Алматы қаласына физикалық-географиялық сипаттама
Алматы қаласы – еліміздің аса ірі қалаларының бірі, Қазақстан Республикасының оңтүстіктегі астанасы. Үкіметтің шешімдерінен туындайтын міндеттерге сәйкес оны одан әрі дамыту, еңбекті ұйымдастыру мен өндіріс технологиясында түбегейлі өзгерістер жасау көзделеді. Қазірдің өзінде осы бағытта көп іс атқарылды және атқарылуда. Бұл қаланың экологиялық-санитарлық жағдайларын бұрынғыдан анағұрлым жақсартумен қатар еңбеккерлерінің таза да, қолайлы жағдайларды толық пайдалануына мүмкіндік берілмеген.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Алматы қаласының техногендік қалдықтармен ластануына байланысты экологиялық аймақтарға бөлу.
Бітіру жұмысының құрылымы. Кіріспеден, үш тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу көлемі 60 беттен, 13 сурет, 5 кестеден тұрады.
Зерттеу нысаны: Алматы қаласы.
Қазақстанның оңтүстік астанасында экологиялық жағдай 60-шы жылдардың ортасынан бастап-ақ нашарлай бастады. Содан бері экологиялық қиындықтар көбейді: атмосфералық ауаның бұзылуы, ашық су қоймаларында су деңгейінің төмендеуі, қалалық тұрғындардың автокөліктерден бөлінген газдармен улануы және т.б. Жоғарыда айтылғандардың барлығы Алматы қаласының экологиялық қолайсыз 100 қаланың қатарына кіргенін көрсетеді. Бұл қорытынды заңды, өйткені өкімет пен қала басшыларының шешімдерінің 90% жүзеге асырылмайды немесе «кейінге» қалдырылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Қазақстандағы ең ірі мегаполис – Алматының техногендік қалдықтармен ластануын көтеріп, мүмкіндігінше олардың алдын алып, практикалық шараларды ұсыну. Технологиялық процестердің Алматы қаласындағы өнеркәсіптердің, құрылыстардың, транспорттардың табиғи ортаға көрсеткен ықпалын қарастырдым. Қазіргі кезде Алматыда көп өнеркәсіп көздерінің құлдырауына қарамастан, ауа алабы, су көздері және топырақты ластау белсенді жүріп жатыр. Ауа қабатына жіберілетін ластаушы заттардың құрамына көміртегі оксидтер, күкірт және азот оксидтері, фенолдар, қорғасын, формальдегид және шаң жататыны анықталады.
Дипломдық жұмысын жазу кезінде келесідей зерттеу әдістері қолданылды: мерзімдік басылымдар, статистикалық мәліметтер, картографиялық әдістер пайдаланылған. Бұл жұмыста қолданылған негізгі сөздер мен терминдер: техногендік ластанулар, температуралық инверция, радиациялық баланс, ультракүлгін радиациясы, циклон, фондық шоғырлану, ластану коэффиценті, экология, топырақ, санитарлық нормалар, тұндырғы, жасыл желек, герметикалық қондырғы, гидроизоляция, фондық құрам, токсикологиялық баға.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Алматы қаласының техногендік қалдықтармен ластануына байланысты экологиялық аймақтарға бөлу.
Бітіру жұмысының құрылымы. Кіріспеден, үш тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу көлемі 60 беттен, 13 сурет, 5 кестеден тұрады.
Зерттеу нысаны: Алматы қаласы.
Қазақстанның оңтүстік астанасында экологиялық жағдай 60-шы жылдардың ортасынан бастап-ақ нашарлай бастады. Содан бері экологиялық қиындықтар көбейді: атмосфералық ауаның бұзылуы, ашық су қоймаларында су деңгейінің төмендеуі, қалалық тұрғындардың автокөліктерден бөлінген газдармен улануы және т.б. Жоғарыда айтылғандардың барлығы Алматы қаласының экологиялық қолайсыз 100 қаланың қатарына кіргенін көрсетеді. Бұл қорытынды заңды, өйткені өкімет пен қала басшыларының шешімдерінің 90% жүзеге асырылмайды немесе «кейінге» қалдырылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Қазақстандағы ең ірі мегаполис – Алматының техногендік қалдықтармен ластануын көтеріп, мүмкіндігінше олардың алдын алып, практикалық шараларды ұсыну. Технологиялық процестердің Алматы қаласындағы өнеркәсіптердің, құрылыстардың, транспорттардың табиғи ортаға көрсеткен ықпалын қарастырдым. Қазіргі кезде Алматыда көп өнеркәсіп көздерінің құлдырауына қарамастан, ауа алабы, су көздері және топырақты ластау белсенді жүріп жатыр. Ауа қабатына жіберілетін ластаушы заттардың құрамына көміртегі оксидтер, күкірт және азот оксидтері, фенолдар, қорғасын, формальдегид және шаң жататыны анықталады.
Дипломдық жұмысын жазу кезінде келесідей зерттеу әдістері қолданылды: мерзімдік басылымдар, статистикалық мәліметтер, картографиялық әдістер пайдаланылған. Бұл жұмыста қолданылған негізгі сөздер мен терминдер: техногендік ластанулар, температуралық инверция, радиациялық баланс, ультракүлгін радиациясы, циклон, фондық шоғырлану, ластану коэффиценті, экология, топырақ, санитарлық нормалар, тұндырғы, жасыл желек, герметикалық қондырғы, гидроизоляция, фондық құрам, токсикологиялық баға.
1. К.С.Горбачевича. Қазақ Совет Энциклопедиясы. Алматы, 1974. 89 б.
2. Б. Асубаев, Г. Сулейменова К, Ысқақова., С. Көбенкулова. Қазақстанның физикалық географиясы. А - 2004. 100-142 б.
3. Абдуллин А.А. Геология и минеральные ресурсы Казахстана. – Алма-Ата; Ғылым, 1994. 112-120 б.
4. Абдуллин А.А. Геология Казахстана. – Алма-Ата; Ғылым, 1981,- 215-221 б.
5. 1. Ә. С. Бейсенова, Қ. Д. Карпеков. Қазақстанның физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х. 29-51 бет.
6. Коробкин В.А., Лященко Л.В., Лищенко Г.Х., Стуканов В.А. Токсикологические свойства сточных вод. Алматы 1989, 45-69
7. Подземные минеральные воды Казахстана. // С.Шапирдің бас редакциясы, -М. –Алма-Ата: Наука, 1952. – 145-151 б.
8. http://pogoda.ru.net/climate/36870.htm. Погода Алматы.
9. Соколов С.И. Почвы Алматинской области. Почвы Казахской ССР. 4-басылым. –Алма-Ата, 1962.
10. Корнилова В.С. Очерк истории флоры и растительности Казахстана // Растительный покров Казахстана. Алма-Ата, 1966. – 32-37 б.
11. Ковшарь А.Ф., Ковшарь В.А. Животный мир Казахстана. Алматы, 2003. 113-117 б.
12. http://www.almaty.kz/page.php?page_id=1846&lang=3. Қалалық көлік инфрақұрылымы.
13. Қоршаған ортаны қорғау 2005-2009. Статистикалық жинақ. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
Алматы қаласының Статистика департаменті. Алматы, 2010. – 34-37 б.
14. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі Алматы қаласының Статистика департаменті. «Алматы 2010 жылы» Алматы қаласының статистикалық жылнамалығы. Алматы, 2011. – 127-134 б.
15. http://alatau.almaty.kz/page.php?page_id=253&lang=2. Өнеркәсіп орындары.
16. http://almaly.almaty.kz/page.php?page_id=157&lang=3. Өнеркәсіп орындары.
17. http://www.bostandyk.almaty.kz/page.php?page_id=342&lang=2. Өнеркәсіп мекемелерінің тізімі.
18. http://www.zhetysu.almaty.kz/page.php?page_id=396. Жетісу ауданында орналасқан кәсіпорындар.
19. http://www.turksib.almaty.kz/page.php?page_id=247&lang=3. Кәсіпкерлікті қолдау.
20. http://www.auezov.almaty.kz/page.php?page_id=280&lang=3. Өнеркәсіп орындары.
21. http://www.alatau.almaty.kz/page.php?page_id=146&lang=2&article_id=1238. Алматы ауасының атмосфералық жағдайы.
22. Қоршаған ортаны қорғау 2005-2009. Статистикалық жинақ. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
Алматы қаласының Статистика департаменті. Алматы, 2010. – 34-37 б.
23. Ренкевич В.Э. Экологические проблемы столицы // Здравоохранение Казахстана, № 4, 1995, 19-21 бет
24. Острикова В.М., Байжанова М.К. Газопоглатительная, пылеулавливающая способность деревьев и кустарников в условиях г. Алматы / Сб. Региональное использование и охрана природных ресурсов Северного и Центрального Казахстана. Алматы. Изд. ГВС, 1999, 143-144 бет.
25. Соколов С.И. Почвы Алматинской области. Почвы Казахской ССР. 4-басылым. –Алма-Ата, 1962.
26. Муратова Н. Р. Иследование, классификация и объективный прогноз ситуаций повышенного загрязнеия атмосферы г. Алматы. Дисс. На соиск-во уч. степени канд. техн. наук. Алматы: 1997г. – С 9-19.
27. Алматы қаласы табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасы. 2009-2018 жж Алматы қаласының қоршаған орта ластануы көрсеткіштерін жақсарту Кешенді бағдарламасына қосымша. 2010 ж су экологиялық жағдайы. Алматы, 2010.
28. http://www.almatyeco.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=68&Itemid=69&lang=kk. Алматы қаласының қоршаған орта ластануы көрсеткіштерін жақсарту Кешенді бағдарламасының 2009 ж есебі.
29. А.А.Жакупова, А.В.Чигаркин. Қазақстанның аймақтық геоэкологиясы Алматы, «Қазақ университеті» баспасы, 2007,- 4-10 б.
30. Омарова М.Н., Байназарова С.Ж. Алматы қаласын техногенді әсеріне байланысты аймақтарға бөлу, Алматы, 1998, 66-69 бет
31. Қоршаған ортаны қорғау 2005-2009. Статистикалық жинақ. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
Алматы қаласының Статистика департаменті. Алматы, 2010. – 9-11 б.
32. Алматы қаласы табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасы. 2009-2018 жж Алматы қаласының қоршаған орта ластануы көрсеткіштерін жақсарту Кешенді бағдарламасына қосымша. 2010 ж атмосфералық ауа жағдайы. Алматы, 2010.
33. 2009-2018 жылдарға арналған Алматы қаласында қоршаған ортанының ластануын төмендету жөніндегі кешенді бағдарламаның іс шаралар жоспары.
34. Алматы қаласы табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының 2011 жыл есебі.
2. Б. Асубаев, Г. Сулейменова К, Ысқақова., С. Көбенкулова. Қазақстанның физикалық географиясы. А - 2004. 100-142 б.
3. Абдуллин А.А. Геология и минеральные ресурсы Казахстана. – Алма-Ата; Ғылым, 1994. 112-120 б.
4. Абдуллин А.А. Геология Казахстана. – Алма-Ата; Ғылым, 1981,- 215-221 б.
5. 1. Ә. С. Бейсенова, Қ. Д. Карпеков. Қазақстанның физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х. 29-51 бет.
6. Коробкин В.А., Лященко Л.В., Лищенко Г.Х., Стуканов В.А. Токсикологические свойства сточных вод. Алматы 1989, 45-69
7. Подземные минеральные воды Казахстана. // С.Шапирдің бас редакциясы, -М. –Алма-Ата: Наука, 1952. – 145-151 б.
8. http://pogoda.ru.net/climate/36870.htm. Погода Алматы.
9. Соколов С.И. Почвы Алматинской области. Почвы Казахской ССР. 4-басылым. –Алма-Ата, 1962.
10. Корнилова В.С. Очерк истории флоры и растительности Казахстана // Растительный покров Казахстана. Алма-Ата, 1966. – 32-37 б.
11. Ковшарь А.Ф., Ковшарь В.А. Животный мир Казахстана. Алматы, 2003. 113-117 б.
12. http://www.almaty.kz/page.php?page_id=1846&lang=3. Қалалық көлік инфрақұрылымы.
13. Қоршаған ортаны қорғау 2005-2009. Статистикалық жинақ. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
Алматы қаласының Статистика департаменті. Алматы, 2010. – 34-37 б.
14. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі Алматы қаласының Статистика департаменті. «Алматы 2010 жылы» Алматы қаласының статистикалық жылнамалығы. Алматы, 2011. – 127-134 б.
15. http://alatau.almaty.kz/page.php?page_id=253&lang=2. Өнеркәсіп орындары.
16. http://almaly.almaty.kz/page.php?page_id=157&lang=3. Өнеркәсіп орындары.
17. http://www.bostandyk.almaty.kz/page.php?page_id=342&lang=2. Өнеркәсіп мекемелерінің тізімі.
18. http://www.zhetysu.almaty.kz/page.php?page_id=396. Жетісу ауданында орналасқан кәсіпорындар.
19. http://www.turksib.almaty.kz/page.php?page_id=247&lang=3. Кәсіпкерлікті қолдау.
20. http://www.auezov.almaty.kz/page.php?page_id=280&lang=3. Өнеркәсіп орындары.
21. http://www.alatau.almaty.kz/page.php?page_id=146&lang=2&article_id=1238. Алматы ауасының атмосфералық жағдайы.
22. Қоршаған ортаны қорғау 2005-2009. Статистикалық жинақ. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
Алматы қаласының Статистика департаменті. Алматы, 2010. – 34-37 б.
23. Ренкевич В.Э. Экологические проблемы столицы // Здравоохранение Казахстана, № 4, 1995, 19-21 бет
24. Острикова В.М., Байжанова М.К. Газопоглатительная, пылеулавливающая способность деревьев и кустарников в условиях г. Алматы / Сб. Региональное использование и охрана природных ресурсов Северного и Центрального Казахстана. Алматы. Изд. ГВС, 1999, 143-144 бет.
25. Соколов С.И. Почвы Алматинской области. Почвы Казахской ССР. 4-басылым. –Алма-Ата, 1962.
26. Муратова Н. Р. Иследование, классификация и объективный прогноз ситуаций повышенного загрязнеия атмосферы г. Алматы. Дисс. На соиск-во уч. степени канд. техн. наук. Алматы: 1997г. – С 9-19.
27. Алматы қаласы табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасы. 2009-2018 жж Алматы қаласының қоршаған орта ластануы көрсеткіштерін жақсарту Кешенді бағдарламасына қосымша. 2010 ж су экологиялық жағдайы. Алматы, 2010.
28. http://www.almatyeco.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=68&Itemid=69&lang=kk. Алматы қаласының қоршаған орта ластануы көрсеткіштерін жақсарту Кешенді бағдарламасының 2009 ж есебі.
29. А.А.Жакупова, А.В.Чигаркин. Қазақстанның аймақтық геоэкологиясы Алматы, «Қазақ университеті» баспасы, 2007,- 4-10 б.
30. Омарова М.Н., Байназарова С.Ж. Алматы қаласын техногенді әсеріне байланысты аймақтарға бөлу, Алматы, 1998, 66-69 бет
31. Қоршаған ортаны қорғау 2005-2009. Статистикалық жинақ. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
Алматы қаласының Статистика департаменті. Алматы, 2010. – 9-11 б.
32. Алматы қаласы табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасы. 2009-2018 жж Алматы қаласының қоршаған орта ластануы көрсеткіштерін жақсарту Кешенді бағдарламасына қосымша. 2010 ж атмосфералық ауа жағдайы. Алматы, 2010.
33. 2009-2018 жылдарға арналған Алматы қаласында қоршаған ортанының ластануын төмендету жөніндегі кешенді бағдарламаның іс шаралар жоспары.
34. Алматы қаласы табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының 2011 жыл есебі.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Алматы қаласы - еліміздің аса ірі қалаларының бірі, Қазақстан Республикасының оңтүстіктегі астанасы. Үкіметтің шешімдерінен туындайтын міндеттерге сәйкес оны одан әрі дамыту, еңбекті ұйымдастыру мен өндіріс технологиясында түбегейлі өзгерістер жасау көзделеді. Қазірдің өзінде осы бағытта көп іс атқарылды және атқарылуда. Бұл қаланың экологиялық-санитарлық жағдайларын бұрынғыдан анағұрлым жақсартумен қатар еңбеккерлерінің таза да, қолайлы жағдайларды толық пайдалануына мүмкіндік берілмеген.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Алматы қаласының техногендік қалдықтармен ластануына байланысты экологиялық аймақтарға бөлу.
Бітіру жұмысының құрылымы. Кіріспеден, үш тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу көлемі 60 беттен, 13 сурет, 5 кестеден тұрады.
Зерттеу нысаны: Алматы қаласы.
Қазақстанның оңтүстік астанасында экологиялық жағдай 60-шы жылдардың ортасынан бастап-ақ нашарлай бастады. Содан бері экологиялық қиындықтар көбейді: атмосфералық ауаның бұзылуы, ашық су қоймаларында су деңгейінің төмендеуі, қалалық тұрғындардың автокөліктерден бөлінген газдармен улануы және т.б. Жоғарыда айтылғандардың барлығы Алматы қаласының экологиялық қолайсыз 100 қаланың қатарына кіргенін көрсетеді. Бұл қорытынды заңды, өйткені өкімет пен қала басшыларының шешімдерінің 90% жүзеге асырылмайды немесе кейінге қалдырылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Қазақстандағы ең ірі мегаполис - Алматының техногендік қалдықтармен ластануын көтеріп, мүмкіндігінше олардың алдын алып, практикалық шараларды ұсыну. Технологиялық процестердің Алматы қаласындағы өнеркәсіптердің, құрылыстардың, транспорттардың табиғи ортаға көрсеткен ықпалын қарастырдым. Қазіргі кезде Алматыда көп өнеркәсіп көздерінің құлдырауына қарамастан, ауа алабы, су көздері және топырақты ластау белсенді жүріп жатыр. Ауа қабатына жіберілетін ластаушы заттардың құрамына көміртегі оксидтер, күкірт және азот оксидтері, фенолдар, қорғасын, формальдегид және шаң жататыны анықталады.
Дипломдық жұмысын жазу кезінде келесідей зерттеу әдістері қолданылды: мерзімдік басылымдар, статистикалық мәліметтер, картографиялық әдістер пайдаланылған. Бұл жұмыста қолданылған негізгі сөздер мен терминдер: техногендік ластанулар, температуралық инверция, радиациялық баланс, ультракүлгін радиациясы, циклон, фондық шоғырлану, ластану коэффиценті, экология, топырақ, санитарлық нормалар, тұндырғы, жасыл желек, герметикалық қондырғы, гидроизоляция, фондық құрам, токсикологиялық баға.
1 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНА ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА
1.1 Алматы қаласының жер бедері және геологиялық құрылысы
Алматы қаласының жер бедері өте күрделі, айналасы, негізінен, таулы, сайлы-жыралы келеді. Қала маңындағы биік таулы еңіс (3000-5000 м) бедері тік жартасты, терең құзды, құлама беткейлі. Тау бастарының біраз бөлігін мұз басқан.
Алматы төңірегі негізінен таулы келеді. Оңтүстігінде Тянь-Шань тау жүйесінің бір сілемі - Іле Алатауы жатыр. Тау етегінде шайынды жыныс қабаттарынан түзілген ысырынды конус элементтері көп кездеседі.
Алматы қаласы Іле бойы жазығының оңтүстігінде, Тянь-Шань тау сілемдерінің солтүстігінде орналасқан. Республика жерінің оңтүстік-шығыс бөлігінде Іле Алатауының солтүстік беткей баурайында, теңіз деңгейінен 700-900 м жоғары, Үлкен және Кіші Алматы өзендері аңғарларында жайласқан. Солтүстік жағында қала территориясы сәл еңістеу жазыққа ұласады. Атырабының 600 м-ден жоғары орналасқан өңірі - қалың ағаш өскен шұрайлы алқап. Алматы қаласы территориясының оңтүстік және орталық бөліктері, әсіресе солтүстік бөлігіне қарағанда қатты тілімделген. [1].
Алматы - Қазақстанның ең үлкен, әрі республикалық маңызы бар қаласы. Әкімшілік-территориялық жағынан 7 ауданнан тұрады. Жергілікті басқару органы - Алматы қалалық әкімшілігі. Жалпы жер көлемі 339,4 шаршы км (1-сурет). Алматыда 1 434 755 адам тұрады (2011)
Қала түгелімен Алматы облысының территориясымен қоршалған, бірақ әкімшілік жағынан Алматы облысының құрамына кірмейді. Солтүстігінде Алматы Іле ауданымен, батысында және оңтүстігінде Талғар ауданымен шектеседі. Қаланың географиялық координаттары - 77˚ шығыс бойлық және 43˚ солтүстік ендік
Сурет 1. Алматы қаласы аудандарының жер көлемдері, шаршы км
Әкімшілік-территориалды бөлінуі: Алмалы ауданы, Әуезов ауданы, Бостандық ауданы, Жетісу ауданы, Медеу ауданы, Түрксіб ауданы, Алатау ауданы.
Қала жеріне Тянь-Шань тау жүйесінің Күнгей және Теріскей Алатау жоталарының шығыс бөлігінің біраз сілемдері кіреді.
Солтүстігінде Текес және Кетпен тауаралық ойысы жатыр, оны солтүстігінен Кетпен (Ұзынқара) жотасы тұйықтаған. Биік жері - 3652 м (Аспантау т.). Мұнда мұздық жоқ, тау бастары жатық, оңтүстік бсткейі тік кұлама, солтүстігі көлбеу.
Оңтүстігінде Тянь-Шань тау жүйесінің бір сілемі - Іле Алатауы жатыр. Жота батыстан шығысқа қарай 350 км-ге созылады. Оның үстінен, биіктігі жағынан Қазбек, Монблан шыңдарынан кем түспейтін, Талғар (5017м), Нұрсултан (4376м), Үлкен Алматы (3684м) шыңдары мен мұңдалап алыстан көрінеді.Тау етегінде шайынды жыныс қабаттарынан түзілген ысырынды конус элементтері көп кездеседі. Үлкен және Кіші Алматы өзендерінің аралығы дөңбектасты-малтатасты шөгінділерден түзілген. Қала негізінен осы ысырынды конус пен лайлы тасқындар әрекетінен жиналған жыныстар қабатының үстінде орналасқан. Алматы территориясының оңтүстік бөлігі, оның орталық, әсіресе солтүстік бөлігіне қарағанда қатты тілімденген.
Альпілік тектоникалық қозғалыстар Іле Алатауына күрделі кейіп берді. Биік таулық ярус (3000-5000 м) бедері альпілік сипатта, тік жартасты, терең құзды, құлама беткейлі, шыңырау сайлы болып келеді. Гляциалдық белдеуінің біраз бөлігін мұз басып жатады. Бұл аймақта тау жыныстарының үгілу және тік беткейлермен төмен қарай сусу қарқыны күшті болғаны байқалады. Бұған шектес төменгі ярустың (3000-1500 м) бедері терең сайлар мен жосықтарға толы, өзен аңғарының беткейі тік құлама келеді. Алматы төңірегінің ең биік жері - Іле Алатауының солтүстік сілемі аласа төбе, адырлы келеді, мұнда бөктерлік биік шоқырлар көп (қ. Боралдай қыраты, Көктөбе, Қотырбұлақ, Шаналысай). Тау етегіне ұштасып жатқан жазық өңір негізінен борпылдақ жыныстардан және малтасты-дөңбектасты шөгінділерден түзілген, беті лёсті, құмды-сазды қабаттан тұрады. Солтүстікке қарайғы атырап бедері едәуір өңіс келеді де, бірте-бірте тегістеле бастайды. Бұл өңірде Үлкен және Кіші Алматы, Есентай, Ремизовка өзендері бар. Солтүстік батысқа қарай сай-жыралар мен құрғақ аңғарлар көп, жер беті сәл еңістеу, антропоген кезеңінің және эол шөгінділерінен түзілген жазық дала. Мұнда биіктіктері 60-80 м шамалы қырқалар мен төбелер жиі ұшырайды. Құмды қырқалардың беткейлерінде қуаң далаға бейімделген ксерофитті өсімдік өседі. Табиғи жер бедері қала жағдайына сәйкес айтарлықтай өзгеріп келеді. Мысалы, Үлкен Алматы өзені аңғарындағы дөңбектасты-малтатасты аумақты төбе алғашында құм, қиыршықтас өндірілетін карьерге, кейін қала тұрғындары тынығатын Сайран бөгеніне айналдырылды.
Қаланың негізгі бөлігі теңіз деңгейінен есептегенде 600 м-ден 900 м-ге дейінгі биіктікте орналасқан, дегенмен қала әкімшілігінің басқаруындағы жеке жер телімдері одан да биікте (Медеу мұз айдыны - 1691,2 м, Шымбұлақ шатқалы - 2200-2500 м)[2].
Алматы альпілік сипаттағы тау массиві - Іле Алатауы антиклинорийінің солтүстік қанаты етегінде орналасқан. Ендікке жуық бағытта созылған геологиялық құрылымдар мен тектоникалық жарылыстар зоналарының жалпы бағытына сәйкес келетін бұл жота граниттен, габбродан, эффузиялар мен олардың туфтарынан, эффузиялық шөгінді жыныстардан, аздап құмтастардан, тақтатастардан, мәрмәрдан түзілген. Іле Алатауының қазіргі сипаты палеогеннің ақырында басталған тектоникалық процестердің нәтижесінде қалыптасқан.
Бүкіл антропоген кезінде таулардың биіктеуіне байланысты Іле Алатауының солтүстік беткейлеріндегі өзен аңғарлары мен шатқалдарында дөңбектас, қиыршықтас-малтатас, құм-саз құрамдыкесек жыныстар мол жиылды. Бұлар тау етектерінде ысырынды конустарды түзіп, төменіректе ені 10-15 км, қалыңдығы 2000-3000 метрлік тұнба жыныстар қабатына ұласады.
Ысырынды конустардың жазыққы қарай ылдилануы анық байқалады, кәлденең қимасы линза пішінді. Мұнда тау жақтан келген жер беті мен жер асты ағындарының сүзілуі нәтижесінде артезиан суының мол қоры жинақталды. Қала үшін бұл судың маңызы күшті.
Қала атырабының жоғары сейсмикалылығы неогендік-антропогендік тектоник қимылымен, көне және жас терең жарылыстармен байланысты. Мұнда үлкен апат болған Верный (28 май (9 июль) 1887) және Кемин (22 декабрь 1910 (4 январь 1911)) жер сілкінулері болды. Сейсмологиялық және географиялық комплекстік зерттеулер жер сілкінудің қалыпты 9 балдық зонасын және одан да жоғары сейсмикалық аймақтарды анықтауға мүмкіндік берді, ірі ғимараттар тұрғызуға қажетті антисейсмикалық шараларды анықталды.
Алматы күшті лайлы тасқындардың қаупі бар аймаққа орналасқан. Апатты тасқындар Кіші Алматы өңірінің арнасында 1921 және 1973 жылдары болды. 1921 ж, 3 млн. м3 - ден астам балшық пен тас қаптады. Мореналық Тұйықсу көлінен басталған 1973 жылғы лайлы тасқынды Медеу плотинасы бөгеп тоқтатты. 1977 ж. августа Үлкен Алматы өзені аңғарында 6 млн. м3-дей көлемдегі сел тасқыны болды. Қазіргі кезде елді мекендер мен халық шаруашылығы нысандарын лайлы тасқындар мен қар көшкіндерінен сақтандыру жобаларының жүйесі іске қосылды. Алдын ала сақтандыру шаралары кеңінен жүргізілуде.
Қаланы кеңейту үшін жер бедері қолайсыз, ылғалы мол босаң топырақты алаңдар кеңінен игерілуде. Мұндай жерлерді пайдалану үшін бірінші әр түрлі техникалық шаралар жүргізіледі (сай-жыраларды топыраққа толтырып тегістеу, дренаждау, ағынды реттеу, т.б.). Қала шегіндегі антропогендік қабаттардың қалыңдығы 10-15 м болғандықтан, ірі ғимараттардың іргетасы осы тереңдікте орнатылады. Қала іші мен оның төңірегінен табылған құм, қиыршықтас, малтатас, құрылыстық және беттеме тас, ізбестас, т.б. кендері кеңінен қолданылады[3].
1.2 Қаланың гидрогеологиялық жағдайлары мен гидрографиясы
Алматы өзендерінің гидрогеологиялық жағдайы жөнінен Іле артезиан алабына, Іле Алатауының солтүстік беткерлік терең ойпаңы аймағына жатады. Қалыңдығы 3200 м-ден астам палеоген-неоген, антропоген шөгінділерінде жаралу тегі мен құрамы әр түрлі жер асты суы жиылған.
Палеоген мен төменгі неогеннің құм қабаттарында тұзды (37-54 гл), хлоридті, натрийлі, ыстық (700-800С), арыны күшті (250-300атм) жер асты суы бар. Суының құрамы (гкг): иод-0,007, бром-0,060, бор-0,006-0,018, кремний қышқылы-0,017, фтор-0,007.
Жоғарғы неоген жыныстары қабатының 1750 м тереңдігінен ыстық, кішкене тұздылау су шығады. Құрамы (гкг): иод-0,001-0,002, бром-0,012-0,017, бор-0,020, кремний қышқылы-0,036, фтор-0,003; газдары (%): азот пен сирек газдар -85, оттек - 13, метан - 2. Судың бальнеологиялық қасиеті анықталды. Мұнда қол-аяқ, жүйке, ішек-қарын ауруларын емдейтін санаторий салынуда (1982).
Антропогенді дөңбектасты - малтатасты, құмды - саздақты шөгінділерінде (қалыңдығы 500 м-ден астам) жер асты суының ағыны бар. Үлкен және Кіші Алматы, Қарғалы өзендерінің ысырынды конустарында бұл су арынсыз келеді, ал таудан 16-20 км қашықтықтағы сазды қабаттарда арынды судың бірнеше қабаттары қалыптасқан, суы тұщы (0,2-0,3 гл), гидрокорбонатты, кальцийлі және салқын. Бұл қабаттарда 50-60% өзен суы, 20-25% ирригациялық су, 10% атмосфера ылғалы, 1-2% таулық жер асты суының үлесі бар. Антропоген жыныстарының сулары қаланы сумен қамтамасыз ету үшін пайдаланылуда.
Тауда жарықшақтық және тұщы (0,1-0,3 гл), гидрокарбонатты, кальцийлі-магнийлі су көздері көп. Неогеннің тұзды шөгінділерінің жапсарларындағы су біраз ащы (1-3 гл), сульфатты, натрийлі болады. Тектоникалық жарылыстарымен минералды жылы су зоналары байланысты. Бұл сулардың шипалық қасиеті бар. Алмаарасан шипажайы осындай судың негізінде жұмыс істейді[4].
Қала және оның төңірегіндегі өзендер Іле алабына жатады. Негізінен бұлар ағыны қатты, арналары енсіз (10-15 м) және терең шатқалды (800-1000 м) келеді. Бастауларының орналасу және су жинау сипатына қарай бұлар екі топқа бөлінеді: бастаулары қар жиегінен төменде жатқан бөктерлік өзендер және мұздықтардан шығатын биік таулық өзендер. Негізінен атмосфералық жауын-шашын суымен толысатын болғандықтан, су көздерінің ең жоғарғы деңгейлері көктемгі қар еруге және шілде айларында таудағы қар мен мұздықтардың еруіне байланысты байқалады. Өзен суы шілденің басында, яғни ауа температурасының шұғыл жоғарылауына байланысты мұздықтардың еруінен су деңгейі 15-20 см-ге дейін көтеріледі[5].
Өзендері. Қала арқылы Үлкен Алматы мен Кіші Алматы өзендері, сонымен қатар олардың салалары - Есентай (Весновка), Ремизовка, Жарбұлақ (Казачка), Қарасу ағып өтеді.Олардың барлығы Балқаш көлінің бассейніне жатады.Олардың ағыстары жылдам, арналары тар (10-15 м) және шатқалдары терең болып келеді. Үлкен Алматы, Кіші Алматы және Есентай өзендерінің қала шегіндегі арналары бетондалған және ұсақ бассейндерге тіркелген. Бұлар 3000 м-ден жоғары беткейлерден басталады, негізінен мұздық суымен толысады, деңгейінің төмендеуіне немесе көтерілуіне жауын-шашын мен жер асты сулары әсер етеді. Үлкен Алматы өзені Іле Алатауының 3500 м биіктіктегі беткейлік мұздықтан басталады. Орта биіктік зонасында мұның бір тармағының жоғары антропоген мұздық моренасымен көмкерілуінен Үлкен Алматы көлі пайда болған. Оның төменгі жолында өзен суы құбырмен СЭС тізбегіне беріледі. Одан біраз төменіректе өзен аңғарында Үлкен Алматы плотинасы салынған. Өзен қаланың батыс бөлігімен ағып, қаладан 52 км қашықтықта Қаскелең өзеніне құяды. Жылдық орташа су шығыны 4 м2с. Қаланы электр энергиясы және сумен қамтамасыз етуде маңызы зор.
Сурет 3. Кіші Алматы өзені [6].
Кіші Алматы өзені Тұйықсу мұздығынан басталады. Аңғарында лайлы тасқынға тосқауыл ретінде Медеу плотинасы бой көтерген. Қалаға жеткенше Кіші Алматыға Кімасар және шағын Бұтақты салалары құяды. Қаладан үш тармақ - Кіші Алматы, Есентай, Жарбұлақ өзендері ағып өтеді. Кіші Алматы, Есентай арналары қала ішінде жеке-жеке тосқауыл бөгеттерге бөлініп, жағасы бетондалған. Кіші Алматы өзені қаланың солтүстігіндегі Қапшағай бөгеніне құяды.
Көлдері және бөгендері. Қала өміріне байланысты көлдер негізінен гляциалдық зонада орналасқан. Олар шапшаң еритін мұздықпен көмкерілген көл және мореналық немесе ерімейтін мұздықпен байланысқан көлдер болып екі топқа бөлінеді. Іле Алатауы сілемдерінде зерттелген 128 мореналық шағын көл бар. Бұлар - тұщы су көзі, сондай-ақ таулық көлдер лай тасқындарының қалыптасу үрдісінде үлкен рөл атқарады. Тұйықсу мұздығының етегінде, Кіші Алматы аңғарында осындай үш көл бар. Олардың аумағы жиі өзгереді, кейде мүлдем тартылып қалады, соңынан қайтадан пайда болады.[6]
Қала өмірі үшін Ақсай, Ащыбұлақ, Қапшағай, Мыңжылқы, Сайран бөгендері сияқты жасанды айдындардың маңызы зор. Алматы өзенінің аңғарындағы Сайран бөгені жағасында жаз айларында Алатау, Әуезов аудандарының тұрғындары демалады. Сол сияқты Үлкен және Кіші Алматы өзендерінің аңғарларындағы, Іле бойындағы Қапшағай т.б. бөгендер қала халқының демалыс орындарына айналып отыр.
Мұздықтары. Қала табиғатына тікелей әсер етуші Іле Алатауы жотасының солтүстік беткейі шыңдарында жалпы ауданы 308,03 км2 307 мұздық қалыптасқан. Солтүстік беткейлік мұздану аумағы батыста Ұзынқарғалы өзенінің жоғары бөлігінен, шығыста Түрген өзенінің бастауына дейін созылған. Мұндағы қар жиегі 3800-3900 м биіктік шегінде өтеді. Аумақты мұздықтар жотаның орталық бөлігіндегі биіктіктері 4700-4900 м тауда шоғырланған. Мұздықтарына тән сипат - көпшілігінің ауданы шағын (2 км2 шамасында) болып келеді (бұлар жалпы мұздықтарының 87% -і). Мұздықтар ұшының ашық бөлігі шамамен 3530 м биіктікке, көмулі бөлігі 3440 м-ге дейінгі деңгейге төмендейді, ал фирн сызығының ең биік деңгейі аңғарлық мұздықта (3870 м) байқалады, шлейфте бұл 3840 м-ге, қар мен аспалы мұздықта 3820 м-ге дейінгі деңгейге төмендейді. Іле Алатауындағы қазіргі мұзданудың пайда болуы көбінесе жер бедерінің сипатына байланысты да, өңірдің климат жағдайына біршама тәуелді. Қала атырабын және оның өнеркәсіп орындарын тұщы сумен қамтамасыз етуде, маңайдағы егістік пен бау-бақшаны суаруда мұздықтардың ролі өте зор[7].
1.3 Климаты
Алматы қаласының климаты континенті. Жергілікті жердің жер бедерінің биік орналасу салдарынан қатты дифференцияланады. Климаттық жағдайы - желсіз тынық ауа райымен және ауа қабаттарының тау аңғарлары арқылы төмен қарай ығысуымен ерекшеленеді.
Орташа көпжылдық ауа температурасы 9˚С, ең жоғарғы температурасы 43,4ºC (тамыз), ең төменгісі -37,7º С. Ең суық ай (қаңтар) температурасы -7,7˚С, ал ең жылы ай (шілде) температурасы 23,3˚С (1-кесте). Орташа алғанда қатқақтар 14 қазаннан басталып, 18 сәуірге дейін жалғасады. Тұрақты аяздар шамамен алғанда 67 тәулік - 19 желтоқсаннан 23 ақпанға дейін созылады. Басты максимум сәуір-мамыр, қосымша максимум қазан-қараша айларына келеді. Құрғақ кезең тамызда байқалады. Алматыда орташа атмосфералық қысым - 926,3 гПа. Тұрақты қар жамылғысының пайда болуының орташа уақыты 30 қазанға келеді, бірақ оның пайда болуы 5 қазан мен 21 қараша аралығында өзгеріп отырады. Қар шамамен 114 тәулік бойы жатады. Қардың еруінің орташа кезеңі - 2 сәуір (26 ақпаннан 12 мамырға дейін өзгеріп тұрады). Қалада және оның маңайында жылына шамамен 50-70 тәулік тұмандар байқалады. Жылдың салқын кезі негізінен тұманды болып келеді. Тұманды күндер саны қала және оның төңірегінде орта есеппен жылына 50-70 тәуліктей , жылдық орта мөлшерден ауытқуы кейбір жылдары 40 тәуліктей.
Жазда бұлттылықтың қайталануы 12%, жылдың қалған маусымдарында 20-30%, күн ашықтығының қайталануы жыл бойына 70%-ке жуықтайды. Сібір антициклонының қалыптасуына байланысты қала үстіндегі атмосферасының қысымы артады.
Қуаңшылығы жоғары - тамыз айы, бұл айда қалаға орташа есеппен 24 мм ғана жауын-шашын түседі, ал ылғалы мол ай - мамыр, жауын-шашынның түсу мөлшері 99 мм.
Орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 600-650 мм,ал таулық бөлігінде 1000 мм-ге жетеді[8].
Гидрометеорологиялық обсерваторияның Алматы станциясында оңтүстік-шығыс бағыттан соғатын жел басым байқалады. Жазда мұның тұрақтылығы артады, қыста кемиді. Қаланың солтүстік жазық бөлігінде жел көбіне солтүстік-батыс бағытта соғады. Жылдамдығы 15 мс не бұдан да күшті жыл бойына 15 тәуліктей соғады. Мұндай күшті жел 1933 жылы (60 жылда бір рет байқалады) 40 тәуліктей болды. Күшті жел қыс маусымында өте сирек (10 жыл ішінде 1-3 тәуліктей), жазда жылына 2-3 тәуліктей, көбіне түстен кейін соғады.
Ашық жарқыраған күннің ұзақ мерзімді қамтуы демалыстың ыңғайлы болуына және туризмнің көптеген түрлерінің дамуына қолайлы жағдай қалыптастырады.
Вегетациялық кезеңнің орташа ұзақтығы 252 тәулік, 10 наурыздан 18 қарашаға дейін созылады.
Алматының климат ерекшелігінің қалыптасуына қала аумағының ұлғаюы, тас құрылыстардың, темір шатырлы үйлердің және асфальт төсеніші ауданының артуы, өнеркәсіптік және автотранспорттық қалдықтардың қоршаған ортаға көптеп шығарылуы т.б. жағдайлар ықпалын тигізуде. Қала климатына жергілікті рельеф едәуір әсер етеді. Жер бедерінің сипатына байланысты қаланың әр бөлігіндегі ауа температурасының мәндері арасында үлкен айырмашылық байқалады. Қаладан тау жаққа қарай биіктеген сайын ауа қабатының жылына түсуі және жауын-шашын мөлшерінің молаюы жер бедері сипатына байланысты.
1.4 Топырақ жамылғысы
Алматы және оның төңірегінің топырақ қабаттарының құрылымы Іле Алатауы жотасының солтүстік беткейіндегі биіктік белдеуліктердің ерекшелігімен сипатталады. Табиғи климаттық жағдайлардың құбылып отыруына, биіктіктің 340-3500 м аралығында және одан да жоғары өзгеруіне байланысты, мұнда өзіндік топырағы мен өсімдігі бар биіктік белдеулер мен зоналар қалыптасқан. Ең төменгі зонаны қаланың солтүстік бөлігіндегі шөлді дала алып жатыр. Бұл қалың қабатты лёсті, құмды саздан түзілген, оның астында едәуір тереңдікке дейін құмтасты, малтатасты шөгінділер кездеседі. І-Алматы мен әуежай маңында, одан да солтүстікке қарай сұр топырақ тараған және мұның жоғары қабатындағы гумус мөлшері 2-3%, азот пен фосфор мардымсыз. Көгалдандыру және ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру тек қолдан суарғанда ғана мүмкін. Ысырынды конустан тау етегінде жазыққа ұштасар аралықта жер асты суы жер бетіне жақын, жіңішке сазды өңір ерекшеленіп бөлінеді. Оның оңтүстік шекарасы Октябрьдің 50 жылдығы көшесіне жетеді. Мұнда шалғынды қызыл қоңыр топырақ тараған, көптеген дақылдар үшін мұның құнарлылығы жеткілікті болып есептеледі. Сазды топырақ әсіресе ағаш өсіруге қолайлы, қосымша суландыруды керек етпейді,
өйткені ағаш тамырлары грунт суымен қоректенеді. Одан оңтүстікке Әл-Фараби даңғылына дейінгі аралықта қойтас-малтатас шөгінділерінің қабаты бар. Оның бетін лёсті құмды-саз қабат жапқан, құрамында қоректік заттар (азот, фосфор, калий) жеткілікті, шірінді мөлшері 4-6%. Қарақоңыр топырақ түрлері, өзіне тән қабаттарының ерекшеліктері бойынша бірнеше топқа ажыратылады[9].
Бұдан жоғары жатқан таулық қара топырақты белдеулік зона (1000-1400 м) Каменское плато үстіртіне дейінгі аралықты қамтиды. Бұл қалың лёсті жыныстардың құнарлы зонасының бірі болып саналады. Құрамындағы шіріндісі 8-13%-ке дейін жетеді және басқа да нәрлі заттары мол. Бұл зона ертеден игерілген, Алматы апортының ең жақсы өсетін жері болып саналады. Медеу шатқалында, одан төменгі белдеуде және жоғары жатқан биіктігі орта таулы белдеуде шалғынды-орманды даланың сілтісіз қара, тау орманының қоңырсұр және таудың орманды шалғынды топырағы орын алған. Бұлардың да құнарлылығы жоғары, ылғалы жеткілікті болады.
1.5 Өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Қала мен оның төңірегінің флорасы мыңнан астам өсімдік түрінен тұрады. Солтүстіктен оңтүстікке қарай жусанды-сораңды, кейде қамыс, айрауықты шалғын, ши өскен кең дала, одан жоғары альпілік шалғын, қарлы шың белдеулері жақсы байқалады. Шөлді дала белдеуі негізінен жазықты (теңіз деңгейінен 600-1200 м биік) қамтиды. Мұнда эфемерлер мен аралас жусан, бетеге, тобылғы мен итмұрын өскен. Қазір бұл аймақ толығымен игеріліп, мәдени ландшафтыға айналған. Бөктерлік өңірде ғана эфемерлік қызғалдақ, жауқазын, құртқашаш, т.б. жусанды және бозшалғынды дала табиғи өсімдіктері кездеседі.
Орман белдеуінің төменгі жағында үйеңкі, долана, сарыағаш, итмұрын, қарақат, т.б. аралас орман өсімдіктері өседі. Тау беткейлерін әр түрлі шөпті шалғын алып жатады. Бұл белдеуліктің өсімдіктері ара-тұра қала ішінде де
кездеседі. Жапырақты орман шырша басым өсетін қылқанды орманға (1200-2800) ұласады. Тянь-Шань шетені, сарыағаш, тал, таңқурай, т.б. ағаш пен бұталар орман белдеуінің негізігі түрлерімен аралас өседі.
Таудан жоғары, яғни 2800-3200 м биіктікте субальпілік және альпілік белдеулер жатады: өсімдігі таулық шалғыннан, аршалы, бетегелі, далалық және альпілік аласа шөптерден тұрады. Бұл өңірді жазда жайлау ретінде пайдалануға болады[10].
Қала шегіндегі жасыл желек шамамен 8 мың га ауданды алып жатыр, мұның 2,5 мың га-ға жуығы жеміс ағаштары. Қала маңында 4 мың га бақ өседі. Қаланың әрбір тұрғынының үлесіне 90 м2-ге жуық жасыл желектен келеді. Жыл сайын қалада 250 мың түп ағаш, миллионға жуық бұта өсімдіктері отырғызылады. Алматы көшелерінің бойында парк аллеяларына ұқсас - терек, емен, қарағаш, қайың және қарағай аралас теректер отырғызылған. Қаланы көгалдандыру үшін ұсақ жапырақты жөке ағаш, қарағаш, ақтал кәдімгі және қырым қарағайлы, тянь-шань шыршасы, вигрин аршасы т.б. ағаш түрлері, қанқызыл, жұмсақ долана, тянь-шань шетені, әсем жыңғыл, аласа бадам, қалмақ бадамы, жылтыр және қаражемісті ырғай, қаражеміс, тобылғы, сирень т.б. бұта өсімдіктер отырғызылады. Қаланы безендіру үшін аумақты гүлзарлар (М.Горький атындағы Орталық мәдениет және демалыс саябағында, Қазақстан Республикасының Тұңғыш президенті саябағы, т.б.) егілген. Біраз жерді көгал алаңдары алып жатыр, мұнда жаз айларында раушан, нарғызгүл, қызғалдақ, нарцисс, флокс, хризантема, лалагүл, ландыш, т.б. көптеп отырғызылады. Қаланы көгалдандыруда саябақтардың, скверлердің, бақтардың (жалпы ауданы 1000 га-дан астам 60-тай саябақ, сквер және бақ бар) т.б. жасыл аралдардың маңызы зор.
Әуежай маңындағы жасанды көл жағасында 60 га-лық орман саябағы жасалды, мұнда 80 мың түп ірі ағаш отырғызылған. Жаңа жасыл желекті алқап жасалумен бірге Баум тоғайы (130 га) сияқты бұрынғы алқаптар жаңартылуда.
Алматы мен оның төңірегінде құстың 141 түрі байқалған. Бұлардың 34 түрі осы маңда ұялайды, 57-сі қыстайды, 88 түрі ұшып өтеді. Ұя салатын құстардың көбі негізінен тау бөктеріндегі ағаш-бұталы тоғайлы жерге тән түрлер (дала жау торғайлы, кәдімгі қара торғай, сарғалдақ, тағанақ, түркістан жуланы, тұйғын, қара шымшық, оңтүстік бұлбұлы, т.б.). Ұя салатындардың 8 түрі осы өңірді тұрақты мекендейтін - дала жау торғайы, князь құсы, қарашымшық, сақиналы кептер, египет кептері, майна, сарышымшық. Соңғы үшеуі осында 60-жылдары жерсіндірілген.
Ұшып өтетін құстардың тобы осында мекендеушілерге қарағанда басым келеді. Бұлардың ішіндегі басты түрлері - қара кезқұйрық, қарала торғай, шыбыншы торғай. Сонымен бірге қала үстімен, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген ақбас тырна ұшып өтеді. Құстардың келуі мен қайтуы кезінде қалаға және оның маңына мүлдем тән емес суқұзғын, қаз, үйрек, сутартар, кіші әупілдек, бұлдырық т.б. құстар кездеседі. Кішкене жабайы құстарды, сондай-ақ тышқан тәрізді кемірушілерді аулау үшін қалаға жыртқыш құстар (тұйғын, қаршыға, қырғи, ителгі, кәдімгі бөктергі, жапалақ, үкілер) ұшып келеді. Әр түрлі құстардың қаладағы ең көп жиналатын орны - Бас Ботаникалық бағы.
Қала және оның маңында сүт қоректілердің 50-ге тарта түрі кездеседі. Қаладан 3-5 км маңайда жыртқыш сүт қоректілер (дала күзені, аққұлақ, ақкіс, қарсақ), кемірушілер (ақ тиін, тараққұйрық, ондатра, су тышқан, соқыр тышқан, соқыр тышқан, орман және дала тышқандары) кейде орман қарақас тышқаны, сұр аламан, ұшатын май табан жарқанат, май мұрын жарқанат, т.б. кездеседі. Қаланың 20 км-лік таулық төңірегінде аю, қасқыр, түлкі, тас сусары, елік, таутеке, сұр суыр, қызыл шақылдақ, биік таулық күміс сұр тышқан, тянь-шандық орман сұр тышқаны т.б. кездесуі мүмкін. Қала төңірегіндегі қос мекенділердің екі түрі, яғни жасыл құрбақа, көлбақа тіршілік етеді. Бұлар қоңыздарды шегірткені, жұлдызқұртты, қандалаларды жеп бау-бақшаларға үлкен пайда келтіреді. Жасанды су айдыны - суару жүйелерінің кеңеюіне байланысты көлбақа көбеюде. Қалалық су айдындар балыққа кедей. Тау өзендерінде көкбас, талма балық, жылылау төменгі ағыстарында және бөгендер мен тоғандарда теңге балық, амур шабағы мекендейді. Бірінші май тоғандарында ұсақ сазандар кездеседі. Су айдындары ихтиофаунасын молайтумен Алматы тоған шаруашылығы, Алматы балық питомнигі шұғылданады. Қаланың ағашты - бұталы жерінде жәндіктердің 244 түрі (шегіршін, жасыл шегіршін бітесі, ортаазиялық қалқаншалы және дөңесті терек сымыр, терек күйесі, т.б.) кездеседі. Емен және бел бітелері, жапырақ және гүл жегіштер, жапырақ ширатқыштар, дара жібек көбелектерін кейде көбейіп кететін мезгілдері болады[11].
Алматы жануарлар дүниесін қорғау және байыту үшін жасыл желек аумағын кеңейту көзделіп отыр. Бунақденелерді жегіш құстардың ұя салуына қолайлы жағдай туғызылуда. Қала маңы орманын қорғаудың қатаң тәртібі сақталуда.
2 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ ТЕХНОГЕНДІК ЛАСТАНУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КОМПОНЕНТТЕРІ
2.1 Транспорт жүйесі және ластану үлесі
Адамзаттың ең басты мәселелерінің бірі - қоршаған орта ластануы. Бұл ең алдымен, ғылымның қарқынды дамуымен, атом энергетикасының пайда болуымен, ауыл шаруашылығында түрли химикаттардың қолданылуымен байланысты. Жыл сайын атмосфераға әртүрлі зиянды заттар келіп түсуде. Токсиндік заттардың көп бөлігін әртүрлі газдар, аэрозолдар, элоктромагниттік және жылу сәулелері, пестицидтер мен минералдық тыңайтқыштар, мұнай өндіргіш өнеркәсібі құрайды.
Зиянды заттардың үлес салмағының көбеюі адам өміріне, өсімдіктер мен жануарларға кері әсерін тигізеді. Олардың қауіптілігі үнемі ластаудың қайнар көзі болып табылатын және зиянкес заттарды тастау арқылы биотаға әсер етуіне негізделеді.
Көбіне токсиндік топтарды аллюминий зауыттары шығарады. Бір тонна алюминий өндіру үшін 20-30 кг фторды атмосфераға шығаруға тура келеді. Ауаға таралған фтор өсімдіктердің құрамына еніп, олардың ауруға ұшырауына септігін тигізеді. Фтор бірнеше маңызды элементтерді байланыстырып, оларды өте нашар еритін қосындыларға айналдырады. Бұл өсімдіктің тамыр жүйесінің дамуын тежеп, жасушалардың бөлінуін баяулатып, хлорофил құрамын азайтып, фотосинтез қарқындылығына кері әсер етеді.
Өсімдіктердің токсиндік заттарға деген негізгі реакциясы жеке жүйелердегі үдерісі болып табылады. Осылайша, торшалардың бұзылуы ағаштардың бұзылуына қарағанда тезірек болады. Қарағайлардың тіршілігіне кері әсер ету жасыл дақтарының жойылуынан және жоғары энергетикалық бірігулердің кемуіне негізделеді. Мұндай ағаштар некроздар мен хлороздарға көбірек ұшыраған. Сонымен қатар, некроздар физиологиялық үрдістердің белгісі болып табылады.
Хлоропласттардағы токсиндік газдардың жиынтығы пигменттердің жойылуына әсер етеді. Экожүйенің ластануы өсімдіктердің қоректік көздерінен, топырақтың қышқылдығының артуынан және құнарлы қабаттарының жойылуынан көрінеді. Бұл жағдайда Са, Mg, Mn және Zn элементтері аз болып немесе барлығының да тапшы болуына әкеліп соқтырады. Бұл элементтердің жетіспеушілігі ескі жасушалар мен тамыр жүйесінде кездеседі. Осылайша өсімдіктің түпкі бөліктері көптеген техногендік әсерлерге ұшырап жатады.
Көптеген зерттеулерден кейін, техногендік әсерлер тек ағаштардың жапырақтарының күйреуі мен жойылуына ғана емес, сонымен қатар, өсімдіктердің тез солып қалуына да әсер етеді. Аймақтың гербицидтер, арборицидтер, альгицидтермен ластануы су айналымын бұзуына әкеліп соқтырады. Оның салдары шөлдену процесіне әкеліп соқтырады. Су ұстап тұрушы қасиеттің бұзылуы көбінесе шарбы бұлттардың токсиндік заттармен, яғни күкірт және азотпен ластануымен түсіндіріледі. Топырақтың ауыр металдармен ластануы көптеген өсімдіктердің өсуіне кедергі жасайды. Көптеген зерттеулер нәтижесінде зиянкес заттардың арасында өскен қарағайлар өзге ағаштармен салыстырғанда тез жетіліп, барлық қалыптасу үдерісі баяу қалыптасады. Өсімдіктерге немқұрайлы қарау ең алдымен ағаштардың тез солуына әкеліп соғады. Қорытындылай келе, ағаштардың көптеген бөлігінде қыс мезгіліне дайындалу үдерісі өсімдіктің жасушасындағы суға байланысты толық жүріп өтпейді. Яғни олар төмен температура қысымына әрі қыс мезгілінде қажетті су мөлшерінің тапшы болуына байланысты қыс мезгіліне төтеп беру қасиетін жоғалтады. Токсиндік заттар жағымсыз климаттық жағдайларын күшейтеді. Қалың өсімдіктердің бірден бір токсиндік заттарға реакциясын оның суық температураға төзе алуы қасиетінен байқауға болады. Зерттеулер нәтижесі бойынша, өндірістиегі мыс пен никель қалдықтары суыққа төзімділікті 2-3 есеге дейін төмендетеді. Техногендік ластанумен күресу үшін қоршаған ортаның ластануын азайту қажет. Мамандардың есесптеуі бойынша, 50 жылдан кейін өндірістің өсуіне қарамастан ғаламшарымызда топырақтың құрамында темір оксиді екі есеге, цинк пен қорғасынның қосылуы 10 есеге, сынап, кадми, стронци 100 есеге, мышьяк 250 есеге артады деп болжауда.
Өзге әдістермен салыстырғанда ең әсерлі әдістердің бірі - экологиялық мониторинг. Адамдардың қоршаған ортаға деген жағымсыз әрі ұзақ мерзімдік әрекеттерінен кейін қоршаған ортаны үздіксіз бақылауда ұстап отыру қажет болды. Бақылау тек жеке шаруашылық жерлерге ғана емес, сонымен қатар, аудандарда, үлкен аймақтарда, континенттерде, бүкіл ғаламшарда жүргізіледі. Экологиялық мониторингтің ең басты мақсаты қоршаған ортаны бағалап, әрі бақылау жасап, табиғи ресурстарды мөлшермен пайдалануды ескерту, экологиялық жағдайларға болжам жасау.
Мониторингтің нәтижелері әртүрлі саладағы басқарудың мәселелердің шешімі болып табылады. Бұл мәліметтер табиғатты қорғау шараларында өте құнды болып табылады. Мұндай әдісті дамыған мемлекеттер, яғни Германия, Жапония, АҚШ табиғатты қорғау шараларында қолданады. Қазіргі таңда экологиялық мониторниг барлық деңгейде дамып келеді. Халықаралық ұйымдар жаһандық мониторингтардың шығуына себебін тигізеді. Мониторинг нәтижелері арнайы орталықтарда қайта өңдеуден өтіп, кейін көптеген ірі мемлекеттердің басшыларына зерттеуге жөнелтіледі.
Ормандарды қоғау - адамзат алдында тұрған ең басты мәселелерінің бірі. БҰҰ табиғатты пайдалану ұйымының мәліметтері бойынша, жыл сайын ормандардың ауданы 13 миллион гектарға кеміп отырады екен. Орман шаруашылығын дұрыс пайдалану экологияға аз шыған алып келеді. Бұл үшін табиғатты дұрыс пайдалану қажет.
Қоршаған табиғи орта - бұл адамдардың денсаулық жағдайына және тіршілік әрекеті жағдайына, өмір сапасына әсер ететін табиғатты құраушылардың жиынтығы. Қоршаған ортаға кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижелері көп ықпал жасайды.
Алматы қаласында жолаушыларды және жүк тасымалдайтын қалалық бағыттарда 24 тасымалдаушы және өздері 2000 автобус, 46 трамвайлар, 191 троллейбустарды басқарумен Алматыэлектротранс МКК айналысады.
Алматы қаласының бағыттық желісіне 131 бағдар қосылған, олардың ішінде 119 автобус, 10 троллейбустық және 2 трамвайлық бағдар, 1884 автобустар, 28 трамвайлар жұмыс істейді. 2009 жылы 4 бағдар ашылды: №1 троллейбустық парктің №16 бағдарына қозғалыс орнатылған және №15,18 және 122 автобустық бағыттар ашылды және 20 бағдардың қозғалыс сызбасында өзгерістер болды. 33 автобустық бағдарды қамтамасыз ету құқығына 2 байқау өткізілді және байқау нәтижесі бойынша 10 тасымалдаушыға 18 бағдарды қамтамасыз ету құқығына куәлік тапсырылды. Қалған бағдарлардағы үміткерлердің қызметі қанағаттанарлықсыз деп табылды және бұл бағдарларға жаңа байқау өткізілетін болады.
Тасымалдаушылардың жылжымалы құрамын жаңарту мақсатында жеке қаржыларына 98 бірлікте жаңа автобустар және екінші нарықтан 72 автобус алынған, 170 автобустың барлығы Euro - II стандартқа сәйкес.
Қалада таксомоторлы тасымалдаушылар 487 ам 9 тасымалдаушы іске қосылған. Барлық таксилер радиобайланыспен жабдықталған, олардың ішінде 105 газбен жүреді. Биылғы жылы таксилердің жұмыстарын бірыңғайлау бойынша жұмыстар жалғастырылуда: қала бойынша жолаушыларды тасымалдайтын таксилерге бірыңғай тарифтер және бірыңғай түсті гаммалар бекітілді, таксилерге таксометрлер орнату және әрбір тасымалдаушыға логотиптер орнату бойынша дайындық жұмыстары жүргізілуде.
Жолаушыларды тасымалдау жұмыстарына жүргізілген тексерудің нәтижесінде 2009 жылдың 9 айында 101,6 % ға жоғарлаған, 2308 млн.адамды құраған, оның ішінде:
автобуспен - 1678 млн. жолаушы;
электрокөлікпен - 12 млн. жолаушылар;
таксимен - 486 млн.
Көліктердің жұмыстарын бақылаумен қамтамасыз ету үшін рейттік тексерулер жүргізіліп отырады. Жыл басынан бері барлығы 28 рейд жүргізілген, оның ішінде екі рейд БАҚ өкілдерінің қатысуымен жүргізілді және нәтижесі БАҚ жарияланды. Рейд барысында 4220 тәртіп бұзушылық анықталды: 4102 тәртіп бұзушылық жағдай жол қозғалысының Ережесін бұзғаны үшін, оның ішінде 24 жүргізуші мас күйінде көлік жүргізгені үшін, 33 салық заңнамасын бұзғаны үшін, 67 жолаушыларды және жүкті тасмалдау Ережесін бұзғаны үшін айыпталды.
Жолаушыларды тасмалдау жүйесіне шұғыл ықпал ету мақсатында муниципалды автопарк жобасын басқару жүзеге асырылуда. Аталған жоба сауатты бәсекелестікті құруға және ұқыпсыздықты жоюға және әлсіз менеджментпен тасымалдаушылардың жағдайларын ашуға және сервистердің сапасыздығын тексеруге мүмкіндік береді.
Алматының метро құрылысы 1988 ж. басталған еді. Алайда Кеңес Одағының ыдырауынан метро құрылысы тоқтатылып, тек тәуелсіздік алғаннан кейін 2003 жылдан бастап метро құрылысына ақша бөле бастады. 2011 ж. 1 желтоқсанда Алматы метросы салтанатты түрде ашылды. Бұл метрополитен техникалық жағынан ТМД елдері арасынан ең үздік болып саналады. Ұзындығы 8,56 км. құрайтын алғашқы бағыт 7 бекеттен тұрады. Алматы метрополитені Қазақстандағы алғашқы, Орталық Азияда екінші (Ташкент метрополитенінен кейін) және ТМД-дағы 16-шы метрополитен.
Халықаралық Алматы Әуежайы (ағылш. Almaty International Airport) Қазақстандағы ең үлкен әуежай. Ол Алматы Орталығынан 18 километр қашықтықта орналасқан. Әуежай арқылы Қазақстан бойынша жолаушылардың жартысы мен жүктірдің 68% өтеді. 2008 жылы әуежай 2,5 миллион жолаушыға қызмет көрсеткен (2005 жылмен салыстырғанда 23%тік өсім).
Алматыда екі темір жол вокзалы бар: Алматы -1 және Алматы - 2. Алматы -1 транзиттік вокзал. Ол Орталық Азиямен Ресейдің сібір облыстарын байланыстырады. Ал Алматы - 2 қалалық вокзал. Ол қаланың орталығында орналасқан.
ЖБ-нің озінің автокөлігі жоқ, атмосфераға шығарылатын зиянды заттар мөлшері жанармай құятын көліктердің есебімен жүргізілді. ЖБ-де жанармай құятын автокөліктердің орташа мөлшері:
Карбюраторлы - 60 бірліктәулігіне, яғни жылына 21900 бірлікті құрайды;
Дизельді-10 бірліктәулік, яғни жылына 3650 бірлік құрайды;
ЖБ территориясында автокөлік өту қашықтығы 50 м-ге тең.
Жалпы қашықтығы:
Sk=21900*50-1095000 м=1095 км
Sk=3650*50=182500 м=182.5 км
Бензиннің орташа шығыны 100 км-ге 12 литр. Бензиннің орташа шығыны: V=1095*12*102=131,4 лжыл немесе 134,4*0,72=94,6 кгжыл=0,1 тжыл, мұнда 0,72-бензин тығыздығы. Дизельді жанармайдың орташа шығыны 100 км-ге 15 литр құрайды. Дизельді жанармайдың орташа шығыны келесіні құрайды:
V=182,5*15*10[2]=27 лжыл немесе 27*0,85=23 кгжыл=0,02 тжыл.
Кесте 2. Зиянды заттардың жылдық қалдықтарының есебі (жанармайдың жалпы шығыны бойынша жүргізілген) [12].
Жанармай түрі
Ластаушы заттар атауы
Жанармайдың меншікті шығыны, тжыл
Жанармай шығыны,
тжыл
Ластаушы зат қалдығы, тжыл
Этилденбеген бензин
Кесте 2. Жалғасы
Көміртегі оксиді
Көмірсутегілер
Азоттың қос тотығы
Күкіртті ангидрид
Альдегидтер
Күйе
Бензапирен
0,42
0,046
0,027
0,002
0,0012
0,0011
0,1*10-6
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,042
0,0046
0,0027
0,0002
0,0001
0,0001
1*10-8
Дизельді жанармай
Көміртегі оксиді
Көмірсутегілер
Азоттың қос тотығы
Күкіртті ангидрид
Альдегидтер
Күйе
Бензапирен
0,47
0,019
0,033
0,010
0,0034
0,0034
0,14*10-6
0,02
0,02
0,02
0,02
0,02
0,02
0,02
0,001
0,0004
0,001
0,0002
0,0001
0,0002
0,3*10-8
Ингредиенттер бойынша қалдықтардың суммалық мәндері
Көміртегі оксиді
Көмірсутегілер
Азоттың қос тотығы
Күкіртті ангидрид
Альдегидтер
Күйе
Бензапирен
Барлығы
0,043
0,005
0,037
0,0004
0,0002
0,0003
2,3*10-8
0,053
Зиянды заттардың жылдық қалдықтарының есебі жанармайдың жалпы шығыны бойынша жүргізілген (кесте 2). Сондай-ақ автокөлік қалдықтарының құрамындағы зиянды заттар тізбегі (сурет-1) және автокөлік қалдықтарының құрамы анықталған (4-сурет).
Сурет 4. Автокөлік қалдықтарының құрамы (%) есебінде
Сурет 5. Автокөлік қалдықтарының құрамындағы зиянды заттар тізбегі (%) есебінде
Соңғы жылдары қала атмосферасының ластануына автокөлік құралдарынан шығатын ластаушы заттардың артуы негізгі мәселеге айналды.
Жеңіл және ауыр жүк көлігінің, автобус санының артуы, қала магистральдары мен көліктің жүруінің тиімділігін қамтамасыз етудегі қиындықтар, көлік тығындары - мұның бәрі, қазіргі уақытта байқалып отырған,атмосфералық ауа сапасының төмендеуі мен оның ластануының артуында басты анықтаушы фактор болып отыр.
ІІДЖолполициясы басқармасының 2008 жылғы 1 қазандағы мәліметі бойынша қаламызда 523 022 автокөлік құралы тіркелген, оның үстіне жылына 40 000 шақты автокөлікке көбейіп отырады. Автокөлік түрлеріне қарай олардың саныт өмендегідей:
-жеңіл автокөліктер - 457550 бірлік,
-жүк автокөліктері - 32836 бірлік,
- автобустар - 13012 бірлік.,
- басқа да автокөлік құралдары - 19624 бірлік.
Автокөлік құралдарының шыққан жылын және оның түрлерін ескеріп жасалған есептер- қала атмосферасына тарайтын ластаушы заттардың жылдық шығарындыларының көлемі 2008 жылы190100 тоннаны құрағанын көрсетті, оның ішінде АЛИ5 көрсеткішінің құрамына кіретін ингредиенттер бойынша:
- өлшеулізаттар (күйе) - 308,8 тжылына;
- көміртектотығы - 145829,9 тжылына;
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Алматы қаласы - еліміздің аса ірі қалаларының бірі, Қазақстан Республикасының оңтүстіктегі астанасы. Үкіметтің шешімдерінен туындайтын міндеттерге сәйкес оны одан әрі дамыту, еңбекті ұйымдастыру мен өндіріс технологиясында түбегейлі өзгерістер жасау көзделеді. Қазірдің өзінде осы бағытта көп іс атқарылды және атқарылуда. Бұл қаланың экологиялық-санитарлық жағдайларын бұрынғыдан анағұрлым жақсартумен қатар еңбеккерлерінің таза да, қолайлы жағдайларды толық пайдалануына мүмкіндік берілмеген.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Алматы қаласының техногендік қалдықтармен ластануына байланысты экологиялық аймақтарға бөлу.
Бітіру жұмысының құрылымы. Кіріспеден, үш тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу көлемі 60 беттен, 13 сурет, 5 кестеден тұрады.
Зерттеу нысаны: Алматы қаласы.
Қазақстанның оңтүстік астанасында экологиялық жағдай 60-шы жылдардың ортасынан бастап-ақ нашарлай бастады. Содан бері экологиялық қиындықтар көбейді: атмосфералық ауаның бұзылуы, ашық су қоймаларында су деңгейінің төмендеуі, қалалық тұрғындардың автокөліктерден бөлінген газдармен улануы және т.б. Жоғарыда айтылғандардың барлығы Алматы қаласының экологиялық қолайсыз 100 қаланың қатарына кіргенін көрсетеді. Бұл қорытынды заңды, өйткені өкімет пен қала басшыларының шешімдерінің 90% жүзеге асырылмайды немесе кейінге қалдырылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Қазақстандағы ең ірі мегаполис - Алматының техногендік қалдықтармен ластануын көтеріп, мүмкіндігінше олардың алдын алып, практикалық шараларды ұсыну. Технологиялық процестердің Алматы қаласындағы өнеркәсіптердің, құрылыстардың, транспорттардың табиғи ортаға көрсеткен ықпалын қарастырдым. Қазіргі кезде Алматыда көп өнеркәсіп көздерінің құлдырауына қарамастан, ауа алабы, су көздері және топырақты ластау белсенді жүріп жатыр. Ауа қабатына жіберілетін ластаушы заттардың құрамына көміртегі оксидтер, күкірт және азот оксидтері, фенолдар, қорғасын, формальдегид және шаң жататыны анықталады.
Дипломдық жұмысын жазу кезінде келесідей зерттеу әдістері қолданылды: мерзімдік басылымдар, статистикалық мәліметтер, картографиялық әдістер пайдаланылған. Бұл жұмыста қолданылған негізгі сөздер мен терминдер: техногендік ластанулар, температуралық инверция, радиациялық баланс, ультракүлгін радиациясы, циклон, фондық шоғырлану, ластану коэффиценті, экология, топырақ, санитарлық нормалар, тұндырғы, жасыл желек, герметикалық қондырғы, гидроизоляция, фондық құрам, токсикологиялық баға.
1 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНА ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА
1.1 Алматы қаласының жер бедері және геологиялық құрылысы
Алматы қаласының жер бедері өте күрделі, айналасы, негізінен, таулы, сайлы-жыралы келеді. Қала маңындағы биік таулы еңіс (3000-5000 м) бедері тік жартасты, терең құзды, құлама беткейлі. Тау бастарының біраз бөлігін мұз басқан.
Алматы төңірегі негізінен таулы келеді. Оңтүстігінде Тянь-Шань тау жүйесінің бір сілемі - Іле Алатауы жатыр. Тау етегінде шайынды жыныс қабаттарынан түзілген ысырынды конус элементтері көп кездеседі.
Алматы қаласы Іле бойы жазығының оңтүстігінде, Тянь-Шань тау сілемдерінің солтүстігінде орналасқан. Республика жерінің оңтүстік-шығыс бөлігінде Іле Алатауының солтүстік беткей баурайында, теңіз деңгейінен 700-900 м жоғары, Үлкен және Кіші Алматы өзендері аңғарларында жайласқан. Солтүстік жағында қала территориясы сәл еңістеу жазыққа ұласады. Атырабының 600 м-ден жоғары орналасқан өңірі - қалың ағаш өскен шұрайлы алқап. Алматы қаласы территориясының оңтүстік және орталық бөліктері, әсіресе солтүстік бөлігіне қарағанда қатты тілімделген. [1].
Алматы - Қазақстанның ең үлкен, әрі республикалық маңызы бар қаласы. Әкімшілік-территориялық жағынан 7 ауданнан тұрады. Жергілікті басқару органы - Алматы қалалық әкімшілігі. Жалпы жер көлемі 339,4 шаршы км (1-сурет). Алматыда 1 434 755 адам тұрады (2011)
Қала түгелімен Алматы облысының территориясымен қоршалған, бірақ әкімшілік жағынан Алматы облысының құрамына кірмейді. Солтүстігінде Алматы Іле ауданымен, батысында және оңтүстігінде Талғар ауданымен шектеседі. Қаланың географиялық координаттары - 77˚ шығыс бойлық және 43˚ солтүстік ендік
Сурет 1. Алматы қаласы аудандарының жер көлемдері, шаршы км
Әкімшілік-территориалды бөлінуі: Алмалы ауданы, Әуезов ауданы, Бостандық ауданы, Жетісу ауданы, Медеу ауданы, Түрксіб ауданы, Алатау ауданы.
Қала жеріне Тянь-Шань тау жүйесінің Күнгей және Теріскей Алатау жоталарының шығыс бөлігінің біраз сілемдері кіреді.
Солтүстігінде Текес және Кетпен тауаралық ойысы жатыр, оны солтүстігінен Кетпен (Ұзынқара) жотасы тұйықтаған. Биік жері - 3652 м (Аспантау т.). Мұнда мұздық жоқ, тау бастары жатық, оңтүстік бсткейі тік кұлама, солтүстігі көлбеу.
Оңтүстігінде Тянь-Шань тау жүйесінің бір сілемі - Іле Алатауы жатыр. Жота батыстан шығысқа қарай 350 км-ге созылады. Оның үстінен, биіктігі жағынан Қазбек, Монблан шыңдарынан кем түспейтін, Талғар (5017м), Нұрсултан (4376м), Үлкен Алматы (3684м) шыңдары мен мұңдалап алыстан көрінеді.Тау етегінде шайынды жыныс қабаттарынан түзілген ысырынды конус элементтері көп кездеседі. Үлкен және Кіші Алматы өзендерінің аралығы дөңбектасты-малтатасты шөгінділерден түзілген. Қала негізінен осы ысырынды конус пен лайлы тасқындар әрекетінен жиналған жыныстар қабатының үстінде орналасқан. Алматы территориясының оңтүстік бөлігі, оның орталық, әсіресе солтүстік бөлігіне қарағанда қатты тілімденген.
Альпілік тектоникалық қозғалыстар Іле Алатауына күрделі кейіп берді. Биік таулық ярус (3000-5000 м) бедері альпілік сипатта, тік жартасты, терең құзды, құлама беткейлі, шыңырау сайлы болып келеді. Гляциалдық белдеуінің біраз бөлігін мұз басып жатады. Бұл аймақта тау жыныстарының үгілу және тік беткейлермен төмен қарай сусу қарқыны күшті болғаны байқалады. Бұған шектес төменгі ярустың (3000-1500 м) бедері терең сайлар мен жосықтарға толы, өзен аңғарының беткейі тік құлама келеді. Алматы төңірегінің ең биік жері - Іле Алатауының солтүстік сілемі аласа төбе, адырлы келеді, мұнда бөктерлік биік шоқырлар көп (қ. Боралдай қыраты, Көктөбе, Қотырбұлақ, Шаналысай). Тау етегіне ұштасып жатқан жазық өңір негізінен борпылдақ жыныстардан және малтасты-дөңбектасты шөгінділерден түзілген, беті лёсті, құмды-сазды қабаттан тұрады. Солтүстікке қарайғы атырап бедері едәуір өңіс келеді де, бірте-бірте тегістеле бастайды. Бұл өңірде Үлкен және Кіші Алматы, Есентай, Ремизовка өзендері бар. Солтүстік батысқа қарай сай-жыралар мен құрғақ аңғарлар көп, жер беті сәл еңістеу, антропоген кезеңінің және эол шөгінділерінен түзілген жазық дала. Мұнда биіктіктері 60-80 м шамалы қырқалар мен төбелер жиі ұшырайды. Құмды қырқалардың беткейлерінде қуаң далаға бейімделген ксерофитті өсімдік өседі. Табиғи жер бедері қала жағдайына сәйкес айтарлықтай өзгеріп келеді. Мысалы, Үлкен Алматы өзені аңғарындағы дөңбектасты-малтатасты аумақты төбе алғашында құм, қиыршықтас өндірілетін карьерге, кейін қала тұрғындары тынығатын Сайран бөгеніне айналдырылды.
Қаланың негізгі бөлігі теңіз деңгейінен есептегенде 600 м-ден 900 м-ге дейінгі биіктікте орналасқан, дегенмен қала әкімшілігінің басқаруындағы жеке жер телімдері одан да биікте (Медеу мұз айдыны - 1691,2 м, Шымбұлақ шатқалы - 2200-2500 м)[2].
Алматы альпілік сипаттағы тау массиві - Іле Алатауы антиклинорийінің солтүстік қанаты етегінде орналасқан. Ендікке жуық бағытта созылған геологиялық құрылымдар мен тектоникалық жарылыстар зоналарының жалпы бағытына сәйкес келетін бұл жота граниттен, габбродан, эффузиялар мен олардың туфтарынан, эффузиялық шөгінді жыныстардан, аздап құмтастардан, тақтатастардан, мәрмәрдан түзілген. Іле Алатауының қазіргі сипаты палеогеннің ақырында басталған тектоникалық процестердің нәтижесінде қалыптасқан.
Бүкіл антропоген кезінде таулардың биіктеуіне байланысты Іле Алатауының солтүстік беткейлеріндегі өзен аңғарлары мен шатқалдарында дөңбектас, қиыршықтас-малтатас, құм-саз құрамдыкесек жыныстар мол жиылды. Бұлар тау етектерінде ысырынды конустарды түзіп, төменіректе ені 10-15 км, қалыңдығы 2000-3000 метрлік тұнба жыныстар қабатына ұласады.
Ысырынды конустардың жазыққы қарай ылдилануы анық байқалады, кәлденең қимасы линза пішінді. Мұнда тау жақтан келген жер беті мен жер асты ағындарының сүзілуі нәтижесінде артезиан суының мол қоры жинақталды. Қала үшін бұл судың маңызы күшті.
Қала атырабының жоғары сейсмикалылығы неогендік-антропогендік тектоник қимылымен, көне және жас терең жарылыстармен байланысты. Мұнда үлкен апат болған Верный (28 май (9 июль) 1887) және Кемин (22 декабрь 1910 (4 январь 1911)) жер сілкінулері болды. Сейсмологиялық және географиялық комплекстік зерттеулер жер сілкінудің қалыпты 9 балдық зонасын және одан да жоғары сейсмикалық аймақтарды анықтауға мүмкіндік берді, ірі ғимараттар тұрғызуға қажетті антисейсмикалық шараларды анықталды.
Алматы күшті лайлы тасқындардың қаупі бар аймаққа орналасқан. Апатты тасқындар Кіші Алматы өңірінің арнасында 1921 және 1973 жылдары болды. 1921 ж, 3 млн. м3 - ден астам балшық пен тас қаптады. Мореналық Тұйықсу көлінен басталған 1973 жылғы лайлы тасқынды Медеу плотинасы бөгеп тоқтатты. 1977 ж. августа Үлкен Алматы өзені аңғарында 6 млн. м3-дей көлемдегі сел тасқыны болды. Қазіргі кезде елді мекендер мен халық шаруашылығы нысандарын лайлы тасқындар мен қар көшкіндерінен сақтандыру жобаларының жүйесі іске қосылды. Алдын ала сақтандыру шаралары кеңінен жүргізілуде.
Қаланы кеңейту үшін жер бедері қолайсыз, ылғалы мол босаң топырақты алаңдар кеңінен игерілуде. Мұндай жерлерді пайдалану үшін бірінші әр түрлі техникалық шаралар жүргізіледі (сай-жыраларды топыраққа толтырып тегістеу, дренаждау, ағынды реттеу, т.б.). Қала шегіндегі антропогендік қабаттардың қалыңдығы 10-15 м болғандықтан, ірі ғимараттардың іргетасы осы тереңдікте орнатылады. Қала іші мен оның төңірегінен табылған құм, қиыршықтас, малтатас, құрылыстық және беттеме тас, ізбестас, т.б. кендері кеңінен қолданылады[3].
1.2 Қаланың гидрогеологиялық жағдайлары мен гидрографиясы
Алматы өзендерінің гидрогеологиялық жағдайы жөнінен Іле артезиан алабына, Іле Алатауының солтүстік беткерлік терең ойпаңы аймағына жатады. Қалыңдығы 3200 м-ден астам палеоген-неоген, антропоген шөгінділерінде жаралу тегі мен құрамы әр түрлі жер асты суы жиылған.
Палеоген мен төменгі неогеннің құм қабаттарында тұзды (37-54 гл), хлоридті, натрийлі, ыстық (700-800С), арыны күшті (250-300атм) жер асты суы бар. Суының құрамы (гкг): иод-0,007, бром-0,060, бор-0,006-0,018, кремний қышқылы-0,017, фтор-0,007.
Жоғарғы неоген жыныстары қабатының 1750 м тереңдігінен ыстық, кішкене тұздылау су шығады. Құрамы (гкг): иод-0,001-0,002, бром-0,012-0,017, бор-0,020, кремний қышқылы-0,036, фтор-0,003; газдары (%): азот пен сирек газдар -85, оттек - 13, метан - 2. Судың бальнеологиялық қасиеті анықталды. Мұнда қол-аяқ, жүйке, ішек-қарын ауруларын емдейтін санаторий салынуда (1982).
Антропогенді дөңбектасты - малтатасты, құмды - саздақты шөгінділерінде (қалыңдығы 500 м-ден астам) жер асты суының ағыны бар. Үлкен және Кіші Алматы, Қарғалы өзендерінің ысырынды конустарында бұл су арынсыз келеді, ал таудан 16-20 км қашықтықтағы сазды қабаттарда арынды судың бірнеше қабаттары қалыптасқан, суы тұщы (0,2-0,3 гл), гидрокорбонатты, кальцийлі және салқын. Бұл қабаттарда 50-60% өзен суы, 20-25% ирригациялық су, 10% атмосфера ылғалы, 1-2% таулық жер асты суының үлесі бар. Антропоген жыныстарының сулары қаланы сумен қамтамасыз ету үшін пайдаланылуда.
Тауда жарықшақтық және тұщы (0,1-0,3 гл), гидрокарбонатты, кальцийлі-магнийлі су көздері көп. Неогеннің тұзды шөгінділерінің жапсарларындағы су біраз ащы (1-3 гл), сульфатты, натрийлі болады. Тектоникалық жарылыстарымен минералды жылы су зоналары байланысты. Бұл сулардың шипалық қасиеті бар. Алмаарасан шипажайы осындай судың негізінде жұмыс істейді[4].
Қала және оның төңірегіндегі өзендер Іле алабына жатады. Негізінен бұлар ағыны қатты, арналары енсіз (10-15 м) және терең шатқалды (800-1000 м) келеді. Бастауларының орналасу және су жинау сипатына қарай бұлар екі топқа бөлінеді: бастаулары қар жиегінен төменде жатқан бөктерлік өзендер және мұздықтардан шығатын биік таулық өзендер. Негізінен атмосфералық жауын-шашын суымен толысатын болғандықтан, су көздерінің ең жоғарғы деңгейлері көктемгі қар еруге және шілде айларында таудағы қар мен мұздықтардың еруіне байланысты байқалады. Өзен суы шілденің басында, яғни ауа температурасының шұғыл жоғарылауына байланысты мұздықтардың еруінен су деңгейі 15-20 см-ге дейін көтеріледі[5].
Өзендері. Қала арқылы Үлкен Алматы мен Кіші Алматы өзендері, сонымен қатар олардың салалары - Есентай (Весновка), Ремизовка, Жарбұлақ (Казачка), Қарасу ағып өтеді.Олардың барлығы Балқаш көлінің бассейніне жатады.Олардың ағыстары жылдам, арналары тар (10-15 м) және шатқалдары терең болып келеді. Үлкен Алматы, Кіші Алматы және Есентай өзендерінің қала шегіндегі арналары бетондалған және ұсақ бассейндерге тіркелген. Бұлар 3000 м-ден жоғары беткейлерден басталады, негізінен мұздық суымен толысады, деңгейінің төмендеуіне немесе көтерілуіне жауын-шашын мен жер асты сулары әсер етеді. Үлкен Алматы өзені Іле Алатауының 3500 м биіктіктегі беткейлік мұздықтан басталады. Орта биіктік зонасында мұның бір тармағының жоғары антропоген мұздық моренасымен көмкерілуінен Үлкен Алматы көлі пайда болған. Оның төменгі жолында өзен суы құбырмен СЭС тізбегіне беріледі. Одан біраз төменіректе өзен аңғарында Үлкен Алматы плотинасы салынған. Өзен қаланың батыс бөлігімен ағып, қаладан 52 км қашықтықта Қаскелең өзеніне құяды. Жылдық орташа су шығыны 4 м2с. Қаланы электр энергиясы және сумен қамтамасыз етуде маңызы зор.
Сурет 3. Кіші Алматы өзені [6].
Кіші Алматы өзені Тұйықсу мұздығынан басталады. Аңғарында лайлы тасқынға тосқауыл ретінде Медеу плотинасы бой көтерген. Қалаға жеткенше Кіші Алматыға Кімасар және шағын Бұтақты салалары құяды. Қаладан үш тармақ - Кіші Алматы, Есентай, Жарбұлақ өзендері ағып өтеді. Кіші Алматы, Есентай арналары қала ішінде жеке-жеке тосқауыл бөгеттерге бөлініп, жағасы бетондалған. Кіші Алматы өзені қаланың солтүстігіндегі Қапшағай бөгеніне құяды.
Көлдері және бөгендері. Қала өміріне байланысты көлдер негізінен гляциалдық зонада орналасқан. Олар шапшаң еритін мұздықпен көмкерілген көл және мореналық немесе ерімейтін мұздықпен байланысқан көлдер болып екі топқа бөлінеді. Іле Алатауы сілемдерінде зерттелген 128 мореналық шағын көл бар. Бұлар - тұщы су көзі, сондай-ақ таулық көлдер лай тасқындарының қалыптасу үрдісінде үлкен рөл атқарады. Тұйықсу мұздығының етегінде, Кіші Алматы аңғарында осындай үш көл бар. Олардың аумағы жиі өзгереді, кейде мүлдем тартылып қалады, соңынан қайтадан пайда болады.[6]
Қала өмірі үшін Ақсай, Ащыбұлақ, Қапшағай, Мыңжылқы, Сайран бөгендері сияқты жасанды айдындардың маңызы зор. Алматы өзенінің аңғарындағы Сайран бөгені жағасында жаз айларында Алатау, Әуезов аудандарының тұрғындары демалады. Сол сияқты Үлкен және Кіші Алматы өзендерінің аңғарларындағы, Іле бойындағы Қапшағай т.б. бөгендер қала халқының демалыс орындарына айналып отыр.
Мұздықтары. Қала табиғатына тікелей әсер етуші Іле Алатауы жотасының солтүстік беткейі шыңдарында жалпы ауданы 308,03 км2 307 мұздық қалыптасқан. Солтүстік беткейлік мұздану аумағы батыста Ұзынқарғалы өзенінің жоғары бөлігінен, шығыста Түрген өзенінің бастауына дейін созылған. Мұндағы қар жиегі 3800-3900 м биіктік шегінде өтеді. Аумақты мұздықтар жотаның орталық бөлігіндегі биіктіктері 4700-4900 м тауда шоғырланған. Мұздықтарына тән сипат - көпшілігінің ауданы шағын (2 км2 шамасында) болып келеді (бұлар жалпы мұздықтарының 87% -і). Мұздықтар ұшының ашық бөлігі шамамен 3530 м биіктікке, көмулі бөлігі 3440 м-ге дейінгі деңгейге төмендейді, ал фирн сызығының ең биік деңгейі аңғарлық мұздықта (3870 м) байқалады, шлейфте бұл 3840 м-ге, қар мен аспалы мұздықта 3820 м-ге дейінгі деңгейге төмендейді. Іле Алатауындағы қазіргі мұзданудың пайда болуы көбінесе жер бедерінің сипатына байланысты да, өңірдің климат жағдайына біршама тәуелді. Қала атырабын және оның өнеркәсіп орындарын тұщы сумен қамтамасыз етуде, маңайдағы егістік пен бау-бақшаны суаруда мұздықтардың ролі өте зор[7].
1.3 Климаты
Алматы қаласының климаты континенті. Жергілікті жердің жер бедерінің биік орналасу салдарынан қатты дифференцияланады. Климаттық жағдайы - желсіз тынық ауа райымен және ауа қабаттарының тау аңғарлары арқылы төмен қарай ығысуымен ерекшеленеді.
Орташа көпжылдық ауа температурасы 9˚С, ең жоғарғы температурасы 43,4ºC (тамыз), ең төменгісі -37,7º С. Ең суық ай (қаңтар) температурасы -7,7˚С, ал ең жылы ай (шілде) температурасы 23,3˚С (1-кесте). Орташа алғанда қатқақтар 14 қазаннан басталып, 18 сәуірге дейін жалғасады. Тұрақты аяздар шамамен алғанда 67 тәулік - 19 желтоқсаннан 23 ақпанға дейін созылады. Басты максимум сәуір-мамыр, қосымша максимум қазан-қараша айларына келеді. Құрғақ кезең тамызда байқалады. Алматыда орташа атмосфералық қысым - 926,3 гПа. Тұрақты қар жамылғысының пайда болуының орташа уақыты 30 қазанға келеді, бірақ оның пайда болуы 5 қазан мен 21 қараша аралығында өзгеріп отырады. Қар шамамен 114 тәулік бойы жатады. Қардың еруінің орташа кезеңі - 2 сәуір (26 ақпаннан 12 мамырға дейін өзгеріп тұрады). Қалада және оның маңайында жылына шамамен 50-70 тәулік тұмандар байқалады. Жылдың салқын кезі негізінен тұманды болып келеді. Тұманды күндер саны қала және оның төңірегінде орта есеппен жылына 50-70 тәуліктей , жылдық орта мөлшерден ауытқуы кейбір жылдары 40 тәуліктей.
Жазда бұлттылықтың қайталануы 12%, жылдың қалған маусымдарында 20-30%, күн ашықтығының қайталануы жыл бойына 70%-ке жуықтайды. Сібір антициклонының қалыптасуына байланысты қала үстіндегі атмосферасының қысымы артады.
Қуаңшылығы жоғары - тамыз айы, бұл айда қалаға орташа есеппен 24 мм ғана жауын-шашын түседі, ал ылғалы мол ай - мамыр, жауын-шашынның түсу мөлшері 99 мм.
Орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 600-650 мм,ал таулық бөлігінде 1000 мм-ге жетеді[8].
Гидрометеорологиялық обсерваторияның Алматы станциясында оңтүстік-шығыс бағыттан соғатын жел басым байқалады. Жазда мұның тұрақтылығы артады, қыста кемиді. Қаланың солтүстік жазық бөлігінде жел көбіне солтүстік-батыс бағытта соғады. Жылдамдығы 15 мс не бұдан да күшті жыл бойына 15 тәуліктей соғады. Мұндай күшті жел 1933 жылы (60 жылда бір рет байқалады) 40 тәуліктей болды. Күшті жел қыс маусымында өте сирек (10 жыл ішінде 1-3 тәуліктей), жазда жылына 2-3 тәуліктей, көбіне түстен кейін соғады.
Ашық жарқыраған күннің ұзақ мерзімді қамтуы демалыстың ыңғайлы болуына және туризмнің көптеген түрлерінің дамуына қолайлы жағдай қалыптастырады.
Вегетациялық кезеңнің орташа ұзақтығы 252 тәулік, 10 наурыздан 18 қарашаға дейін созылады.
Алматының климат ерекшелігінің қалыптасуына қала аумағының ұлғаюы, тас құрылыстардың, темір шатырлы үйлердің және асфальт төсеніші ауданының артуы, өнеркәсіптік және автотранспорттық қалдықтардың қоршаған ортаға көптеп шығарылуы т.б. жағдайлар ықпалын тигізуде. Қала климатына жергілікті рельеф едәуір әсер етеді. Жер бедерінің сипатына байланысты қаланың әр бөлігіндегі ауа температурасының мәндері арасында үлкен айырмашылық байқалады. Қаладан тау жаққа қарай биіктеген сайын ауа қабатының жылына түсуі және жауын-шашын мөлшерінің молаюы жер бедері сипатына байланысты.
1.4 Топырақ жамылғысы
Алматы және оның төңірегінің топырақ қабаттарының құрылымы Іле Алатауы жотасының солтүстік беткейіндегі биіктік белдеуліктердің ерекшелігімен сипатталады. Табиғи климаттық жағдайлардың құбылып отыруына, биіктіктің 340-3500 м аралығында және одан да жоғары өзгеруіне байланысты, мұнда өзіндік топырағы мен өсімдігі бар биіктік белдеулер мен зоналар қалыптасқан. Ең төменгі зонаны қаланың солтүстік бөлігіндегі шөлді дала алып жатыр. Бұл қалың қабатты лёсті, құмды саздан түзілген, оның астында едәуір тереңдікке дейін құмтасты, малтатасты шөгінділер кездеседі. І-Алматы мен әуежай маңында, одан да солтүстікке қарай сұр топырақ тараған және мұның жоғары қабатындағы гумус мөлшері 2-3%, азот пен фосфор мардымсыз. Көгалдандыру және ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру тек қолдан суарғанда ғана мүмкін. Ысырынды конустан тау етегінде жазыққа ұштасар аралықта жер асты суы жер бетіне жақын, жіңішке сазды өңір ерекшеленіп бөлінеді. Оның оңтүстік шекарасы Октябрьдің 50 жылдығы көшесіне жетеді. Мұнда шалғынды қызыл қоңыр топырақ тараған, көптеген дақылдар үшін мұның құнарлылығы жеткілікті болып есептеледі. Сазды топырақ әсіресе ағаш өсіруге қолайлы, қосымша суландыруды керек етпейді,
өйткені ағаш тамырлары грунт суымен қоректенеді. Одан оңтүстікке Әл-Фараби даңғылына дейінгі аралықта қойтас-малтатас шөгінділерінің қабаты бар. Оның бетін лёсті құмды-саз қабат жапқан, құрамында қоректік заттар (азот, фосфор, калий) жеткілікті, шірінді мөлшері 4-6%. Қарақоңыр топырақ түрлері, өзіне тән қабаттарының ерекшеліктері бойынша бірнеше топқа ажыратылады[9].
Бұдан жоғары жатқан таулық қара топырақты белдеулік зона (1000-1400 м) Каменское плато үстіртіне дейінгі аралықты қамтиды. Бұл қалың лёсті жыныстардың құнарлы зонасының бірі болып саналады. Құрамындағы шіріндісі 8-13%-ке дейін жетеді және басқа да нәрлі заттары мол. Бұл зона ертеден игерілген, Алматы апортының ең жақсы өсетін жері болып саналады. Медеу шатқалында, одан төменгі белдеуде және жоғары жатқан биіктігі орта таулы белдеуде шалғынды-орманды даланың сілтісіз қара, тау орманының қоңырсұр және таудың орманды шалғынды топырағы орын алған. Бұлардың да құнарлылығы жоғары, ылғалы жеткілікті болады.
1.5 Өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Қала мен оның төңірегінің флорасы мыңнан астам өсімдік түрінен тұрады. Солтүстіктен оңтүстікке қарай жусанды-сораңды, кейде қамыс, айрауықты шалғын, ши өскен кең дала, одан жоғары альпілік шалғын, қарлы шың белдеулері жақсы байқалады. Шөлді дала белдеуі негізінен жазықты (теңіз деңгейінен 600-1200 м биік) қамтиды. Мұнда эфемерлер мен аралас жусан, бетеге, тобылғы мен итмұрын өскен. Қазір бұл аймақ толығымен игеріліп, мәдени ландшафтыға айналған. Бөктерлік өңірде ғана эфемерлік қызғалдақ, жауқазын, құртқашаш, т.б. жусанды және бозшалғынды дала табиғи өсімдіктері кездеседі.
Орман белдеуінің төменгі жағында үйеңкі, долана, сарыағаш, итмұрын, қарақат, т.б. аралас орман өсімдіктері өседі. Тау беткейлерін әр түрлі шөпті шалғын алып жатады. Бұл белдеуліктің өсімдіктері ара-тұра қала ішінде де
кездеседі. Жапырақты орман шырша басым өсетін қылқанды орманға (1200-2800) ұласады. Тянь-Шань шетені, сарыағаш, тал, таңқурай, т.б. ағаш пен бұталар орман белдеуінің негізігі түрлерімен аралас өседі.
Таудан жоғары, яғни 2800-3200 м биіктікте субальпілік және альпілік белдеулер жатады: өсімдігі таулық шалғыннан, аршалы, бетегелі, далалық және альпілік аласа шөптерден тұрады. Бұл өңірді жазда жайлау ретінде пайдалануға болады[10].
Қала шегіндегі жасыл желек шамамен 8 мың га ауданды алып жатыр, мұның 2,5 мың га-ға жуығы жеміс ағаштары. Қала маңында 4 мың га бақ өседі. Қаланың әрбір тұрғынының үлесіне 90 м2-ге жуық жасыл желектен келеді. Жыл сайын қалада 250 мың түп ағаш, миллионға жуық бұта өсімдіктері отырғызылады. Алматы көшелерінің бойында парк аллеяларына ұқсас - терек, емен, қарағаш, қайың және қарағай аралас теректер отырғызылған. Қаланы көгалдандыру үшін ұсақ жапырақты жөке ағаш, қарағаш, ақтал кәдімгі және қырым қарағайлы, тянь-шань шыршасы, вигрин аршасы т.б. ағаш түрлері, қанқызыл, жұмсақ долана, тянь-шань шетені, әсем жыңғыл, аласа бадам, қалмақ бадамы, жылтыр және қаражемісті ырғай, қаражеміс, тобылғы, сирень т.б. бұта өсімдіктер отырғызылады. Қаланы безендіру үшін аумақты гүлзарлар (М.Горький атындағы Орталық мәдениет және демалыс саябағында, Қазақстан Республикасының Тұңғыш президенті саябағы, т.б.) егілген. Біраз жерді көгал алаңдары алып жатыр, мұнда жаз айларында раушан, нарғызгүл, қызғалдақ, нарцисс, флокс, хризантема, лалагүл, ландыш, т.б. көптеп отырғызылады. Қаланы көгалдандыруда саябақтардың, скверлердің, бақтардың (жалпы ауданы 1000 га-дан астам 60-тай саябақ, сквер және бақ бар) т.б. жасыл аралдардың маңызы зор.
Әуежай маңындағы жасанды көл жағасында 60 га-лық орман саябағы жасалды, мұнда 80 мың түп ірі ағаш отырғызылған. Жаңа жасыл желекті алқап жасалумен бірге Баум тоғайы (130 га) сияқты бұрынғы алқаптар жаңартылуда.
Алматы мен оның төңірегінде құстың 141 түрі байқалған. Бұлардың 34 түрі осы маңда ұялайды, 57-сі қыстайды, 88 түрі ұшып өтеді. Ұя салатын құстардың көбі негізінен тау бөктеріндегі ағаш-бұталы тоғайлы жерге тән түрлер (дала жау торғайлы, кәдімгі қара торғай, сарғалдақ, тағанақ, түркістан жуланы, тұйғын, қара шымшық, оңтүстік бұлбұлы, т.б.). Ұя салатындардың 8 түрі осы өңірді тұрақты мекендейтін - дала жау торғайы, князь құсы, қарашымшық, сақиналы кептер, египет кептері, майна, сарышымшық. Соңғы үшеуі осында 60-жылдары жерсіндірілген.
Ұшып өтетін құстардың тобы осында мекендеушілерге қарағанда басым келеді. Бұлардың ішіндегі басты түрлері - қара кезқұйрық, қарала торғай, шыбыншы торғай. Сонымен бірге қала үстімен, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген ақбас тырна ұшып өтеді. Құстардың келуі мен қайтуы кезінде қалаға және оның маңына мүлдем тән емес суқұзғын, қаз, үйрек, сутартар, кіші әупілдек, бұлдырық т.б. құстар кездеседі. Кішкене жабайы құстарды, сондай-ақ тышқан тәрізді кемірушілерді аулау үшін қалаға жыртқыш құстар (тұйғын, қаршыға, қырғи, ителгі, кәдімгі бөктергі, жапалақ, үкілер) ұшып келеді. Әр түрлі құстардың қаладағы ең көп жиналатын орны - Бас Ботаникалық бағы.
Қала және оның маңында сүт қоректілердің 50-ге тарта түрі кездеседі. Қаладан 3-5 км маңайда жыртқыш сүт қоректілер (дала күзені, аққұлақ, ақкіс, қарсақ), кемірушілер (ақ тиін, тараққұйрық, ондатра, су тышқан, соқыр тышқан, соқыр тышқан, орман және дала тышқандары) кейде орман қарақас тышқаны, сұр аламан, ұшатын май табан жарқанат, май мұрын жарқанат, т.б. кездеседі. Қаланың 20 км-лік таулық төңірегінде аю, қасқыр, түлкі, тас сусары, елік, таутеке, сұр суыр, қызыл шақылдақ, биік таулық күміс сұр тышқан, тянь-шандық орман сұр тышқаны т.б. кездесуі мүмкін. Қала төңірегіндегі қос мекенділердің екі түрі, яғни жасыл құрбақа, көлбақа тіршілік етеді. Бұлар қоңыздарды шегірткені, жұлдызқұртты, қандалаларды жеп бау-бақшаларға үлкен пайда келтіреді. Жасанды су айдыны - суару жүйелерінің кеңеюіне байланысты көлбақа көбеюде. Қалалық су айдындар балыққа кедей. Тау өзендерінде көкбас, талма балық, жылылау төменгі ағыстарында және бөгендер мен тоғандарда теңге балық, амур шабағы мекендейді. Бірінші май тоғандарында ұсақ сазандар кездеседі. Су айдындары ихтиофаунасын молайтумен Алматы тоған шаруашылығы, Алматы балық питомнигі шұғылданады. Қаланың ағашты - бұталы жерінде жәндіктердің 244 түрі (шегіршін, жасыл шегіршін бітесі, ортаазиялық қалқаншалы және дөңесті терек сымыр, терек күйесі, т.б.) кездеседі. Емен және бел бітелері, жапырақ және гүл жегіштер, жапырақ ширатқыштар, дара жібек көбелектерін кейде көбейіп кететін мезгілдері болады[11].
Алматы жануарлар дүниесін қорғау және байыту үшін жасыл желек аумағын кеңейту көзделіп отыр. Бунақденелерді жегіш құстардың ұя салуына қолайлы жағдай туғызылуда. Қала маңы орманын қорғаудың қатаң тәртібі сақталуда.
2 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ ТЕХНОГЕНДІК ЛАСТАНУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КОМПОНЕНТТЕРІ
2.1 Транспорт жүйесі және ластану үлесі
Адамзаттың ең басты мәселелерінің бірі - қоршаған орта ластануы. Бұл ең алдымен, ғылымның қарқынды дамуымен, атом энергетикасының пайда болуымен, ауыл шаруашылығында түрли химикаттардың қолданылуымен байланысты. Жыл сайын атмосфераға әртүрлі зиянды заттар келіп түсуде. Токсиндік заттардың көп бөлігін әртүрлі газдар, аэрозолдар, элоктромагниттік және жылу сәулелері, пестицидтер мен минералдық тыңайтқыштар, мұнай өндіргіш өнеркәсібі құрайды.
Зиянды заттардың үлес салмағының көбеюі адам өміріне, өсімдіктер мен жануарларға кері әсерін тигізеді. Олардың қауіптілігі үнемі ластаудың қайнар көзі болып табылатын және зиянкес заттарды тастау арқылы биотаға әсер етуіне негізделеді.
Көбіне токсиндік топтарды аллюминий зауыттары шығарады. Бір тонна алюминий өндіру үшін 20-30 кг фторды атмосфераға шығаруға тура келеді. Ауаға таралған фтор өсімдіктердің құрамына еніп, олардың ауруға ұшырауына септігін тигізеді. Фтор бірнеше маңызды элементтерді байланыстырып, оларды өте нашар еритін қосындыларға айналдырады. Бұл өсімдіктің тамыр жүйесінің дамуын тежеп, жасушалардың бөлінуін баяулатып, хлорофил құрамын азайтып, фотосинтез қарқындылығына кері әсер етеді.
Өсімдіктердің токсиндік заттарға деген негізгі реакциясы жеке жүйелердегі үдерісі болып табылады. Осылайша, торшалардың бұзылуы ағаштардың бұзылуына қарағанда тезірек болады. Қарағайлардың тіршілігіне кері әсер ету жасыл дақтарының жойылуынан және жоғары энергетикалық бірігулердің кемуіне негізделеді. Мұндай ағаштар некроздар мен хлороздарға көбірек ұшыраған. Сонымен қатар, некроздар физиологиялық үрдістердің белгісі болып табылады.
Хлоропласттардағы токсиндік газдардың жиынтығы пигменттердің жойылуына әсер етеді. Экожүйенің ластануы өсімдіктердің қоректік көздерінен, топырақтың қышқылдығының артуынан және құнарлы қабаттарының жойылуынан көрінеді. Бұл жағдайда Са, Mg, Mn және Zn элементтері аз болып немесе барлығының да тапшы болуына әкеліп соқтырады. Бұл элементтердің жетіспеушілігі ескі жасушалар мен тамыр жүйесінде кездеседі. Осылайша өсімдіктің түпкі бөліктері көптеген техногендік әсерлерге ұшырап жатады.
Көптеген зерттеулерден кейін, техногендік әсерлер тек ағаштардың жапырақтарының күйреуі мен жойылуына ғана емес, сонымен қатар, өсімдіктердің тез солып қалуына да әсер етеді. Аймақтың гербицидтер, арборицидтер, альгицидтермен ластануы су айналымын бұзуына әкеліп соқтырады. Оның салдары шөлдену процесіне әкеліп соқтырады. Су ұстап тұрушы қасиеттің бұзылуы көбінесе шарбы бұлттардың токсиндік заттармен, яғни күкірт және азотпен ластануымен түсіндіріледі. Топырақтың ауыр металдармен ластануы көптеген өсімдіктердің өсуіне кедергі жасайды. Көптеген зерттеулер нәтижесінде зиянкес заттардың арасында өскен қарағайлар өзге ағаштармен салыстырғанда тез жетіліп, барлық қалыптасу үдерісі баяу қалыптасады. Өсімдіктерге немқұрайлы қарау ең алдымен ағаштардың тез солуына әкеліп соғады. Қорытындылай келе, ағаштардың көптеген бөлігінде қыс мезгіліне дайындалу үдерісі өсімдіктің жасушасындағы суға байланысты толық жүріп өтпейді. Яғни олар төмен температура қысымына әрі қыс мезгілінде қажетті су мөлшерінің тапшы болуына байланысты қыс мезгіліне төтеп беру қасиетін жоғалтады. Токсиндік заттар жағымсыз климаттық жағдайларын күшейтеді. Қалың өсімдіктердің бірден бір токсиндік заттарға реакциясын оның суық температураға төзе алуы қасиетінен байқауға болады. Зерттеулер нәтижесі бойынша, өндірістиегі мыс пен никель қалдықтары суыққа төзімділікті 2-3 есеге дейін төмендетеді. Техногендік ластанумен күресу үшін қоршаған ортаның ластануын азайту қажет. Мамандардың есесптеуі бойынша, 50 жылдан кейін өндірістің өсуіне қарамастан ғаламшарымызда топырақтың құрамында темір оксиді екі есеге, цинк пен қорғасынның қосылуы 10 есеге, сынап, кадми, стронци 100 есеге, мышьяк 250 есеге артады деп болжауда.
Өзге әдістермен салыстырғанда ең әсерлі әдістердің бірі - экологиялық мониторинг. Адамдардың қоршаған ортаға деген жағымсыз әрі ұзақ мерзімдік әрекеттерінен кейін қоршаған ортаны үздіксіз бақылауда ұстап отыру қажет болды. Бақылау тек жеке шаруашылық жерлерге ғана емес, сонымен қатар, аудандарда, үлкен аймақтарда, континенттерде, бүкіл ғаламшарда жүргізіледі. Экологиялық мониторингтің ең басты мақсаты қоршаған ортаны бағалап, әрі бақылау жасап, табиғи ресурстарды мөлшермен пайдалануды ескерту, экологиялық жағдайларға болжам жасау.
Мониторингтің нәтижелері әртүрлі саладағы басқарудың мәселелердің шешімі болып табылады. Бұл мәліметтер табиғатты қорғау шараларында өте құнды болып табылады. Мұндай әдісті дамыған мемлекеттер, яғни Германия, Жапония, АҚШ табиғатты қорғау шараларында қолданады. Қазіргі таңда экологиялық мониторниг барлық деңгейде дамып келеді. Халықаралық ұйымдар жаһандық мониторингтардың шығуына себебін тигізеді. Мониторинг нәтижелері арнайы орталықтарда қайта өңдеуден өтіп, кейін көптеген ірі мемлекеттердің басшыларына зерттеуге жөнелтіледі.
Ормандарды қоғау - адамзат алдында тұрған ең басты мәселелерінің бірі. БҰҰ табиғатты пайдалану ұйымының мәліметтері бойынша, жыл сайын ормандардың ауданы 13 миллион гектарға кеміп отырады екен. Орман шаруашылығын дұрыс пайдалану экологияға аз шыған алып келеді. Бұл үшін табиғатты дұрыс пайдалану қажет.
Қоршаған табиғи орта - бұл адамдардың денсаулық жағдайына және тіршілік әрекеті жағдайына, өмір сапасына әсер ететін табиғатты құраушылардың жиынтығы. Қоршаған ортаға кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижелері көп ықпал жасайды.
Алматы қаласында жолаушыларды және жүк тасымалдайтын қалалық бағыттарда 24 тасымалдаушы және өздері 2000 автобус, 46 трамвайлар, 191 троллейбустарды басқарумен Алматыэлектротранс МКК айналысады.
Алматы қаласының бағыттық желісіне 131 бағдар қосылған, олардың ішінде 119 автобус, 10 троллейбустық және 2 трамвайлық бағдар, 1884 автобустар, 28 трамвайлар жұмыс істейді. 2009 жылы 4 бағдар ашылды: №1 троллейбустық парктің №16 бағдарына қозғалыс орнатылған және №15,18 және 122 автобустық бағыттар ашылды және 20 бағдардың қозғалыс сызбасында өзгерістер болды. 33 автобустық бағдарды қамтамасыз ету құқығына 2 байқау өткізілді және байқау нәтижесі бойынша 10 тасымалдаушыға 18 бағдарды қамтамасыз ету құқығына куәлік тапсырылды. Қалған бағдарлардағы үміткерлердің қызметі қанағаттанарлықсыз деп табылды және бұл бағдарларға жаңа байқау өткізілетін болады.
Тасымалдаушылардың жылжымалы құрамын жаңарту мақсатында жеке қаржыларына 98 бірлікте жаңа автобустар және екінші нарықтан 72 автобус алынған, 170 автобустың барлығы Euro - II стандартқа сәйкес.
Қалада таксомоторлы тасымалдаушылар 487 ам 9 тасымалдаушы іске қосылған. Барлық таксилер радиобайланыспен жабдықталған, олардың ішінде 105 газбен жүреді. Биылғы жылы таксилердің жұмыстарын бірыңғайлау бойынша жұмыстар жалғастырылуда: қала бойынша жолаушыларды тасымалдайтын таксилерге бірыңғай тарифтер және бірыңғай түсті гаммалар бекітілді, таксилерге таксометрлер орнату және әрбір тасымалдаушыға логотиптер орнату бойынша дайындық жұмыстары жүргізілуде.
Жолаушыларды тасымалдау жұмыстарына жүргізілген тексерудің нәтижесінде 2009 жылдың 9 айында 101,6 % ға жоғарлаған, 2308 млн.адамды құраған, оның ішінде:
автобуспен - 1678 млн. жолаушы;
электрокөлікпен - 12 млн. жолаушылар;
таксимен - 486 млн.
Көліктердің жұмыстарын бақылаумен қамтамасыз ету үшін рейттік тексерулер жүргізіліп отырады. Жыл басынан бері барлығы 28 рейд жүргізілген, оның ішінде екі рейд БАҚ өкілдерінің қатысуымен жүргізілді және нәтижесі БАҚ жарияланды. Рейд барысында 4220 тәртіп бұзушылық анықталды: 4102 тәртіп бұзушылық жағдай жол қозғалысының Ережесін бұзғаны үшін, оның ішінде 24 жүргізуші мас күйінде көлік жүргізгені үшін, 33 салық заңнамасын бұзғаны үшін, 67 жолаушыларды және жүкті тасмалдау Ережесін бұзғаны үшін айыпталды.
Жолаушыларды тасмалдау жүйесіне шұғыл ықпал ету мақсатында муниципалды автопарк жобасын басқару жүзеге асырылуда. Аталған жоба сауатты бәсекелестікті құруға және ұқыпсыздықты жоюға және әлсіз менеджментпен тасымалдаушылардың жағдайларын ашуға және сервистердің сапасыздығын тексеруге мүмкіндік береді.
Алматының метро құрылысы 1988 ж. басталған еді. Алайда Кеңес Одағының ыдырауынан метро құрылысы тоқтатылып, тек тәуелсіздік алғаннан кейін 2003 жылдан бастап метро құрылысына ақша бөле бастады. 2011 ж. 1 желтоқсанда Алматы метросы салтанатты түрде ашылды. Бұл метрополитен техникалық жағынан ТМД елдері арасынан ең үздік болып саналады. Ұзындығы 8,56 км. құрайтын алғашқы бағыт 7 бекеттен тұрады. Алматы метрополитені Қазақстандағы алғашқы, Орталық Азияда екінші (Ташкент метрополитенінен кейін) және ТМД-дағы 16-шы метрополитен.
Халықаралық Алматы Әуежайы (ағылш. Almaty International Airport) Қазақстандағы ең үлкен әуежай. Ол Алматы Орталығынан 18 километр қашықтықта орналасқан. Әуежай арқылы Қазақстан бойынша жолаушылардың жартысы мен жүктірдің 68% өтеді. 2008 жылы әуежай 2,5 миллион жолаушыға қызмет көрсеткен (2005 жылмен салыстырғанда 23%тік өсім).
Алматыда екі темір жол вокзалы бар: Алматы -1 және Алматы - 2. Алматы -1 транзиттік вокзал. Ол Орталық Азиямен Ресейдің сібір облыстарын байланыстырады. Ал Алматы - 2 қалалық вокзал. Ол қаланың орталығында орналасқан.
ЖБ-нің озінің автокөлігі жоқ, атмосфераға шығарылатын зиянды заттар мөлшері жанармай құятын көліктердің есебімен жүргізілді. ЖБ-де жанармай құятын автокөліктердің орташа мөлшері:
Карбюраторлы - 60 бірліктәулігіне, яғни жылына 21900 бірлікті құрайды;
Дизельді-10 бірліктәулік, яғни жылына 3650 бірлік құрайды;
ЖБ территориясында автокөлік өту қашықтығы 50 м-ге тең.
Жалпы қашықтығы:
Sk=21900*50-1095000 м=1095 км
Sk=3650*50=182500 м=182.5 км
Бензиннің орташа шығыны 100 км-ге 12 литр. Бензиннің орташа шығыны: V=1095*12*102=131,4 лжыл немесе 134,4*0,72=94,6 кгжыл=0,1 тжыл, мұнда 0,72-бензин тығыздығы. Дизельді жанармайдың орташа шығыны 100 км-ге 15 литр құрайды. Дизельді жанармайдың орташа шығыны келесіні құрайды:
V=182,5*15*10[2]=27 лжыл немесе 27*0,85=23 кгжыл=0,02 тжыл.
Кесте 2. Зиянды заттардың жылдық қалдықтарының есебі (жанармайдың жалпы шығыны бойынша жүргізілген) [12].
Жанармай түрі
Ластаушы заттар атауы
Жанармайдың меншікті шығыны, тжыл
Жанармай шығыны,
тжыл
Ластаушы зат қалдығы, тжыл
Этилденбеген бензин
Кесте 2. Жалғасы
Көміртегі оксиді
Көмірсутегілер
Азоттың қос тотығы
Күкіртті ангидрид
Альдегидтер
Күйе
Бензапирен
0,42
0,046
0,027
0,002
0,0012
0,0011
0,1*10-6
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,042
0,0046
0,0027
0,0002
0,0001
0,0001
1*10-8
Дизельді жанармай
Көміртегі оксиді
Көмірсутегілер
Азоттың қос тотығы
Күкіртті ангидрид
Альдегидтер
Күйе
Бензапирен
0,47
0,019
0,033
0,010
0,0034
0,0034
0,14*10-6
0,02
0,02
0,02
0,02
0,02
0,02
0,02
0,001
0,0004
0,001
0,0002
0,0001
0,0002
0,3*10-8
Ингредиенттер бойынша қалдықтардың суммалық мәндері
Көміртегі оксиді
Көмірсутегілер
Азоттың қос тотығы
Күкіртті ангидрид
Альдегидтер
Күйе
Бензапирен
Барлығы
0,043
0,005
0,037
0,0004
0,0002
0,0003
2,3*10-8
0,053
Зиянды заттардың жылдық қалдықтарының есебі жанармайдың жалпы шығыны бойынша жүргізілген (кесте 2). Сондай-ақ автокөлік қалдықтарының құрамындағы зиянды заттар тізбегі (сурет-1) және автокөлік қалдықтарының құрамы анықталған (4-сурет).
Сурет 4. Автокөлік қалдықтарының құрамы (%) есебінде
Сурет 5. Автокөлік қалдықтарының құрамындағы зиянды заттар тізбегі (%) есебінде
Соңғы жылдары қала атмосферасының ластануына автокөлік құралдарынан шығатын ластаушы заттардың артуы негізгі мәселеге айналды.
Жеңіл және ауыр жүк көлігінің, автобус санының артуы, қала магистральдары мен көліктің жүруінің тиімділігін қамтамасыз етудегі қиындықтар, көлік тығындары - мұның бәрі, қазіргі уақытта байқалып отырған,атмосфералық ауа сапасының төмендеуі мен оның ластануының артуында басты анықтаушы фактор болып отыр.
ІІДЖолполициясы басқармасының 2008 жылғы 1 қазандағы мәліметі бойынша қаламызда 523 022 автокөлік құралы тіркелген, оның үстіне жылына 40 000 шақты автокөлікке көбейіп отырады. Автокөлік түрлеріне қарай олардың саныт өмендегідей:
-жеңіл автокөліктер - 457550 бірлік,
-жүк автокөліктері - 32836 бірлік,
- автобустар - 13012 бірлік.,
- басқа да автокөлік құралдары - 19624 бірлік.
Автокөлік құралдарының шыққан жылын және оның түрлерін ескеріп жасалған есептер- қала атмосферасына тарайтын ластаушы заттардың жылдық шығарындыларының көлемі 2008 жылы190100 тоннаны құрағанын көрсетті, оның ішінде АЛИ5 көрсеткішінің құрамына кіретін ингредиенттер бойынша:
- өлшеулізаттар (күйе) - 308,8 тжылына;
- көміртектотығы - 145829,9 тжылына;
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz