, 12].
Күн батареясының аккумуляторлы заряд контроллері аккумуляторлы батареяның заряд-разряд режимін оңтайландыру үшін арналған. Фотоэлектрлік жүйеде заряд контроллері күн панелі мен аккумулятор ортасында орналасқан. Сурет 1.6-да фотоэлементтерден бастап, тұтынушыға дейін энергияның өңделу жолы көрсетілген. Контроллердың негізгі қызметі - аккумуляторды зарядтау үшін панель өндірген кернеуді нормалау. Контроллер аккумулятор толығымен зарядталып болған соң қайта зарядталу болмасы үшін күн панелінен ажыратады.
Сурет 1.6. Фотоэлектрлік жүйеге қосылған контроллердың көрнекті сұлбасы
Контроллердың қызметі:
1. токты жіберу;
2. өзін-өзі разрядтауға қарағанда,көбірек(өзін-өзі разрядтаудың өтемі үшін);
3. максимальді ток зарядына қарағанда,азырақ(аккумулятордың бұзылуын болдырмау);
4. NiMH, Ni-Cd немесе Li-Ion типті химиялық құрамы бар аккумулятордың разряд-заряд алгоритмін іске асыру үшін;
5. заряд аккумуляторымен қатар тұтынушыны энергиямен жабдықтау кезеңінде энергия ағынының айырмашылығын өтемдеу;
6. суықта немесе қызып кеткен жағдайда зарядканы төтенше өшіру үшін (термодатчиктің көмегімен) температураны өлшеу (аккумулятордың нашарлауын болдырмау үшін);
7. газ ағыны болған жағдайда зарядканы төтенше өшіру үшін
8. (қысым датчигінің көмегімен) қысымды өлшеу (жарылыс пен ағынды болдырмау үшін);
9. аталған қызметтері барлық контроллерда болмайды.
Разряд-заряд алгоритмінің күрделілігі заряд контроллерінің құнына байланысты. Алгоритміне байланысты:
1. заряд басталғанда уақытты өлшеу;
2. аккумулятор кірісінде кернеу мен токты өлшеу;
3. өлшенген мәндеріне байланысты ток пен кернеудің шамасының өзгеруі;
4. разряд-заряд циклінің қайталануы(аккумулятордың сыйымдылығын қалпына келтіру үшін);
5. аккумулятор сыйымдылығын 90% дейін зарядтау(қызмет мерзімін арттыру үшін);
6. тағы да басқалар.
Электр берушінің бір түрі күн батареясында міндетті түрде аккумулятордағы заряд пен разрядты бақылау үшін контроллер қолданылады. Қорғасын-қышқылды аккумуляторда қайта зарядталуды болдырмау үшін қажет. Әйтпесе, батарея жеткілікті деңгейден артық разрядталса адам үшін қауіпті. Қорғасын-қышқылды аккумулятор терең разрядталған жағдайда баатреяның тез істен шығуына алып келеді. Сондай-ақ, сілтілі батареялар көбіне терең разрядталудан зардап шегеді. Сондықтан контроллерлар батарея жеткілікті деңгейде заряд алған жағдайда заряд алуды шектейді немесе батареядан жүктемені ажыратады.
Заряд контроллері өзінің құрылғысына байланысты мынадай процестерді бақылайды:
* контроллер электронды қорғаныстың көмегімен аккумулятордың қате жалғануы мен қысқа тұйықталуын болдырмайды;
* аккумуляторлы батареяның зарядталуы үшін күн батареясында тұрақты кернеу қосылғанын жарық диодты индикацияның көмегімен көрсетеді;
* аккумуляторлы батареяға энергия түсуін бақылау үшін кең жолақты модуляция көмек береді;
* қорғаныстың көмегімен разрядталудан кернеудің жоғалуын шектейді.
* осылайша,контроллерлар аккумулятордың үздіксіз жұмыс жасауын қамтамасыз етеді.
Күн батареясына арналған заряд контроллері айнымалы және тұрақты құрамдас фотоэлектрлік жүйеде,сондай-ақ, тұрақты кернеу көзінен тікелей заряд алатын аккумуляторда орналасқан аккумуляторлы батареяның заряд-разряд режимін басқару үшін пайдаланылады [13, 14, 15].
Контроллер мынадай артықшылықтарға ие:
1. аккумулятор қате жалғанғанда және қысқа тұйықталу кезінде электронды қорғаныстың көмегімен өңдейді;
2. аккумуляторлы батареяны зарядтау үшін тұрақты кернеу көзі бар күн модулімен қосылғанын жарық диодты индикацияның көмегімен көрсетеді;
3. жүктеменің өшірілгенін жарық диодты индикацияның көмегімен хабарлап отырады;
4. заряд батареясының деңгейін жарық диодты индикацияның көмегімен хабарлап отырады;
5. заряд батареясының соңғы деңгейіне қажетті ток модуляциясының кең жолақты жүйенің көмегімен болады;
6. кернеу шығынын болдырмау үшін разрядталудан қорғаныс.
Зарядтау деңгейі толығымен аяқталып, пайдалану мүмкіндігінің бейнесі сурет 1.7-де көрсетілген. Ең қарапайым заряд контроллерлары аккумулятор 14,4-14,5В жеткенде зарядтауды тоқтатады. Сондай жағдайда аккумуляторлар толығымен заряд алмайды, сондағы 60-70% қана. Сондай-ақ, жүйелі түрде аккумулятор толығымен заряд алмаса қызмет көрсету мерзімі азаяды.
Сурет 1.7. Зарядтау деңгейінің сұлбасы
Күн батареясы үшін заряд контроллерін пайдалану берілген шекті кернеудің жоғарғы деңгейіне жеткен жағдайда да аккумулятордың қызмет көрсету мерзіміне әсер етеді. Аккумулятордың қызып кетпеуін және газға айналуды болдырмау үшін толық заряд алуды қарастыра отырып, газға айналуды болдырмау мақсатында импульсті зарядты пайдаланады. Периодты толық заряд қызмет көрсету мерзімін ұзартады және пластинаны сульфидті дақтан тазартады.
Заманауи күн электр станцияларында жұмыс аккумуляторымен өңделген электр энергиясын тарату үшін ток көзімен жалғанған әртүрлі сұлбалар қолданылады. Олар бірдей алгоритмде пайдаланылмайтын, микропроцессорлы технология негізінде құралған контроллер деп аталады.
Күн батареясынан өңделген электр энергиясы жинақталған аккумулятор батареясымен жіберілуі мүмкін:
1. коммутациялық құралдар мен басқаратын құрылғылардың көмегінсіз - тікелей,
2. контроллер арқылы.
Бірінші тәсілде негізден электр тогы аккумуляторға барады және ұстатқышында кернеуді өсіреді. Басында аккумулятор құрылымына (түріне) және қоршаған ортадағы температурасына байланысты кернеу нақты, берілген шегіне дейін барады. Кейін ұсынылған деңгейден асады.Зарядтың бастапқы деңгейінде сұлба жақсы жұмыс істейді. Ал бірақ, одан кейін жағымсыз әрекеттер басталады: заряд тогы түсу жалғасу кезінде шекті мәнінен (14 В) тыс кернеудің өсуіне алып келеді, электролит температурасы тез өсіп қайта зарядталу басталады, ол элементтен интенсивті тазартылған судың шығарылған бумен қайнауына алып келеді. Кейде сыйымдылықтың толық кебуіне алып келеді. Әрине, аккумуляторлы батареяның ресурсы бірден төмендейді. Сондықтан, заряд тогының мәселесін контроллерлар немесе қолмен шешеді. Заряд контроллерін қосу сұлбасы сурет 1.8-де көрсетілген. Соңғы әдіс: кернеу шамасын қолмен құрылғы арқылы бақылау және қайта қосқышпен жалғау оңтайлы емес, сонда да аккумулятор батареясының жұмыс істеу мерзімін ұзарту үшін қолдану маңызды. Суретте күн панелі, зарядтау процесін бақылайтын контроллер, аккумулятор батареясы мен инвертор көрсетілген [16, 17].
Сурет 1.8. Контроллерды қосу сұлбасының түрі
Күн батареясының заряд контроллерінің жұмыс алгоритмі
Шекті кернеудің әдісінің күрделілігіне байланысты құрылғылар мынадай әдістерде дайындалады:
1. қосуөшіру(немесе onoff), ұстатқыштағы кернеу шамасымен сұлба аккумуляторды заряд құрылғысымен жалғайды;
2. кең жолақты (КЖМ) түрлендіру;
3. максималды қуат нүктесін көшіру.
1 - әдіс: қосуөшіру сұлбасы
Бұл өте оңай, бірақ ең сенімсіз әдіс. Оның негізгі кемшілігі, аккумуляторлы батареяның ұстатқышындағы кернеу шекті мәніне дейін өскен жағдайда сыйымдылық толығымен заряд алмайды. Ол сондай жағдайда шамамен 90% номиналды мәнге жетеді. Аккумуляторда жұмыс істеу мерзімін едәуір төмендететін үнемі энергияның жетіспеуі болады. Қосуөшіру сұлбасының жалпы көрінісі сурет 1.9-да көрсетілген.
Сурет 1.9. Қосуөшіру заряд контроллерінің көрінісі
2 - әдіс: кең жолақты модуляция контроллерінің сұлбасы
Мұндай құрылғылардың ағылшын тіліндегі қысқартылған аты: PWM. Олар микросхема құрылымды негізде шығарылады. Олардың мақсаты кері байланыс сигналының көмегі арқылы күш блогымен берілген диапазон шығысындағы кернеуді басқару болып табылады. КЖМ заряд контроллерінің жалпылама көрінісі сурет 1.10-да көрсетілген.
PWM контроллерлар қосымша мыналарды жасай алады:
* датчикке кіріктірілген немесе шығарылған электролит температурасын ескереді,
* зарядты кернеумен температуралық өтем құра алады,
* бірдей нүктелердегі әртүрлі көрсеткіші бар кернеуді аккумуляторлардың нақты түрімен (GEL, AGM, сұйық-қышқылды) жөндей алады.
* PWM контроллерінің міндетін өсіру оның бағасы мен жұмыс сенімділігін арттырады.
Сурет 1.10. КЖМ заряд контроллерінің көрінісі
3 - әдіс: максималды қуат нүктесін көшіру
Мұндай құрылғылар ағылшын тілінде MPPT деп жазылады. Олар да кең жолақты түрлендіргіш әдісімен жұмыс жасайды, бірақ күн батареясы бере алатын ең үлкен қуат шамасын ескере отырып нақты мәнін алады. Бұл шама әрқашан нақты анықталады және құжаттарға енгізіледі. Сурет 1.11-де MPPT типті заряд контроллерінің жалпылама сұлбасы көрсетілген.
Мысалы, 12 В гелиобатарея үшін максималды қуаттың жіберу нүктесі 17,5 В құрайды. Қарапайым PWM контроллер 14-14,5 В кернеуге жеткенде аккумуляторлы батареяны зарядтауды тоқтатады, ал MPPT технологиясында қосымша күн батареясы 17,5 В дейін энергия ала алады. Аккумуляторда разряд тереңдігі өскен жағдайда негізден энергия шығыны көбейеді. Кернеуді бақылау сипаттамасы күн батареясының максималды қуатты 80 Ватт қайтарымына сай орташа кестемен көрсетіледі. Осылайша, MPPT контроллерлар кең жолақты түрлендіргішті қолдана отырып аккумулятордың барлық заряд айналымында күн батареясының қайтарымын өсіреді. Әртүрлі факторларға байланысты 10 -30 % үнемді бола алады. Сондай-ақ, аккумулятордан шыққан ток күн батареясынан шыққан токтан асады [18, 19].
Сурет 1.11. MPPT заряд контроллерінің көрінісі
Күн батареясының заряд контроллерінің негізгі параметрлері
Күн батареясы үшін контроллерді таңдайтын кезде оның жұмыс істеу принципінен басқа жасалынған шарттарына да мән беру керек. Күн батареясының заряд контроллерінің негізгі параметрлері сурет 1.12-де көрсетілген. Суретке қарай отырып, параметрлері талданды.
Құрылғының негізгі көрсеткіші болып мыналар табылады:
1. кіріс кернеу мәні,
2. күн энергиясының жалпы қуат шамасы,
3. қосылған жүктеменің сипаттамасы.
Күн батареясының кернеуі
Әртүрлі сұлбамен қосылған бір немесе бірнеше күн батареясынан контроллерге кернеу берілуі мүмкін. Құрылғының дұрыс жұмыс жасауы үшін бос жүріс көзін ескере отырып,жалпы оған беріліп жатқан кернеу шамасы өндірушінің техникалық құжаттарында көрсетілген шамадан аспауы қажет. Сондай-ақ, мынадай факторларды ескере отырып =20% қосымша қор жасау керек: күнде болатын үдеріс тұрақты сипаттамаға ие болмағандықтан күн батареясының жеке параметрлері жарнамалық мақсатта құны кішкене көтерілуі мүмкін, ал белсенділігінің, мүмкін энергияны тасымалдау кезінде жарқылы жоғары қалыпсыздықтан күн батареясының бос жүріс тудырған кернеуі ескерілген шектен жоғары болады.
Күн батареясының қуаты
Контроллерді таңдау кезінде өте маңызды, себебі, құрылғы энергияны сенімді түрде жұмыс аккумуляторына жеткізу керек. Әйтпесе ол жанып кетеді. Қуатты анықтау үшін (ватта) күн батареясымен өңделген қордағы 20% ескере отырып, контроллердің шығысындағы ток мәнін (амперде) кернеуге (вольтта) көбейтеді.
Қосылған жүктеменің сипаттамасы
Контроллердің қолданылуын жақсылап түсіну қажет. Оны әртүрлі тұрмыстық құрылғыларды жалғай отырып, әмбебап қорек көзі ретінде қолданбау керек. Әрине, кейбірі қалыпсыз режимді тудырмай жақсы қызмет көрсету мүмкін. Бірақ, құрылғы микропроцессорлы және транзисторлы технологияны пайдалана отырып, кең жолақты түрлендіргіш негізінде жұмыс істейді [20].
Сурет 1.12. Күн батареясының жұмыс суреті
1.3 Заряд контроллерінің түрлері
Заряд контроллері зарядталған аккумуляторда зарядтың соңғы кезеңі кернеуге жеткенде заряд алгоритмі бойынша, (шунтты және тізбектей) токты реттеу әдісі бойынша, күн модулінің максималды қуат нүктесін бақылау мүмкіндігі бойынша ерекшеленіледі. Фотоэлектрлік жүйенің заряды-разряды үшін контроллерлер түрлері:
1. Қарапайым контроллерлар аккумулятор батареясының кернеуі шамамен 14,4 В (аккумулятор батареясы үшін номиналды кернеу 12 В) жеткенде энергия көзін (күн батареясын) өшіреді. Аккумулятор батареясында кернеу шамасы 12,5-13 В дейін төмендесе қайтадан күн батареясына қосылады және заряд қайта қалпына келеді. Сол кезде аккумулятор батареясының максималды зарядталу деңгейі 60-70% құрайды. Жүйелі түрде заряд жетіспеуінен пластилин сульфатациясы болады және аккумулятор батареясының қызмет көрсету мерзімі бірден қысқарады. Мұндай контроллерлар енді іс жүзінде шығарылмайды.
2. Зарядтың соңғы кезеңіндегі озат контроллерлар заряд тогының кең жолақты модуляциясы (КЖМ) - ағылшынша PWM( pulse-width modulation) деп аталады. КЖМ контроллерлар 100% аккумулятордың зарядын қамтамасыз етеді.
3. Қиынырақ контроллер фотоэлектрлік батареяның максималды қуат нүктесін бақылай алады. Мұндай контроллерлар MPPT контроллерлар (Maximum Power Point Tracking - максималды қуат нүктесін бақылау) деп аталады. Сондай-ақ, MPPT контроллерлар аккумулятор зарядының тогын реттеу үшін КЖМ пайдаланылады [21]
0.2.1 Кең жолақты модуляциялы заряд контроллері
КЖМ контроллер - бұл тізбектелген контроллер және ол күн модулінен зарядтау құрылғысын тұйықтамай өшіреді. Оның жұмыс алгоритмі аккумулятор зарядын 100% деңгейге жеткізе алады. КЖМ контроллерлар көбіне аздаған сыйымдылығы бар заряд аккумуляторын қажет ететін қондырылған модуль саны 10-нан аспайтын аз қуатты 2 кВт дейінгі жүйеде қолданылады. Кең жолақты контроллерлар тек жарық диодты индикацияларға ие, ал кейбір моделдері LCD-экранмен жабдықталған, жүйенің жұмысына байланысты оларға ағымдағы барлық ақпараттар енгізіледі. КЖМ контроллерімен пайдаланылатын заряд аккумуляторы теңестірілген жағдайда жеке элементтерін қолдауға мүмкіндік береді. Бұл фотоэлектрлік жүйеде пайдаланылатын герметикалық жұмыс істемейтін аккумуляторларда қолдану маңызды, практикада бұндай жүйеде электрмен қамтамасыз ету, яғни аккумулятор кернеуін ұзақ уақыт бойы жоғарғы деңгейде ұстап тұру жиі болады. Кең жолақты модуляциялы контроллер басқа onoff контроллерларға қарағанда күн батареясынан аккумуляторды 20-30% тиімді зарядтайды.
PWM технологиялы контроллерлар қарапайымырақ және арзандау болып табылады, және аккумулятор батареясын зарядтаудың соңғы кезеңінде кең жолақты түрлендіруді пайдалану жұмыс принципін аяқтайды. Зарядталу барысынының басында күн батареясы міндетті түрде тікелей аккумуляторға жалғанады. Кернеу аккумуляторлы батареяда кезінде нақты деңгейге жетеді, контроллер КЖМ заряд тогының есебінен тұрақты кернеуді қолдана бастайды. Бұл аккумуляторда қыздыру мен газсыздандыруға айналдырады. Ток бірте-бірте аккумуляторлы батареяның заряд шамасымен азаяды. Ал аккумуляторлы батарея толығымен заряд алғанда, кейінгі батареяда қыздыру мен газсыздандыруға айналдыру үшін зарядты кернеу азаяды. Аккумуляторлы батарея зарядталған жағдайда пайдаланыла бастайды. Сол кезде аккумулятор батареясының заряды 100% дейін барады. PWM зарядының күн контроллерларын MPPT технологиясымен салыстырғанда, ампер шамасында аз мәнге ие, сондықтан тұтынушылар тізімінде әйгілі. PWM контроллерларын қымбаттау MPPT контроллеріна(мысалы қуат шамасы 120 - 240 Вт аспайтын жүйеде) қол жеткізе алмаған жағдайда, сондай-ақ жоғары күн белсенділігі бар аймақта қолданады.
Контроллердің осы түрі аккумулятор батареясын зарядтаудың 4 кезеңін пайдаланады. КЖМ контроллерінің зарядтау кезеңдері сурет 1.13-те және сурет 1.14-те көрсетілген. КЖМ контроллерінің кезеңдері:
1. Максималды токпен зарядтау : бұл кезеңде күн модулінен алынған барлық токты батарея алады.
2. КЖМ заряд : аккумулятор батареясындағы кернеу нақты мәніне жеткенде, контроллер КЖМ заряд тогының есебінен тұрақты кернеуді пайдалана бастайды. Бұл аккумулятордың қызып кетуі мен газға айналуын болдырмайды. Ток күші аккумуляторлы батареяның мәні бойынша біртіндеп азаяды.
3. Зарядты теңестіру кезеңі : сұйық электролитті көптеген аккумуляторлы батареялар газға айналуға дейін периодты зарядтау кезінде өзінің жұмысын жақсартады, содан кейін аккумуляторлы батареяның әртүрлі құтысында теңестіріледі және пластинаның тазалануы мен электролиттің араласуы болады.
4. Зарядты пайдалану кезеңі: аккумуляторлы батарея толығымен зарядталып болған соң, аккумуляторлы батареяда қызып кету мен газға айналуды болдырмау үшін зарядты кернеу азаяды. Аккумуляторлы батарея зарядталған күйде қолданылады [22, 23].
Сурет 1.13. КЖМ контроллерінің зарядталу сұлбасы
Сурет 1.14. Зарядтау деңгейлерінің көрінісі
КЖМ технологиялы контроллер зарядтың соңғы кезеңінде кең жолақты модуляция ток зарядын пайдаланады. Бұл технологияны қолдану кезінде аккумуляторлы батарея заряды 100% жетеді. Мұндай зарядтау деңгейінің пайдалану кезеңіне дейінгі көрінісі сурет 1.15-те көрсетілген.
Сурет 1.15. КЖМ контроллерінің зарядтау деңгейінің көрінісі
КЖМ контроллерлар шунтты және тізбектей болып бөлінеді. Шунтты КЖМ контроллері сурет 1.16-да және тізбектей КЖМ контроллері сурет 1.17-де көрсетілген.
Шунтты контроллерларда күн батареясы тұйықталып жабылады; сол үшін күн батареясынан ток шунт арқылы ағады және аккумуляторға түспейді. Мұндай жұмыс істеу принципі контроллердің кірісіне фотоэлектрлік батареядан басқа энергия көзін қосуға жол бермейді.
Тізбектей контроллерда энергия көзі аккумулятор мен жүктемеден өшіріледі. Энергия көзінде кернеу бос жүріс кернеуінің шамасына дейін жоғарылайды [23]. Реттегіштің әр түрінің артықшылығы мен кемшілігі болады.
Кесте 1.1.
КЖМ заряд контроллерінің реттегішінің айырмашылықтары
Реттегіш
Артықшылығы
Кемшілігі
Суреттер
Тізбектей
барлық контроллерлар EPSolar,
Steca (PR және Tarom басқа)
MorningStar
RE SunStar
1.Әртүрлі негізді пайдалануға болады.
2. Реттеу кезінде аз жылыну
3. Толық заряд алу кезінде негізді өшіру
1. Тізбектей кілттердегі шығын
2. Реттеу кезінде токтың үлкен жаттығуы жоғарғы электромагнитті шуылға алып келеді.
Заряд тогын тізбектей реттеу
Шунтты
Steca PR және Tarom
1.Электромагнитті шуылдың төменгі деңгейі
2.Кілттерде кернеудің төмен құлауы
3.Күн батареясының аккумулятор батареясына тікелей қосылу есебінен күн батареясының қуатының аз шығыны
1.Реттеу уақытында үлкен жылынуы
2. Тек күн батареясымен пайдалана алады
Заряд тогын шунтты реттеу
MPPT
EPSolar Tracer
Steca Solarx MPPT
Proslar SunStar MPPT
Outback FlexMax
Morninstar Tristar MPPT
Xantrex XW MPPT
Studer VarioTrack
1. Контроллердің кірісінде және шығысында әртүрлі кернеу
2.Кірісіне әртүрлі негізді қосуға болады
3.Кірісі мен шығысында гальваникалық нәтиже
4.ТММ модуліндегі жұмыстың есебінен энергияның үлкен өнімі
1.Түрлендірудегі шығын
2. Қиынырақ технология
3.Жоғарырақ баға
MPPT контроллерінің топологиясы
Сурет 1.16. Заряд тогын шунтты бақылау
Тізбектей контроллерлерде энергия көзі аккумулятор мен жүктемеден өшіріледі. Энергия көзіндегі кернеу бос жүріс кернеуінің мәніне дейін көтеріледі. Зарядты бақылау кезіндегі аз жылу, аккумулятор толық зарядталғанда күн батареясының өшуі.
Сурет 1.17. Заряд тогын тізбектей бақылау
0.2.2 MPPT (зарядтың максималды қуат нүктесін бақылау) заряд контроллері
Көптеген күрделі контроллерлер фотоэлектрлік батареяның максималды қуат нүктесін бақылай алады. Ондай контроллерлер MPPT контроллерлер деп аталады. Сондай-ақ, MPPT контроллерлер аккумулятор заряд тогын бақылау үшін КЖМ қолданады. Олар контроллердің кірісі мен шығысында әртүрлі кернеуге ие, кірісінде әртүрлі негізге қосылуы мүмкін, кірісі мен шығысының гальваникалық шешіміне ие, модульдің максималды нүктесіндегі жұмыс есебінен энергияны көп өңдеуге мүмкіндік береді [8].
MPPT контроллері энергияның максималды шыңын басқару технологиясымен жұмыс жасайды. Бұл технология аккумуляторлы батареяны күн батареясының номиналды кернеуіне қарағанда, төмен номиналды кернеумен зарядтайды. Сондай-ақ, 24 В немесе 48 В номиналды кернеуі бар күн батареясынан 12 В номиналды кернеулі аккумулятор заряд алады. Бұл максималды қуат нүктесін бақылау арқылы (Maximum Power Point Tracking) және үлкен ток күшімен күн батареясының жоғары кернеуін барынша төмен кернеуге түрлендіру арқылы жүзеге асады. Түрлендіру кезінде негіздің қуаты өзгермейді. MPPT контроллерінің ПӘК-і шамамен 94-98%. Бірнеше күн панелі тізбектей жалғанған және олардың жалпы кернеуі аккумулятордың жалпы кернеуіне қарағанда көбірек болғандықтан, фотоэлектрлік жүйеде пайдаланылады. Осылайша, бірнеше тізбектей жалғанған модульдер MPPT контроллеріне қосылады және модульдің жалпы кернеуі жоғары болған сайын, төмен жарықтылықта аккумулятор заряды жалғаса береді [23].
Модельдерге байланысты MPPT контроллерлар 240 В дейін кернеу және 80 А дейін ток күшін ала алады. Бұл бір контроллерге 48 В кернеулі жалпы 4000 Вт қуатқа дейінгі күн модулін қоса алады. Сондай-ақ, MPPT контроллерлар барынша кеңейтілген қызметтер атқара алады:
1. жүйелі кернеуді(12 В, 24 В, 48 В) автоматты түрде таңдау;
2. аккумуляторды зарядтау үшін кеңірек баптау;
3. тәулік немесе ай ішіндегі күн модулінен алынған энергия есептегішінің болуы;
4. қосымша құрылғылардың көмегімен немесе өздігімен интернетке немесе мобильді телефон тұтынушысына жүйенің негізгі параметрлерін жібере алады;
5. түнгі жарықтылықты қосуға мүмкіндік беретін( бұл кезде күн панелі орнына контроллер пайдаланылады "тәулік уақытының сыншысы"рөлінде), яғни уақыттың кіріктірілген релесі;
6. тәуелсіз екі аккумуляторды зарядтауы мүмкін;
7. су жылытуда энергияның артығын қайта өңдеуі мүмкін.
MPPT контроллерлар қорғаныс дәрежесінің үлкен санына ие(қысқа тұйықталудан, қайнаудан, қосылудың қате полярынан, кірісінде кернеу асудан, түнгі уақытта кері токтан және т.б.). Әрбір фотоэлектрлік жүйеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz