Қазақстан Республикасындағы аграрлық салада қызмет атқарып жатқан «Қазагроқаржы» АҚ лизингтік қызмет көрсету нарығындағы қызметі
Тақырыптың өзектілігі: ҚР Президентінің Қазақстан халқына 2012 жылдың 12 желтоқсаныныда жариялаған «Қазақстан 2050» жолдауында «Кәсіпкерлікті ұлттық экономиканың жетекші күшін жан жақты қолдау керек . Отандық кәсіпкерлік жаңа экономикалық бағыттың қозғаушы күші болып табылады.Шағын және орта бизнестің экономикадағы үлесі 2030 жылға қарай, ең аз дегенде, екі есе өсуге тиіс. Жаңа жағдайларды, соның ішінде біздің Еуразиялық экономикалық кеңістікке қатысуымызды, алда Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіретінімізді ескере отырып, отандық кәсіпкерлерді қолдау тетіктерін жетілдіру және олардың мүдделерін қорғау мен ілгерілету үшін қажетті барлық шараны қабылдау керек» - деп айтылған.[1] Кіші және орта бизнесті дамыту үшін лизингтік қатынастарды пайдаланған тиімдірек екенін айтып өтеді.Қазақстан экономикасының дамуы еліміздегі жүргізіліп жатқан экономикалық іс шараларға байланысты.Соның ішінде «Индустриялды -инновациялық Даму Стратегиясы» туралы айтқанда, ойымызға жоғары технологиялы техника,заманауи құрал –жабдықтар,қуатты машиналар бірден келеді. Егер біз АҚШ, Оңтүстік Корея, Ұлыбритания секілді дамыған мемлекеттермен бір деңгейде болғымыз келсе,біз жаңа, мықты ғылымның дамуына ұмтылуымыз керек.
Іске асырудан оны сөзбен айту арине оңай. Бұл үлкен көлемдегі инвестицияны өте қымбат құрал- жабдық пен технологияны сатып алуға келгенде тіптен басқаша.
Біздің елімізде қаржы нарығы біршама тұрақты деп айтсақ болады.Бұл шетел және еліміздің инвесторларының дамып жатқан жаңа жобаларға инвестиция салып жатқанынан көруге болады. Бірақ шынайы көрініс басқаша. Қазіргі күні барлық орта және кіші бизнес өкілдерінің қымбат техника мен технологияны сатып алуға банктен нессие алуға мүмкіншілігі жоқ.
ҒТП әсерімен болып жатқан өзгерістер , өндіріс саласының дамуы, экономикадағы терең өзгерістер еліміздегі материалды техникалық базаның жаңаруына байланысты дәстүрлы емес қаржыландыру көзін тауып, ендіру қажеттігі туындап отыр.Осындай бір қаржыландыру көзіне лизинг жатады.
Қазақстандағы лизингтің дамуына еліміздегі құрал- жабдықтар паркінің жағдайының нашар болуы себеп болып отыр.Барлық техника ескірген,құралдардың басым көпшілігі моральды және физикалық тозуға ұшыраған ,қолданылу тиімділігі төмен,керекті бөлшектерінің болмауы негізгі себеп болып отыр.Осы проблеманы шешудің бір жолы лизинг- саудадан тыс несиелік және инвестициялық операциялардың барлық элементтерін ұштастырады.Осының барысында кәсіпорын несиеге қарағанда техника бағасынан 10% дейін үнемдей алады.Еліміздегі экономикалық жағдай сарапшылардың пікірі бойынша лизингті дамытуға оңтайлы.
Қазақстан кәсіпорындарының лизингтік операцияларын дамыту мәселелерін теориялық тұрғыдан оқып-білу, оның лизингтік қызмет көрсету нарығын дамытуға байланысты талаптарына қаншалықты жауап беретіндігі туралы өзекті мәселелер, өз кезегінде дипломдық жұмыстың мақсаты болып және оның басты міндеттерін анықтап отыр.
Іске асырудан оны сөзбен айту арине оңай. Бұл үлкен көлемдегі инвестицияны өте қымбат құрал- жабдық пен технологияны сатып алуға келгенде тіптен басқаша.
Біздің елімізде қаржы нарығы біршама тұрақты деп айтсақ болады.Бұл шетел және еліміздің инвесторларының дамып жатқан жаңа жобаларға инвестиция салып жатқанынан көруге болады. Бірақ шынайы көрініс басқаша. Қазіргі күні барлық орта және кіші бизнес өкілдерінің қымбат техника мен технологияны сатып алуға банктен нессие алуға мүмкіншілігі жоқ.
ҒТП әсерімен болып жатқан өзгерістер , өндіріс саласының дамуы, экономикадағы терең өзгерістер еліміздегі материалды техникалық базаның жаңаруына байланысты дәстүрлы емес қаржыландыру көзін тауып, ендіру қажеттігі туындап отыр.Осындай бір қаржыландыру көзіне лизинг жатады.
Қазақстандағы лизингтің дамуына еліміздегі құрал- жабдықтар паркінің жағдайының нашар болуы себеп болып отыр.Барлық техника ескірген,құралдардың басым көпшілігі моральды және физикалық тозуға ұшыраған ,қолданылу тиімділігі төмен,керекті бөлшектерінің болмауы негізгі себеп болып отыр.Осы проблеманы шешудің бір жолы лизинг- саудадан тыс несиелік және инвестициялық операциялардың барлық элементтерін ұштастырады.Осының барысында кәсіпорын несиеге қарағанда техника бағасынан 10% дейін үнемдей алады.Еліміздегі экономикалық жағдай сарапшылардың пікірі бойынша лизингті дамытуға оңтайлы.
Қазақстан кәсіпорындарының лизингтік операцияларын дамыту мәселелерін теориялық тұрғыдан оқып-білу, оның лизингтік қызмет көрсету нарығын дамытуға байланысты талаптарына қаншалықты жауап беретіндігі туралы өзекті мәселелер, өз кезегінде дипломдық жұмыстың мақсаты болып және оның басты міндеттерін анықтап отыр.
1. Қазақстан Републикасыы Президентінің Қазақстан халқына жолдаған «Қазақстан 2050» жолдауы 12.12.2012ж
2. Газман В.Д «Рынок лизинговых услуг» Оқу құралы, Москва: Экмос 2006 ж
3. Газман В.Д. «Лизинг: статистика развития» Оқу құралы,Москва: Издательский дом ГУ-ВШЭ, 2008
4. Мақыш С.Б «Банк ісі» Оқулық,Алматы: ИздатМаркет, 2007 ж
5. Тайбасаров Ж.Қ, Қасқатаев Н.М, Тайбасаров Ж.Ж «Лизинг негіздері» Оқу құралы, Астана: Дәуір, 2005 ж
6. Сагадиев К.А, Смағулов А.С, Мырзахметов А.И «Лизинг в Казахстане : теория и практика» Алматы: Агроуниверситет, 2000 ж
7. Түменбаев С. « ҚР заңдары бойынша лизингтік қатынастар» Оқу құралы, Алматы: Қазақ университеті, 2008 ж
8. Смағулов А.С «Лизинг и рейтинг» практикум, Алматы: Агроуниверситет, 2000 ж
9. Камали Қ.М «Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік басқару» Оқу құралы, Алматы: Экономика, 2005 ж
10. Сейітқасымов Ғ.С «Ақша, несие, банктер»Оқулық, Алматы: Экономика, 2005 ж
11. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі
12. Қазақстан Республикасының Кеден Кодексі
13. Қазақстан Республикасының Қаржылық лизинг туралы заңы 2000 ж
14. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі
15. Туктарова М «Лизинг в эпоху индустриально-инновационного развития» мақала, ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы №3(49), 2005 ж
16. «КазАгро» Ұлттық Басқарушы Холдингінің ресми сайты www.kazagro.kz
17. «КазАгроҚаржы» АҚ ресми сайты www.kaf.kz
18. Аскарова З.Б «Развития лизинга в РК: состояния, тенденции и перспективы» Автореферат, Алматы: Экономика,2005 ж
19. «Жас ғалым -2007» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, 3 том Тараз, 2007 ж
20. Сәбитов А.С «Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларының дамуы» Автореферат,Алматы: ҚазЭУ, 2010 ж
21. Смағулов А «Лизинг: теория, практика, механизм регулирования и стимулирования» Автореферат, Алматы: Жибек жолы, 2010 ж
22. «Эксперт Ра Казахстан» рейтинг агенттігінің ұйымдастыруымен «Что мешает расти лизингу в Казахстане» тақырыбына өткен конференция материалдары, Алматы: 2010 ж
23. «Эксперт Ра Казахстан» рейтинг агенттігінің 2010, 2011, 2012 жылдардағы мәліметтері
24. «КазАгроҚаржы» АҚ 2010, 2011, 2012 жылғы мәліметтері
25. Батищева Т «Лизинговое финансирования в Казахстане» мақала,Эксперт Казахстан: №19 2011 ж
26. Мусина С.Т «Проблемы развития лизинга в Казахстане» мақала, Қарағанды: И.А.Букетов атындағы Ұлттық университеттің ғылыми жинағы, 2009 ж
27. ҚР Үкіметінің ресми сайты www.goverment.kz
2. Газман В.Д «Рынок лизинговых услуг» Оқу құралы, Москва: Экмос 2006 ж
3. Газман В.Д. «Лизинг: статистика развития» Оқу құралы,Москва: Издательский дом ГУ-ВШЭ, 2008
4. Мақыш С.Б «Банк ісі» Оқулық,Алматы: ИздатМаркет, 2007 ж
5. Тайбасаров Ж.Қ, Қасқатаев Н.М, Тайбасаров Ж.Ж «Лизинг негіздері» Оқу құралы, Астана: Дәуір, 2005 ж
6. Сагадиев К.А, Смағулов А.С, Мырзахметов А.И «Лизинг в Казахстане : теория и практика» Алматы: Агроуниверситет, 2000 ж
7. Түменбаев С. « ҚР заңдары бойынша лизингтік қатынастар» Оқу құралы, Алматы: Қазақ университеті, 2008 ж
8. Смағулов А.С «Лизинг и рейтинг» практикум, Алматы: Агроуниверситет, 2000 ж
9. Камали Қ.М «Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік басқару» Оқу құралы, Алматы: Экономика, 2005 ж
10. Сейітқасымов Ғ.С «Ақша, несие, банктер»Оқулық, Алматы: Экономика, 2005 ж
11. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі
12. Қазақстан Республикасының Кеден Кодексі
13. Қазақстан Республикасының Қаржылық лизинг туралы заңы 2000 ж
14. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі
15. Туктарова М «Лизинг в эпоху индустриально-инновационного развития» мақала, ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы №3(49), 2005 ж
16. «КазАгро» Ұлттық Басқарушы Холдингінің ресми сайты www.kazagro.kz
17. «КазАгроҚаржы» АҚ ресми сайты www.kaf.kz
18. Аскарова З.Б «Развития лизинга в РК: состояния, тенденции и перспективы» Автореферат, Алматы: Экономика,2005 ж
19. «Жас ғалым -2007» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, 3 том Тараз, 2007 ж
20. Сәбитов А.С «Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларының дамуы» Автореферат,Алматы: ҚазЭУ, 2010 ж
21. Смағулов А «Лизинг: теория, практика, механизм регулирования и стимулирования» Автореферат, Алматы: Жибек жолы, 2010 ж
22. «Эксперт Ра Казахстан» рейтинг агенттігінің ұйымдастыруымен «Что мешает расти лизингу в Казахстане» тақырыбына өткен конференция материалдары, Алматы: 2010 ж
23. «Эксперт Ра Казахстан» рейтинг агенттігінің 2010, 2011, 2012 жылдардағы мәліметтері
24. «КазАгроҚаржы» АҚ 2010, 2011, 2012 жылғы мәліметтері
25. Батищева Т «Лизинговое финансирования в Казахстане» мақала,Эксперт Казахстан: №19 2011 ж
26. Мусина С.Т «Проблемы развития лизинга в Казахстане» мақала, Қарағанды: И.А.Букетов атындағы Ұлттық университеттің ғылыми жинағы, 2009 ж
27. ҚР Үкіметінің ресми сайты www.goverment.kz
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: ҚР Президентінің Қазақстан халқына 2012 жылдың 12 желтоқсаныныда жариялаған Қазақстан 2050 жолдауында Кәсіпкерлікті ұлттық экономиканың жетекші күшін жан жақты қолдау керек . Отандық кәсіпкерлік жаңа экономикалық бағыттың қозғаушы күші болып табылады.Шағын және орта бизнестің экономикадағы үлесі 2030 жылға қарай, ең аз дегенде, екі есе өсуге тиіс. Жаңа жағдайларды, соның ішінде біздің Еуразиялық экономикалық кеңістікке қатысуымызды, алда Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіретінімізді ескере отырып, отандық кәсіпкерлерді қолдау тетіктерін жетілдіру және олардың мүдделерін қорғау мен ілгерілету үшін қажетті барлық шараны қабылдау керек - деп айтылған.[1] Кіші және орта бизнесті дамыту үшін лизингтік қатынастарды пайдаланған тиімдірек екенін айтып өтеді.Қазақстан экономикасының дамуы еліміздегі жүргізіліп жатқан экономикалық іс шараларға байланысты.Соның ішінде Индустриялды -инновациялық Даму Стратегиясы туралы айтқанда, ойымызға жоғары технологиялы техника,заманауи құрал - жабдықтар,қуатты машиналар бірден келеді. Егер біз АҚШ, Оңтүстік Корея, Ұлыбритания секілді дамыған мемлекеттермен бір деңгейде болғымыз келсе,біз жаңа, мықты ғылымның дамуына ұмтылуымыз керек.
Іске асырудан оны сөзбен айту арине оңай. Бұл үлкен көлемдегі инвестицияны өте қымбат құрал- жабдық пен технологияны сатып алуға келгенде тіптен басқаша.
Біздің елімізде қаржы нарығы біршама тұрақты деп айтсақ болады.Бұл шетел және еліміздің инвесторларының дамып жатқан жаңа жобаларға инвестиция салып жатқанынан көруге болады. Бірақ шынайы көрініс басқаша. Қазіргі күні барлық орта және кіші бизнес өкілдерінің қымбат техника мен технологияны сатып алуға банктен нессие алуға мүмкіншілігі жоқ.
ҒТП әсерімен болып жатқан өзгерістер , өндіріс саласының дамуы, экономикадағы терең өзгерістер еліміздегі материалды техникалық базаның жаңаруына байланысты дәстүрлы емес қаржыландыру көзін тауып, ендіру қажеттігі туындап отыр.Осындай бір қаржыландыру көзіне лизинг жатады.
Қазақстандағы лизингтің дамуына еліміздегі құрал- жабдықтар паркінің жағдайының нашар болуы себеп болып отыр.Барлық техника ескірген,құралдардың басым көпшілігі моральды және физикалық тозуға ұшыраған ,қолданылу тиімділігі төмен,керекті бөлшектерінің болмауы негізгі себеп болып отыр.Осы проблеманы шешудің бір жолы лизинг- саудадан тыс несиелік және инвестициялық операциялардың барлық элементтерін ұштастырады.Осының барысында кәсіпорын несиеге қарағанда техника бағасынан 10% дейін үнемдей алады.Еліміздегі экономикалық жағдай сарапшылардың пікірі бойынша лизингті дамытуға оңтайлы.
Қазақстан кәсіпорындарының лизингтік операцияларын дамыту мәселелерін теориялық тұрғыдан оқып-білу, оның лизингтік қызмет көрсету нарығын дамытуға байланысты талаптарына қаншалықты жауап беретіндігі туралы өзекті мәселелер, өз кезегінде дипломдық жұмыстың мақсаты болып және оның басты міндеттерін анықтап отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты және басты міндеттері:
Дипломдық жұмыстың мақсаты - лизингтік қызмет көрсету нарығында нарықтық қатынастарға сай қызмет ететін компаниялардың лизингтік операцияларын дамытудың қажеттігі мен маңыздылығын теориялық және әдістемелік тұрғыдан негіздей отырып, кәсіпорынның лизингтік операцияларын талдау арқылы қазіргі кездегі даму қарқыны мен проблемаларын қарастыру, Қазақстан Республикасында жұмыс істейтін лизингтік компаниялардың рейтингісін анықтау және лизингтік операцияларды жетілдіру механизмін жасау.
Көзделген мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешуді қажет етеді:
Лизингтік операциялары ұғымын нақтылау;
Қазақстандағы лизингтік қызмет көрсетулердің ерекшеліктерін көрсету;
Кәсіпорындардағы лизингтік қаржыландыру механизмін қарастыру;
ҚР-ғы лизингтік қызметтер нарығындағы лизингті пайдаланатын кәсіпорынның қызметтерінің жағдайына талдау жасау және проблемаларды айқындау;
Лизингтік операцияларын дамытудың механизмін жасау;
Лизингтік нарықтың қазіргі жағдайына талдау жасау;
Зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасындағы аграрлық салада қызмет атқарып жатқан КазАгроҚаржы АҚ лизингтік қызмет көрсету нарығындағы қызметі жатады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен құралған.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, объектісі мен пәні және зерттеу нысандары қарастырылған.
Бірінші тарауында лизингтің экономикалық теориялық аспектілері, лизинг операцияларының мәні мен функциялары, лизинг операцияларының пайда болуы, лизингтің түрлері мен Қазақстандағы лизинг шарттарының мәні мен талаптары қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының экономикасындағы КазАгроҚаржы АҚ алатын орны, Қазақстан Республикасындағы лизингтік операциялардың динамикасын талдау және ҚазАгроҚаржы АҚ -нің лизингтік операцияларының көрсеткіштері мен тиімділігіне талдау жасалған. Лизингтік компанияның берген лизинг негізінде лизингтік төлемдерді есептеу механизмі қарастырылған.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасында лизингтік операцияларды дамытудың жолдары, нарықтағы басты проблемалар, кәсіпорында лизингтік операцияларды дамыту мәселелері және оларды жетілдіру механизмі , Қазақстан Республикасындағы лизингтік қатынастарды дамытудың жаңаша механизмі қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нәтижелері қорытындыда жинақталған.
1 ҚР КӘСІПОРЫНДАРЫНДАҒЫ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің экономикалық мәні және мазмұны
Лизингтің экономикалық мәнін, анықтамасын, лизингтік операциялардың маңызын талқыламас бұрын лизингтік операциялардың тарихын білу керек екені анық. Лизингтік операциялар ежелден белгілі. Тарих көрсеткендей, олардың дамуы б.д.д. 2 мың жыл бұрын Вавилонда бастау алған. Біздің заманымызда лизинг ХХ ғасырдың 60-жылдары АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Швейцария және т.б. дамыған индустриалды елдерде пайда болып, кейін Шығыс Еуропаның көптеген елдерінде өз дамуын жалғастырды.
Экономикалық категория ретінде лизинг - машиналарды, құрал-жабдықтарды, көлік құралдарын, өндірістік сипаттағы құрылғылардың ұзақ мерзімге жалға берілу негізіндегі қатынастарды білдіреді. Лизинг қажетті құрал-жабдықты көп ақшалай қаражат шығындарынсыз-ақ белгілі бір мерзімге жалға алуға мүмкіндік береді. Машиналарды, құрал-жабдықтарды, ЭЕМ-ді жалға алу өндіріс құралдарының моральдық тозуымен байланысты жоғалтуларды болдырмайды.[2]
Аристотельдің өзі Риторика атты шығармасында, байлық меншік құқығы негізінде мүлікті иелену емес, ал оны (мүлік) пайдалану деп атап өткен екен. Ағылшын авторы Т.Кларк лизинг Аристотель өмір сүргенге дейін болды дейді: ол лизинг туралы бірнеше ережені шамамен б.д.д.1760 жылы қабылданған Хаммурапи заңынан тапты. Рим империясы да лизинг мәселесінен сырт қалған жоқ - ол өзінің көрінісін Юстианның Иституцияларынан тапты. Иелену құқығы мен меншік құқығын бөлу мен иеленуден пайда табу ерте кезде-ақ белгілі болған, ал қазіргі заманғы лизингтің тууы мен таратылуы, жаңа - бұл жақсы ұмытылған ескі екенін тағы да еске салады.
Дәстүрлі лизинг америкалық тапқыштық болып саналады, лизингтік операциялардың есептеу нүктесін шетелдік зерттеушілер 1877 жыл деп қабылдайды. Онда американ Белл Телефон Компани компаниясы телефондарды сатудың орынына жалға бере бастады. Лизингтің дамуы, лизинг олар үшін тек сауда саясатының құралы ған емес, бірақ қызмет заты болып табылатын, арнайы лизингтік компаниялардың құрылуына күшті жігер берді. Алғашқы лизингтік компания Юнайтед Стейс лизинг корп. Ол 1952 жылы Сан Франсцискода құрылды. 60 жылдардың басында америкалық кәсіпкерлер лизингті мұхит арқылы Еуропаға өткізді, онда алғашқы лизингтік компания Дойче лизинг ГМбХ 1962 жылы Дюссельдорфте пайда болды. 1972 жылдан мұнда лизингтің еуропалық нарығы бар.[2]
Басында АҚШ-та лизингтің кең тараған объектісі қоршаған ортаны қорғауға арналған мамандандырылған құрал-жабдық болды. Лизингтік қатынастардың ерекшелігі құрал-жабдықты жалға алу және мерзімі ұзартылып сатып арасында нақты шектеудің жоқтығы, оны пайдаланудағы төмен проценттік төлемдер, сонымен қоса оны алдын ала белгіленген бағамен сатып алу мүмкіндігі болып табылады. Қазіргі уақытта АҚШ-та лизинг жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың техникалық қайта жарақтануының және құрылып жатқандардың жабдықталуының нақты құралдарының біріне айналды. Құрал-жабдыққа жұмсалатын қаражаттардың 20 пайызы лизинг есебінен өтеледі.
ХХ ғасырдың 60-жылдары лизингтік мәмілелері әлемнің көптеген елдерінде дамыған, ең алдымен Батыс Еуропа елдерінде кеңінен дами бастады. Алғашында бұл елдерде өнеркәсіптік кәсіпорындардың лизинг көмегімен құрал-жабдықты сатып алудағы қаржыландыру үлесі АҚШ - пен салыстырғанда төмен болды. Бірақ қазіргі кезде Ұлыбританияда өндірістік құрал-жабдықтарды жалға беру салынып жатқан және жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды қамтамасыз етудің негізгі формасы болып табылады. Өнеркәсіпте қолданылатын құрал-жабдықтың жалпы көлеміндегі жалға алынатын құрал-жабдықтың үлесі 60 %-ға жетті. Францияда соңғы жылдары лизингтің дамуы байқалуда. Батыс Еуропа елдеріндегі лизингтік операциялардың өсуі оның өндіріс пен өнімнің бәсеке қабілеттігін арттыру, салықтарды төлеудегі жеңілдік мүмкіндіктерімен байланысты. Сонымен қатар лизинг құрал-жабдықты жалға беруші фирмалар үшін де, жалға алушы фирмалар үшін де, әсіресе ол өндірістің техникалық дамуының жалғыз мүмкіндігі болып табылатын орташа және шағын кәсіпорындар үшін аса тиімді болып табылады. Лизинг уақыты қолданылатын құралдарының қызмет атқару мерзімінің 40-90 пайызын құрайды және иемдену сипатында болмайды. Жапонияда жыл сайынғы лизингтік операциялардың өсу көлемі 30 пайызды құрайды. [2]
Барлық сала секілді лизинг нарығыда белгілі бір тәртіптер мен талаптарға бағынады. Лизинг нарығында қадағалайтын бекітілген заңдар бар. Лизинг туралы заңдардың алғашқыларының бірі - 1284 жылғы Уэльс Заңы. Кейде лизингті адал емес мақсаттарда да пайдаланылады, мәселен, несие берушілерді адастыру үшін бір нәрсенің нақты жағдайын - меншік иесі кім, иесі кім, жасыру үшін. 1571 жылы мұндай мәмілелерді жасауға тиым салынды, нақты лизингті ғана пайдалануға рұқсат етілді. Лизингті пайдалану ХХ ғасырдан бастап қайталанады. Қазіргі заманғы лизингтік шу тек лизинг деп аталатын, бірақ мәні жағынан көп пайда табу мен салық төлеуден жалтару мүмкіндігін жасыратын, мәмілелердің пайда болуына әкелді. Осы сала бойынша алғашқы заңдылық актілері әртүрлі өлшем мен көрсеткіштерді пайдалану жолымен нағыз және жалған лизингтің шектеуін өзіне мақсат етіп қойды.[3]
Жалған лизинг біздің елмен, оның көршілерінің де тәжірибесінде кездеседі. Мәселен, Белоруссия банктері, лизингтің, несиелеудің, күрделі жүйесін, жасанды лизингтік компанияларды пайдалана отырып, бір-бірінен лизингке банктік офистерді, байланыстың қазіргі заманғы құралдарын, қымбат автокөліктер мен инкассация үшін броневиктерді алды. Бұдан жеңілген, орасан зор сома (салықтар, резервтік қаржы) ала алмаған, тек қана Белоруссия Республикасының Ұлттық банкі (Нацыянальны Банк Рэспублікі Белорусь).
Бүгінгі таңда қазақстандық өндірушілердің өнімдерін бәсекелестік қабілеттігінің төмендігіне байланысты нарықтан сапасы жоғары шетелдік тауарлар ығыстыруда. Отандық өнеркәсіп техникалық параметрлері бойынша өте артта қалуда, өндірісте 70 -- 90% тозған құрылғылар пайдаланылуда. Лизингтің маңыздылығы осыда көрінеді.
Белгілі ағылшын сөзі lеаsе орысша сөздікте лизинг деп айтылады, аударғанда аренда дегенді білдіреді. Аренда белгілі бір ақыға мүлікті уакытша иеленуге және пайдалануға тапсыру деп түсіндіріледі. Мұндайда аренда әркайсысында қысқа мерзімді сияқты, ұзак мерзімді болып екі жакты қарым-қатынас (арендаға беруші-арендатор) болып түсіндірілген.[4]
ТМД елдерінде Лизинг жаңа термині таяуда нарықтық қатынасқа өткенде колданыла бастады. Аренданың жаңа түрі - бұрын бізде колданылмаған қаржылай түрі, ал Батыста ол жаңа инвестициялардың маңызды қайнар көзі больп кызмет етіп келеді.
Басқаша айтқанда, қаржылай лизинг өндірістік,техникалык базаны жаңартуын қамтамасыз ететін тәсілдердің бірі болып табылады, оның ішінде сәйкес алғашқы капиталдар көлемі болмаған АӨК-де.
Лизинг инвестиция ретінде, кәсіпкерлік қызметтің әртүрінің бірі ретінде карастырылады. Ол жеткілікті үлкен ақша каражаттары болмаса да негізгі қорды жаңартуға, қазіргі заманға сай жабдықтар алуға, оның моральдік тозу жағынан жоғалтуды қыскартуға мүмкіндік береді. Инвестициялық құрал ретінде лизинг үлкен байланыстылық пен тиімділікті иемденеді. Бұл оның кәсіпкерлік ретінде кеңінен дамуы мен таралуына себеп болды. Өндіруші (дайындаушы-зауыттар) - жеткізушілер өз өнімдерін бөліп-бөліп өткізуге қосымша мүмкіншілік алды. Қаржы институттары (банктер, қорлар, сақтандыру компаниялары және басқалар) көбірек табыстар табу үшін өздерінің ақша қорларын тауар ретінде пайдалануға мүмкіншілік алды. Өндірістік қызметтен табыс табу үшін қажетті жабдыктарды алуға мүмкіндіктері бар лизинг алушылар да шығындалып қалған жоқ.
Әлемнің көптеген елдерінде лизинг кеңінен колданылады. ал ТМД елдері мен Қазақстанда оның даму түрлері мен жолдары әлі анықталуда.
Кез келген салада лизингтік кәсіпкерліктің жетістігі көбінесе оның мазмұнын нақты түсінуге, әсіресе осы механизмді анық әрі сауатты иеленуге байланысты.
Осыдан келіп, лизингтің мәнін түсінуге тырысамыз, яғни Қазақстан үшін аграрлық секторға неғұрлым жақын, оның табиғатын, потенцалы, принципі мен ұйымдастырушылық формаларын, іс жүзіндегі кәсіпкерлік қызмет үшін лизинг жүйесінде салынған экономикалық механизмдер артықшылығын жаксы білу қажет.
Іс жүзінде және әдебиетте лизингтің экономикалык мәнінің рөлі мен мазмұны әртүрлі айтылады. Себебі, лизингте қалыптасқан қарым-қатынастар күрделілігі, егер анықтап қарасақ, түсінік шектеулі тамыры мүліктің пайдаланушы мен меншік иесі анықтамасында жатыр. Басқаша айтқанда, меншікті маңызды орындауға бөлу мүмкіншілігі -- меншіктік құқықтың өзі (меншік объектісін иелену құқығы) мен мүлікті пайдалану (табысты жұмылдыру әлеуметтік және т.б. тиімдер ) ізінше, лизинг мәнін өндірістік қарым-катынастармен өндіруші күштер жағдайымен өзара байланысты меншіктік қатынастарды өткізу тәсілі ретінде тәптіштеуге болады.
Соңғы өнімді өндіруші-кәсіпорын (лизинг алушы) өз еңбегі мен каражатының негізгі құралдарды жаңартуға және куаттылыкты өсіруге салады.
Мұндайда ол тек қана иесі емес, сонымен қатар алынған мүліктің меншік иесі болады. Лизинг алушы ретіндегі бұл кәсіпорын кәсіпкер- меншік иесі, өндіруші ретінде де болады. Өйткені ол пайда табу мақсатындағы мүлікке ие болады, пайдаланады және жұмсайды (лизинг берушінің рұқсатымен).
Басқа да экономикалық категориялар сиякты, лизинг та мазмұны мен ерекшелік түрі жағынан шаруашылық сақтандырудың белгілі бір жүйесін аныктайды. Дәлірек айтканда:
-Лизинг қуаттылықты өсіру құралы, өндіріс потенциалын жаңарту және өндіріс қаражаттары инвестициясын іс жүзінде көтеру механизмі больп табылады.
-Өндіріс құралын сатып алу-сату есебінен уақытша пайдалануға берумен байланысты және соңынан лизингке тапсыру және лизингтік механизм негізін құрайтын мүліктік қарым-қатынастар кешені;
-Лизинг қарым-қатынастардың үш ұйымдастырушылык- экономикалық формасынан тұрады және маңызды функцияларды қамтиды.
-Лизингтік өндірістік функциясы - мүлікті уакытша пайдалану есебінен өндіріс проблемасын шешу;
-Лизингтің өткізу сферасы - тұтынушылар аумағьн көбейту және өткізудің жаңа нарығын меңгеру;[5]
Көрініп тұрғандай, келісімнің әрбір мүшелері үшін артықшылықтар мен мүмкіншіліктер кеңейеді. Атап айтсақ, тауар өндіруші - өнімді қосымша өткізу, лизингке беруші - тиімді капитал салу, лизинг алушы - кәсіпкерлік қызмет үшін қажетті мүлікті иелену мүмкіндігі.
Лизинг - бұл лизинг берушінің өзіне тиесілі құрал жабдықтарды, машиналарды, ЭЕМ, ұйымдастыру техникаларды, өндіріске, сауда саттыққа және қоймаға арналған құрылғаларды лизинг алушыға лизингтік төлем төлеу шартымен, белгіленген мерзімге пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру шарты.[4]
Лизинг - кәсiпорындарға қажеттi негiзгi құралдарды сыртқы ұзақ мерзiмдi қаржыландырудың есебiмен алуға мүм - кiндiк беретiн бiрегей инвестиция сайманы. Кәсiпорындардың дәл қазiр толық бағасының аз ғана бiр бөлiгiн төлеп және қалған бөлiгiн кейiнгi бiрнеше жылда бөлiп төлеу арқылы, жаңа құрал-жабдық пен техниканы алу мүмкiндiктерi бар. Сонымен қатар, банкiлерден алатын несиеден артықшылығы, лизингке берiлген құрал-жабдықтың меншiктiк құқығының өзi кепiл болып табылады. Лизинг мер - зiмiнiң соңында, бүкiл лизинг төлемдерi төленген жағдайда, лизингке берiлген құрал-жабдықтың меншiктiк құқығы лизинг берушi компаниядан лизинг алушыға өтедi.
Экономикалық қатынастарда лизинг қаржылық операциялардың жаңа нысаны ретінде күрделі салымдарды жүзеге асыру тәсілі негізінде қарастырылады. Егер лизингті мерзімділік, қайтымдылық және төлемділік шартымен мүліктерді уақытша пайдалануға жалдау ретінде түсінсек, онда оны негізгі қорға салынған тауарлық несие ретінде қарастыруға болады. Сондықтан, кейде лизингті несиежал (фр. "credit - pail") деп атайды.[6]
Сонымен, жалпы лизинг банктік несиелеудің альтернативі
болып табылатын күрделі қаржыны қаржыландырудың ерекше формасы.
Ол өндірістi компанияларға көп шығын жұмсамай-ақ қажетті тауарларды
алуға және өндірістік құрал-жабдықтардың ескіруімен байланысты
тәуекелдіктерден сақтауға мүмкіндіктер береді. Яғни, лизинг -- уақытша пайдалануға негізделген мүліктік қатынастар кешенi. Бұл кешеннің құрамына жалға беру туралы келісім-шартпен қоса, мүлікті сатып алу-caтy туралы келісім-шарттардың лизинг үшін осы келісім-шарттардың күрделілігі тән. Лизинг операцияларының техникасы сызба түрінде берілген.
Жабдықтаушы
( Өндіруші )
Лизинг беруші
( Лизнг компаниясы)
2
4 1 3
Лизинг алушы
(Өндірістік кәсіпорын)
1 - құрал-жабдыққа тапсырыс беру;
2 - құрал-жабдық үшін төлем;
3 - құрал-жабдықты жеткізу;
4 - лизингтік төлемдер;
Сурет 1. Лизинг операцияларының техникасы
Дерек көзі: Мақыш С.Б Банк ісі [4]
Кейде лизингтік компанияның лизинг операцияларын жүзеге асыру үшін қаражаты жетпей қалатын жағдай да болуы мүмкін, онда ол несие алады. Мұндай операцияны қосымша қаражат тартатын лизингтік операция деп атайды.
Тәжірибе көрсеткендей, лизинг бойынша жасалатын мәмілелердің 85%-ға жуығы қаражат тарту лизингі операцияларының үлесіне тиеді. Лизинг беруші лизингке беретін активтер құнының 80%-дай мөлшерінде бір немесе бірнеше несие берушілерден ұзақ мерзімді несие алады. Мұнда лизингтік төлемдер мен құрал-жабдықтың өзі несиені қамтамасыз ету құралы болып табылады.[4]
Лизингтің артықшылықтары мен кемшіліктері туралы айтатын болсақ. Лизингтің кеңінен таралуының басты себебі - оның қарапайым несиелерден мынадай артықшылықтарының болуына байланысты:
* Лизинг көмегімен кепілге беретін мүлкі жоқ ұсақ кәсіпорындарды несиелеуге болады. Бұл былай: лизингтік мәміле жасалған мерзім бойынша лизинг оъектісі лизингке берушінің меншігінде қалады да, лизинг алушы банкротқа ұшыраған жағдайда несиелік тәуекел деген болмайды;
* Лизинг 100% - ға дейін несиелеуді ұсынады, яғни кәсіпорынға қысқа мерзім ішінде өзінің меншікті капиталын жұмсамай - ақ, жаңа құрал-жабдықты пайдалана отырып, өнеркәсіп өнім шығаруға және пайда табуға мүмкіндік береді;
* Кәсіпорынға мүлікті несиеге сатып алғаннан, лизинг бойынша алған қолайлы, себебі, бұл жерде ол мүлік кепіл ретінде болады;
* Құрал-жабдықтың лизинг берушінің меншігінде болатындығына байланысты, өнімнің құнына лизингтік төлемдер ғана қосылып, мүлікке салынатын салықты жалға берушінің өзі төлейді. Сөйтіп, лизинг алушы салықтық жеңілдіктер алады.
* Несие берушінің көзқарасымен қарағанда, несиенің мақсатты пайдалануына ешқандай да қадағалау болмайды.[6]
Қазақстан Республикасы экономикасының жағдайы инвестициялық саясатқа, жаңа бағыттар іздеу қажеттілігін айтатын ел секілді.Сол сияқты, осы сферада болып жатқан үрдістерге мемлекеттің әсер ету түрін атап өткен жөн. Әрбір қатысушыға табыс әкелетін кәсіпкерліктің осындай түрі нарық жағдайындағы ережелердің бірі болып табылады. Нарықтағы лизинг саласының несие саласымен сабақтас екені анық. Несиемен салыстырғанда лизинг тиімді операция болып табылады. Кейбір мағына да тартымды. Әрбір саланың тартымдылығы мен кемшіліктері болады.Осыдан кейін, лизингтің негізгі тартымдылығы туралы қарастырамыз.
Кесте 1
Лизинг тартымдылығы
№
Артықшылығы
Тәуекел
1
Мүлік түрінде инвестициялау:
1.құралдарды қайтармау тәуекелінің төмендеуі, өйткені лизинг берушіде мүлікке деген меншіктік құқық сақталынады,ол кепілдік ретінде болады.
2.100% төлем мөлшері мен әртүрлі кезеңде несиелеу,өндірістік қордағы машиналар паркін жаңарту, қымбат тұратын жабдықтар алу
-кепіл болып табылатын мүлікке деген меншіктік құқық сақталу есебінен төмендейді
-жағдай есебінен қаржылық арту төмендейді
2
Қарызға қарағанда, лизингтік қатынастар анағұрлым икемді, өйткені, төлемнің ыңғайлы сызбасын өңдеу мүмкіншілігі бар дәл белгіленген баға және қозғалмалы
Жоқ
3
Лизингке алушы үшін мүліктің физикалық және моральдік тозу тәуекелі тқмендейді,өйткені мүлік уақытша пайдалануға алынады.
Жоқ
4
Лизингтік мүлік лизингке алушының балансында көрсетілмейді,ізінше мүлік салынатын салықтан босатылады
Жоқ
Кесте 1 жалғасы
5
Лизингтік төлемдер өндіріс шығыны мен айналымына жатады, осыған сәйкес салық салу пайдасы төмендейді
-
6
Салықтың жеңілдіктері мен амортизациялық жарналардың болуы, лизинг беруші үшін лизингтік төлемдер мөлшерін азайту жолымен лизинг алушымен бөлісе алады
-
7
Мүлікті өндіруші өз өнімін өткізуге қосымша мүмкіншіліктер алады
-
8
Лизинг өндірістегі инвестицияға жатады
Жоқ
Дерек көзі: Тайбасаров Ж.Қ, Қасқатаев Н.М, Тайбасаров Ж.Ж Лизинг негіздері [5]
Кестеде көріп отырғанымыздай лизингтің артықшылықтары басым. Бұл операцияны жүргізу барысында тәуекел дәрежесі жоқ деп айта алмаймыз. Тәуекел дәрежесі төмен және кепіл затпен қамтамасыз етілген.
Лизинг операцияларына тән кемшіліктер де бар. Олар төмендегідей көрсетілген:
* жалға алушы құрал-жабдықтың қалдық құнының жоғарылауынан (әсіресе инфляциядан ) ештеңе ұтпайды;
* ұйымдастырудың күрделілігі;
* лизинг құны несиеге қарағанда жоғары, бірақ та ескірген құрал-жабдықтан туындайтын тәуекелдің лизинг берушінің басында болатынын ұмытпау қажет, сондықтан да ол осындай шығынның орнын толтыру үшін комиссияны көбірек алуға тырысады.
* лизинг берушіге мүліктің моральдік ескіруі және лизингтік төлемдер алуы тәуеклі жатады
* лизинг алушы үшін лизингтің құны банктік несие немесе сатып алу бағасынан көп болады лизингтік қарым қатынастарда үшжақты және одан да көп субьектілердің қатысуы қарастырылады
Лизингті көп жағдайда арендамен салыстырып немесе соған теңеп жатады.Сырт көзге ұқсас көрінгенмен олардың айырмашылығы бар.Лизингтің арендадан айырмашылығын бекіту қажет.Іс жүзінде үш айырмашылығы:
:: лизингте лизинг алушы белсендіроль алады, ал арендада жоқ;
:: лизингте лизинг алушы сатып алушының құқығы мен міндеттерін бөліседі;
:: лизинг келісімшарт бойынша лизинг беруші лизинг алушы алдында берілген мүліктің жетіспеушілігі үшін жуап бермейді;
Лизингтің экономикалық мәні лизингтік мәмілелер кезінде пайда болатын мүліктік қатынастардың ерекше сипатына негізделген.Мүлік лизинг келісімшартының заты лизинг берушінің меншігі болып табылады, ал лизинг алушы келісімшарттың белгілі бір мерзімде әрекет етуі өткенде,бір ақыға осы мүлікті иелену және пайдалану құқығын алады.[7]
Лизингтік мәміле негізінде екі жақтың да коммерциялық қызығушылығы салынған: біріншісі- мүлікті уақытша иеленуге береді. Жіне сыйақы алады,ал екіншісі мүлікті пайдалану есебінен жалпы табысын көбейтеді.
Толығымен,лизинг берушінің жалпы шығындары теңдікпен көрсетіледі:
Лб = Бқ +Тк+ Ққ
Мұндағы: Бқ =мүліктің бастапқы құны -лизинг келісімінің заты,теңге
Тк - кредиттік ресурстарды пайдаланған үшін төлем, теңге
Ққ - қосымша қызмет көрсеткені үшін төлем, теңге
Лизингтік мәміле бойынша лизинг алушыының шығындары,яғни лизингтік төлемдер сомасы былай есептеледі:
Ла =Ат+Тк+ Кс+ Ққ+ ҚҚС- Бс
Мұндағы: Ат - ағымдағы жылда лизинг берушіге есептелінген амортизациялық төлемдер шамасы,теңге
ҚҚС - қосымша құнға салық ,теңге
Бс - баж салығы, теңге
Тк- кредиттік ресурстарды пайдаланғаны үшін төлем,теңге
Ққ - қосымша қызмет үшін төлем, теңге
Лизингтік төлемдер есебінен лизинг берушінің мүлікті алуға арналған шығындары толығымен толтырылмауы мүмкін, ал компенсация сомасы келісімшартпен анықталады, яғни мүлік амортизациясы мерзімімен келісімшарт мерзімінің қатынасымен. [8]
Комиссиялық сыйақылар лизинг берушінің шығындарын жабудың қайнар қөзі болып табылады,ол пайда көзі мен нақты мәмілеге байланысты емес болады.Лизинг беруші үшін лизингтік мәміле экономикалық пайдамен қамтамасыз етіледі,оның қызығушылықтарыда осыдан тұрады.Лизинг алушы үшін барлық жағдайда да мүлігін алу толығымен пайдалы болып келеді.[8]
Бүгінгі таңда біздің елімізде лизингтік бизнестің дамуы лизинг шартымен пайдалануға беру мақсатында жабдықтарды сату үшін қажетті ақша қаражаттарын жинақтау мәселесіне келіп тірелуде. Лизингтің мәнін, мағынасын анықтап түсіну үшін лизингтік операциялардың жіктелуін қарастыруымыз қажет. Бұл бөлімшеде қарастырылған лизингтің экономикалық мәні және пайда болу тарихы. Сонымен қоса, лизингтің несиеден айырмашылығы, басқа қаржы операцияларынан ерекшелігі,лизингтік операциялардың тартымдылығы қарастырылды. Қазақстандағы қаржы нарығының қалыптасуы мен несие нарығы қалыптасты. Жалпы Қазақстан үшін лизингтік саланың дамуы экономикалық дамуға бірнеше бағыттар бойынша әсер етеді. Ол шағын және орта кәсіпорындарға өз өндірісін құру мен жетілдіруге мүмкіндік бере отырып , шағын және орта бизнестің әрі қарай дамуына көмектеседі.Лизинг нарығындағы лизингтің техникасы мен төлем формуласы қалай қызмет атқаратынына назар аудардым. Жалпы бұл бөлімше де лизингтің экономикалық негіздемесі баяндалады.
1.2 Қазақстандағы лизингтің басты формалары мен түрлерін жіктеу
Көптеген жағдайларда әдебиеттерде лизингті ғимарат жабдыктары мен жарақтары, машиналарды ұзақ мерзімді арендаға беру немесе арендалау деп түсінеді. Ал шетелдік практикада, аренда мерзімінің жалғастығынан басқа оның үш түрін бөледі:
1.Қыска мерзімді аренда-рентинг - бірнеше сағаттан бастап бір
жылға дейінгі мерзім;
2.Орта мерзімді аренда- хайринг - 1 жылдан 3 жылға дейінгі
мерзімдегі оперативті лизинг.
3.Yenзақ мерзімді аренда- лизинг (қаржылық) 3 жылдан жоғары мерзім [5]
Кесте 2
Лизингтің негізгі түрлерінің классификациясы
№
Белгілері
Лизингті ұйымдастыру формалары
1
Қатысатындар саны
Келісім мүшелерінің саны бойынша(субъектілері):
-екі жақты лизингтңк келісімдер (тікелей лизинг), мұнда мүлікті лизингке жеткізуші емес,лизинг беруші- қаржы делдалы,лизинг компаниясы тапсырады.
-үш жақты лизингтік келісімдер-классикалықтүрі,варианты : жеткізуші-лизинг беруші-лизинг алушы
2
Мүліктің типі
Қозғалмалы және қозғалмайтын мүлік лизингісі
3
Нарық секторы
Ішкі (бір елде) және халықаралық (экспорты және импорттыға бөлінеді) лизинг
4
Лизингтік төлемдер формасы
Ақшалай, компенсациялы, аралас
5
Міндеттер көлемі (қызмет көрсету көлемі)
Қызмет көрсету көлемі бойынша лизинг таза және дымқыл болып бөлінеді:
- таза лизинг - бұл , лизинг алушы мүліктік қызмет көрсетуді өз мойнына алады, ал қызмет көрсету бойынша шығындар лизингтік төлемдерге қосылмайды.
- дымқыл лизинг - сервистік қызмет көрсетуді лизинг беруші өз мойнына алады.
6
Мүлікті пайдалану мерзімі және онымен байланысты амортизация шарттары
- толық ақтаулы және толық амортизациялы лизинг, мұнда келісімшарт мерзімі лизингтік төлемдерге қосылмайды
- дымқыл лизинг сервизтік қызмет көрсетуді лизинг беруші өз мойнына алады
7
Келісімшарт мерзімі және ақтау дәрежесі
Қаржылық және оперативті лизингке бөлудің негізгі критерийлерінің бірі
Дерек көзі: Тайбасаров Ж.Қ, Қасқатаев Н.М, Тайбасаров Ж.Ж Лизинг негіздері [5]
Кесте 2 бойынша лизингтің бірнеше түрлері ажыратылады. Мұнда қатысатындар санына, нарық сегментіне,келісімшарт мерзіміне, мүлік типіне қарай лизинг формалары бөлінеді. Сонда да лизингтің негізгі түрлерін Отандық та, шетел мамандары қаржылық және оперативті (жедел) лизинг деп санайды.
Оперативті лизинг- мүлікті мөлшерлі мерзімнен аз арендаға тапсыру және лизинг беруші оны бірнеше рет тапсырады, бірақ сұраныстың жоқтығы мен қалдық құнды төлеу (толтыру) тәуекелі өседі. Оперативті лизинг белгілері:
:: лизинг мерзімі (аренда)
:: мүлікті арендаға көп дүркін тапсыру;
:: лизингте арнайы алынған мүлік емес, лизингтік компанияда бар мүлік тапсырылады;
:: лизингтік мәміле екі жақты сипаталады;
:: техникалық қызмет көрсету, жөндеу және сақтандыру міндеттері лизинггік компанияларға жүктеледі;
:: күтпеген жағдайлардан мүлік жарамсыз болып қалса, лизинг алушы келісімде бұза алады;
:: қаржы лизингісіне қарағанда төлем мөлшері жоғары (клиенттің жоқтығы, бұзылуы, жойылуы және т.б);
:: ауылшаруашылық саласында, транспортта және құрылыста мүлікті қайтару немесе мерзімін ұзарту кеңінен тараған;
:: мәмілелік қарым-катынастар ҚР АК-мен реттелінеді.[9]
Оперативті лизинг - бұл қысқа және орта мерзімді сипатқа ие мәміле, онда жалға алу төлемдері арқылы жабдықтар құнының бөлігі ғана амортизацияланады. Жедел лизинг бойынша жеткізілетін жабдық жалға алушының балансына қойылмайды. Мұндай мәмілелер бойынша лизинг беруші, әдетте, техникалық қызмет көрсету, сақтандыру, салық төлеу және есепке алу мәселелерін өзіне алмайды, жедел лизинг санатына қаржы лизингі санатына сәйкес келмейтін мәмілелер жатпайды.
Оперативті лизинг мынадай сипатқа ие.Лизинг алушы лизинг нысанасын, егер лизинг шартында лизинг алушының лизинг нысанасын өз меншiгiне сатып алу қўқықтары мен мiндеттерi көзделмесе не ол лизинг нысанасын сатып алудың көзделген қўқығын пайдаланбаса не лизинг шарты сот тәртiбiмен мерзiмiнен бўрын тоқтатылса, сондай-ақ лизинг шартында және Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген өзге де жағдайларда қайтаруға тиiс.
а) шарт мерзімін тиімді талаптарда ұзарту;
б) жабдықты лизинг берушіге қайтару;
в) лизингті берушіден сатып алуға келісім болған жағдайда ғана сатып алу.[10]
Шарт жасау кезінде мәміле объектісінің қалдық құнын алдын ала дәл анықтау мүмкін болмағандықтан, бұл ереже лизинг фирмаларынан ұсталған нарық бағамын жақсы бүлуді талап етеді.
Лизинг алушы жедел лизинг көмегімен мүлікті иелену тәуекелінен қашып құтылуға тырысады, мысалы, моральдық тозығымен, өтімділігінің төмендеуімен, жабдықтыі бұзылуымен, жөндеуді талап ететін тура және жаңама туынды емес шығындардың артуымен және жабдықтың тұрып қалуымен және т.б. байланысты. Сондықтан, лизинг алушы мынадай жағдайларда жедел лизингті таңдайды:
1. Жалға алынған жабдықтарды пайдаланудан түсетін болжамды кіріс оның бастапқы бағамын ақтамайды;
2. Жабдық ұзақ емес мерзімге (маусымдық жұмыстар немесе бір реттік пайдалану) талап етіледі;
3. Жабдықтау үшін арнайы техникалық қызмет көрсету қажет;
4. Мәміле объектісі болып тексерілмеген жабдық әрекет етеді.
Жедел лизингтің санамаланған ерекшеліктері ауыл шаруашылығы, көлік, тау-кен өндіру өнеркәсібі, құрылыс, ақпаратты электрондық өңдеу сияқты салаларда оның қолданылуын алдын ала анықтады. Осылайша, біздің елде, оперативті лизинг аренда ретінде жақсы белгілі.[11]
Қаржы лизингісі- нормативті және толык амортизацияға тең, уақытша, мерзімді пайдалануға берілетін, арнайы меншікке алынған мүлік. Лизинг беруші мүліктің барлык құнын кайтарады және лизингтік мәміледей пайда табады. Қаржы лизингісіне тән негізгі белгілері:
* мүлік сатушысы- қарым-катынастағы тағы бір субъектінің пайда болуы;
* лизингке беру үшін лизинг беруші мүлік алады;
* сатушы және мүлікті таңдау құқығы лизинг алушыға тиесілі (пайдаланушыға);
* мүлікті лизингке тапсыру үшін арнайы алғанын сатушы біледі;
* мүлік пайдаланушыға жеткізіліп беріледі және эксплуатацияга қабылданады;
* кепілдік мерзім ішіндегі сапасы және басқалары бойынша арыздардың барлығьн лизинг алушы мүлікті сатушыға бағыттайды;
* мүліктің бұзылу, жойылу тәуекелі өткізіп - қабылдаудан кейін лизинг алушыға өтеді.[12]
Қаржы лизингісі бірнеше әртүрлі түрлерге бөлінеді: (А)
Лизингтік төлемдер
Лизинг алушы (кәсіпорын)
Мүлікті лизингке беруші (өндіруші)
Лизинг келісімшарт
Мүлікті жеткізу
Сурет 2. Тікелей лизинг сызбасы
Дерек көзі: Тайбасаров Ж.Қ, Қасқатаев Н.М, Тайбасаров Ж.Ж Лизинг негіздері [5]
А) классикалық қаржы лизингісі- үш жакты келісім- лизинг беруші құнын өтейді және пайда алады.Оны кейде тікелей лизинг деп те атайды.Мұнда негізгі қатысушылар лизинг алушы кәсіпорын және мүлікті лизингке беруші өндіруші тараптар болады. Классикалық қаржы лизингісі тікелей лизинг сызбасы негізінде лизинг алушы, мүлікті жеткізуші, мүлікті лизингкке беруші арасында лизинг келісімшарт негізінде жүзеге асады.[5]
Б) қайтымды лизинг- лизингтік компанияға мүлікті сату және оны келесі сатып алумен лизингке кайтару. Жеткізуші және лизинг алушы бір тұлғада. ҚР - сы жағдайы үшін жеткілікті қызықты.Қайтымды лизинг сызбасы тікелей лизинг сызбасына ұқсаған мен кішкене басқаша механизм бойынша жүзеге асады. Төмендегі суреттен қайтымды лизингтің жүзеге асырылу сызбасын көре аламыз.[5]
Лизингтік төлемдер
Өндіруші (лизинг алушы кәсіпорын)
Лизинг беруші
Лизинг келісімшарт
Мүлікті сату
Сурет 3. Қайтымды лизинг сызбасы
Дерек көзі: Тайбасаров Ж.Қ, Қасқатаев Н.М, Тайбасаров Ж.Ж Лизинг негіздері [5]
В) Левередж (несиелік, пайлык, бөлшекті) лизингі- немесе қаражаттарды қосымша жұмылдыру лизингісі (ресейлік баспа әдебиеттерінде бөлшекті сөзі онша сәтті емес - дұрысы: қосымша жұмылдыру лизингісі). Мұнда келісім мүшелері үш субъекті, яғни, ұйымдар, қорлар, банктер және тағы басқалар жұмылдырылады, олар мүлік құнының бір бөлігін төлеуге келісті, мұндайда лизинг алушы толық құн есебінен барлық салыктық жеңілдіктерді пайдаланады немесе белгілі бір шарттарда қарыз несие алады. Жанама левередж лизинг сызбасы басқаша, төмендегідей механизм бойынша орындалады.[5]
Әдеттегідей, лизинг беруші кредиторлар пайдасына мүлік кепілдігін жасайды және оларға қарызды қайтару есебінен лизингтік төлемдердің бір бөлігін алу құқығына жол береді. Кредит берген тәуекелді болады, ал лизинг беруші кепілдік пен лизингтік төлемдерді қайтаруды қамтамасыз етеді. Сатудағы қосымша көмек лизингісі -жеткізуші мен лизинг алушы арасындағы арнайы келісім негізінде мүлікті өткізу, лизинг алушы банкротқа (күйреген) ұшырған жағдайда, жеткізуші лизингтік компаниядан мүлікті сатып алуға міндетті. Лизингтік компаниялар бірнеше лизинг түрлерімен және механизммен лизингтік механизмді жүзеге асырады.
Лизингтік компания түрлі лизинг түрлерін түрлі механизмдер арқылы лизинг операцияларын жүзеге асырады. Әр лизинг операциясы үшін лизинг келісімшарты өзгеше шарттармен жасалады.[5]
Мүлікті сатып -алу сату
Мүлікті өндіруші (сатушы)
Лизингтік төлемдер
Өндіруші
(лизинг алушы)
Делдал
(лизинг беруші)
Лизинг келісімшарт
Мүлікті жекізу
Сурет 4. Жанама леверенж лизингісінің сызбасы
Дерек көзі: Тайбасаров Ж.Қ, Қасқатаев Н.М, Тайбасаров Ж.Ж Лизинг негіздері [5]
Қаржы лизингі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы
5 шілдедегі № 78-ІІ Заңы бар. Осы Заң қаржылық лизинг процесінде туындайтын қарым-қатынастарды реттейді және лизингтік қызмет негізінде инвестицияларды тартуға бағытталған.[13]
Осы Заңда мынадай ұғымдар пайдаланылған:
Қаржы лизингi - инвестициялық қызметтiң түрi, онда:
1. Лизинг беруші сатушыдан өз меншiгіне сатып алған және лизинг шартымен келiсiлген лизинг нысанасын лизинг алушыға белгiлi бiр төлемақысына және белгiлi бiр талаптармен уақытша иеленуге және кәсiпкерлiк мақсаттар үшiн кемiнде үш жыл мерзiмге пайдалануға беруге мiндеттенеді. Бұл ретте лизинг лизинг алушыға берілетін мерзім лизинг затының бүкіл немесе елеулі бөлігі құнының (80%-дан кем емес) амортизациясы мерзімінің ұзақтығымен тепе-тең өлшенеді немесе одан асып кетеді;
2. Лизинг алушы - лизинг шартының талаптарына орай кәсiпкерлiк мақсаттар үшiн лизинг нысанасын қабылдайтын лизинг мәмiлесiне қатысушы. Лизинг мәмiлесi - лизингке қатысушылардың азаматтық құқықтар мен мiндеттердi белгiлеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған келiсiлген iс-қимылының жиынтығы; Бұл орайда лизинг берушiде лизинг нысанасына меншiк құқығының сақталуы кезiнде лизинг шартының мерзiмiнен бұрын бұзылуы лизинг мерзiмiн өзгертуге әкеп соқпайды.[13]
Бұдан басқа, мәміледе, әдетте, лизинг объектісі болып табылатын құнды заттарды өндіруші кәсіпорын (алайда лизинг емес), сондай-ақ осы жағдайда лизинг беруші болып табылмайтын, тек лизингті жүзеге асыру үшін кредит ресурстарына мұқтаж лизинг компаниясы үшін соңғының операцияларын қаржыландыратын коммерциялық банк қатысады.
Лизинг мәмiлесi - лизингке қатысушылардың азаматтық құқықтар мен мiндеттердi белгiлеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған келiсiлген iс-қимылының жиынтығы;
Лизинг қызметi - лизинг берушiнiң лизинг шартының талаптарын орындау жөнiндегi қызметi;
Тұтынылмайтын заттар - пайдаланылған кезде тозатын, бiрақ пайдалану процесiнде табиғи қасиеттерiн жоғалтпайтын жылжымалы және жылжымайтын мүлiк;
Сатушы - лизинг берушi лизинг нысанасын сатып алу - сату шарты немесе лизинг шарты негiзiнде лизинг нысанасын алатын лизинг мәмiлесiне қатысушы. Сатушы бiр мезгiлде лизинг нысанасының лизинг алушысы (қайтарымды лизинг) ретiнде iс-қимыл жасай алады;
Сублизинг - лизинг алушы (сублизинг берушi) осы Заңның 2-бабына сәйкес, бұрын лизинг шарты бойынша лизинг берушiден алынған және лизинг нысанасын құрайтын мүлiктi төлемақысына және сублизинг шартының талаптарына сәйкес мерзiмге уақытша иеленуге және кәсiпкерлiк мақсаттар үшiн үшiншi тұлғаларға (сублизинг берушiлерге) пайдалануға беретiн лизингтiң бiр түрi;[13]
Лизинг мәмiлесiне қатысушылар - жеке кәсiпкерлер болып табылатын жеке тұлғалар мен лизинг беруші және лизинг алушы ретiнде iс-әрекет жасайтын заңды тұлғалар, сондай-ақ лизинг нысанасын сатушы ретiнде iс-қимыл жасайтын жеке және заңды тұлғалар;
Осы Заңмен лизингтiң мынадай негiзгi нысандары мен түрлерi реттеледi.
Лизингтiң нысандары:
1. Ішкi лизинг. Iшкi лизингтi жүзеге асырған кезде лизинг берушi мен лизинг алушы Қазақстан Республикасының резиденттерi болып табылады.
2. Халықаралық лизинг. Халықаралық лизингтi жүзеге асырған кезде лизинг берушi немесе лизинг алушы Қазақстан Республикасының резидентi болып табылмайды.
Лизингтiң түрлерi:
1. Қайтару лизингi - лизингтiң бiр түрi, ол бойынша сатушы лизинг нысанасын лизинг берушiге осы лизинг нысанасын лизинг алушы ретiнде лизингке алу талабымен сатады;
қайталама лизинг - лизинг берушiнiң өз меншiгiнде қалған лизинг нысанасы, лизинг шарты тоқтатылған немесе бұзылған жағдайда, осы Заңның 2-бабына сәйкес басқа лизинг алушыға лизингке берiлетiн лизингтiң бiр түрi;
2. Банк лизингi - лизингтiң бiр түрi, мұнда лизинг берушi банк болып табылады;
3. Толық лизинг - лизингтiң бiр түрi, ол бойынша лизинг нысанасына техникалық қызмет көрсетудi және оның ағымдағы жөндеуiн лизинг берушi жүзеге асырады;
4. Таза лизинг - лизингтiң бiр түрi, ол бойынша лизинг нысанасына техникалық қызмет көрсетудi және оның ағымдағы жөндеуiн лизинг алушы жүзеге асырады.[13]
Лизинг машиналарды, жабдықтарды, көлік құралдарын, құрылыс, ауыл шаруашылығы техникасын, теле және радио байланыс құралдарын, еесептеуіш техникасын, түрлі өндіріс қажеттелігі құралдарын, сондай-ақ жеке меншік құқығын - лицензияларды, компьютерлік бағдарламаларды, ноу-хау және т.б. орта және ұзақ мерзімге жалға беруді білдіреді.
Үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар, құрал-саймандар, көлiк құралдары, жер учаскелерi және кез келген басқа да тұтынылмайтын заттар - лизинг нысанасы бола алады.[14]
Бағалы қағаздар мен табиғи ресурстар лизинг нысанасы бола алмайды.
Заң актiлерiнде заттар мен жер учаскелерiнiң жекелеген санаттарын лизинг нысанасы ретiнде пайдалануға өзге де шектеулер белгiленуi мүмкiн.
Лизинг төлемдерi - лизинг шартын жасаған кездегi баға бойынша лизинг нысанасы құнының барлық немесе елеулi бөлiгiнiң өтелуiн ескере отырып есептелуге тиiс және лизинг шартының қолданылу мерзiмi бойына жүзеге асырылатын, лизинг шарты қолданылуының бүкiл мерзiмi iшiнде лизинг шарты бойынша төлемдердiң жалпы сомасын бiлдiретiн мерзiмдiк төлемдер, оған мыналар енедi:
1) лизинг шартына сәйкес лизинг берушiге лизинг нысанасын сатып алуға жұмсалған шығындарды және лизинг нысанасын сатып алуға, жеткiзiп беруге және нысаналы түрде пайдаланылуы үшiн оны жұмыс iстейтiн күйге келтiруге тiкелей байланысты кез келген басқа шығындарды өтеу;
2) лизинг бойынша сыйақы.
Лизинг есебi бухгалтерлiк есеп жөнiндегi заңдардың талаптарына сәйкес жүргiзiледi.[14]
Қаржы лизингі. Экономикалық мәні жағынан қаржы лизингі мүліктің өмір сүру циклының толық мерзімі немесе көп бөлігінің ішінде жабдықты пайдалануға алады; жалдау төлемдері толығымен лизинг берушіге аударылады (мысалы, қарыз берушіге емес), жалға алушыда техникалық қызмет көрсету, салықтарды төлеу және жабдықтарды сақтандыру жауапкершілігі жатыр; лизингке беруші жабдықтың бүкіл өмірлік циклінде алатын жиынтық жалға алу төлемдері жабдықтың бастапқы құнын жабады және инвестицияланған капиталға кірісті қамтамасыз етеді.
Қаржы лизингі мынадай негізгі сипаттармен сипатталады:
1. Үшінші тараптың қатысуы (мәміле объектісінің өндірушісі немесе берушісі);
2. Шартты жалға алудың негізгі мерзімі, яғни жалға берушінің шығыстарын өтеу үшін қажет мерзім ішінде шартты бұзудың мүмкін еместігі. Алайда іс жүзінде лизинг туралы келісімде айтылғандай болады, бірақ бұл жағдайда операцияның құны едәуір өседі;
3. Лизинг келісімінің неғұрлым ұзақ кезеңі (әдетте қызмет көрсету мерзіміне жақын мәміле объектісінің);
4. Қаржы лизингі кезінде мәмілелер объектілері әдетті жоғары құнмен ерекшеленеді.
Өзінің таңдауы туралы лизинг алушы лизинг берушіге 6 айда немесе шарт мерзімі аяқталғанға дейін басқа кезеңде хабарлайды. Егер шартта мәміле затын сатып алуға келісім (опцион) көзделсе, онда тараптар объектінің қалдық құнын алдын ала анықтайдыҚаржы лизингі экономикалық сипаттары бойынша капитал салымдарының ұзақ мерзімді банктік кредит беруіне ұқсас болғандықтан, қаржы лизингінің нарығында банктер, қаржы компаниялары және банктермен тығыз байланыстағы мамандандырылған лизинг компаниялары ерекше орын алады. Бірқатар елдерде банктерге қаржы лизингімен ғана айналысуға рұқсат берілген. Оперативті және қаржы лизингінің арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі: ҚР Президентінің Қазақстан халқына 2012 жылдың 12 желтоқсаныныда жариялаған Қазақстан 2050 жолдауында Кәсіпкерлікті ұлттық экономиканың жетекші күшін жан жақты қолдау керек . Отандық кәсіпкерлік жаңа экономикалық бағыттың қозғаушы күші болып табылады.Шағын және орта бизнестің экономикадағы үлесі 2030 жылға қарай, ең аз дегенде, екі есе өсуге тиіс. Жаңа жағдайларды, соның ішінде біздің Еуразиялық экономикалық кеңістікке қатысуымызды, алда Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіретінімізді ескере отырып, отандық кәсіпкерлерді қолдау тетіктерін жетілдіру және олардың мүдделерін қорғау мен ілгерілету үшін қажетті барлық шараны қабылдау керек - деп айтылған.[1] Кіші және орта бизнесті дамыту үшін лизингтік қатынастарды пайдаланған тиімдірек екенін айтып өтеді.Қазақстан экономикасының дамуы еліміздегі жүргізіліп жатқан экономикалық іс шараларға байланысты.Соның ішінде Индустриялды -инновациялық Даму Стратегиясы туралы айтқанда, ойымызға жоғары технологиялы техника,заманауи құрал - жабдықтар,қуатты машиналар бірден келеді. Егер біз АҚШ, Оңтүстік Корея, Ұлыбритания секілді дамыған мемлекеттермен бір деңгейде болғымыз келсе,біз жаңа, мықты ғылымның дамуына ұмтылуымыз керек.
Іске асырудан оны сөзбен айту арине оңай. Бұл үлкен көлемдегі инвестицияны өте қымбат құрал- жабдық пен технологияны сатып алуға келгенде тіптен басқаша.
Біздің елімізде қаржы нарығы біршама тұрақты деп айтсақ болады.Бұл шетел және еліміздің инвесторларының дамып жатқан жаңа жобаларға инвестиция салып жатқанынан көруге болады. Бірақ шынайы көрініс басқаша. Қазіргі күні барлық орта және кіші бизнес өкілдерінің қымбат техника мен технологияны сатып алуға банктен нессие алуға мүмкіншілігі жоқ.
ҒТП әсерімен болып жатқан өзгерістер , өндіріс саласының дамуы, экономикадағы терең өзгерістер еліміздегі материалды техникалық базаның жаңаруына байланысты дәстүрлы емес қаржыландыру көзін тауып, ендіру қажеттігі туындап отыр.Осындай бір қаржыландыру көзіне лизинг жатады.
Қазақстандағы лизингтің дамуына еліміздегі құрал- жабдықтар паркінің жағдайының нашар болуы себеп болып отыр.Барлық техника ескірген,құралдардың басым көпшілігі моральды және физикалық тозуға ұшыраған ,қолданылу тиімділігі төмен,керекті бөлшектерінің болмауы негізгі себеп болып отыр.Осы проблеманы шешудің бір жолы лизинг- саудадан тыс несиелік және инвестициялық операциялардың барлық элементтерін ұштастырады.Осының барысында кәсіпорын несиеге қарағанда техника бағасынан 10% дейін үнемдей алады.Еліміздегі экономикалық жағдай сарапшылардың пікірі бойынша лизингті дамытуға оңтайлы.
Қазақстан кәсіпорындарының лизингтік операцияларын дамыту мәселелерін теориялық тұрғыдан оқып-білу, оның лизингтік қызмет көрсету нарығын дамытуға байланысты талаптарына қаншалықты жауап беретіндігі туралы өзекті мәселелер, өз кезегінде дипломдық жұмыстың мақсаты болып және оның басты міндеттерін анықтап отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты және басты міндеттері:
Дипломдық жұмыстың мақсаты - лизингтік қызмет көрсету нарығында нарықтық қатынастарға сай қызмет ететін компаниялардың лизингтік операцияларын дамытудың қажеттігі мен маңыздылығын теориялық және әдістемелік тұрғыдан негіздей отырып, кәсіпорынның лизингтік операцияларын талдау арқылы қазіргі кездегі даму қарқыны мен проблемаларын қарастыру, Қазақстан Республикасында жұмыс істейтін лизингтік компаниялардың рейтингісін анықтау және лизингтік операцияларды жетілдіру механизмін жасау.
Көзделген мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешуді қажет етеді:
Лизингтік операциялары ұғымын нақтылау;
Қазақстандағы лизингтік қызмет көрсетулердің ерекшеліктерін көрсету;
Кәсіпорындардағы лизингтік қаржыландыру механизмін қарастыру;
ҚР-ғы лизингтік қызметтер нарығындағы лизингті пайдаланатын кәсіпорынның қызметтерінің жағдайына талдау жасау және проблемаларды айқындау;
Лизингтік операцияларын дамытудың механизмін жасау;
Лизингтік нарықтың қазіргі жағдайына талдау жасау;
Зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасындағы аграрлық салада қызмет атқарып жатқан КазАгроҚаржы АҚ лизингтік қызмет көрсету нарығындағы қызметі жатады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен құралған.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, объектісі мен пәні және зерттеу нысандары қарастырылған.
Бірінші тарауында лизингтің экономикалық теориялық аспектілері, лизинг операцияларының мәні мен функциялары, лизинг операцияларының пайда болуы, лизингтің түрлері мен Қазақстандағы лизинг шарттарының мәні мен талаптары қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының экономикасындағы КазАгроҚаржы АҚ алатын орны, Қазақстан Республикасындағы лизингтік операциялардың динамикасын талдау және ҚазАгроҚаржы АҚ -нің лизингтік операцияларының көрсеткіштері мен тиімділігіне талдау жасалған. Лизингтік компанияның берген лизинг негізінде лизингтік төлемдерді есептеу механизмі қарастырылған.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасында лизингтік операцияларды дамытудың жолдары, нарықтағы басты проблемалар, кәсіпорында лизингтік операцияларды дамыту мәселелері және оларды жетілдіру механизмі , Қазақстан Республикасындағы лизингтік қатынастарды дамытудың жаңаша механизмі қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нәтижелері қорытындыда жинақталған.
1 ҚР КӘСІПОРЫНДАРЫНДАҒЫ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің экономикалық мәні және мазмұны
Лизингтің экономикалық мәнін, анықтамасын, лизингтік операциялардың маңызын талқыламас бұрын лизингтік операциялардың тарихын білу керек екені анық. Лизингтік операциялар ежелден белгілі. Тарих көрсеткендей, олардың дамуы б.д.д. 2 мың жыл бұрын Вавилонда бастау алған. Біздің заманымызда лизинг ХХ ғасырдың 60-жылдары АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Швейцария және т.б. дамыған индустриалды елдерде пайда болып, кейін Шығыс Еуропаның көптеген елдерінде өз дамуын жалғастырды.
Экономикалық категория ретінде лизинг - машиналарды, құрал-жабдықтарды, көлік құралдарын, өндірістік сипаттағы құрылғылардың ұзақ мерзімге жалға берілу негізіндегі қатынастарды білдіреді. Лизинг қажетті құрал-жабдықты көп ақшалай қаражат шығындарынсыз-ақ белгілі бір мерзімге жалға алуға мүмкіндік береді. Машиналарды, құрал-жабдықтарды, ЭЕМ-ді жалға алу өндіріс құралдарының моральдық тозуымен байланысты жоғалтуларды болдырмайды.[2]
Аристотельдің өзі Риторика атты шығармасында, байлық меншік құқығы негізінде мүлікті иелену емес, ал оны (мүлік) пайдалану деп атап өткен екен. Ағылшын авторы Т.Кларк лизинг Аристотель өмір сүргенге дейін болды дейді: ол лизинг туралы бірнеше ережені шамамен б.д.д.1760 жылы қабылданған Хаммурапи заңынан тапты. Рим империясы да лизинг мәселесінен сырт қалған жоқ - ол өзінің көрінісін Юстианның Иституцияларынан тапты. Иелену құқығы мен меншік құқығын бөлу мен иеленуден пайда табу ерте кезде-ақ белгілі болған, ал қазіргі заманғы лизингтің тууы мен таратылуы, жаңа - бұл жақсы ұмытылған ескі екенін тағы да еске салады.
Дәстүрлі лизинг америкалық тапқыштық болып саналады, лизингтік операциялардың есептеу нүктесін шетелдік зерттеушілер 1877 жыл деп қабылдайды. Онда американ Белл Телефон Компани компаниясы телефондарды сатудың орынына жалға бере бастады. Лизингтің дамуы, лизинг олар үшін тек сауда саясатының құралы ған емес, бірақ қызмет заты болып табылатын, арнайы лизингтік компаниялардың құрылуына күшті жігер берді. Алғашқы лизингтік компания Юнайтед Стейс лизинг корп. Ол 1952 жылы Сан Франсцискода құрылды. 60 жылдардың басында америкалық кәсіпкерлер лизингті мұхит арқылы Еуропаға өткізді, онда алғашқы лизингтік компания Дойче лизинг ГМбХ 1962 жылы Дюссельдорфте пайда болды. 1972 жылдан мұнда лизингтің еуропалық нарығы бар.[2]
Басында АҚШ-та лизингтің кең тараған объектісі қоршаған ортаны қорғауға арналған мамандандырылған құрал-жабдық болды. Лизингтік қатынастардың ерекшелігі құрал-жабдықты жалға алу және мерзімі ұзартылып сатып арасында нақты шектеудің жоқтығы, оны пайдаланудағы төмен проценттік төлемдер, сонымен қоса оны алдын ала белгіленген бағамен сатып алу мүмкіндігі болып табылады. Қазіргі уақытта АҚШ-та лизинг жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың техникалық қайта жарақтануының және құрылып жатқандардың жабдықталуының нақты құралдарының біріне айналды. Құрал-жабдыққа жұмсалатын қаражаттардың 20 пайызы лизинг есебінен өтеледі.
ХХ ғасырдың 60-жылдары лизингтік мәмілелері әлемнің көптеген елдерінде дамыған, ең алдымен Батыс Еуропа елдерінде кеңінен дами бастады. Алғашында бұл елдерде өнеркәсіптік кәсіпорындардың лизинг көмегімен құрал-жабдықты сатып алудағы қаржыландыру үлесі АҚШ - пен салыстырғанда төмен болды. Бірақ қазіргі кезде Ұлыбританияда өндірістік құрал-жабдықтарды жалға беру салынып жатқан және жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды қамтамасыз етудің негізгі формасы болып табылады. Өнеркәсіпте қолданылатын құрал-жабдықтың жалпы көлеміндегі жалға алынатын құрал-жабдықтың үлесі 60 %-ға жетті. Францияда соңғы жылдары лизингтің дамуы байқалуда. Батыс Еуропа елдеріндегі лизингтік операциялардың өсуі оның өндіріс пен өнімнің бәсеке қабілеттігін арттыру, салықтарды төлеудегі жеңілдік мүмкіндіктерімен байланысты. Сонымен қатар лизинг құрал-жабдықты жалға беруші фирмалар үшін де, жалға алушы фирмалар үшін де, әсіресе ол өндірістің техникалық дамуының жалғыз мүмкіндігі болып табылатын орташа және шағын кәсіпорындар үшін аса тиімді болып табылады. Лизинг уақыты қолданылатын құралдарының қызмет атқару мерзімінің 40-90 пайызын құрайды және иемдену сипатында болмайды. Жапонияда жыл сайынғы лизингтік операциялардың өсу көлемі 30 пайызды құрайды. [2]
Барлық сала секілді лизинг нарығыда белгілі бір тәртіптер мен талаптарға бағынады. Лизинг нарығында қадағалайтын бекітілген заңдар бар. Лизинг туралы заңдардың алғашқыларының бірі - 1284 жылғы Уэльс Заңы. Кейде лизингті адал емес мақсаттарда да пайдаланылады, мәселен, несие берушілерді адастыру үшін бір нәрсенің нақты жағдайын - меншік иесі кім, иесі кім, жасыру үшін. 1571 жылы мұндай мәмілелерді жасауға тиым салынды, нақты лизингті ғана пайдалануға рұқсат етілді. Лизингті пайдалану ХХ ғасырдан бастап қайталанады. Қазіргі заманғы лизингтік шу тек лизинг деп аталатын, бірақ мәні жағынан көп пайда табу мен салық төлеуден жалтару мүмкіндігін жасыратын, мәмілелердің пайда болуына әкелді. Осы сала бойынша алғашқы заңдылық актілері әртүрлі өлшем мен көрсеткіштерді пайдалану жолымен нағыз және жалған лизингтің шектеуін өзіне мақсат етіп қойды.[3]
Жалған лизинг біздің елмен, оның көршілерінің де тәжірибесінде кездеседі. Мәселен, Белоруссия банктері, лизингтің, несиелеудің, күрделі жүйесін, жасанды лизингтік компанияларды пайдалана отырып, бір-бірінен лизингке банктік офистерді, байланыстың қазіргі заманғы құралдарын, қымбат автокөліктер мен инкассация үшін броневиктерді алды. Бұдан жеңілген, орасан зор сома (салықтар, резервтік қаржы) ала алмаған, тек қана Белоруссия Республикасының Ұлттық банкі (Нацыянальны Банк Рэспублікі Белорусь).
Бүгінгі таңда қазақстандық өндірушілердің өнімдерін бәсекелестік қабілеттігінің төмендігіне байланысты нарықтан сапасы жоғары шетелдік тауарлар ығыстыруда. Отандық өнеркәсіп техникалық параметрлері бойынша өте артта қалуда, өндірісте 70 -- 90% тозған құрылғылар пайдаланылуда. Лизингтің маңыздылығы осыда көрінеді.
Белгілі ағылшын сөзі lеаsе орысша сөздікте лизинг деп айтылады, аударғанда аренда дегенді білдіреді. Аренда белгілі бір ақыға мүлікті уакытша иеленуге және пайдалануға тапсыру деп түсіндіріледі. Мұндайда аренда әркайсысында қысқа мерзімді сияқты, ұзак мерзімді болып екі жакты қарым-қатынас (арендаға беруші-арендатор) болып түсіндірілген.[4]
ТМД елдерінде Лизинг жаңа термині таяуда нарықтық қатынасқа өткенде колданыла бастады. Аренданың жаңа түрі - бұрын бізде колданылмаған қаржылай түрі, ал Батыста ол жаңа инвестициялардың маңызды қайнар көзі больп кызмет етіп келеді.
Басқаша айтқанда, қаржылай лизинг өндірістік,техникалык базаны жаңартуын қамтамасыз ететін тәсілдердің бірі болып табылады, оның ішінде сәйкес алғашқы капиталдар көлемі болмаған АӨК-де.
Лизинг инвестиция ретінде, кәсіпкерлік қызметтің әртүрінің бірі ретінде карастырылады. Ол жеткілікті үлкен ақша каражаттары болмаса да негізгі қорды жаңартуға, қазіргі заманға сай жабдықтар алуға, оның моральдік тозу жағынан жоғалтуды қыскартуға мүмкіндік береді. Инвестициялық құрал ретінде лизинг үлкен байланыстылық пен тиімділікті иемденеді. Бұл оның кәсіпкерлік ретінде кеңінен дамуы мен таралуына себеп болды. Өндіруші (дайындаушы-зауыттар) - жеткізушілер өз өнімдерін бөліп-бөліп өткізуге қосымша мүмкіншілік алды. Қаржы институттары (банктер, қорлар, сақтандыру компаниялары және басқалар) көбірек табыстар табу үшін өздерінің ақша қорларын тауар ретінде пайдалануға мүмкіншілік алды. Өндірістік қызметтен табыс табу үшін қажетті жабдыктарды алуға мүмкіндіктері бар лизинг алушылар да шығындалып қалған жоқ.
Әлемнің көптеген елдерінде лизинг кеңінен колданылады. ал ТМД елдері мен Қазақстанда оның даму түрлері мен жолдары әлі анықталуда.
Кез келген салада лизингтік кәсіпкерліктің жетістігі көбінесе оның мазмұнын нақты түсінуге, әсіресе осы механизмді анық әрі сауатты иеленуге байланысты.
Осыдан келіп, лизингтің мәнін түсінуге тырысамыз, яғни Қазақстан үшін аграрлық секторға неғұрлым жақын, оның табиғатын, потенцалы, принципі мен ұйымдастырушылық формаларын, іс жүзіндегі кәсіпкерлік қызмет үшін лизинг жүйесінде салынған экономикалық механизмдер артықшылығын жаксы білу қажет.
Іс жүзінде және әдебиетте лизингтің экономикалык мәнінің рөлі мен мазмұны әртүрлі айтылады. Себебі, лизингте қалыптасқан қарым-қатынастар күрделілігі, егер анықтап қарасақ, түсінік шектеулі тамыры мүліктің пайдаланушы мен меншік иесі анықтамасында жатыр. Басқаша айтқанда, меншікті маңызды орындауға бөлу мүмкіншілігі -- меншіктік құқықтың өзі (меншік объектісін иелену құқығы) мен мүлікті пайдалану (табысты жұмылдыру әлеуметтік және т.б. тиімдер ) ізінше, лизинг мәнін өндірістік қарым-катынастармен өндіруші күштер жағдайымен өзара байланысты меншіктік қатынастарды өткізу тәсілі ретінде тәптіштеуге болады.
Соңғы өнімді өндіруші-кәсіпорын (лизинг алушы) өз еңбегі мен каражатының негізгі құралдарды жаңартуға және куаттылыкты өсіруге салады.
Мұндайда ол тек қана иесі емес, сонымен қатар алынған мүліктің меншік иесі болады. Лизинг алушы ретіндегі бұл кәсіпорын кәсіпкер- меншік иесі, өндіруші ретінде де болады. Өйткені ол пайда табу мақсатындағы мүлікке ие болады, пайдаланады және жұмсайды (лизинг берушінің рұқсатымен).
Басқа да экономикалық категориялар сиякты, лизинг та мазмұны мен ерекшелік түрі жағынан шаруашылық сақтандырудың белгілі бір жүйесін аныктайды. Дәлірек айтканда:
-Лизинг қуаттылықты өсіру құралы, өндіріс потенциалын жаңарту және өндіріс қаражаттары инвестициясын іс жүзінде көтеру механизмі больп табылады.
-Өндіріс құралын сатып алу-сату есебінен уақытша пайдалануға берумен байланысты және соңынан лизингке тапсыру және лизингтік механизм негізін құрайтын мүліктік қарым-қатынастар кешені;
-Лизинг қарым-қатынастардың үш ұйымдастырушылык- экономикалық формасынан тұрады және маңызды функцияларды қамтиды.
-Лизингтік өндірістік функциясы - мүлікті уакытша пайдалану есебінен өндіріс проблемасын шешу;
-Лизингтің өткізу сферасы - тұтынушылар аумағьн көбейту және өткізудің жаңа нарығын меңгеру;[5]
Көрініп тұрғандай, келісімнің әрбір мүшелері үшін артықшылықтар мен мүмкіншіліктер кеңейеді. Атап айтсақ, тауар өндіруші - өнімді қосымша өткізу, лизингке беруші - тиімді капитал салу, лизинг алушы - кәсіпкерлік қызмет үшін қажетті мүлікті иелену мүмкіндігі.
Лизинг - бұл лизинг берушінің өзіне тиесілі құрал жабдықтарды, машиналарды, ЭЕМ, ұйымдастыру техникаларды, өндіріске, сауда саттыққа және қоймаға арналған құрылғаларды лизинг алушыға лизингтік төлем төлеу шартымен, белгіленген мерзімге пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру шарты.[4]
Лизинг - кәсiпорындарға қажеттi негiзгi құралдарды сыртқы ұзақ мерзiмдi қаржыландырудың есебiмен алуға мүм - кiндiк беретiн бiрегей инвестиция сайманы. Кәсiпорындардың дәл қазiр толық бағасының аз ғана бiр бөлiгiн төлеп және қалған бөлiгiн кейiнгi бiрнеше жылда бөлiп төлеу арқылы, жаңа құрал-жабдық пен техниканы алу мүмкiндiктерi бар. Сонымен қатар, банкiлерден алатын несиеден артықшылығы, лизингке берiлген құрал-жабдықтың меншiктiк құқығының өзi кепiл болып табылады. Лизинг мер - зiмiнiң соңында, бүкiл лизинг төлемдерi төленген жағдайда, лизингке берiлген құрал-жабдықтың меншiктiк құқығы лизинг берушi компаниядан лизинг алушыға өтедi.
Экономикалық қатынастарда лизинг қаржылық операциялардың жаңа нысаны ретінде күрделі салымдарды жүзеге асыру тәсілі негізінде қарастырылады. Егер лизингті мерзімділік, қайтымдылық және төлемділік шартымен мүліктерді уақытша пайдалануға жалдау ретінде түсінсек, онда оны негізгі қорға салынған тауарлық несие ретінде қарастыруға болады. Сондықтан, кейде лизингті несиежал (фр. "credit - pail") деп атайды.[6]
Сонымен, жалпы лизинг банктік несиелеудің альтернативі
болып табылатын күрделі қаржыны қаржыландырудың ерекше формасы.
Ол өндірістi компанияларға көп шығын жұмсамай-ақ қажетті тауарларды
алуға және өндірістік құрал-жабдықтардың ескіруімен байланысты
тәуекелдіктерден сақтауға мүмкіндіктер береді. Яғни, лизинг -- уақытша пайдалануға негізделген мүліктік қатынастар кешенi. Бұл кешеннің құрамына жалға беру туралы келісім-шартпен қоса, мүлікті сатып алу-caтy туралы келісім-шарттардың лизинг үшін осы келісім-шарттардың күрделілігі тән. Лизинг операцияларының техникасы сызба түрінде берілген.
Жабдықтаушы
( Өндіруші )
Лизинг беруші
( Лизнг компаниясы)
2
4 1 3
Лизинг алушы
(Өндірістік кәсіпорын)
1 - құрал-жабдыққа тапсырыс беру;
2 - құрал-жабдық үшін төлем;
3 - құрал-жабдықты жеткізу;
4 - лизингтік төлемдер;
Сурет 1. Лизинг операцияларының техникасы
Дерек көзі: Мақыш С.Б Банк ісі [4]
Кейде лизингтік компанияның лизинг операцияларын жүзеге асыру үшін қаражаты жетпей қалатын жағдай да болуы мүмкін, онда ол несие алады. Мұндай операцияны қосымша қаражат тартатын лизингтік операция деп атайды.
Тәжірибе көрсеткендей, лизинг бойынша жасалатын мәмілелердің 85%-ға жуығы қаражат тарту лизингі операцияларының үлесіне тиеді. Лизинг беруші лизингке беретін активтер құнының 80%-дай мөлшерінде бір немесе бірнеше несие берушілерден ұзақ мерзімді несие алады. Мұнда лизингтік төлемдер мен құрал-жабдықтың өзі несиені қамтамасыз ету құралы болып табылады.[4]
Лизингтің артықшылықтары мен кемшіліктері туралы айтатын болсақ. Лизингтің кеңінен таралуының басты себебі - оның қарапайым несиелерден мынадай артықшылықтарының болуына байланысты:
* Лизинг көмегімен кепілге беретін мүлкі жоқ ұсақ кәсіпорындарды несиелеуге болады. Бұл былай: лизингтік мәміле жасалған мерзім бойынша лизинг оъектісі лизингке берушінің меншігінде қалады да, лизинг алушы банкротқа ұшыраған жағдайда несиелік тәуекел деген болмайды;
* Лизинг 100% - ға дейін несиелеуді ұсынады, яғни кәсіпорынға қысқа мерзім ішінде өзінің меншікті капиталын жұмсамай - ақ, жаңа құрал-жабдықты пайдалана отырып, өнеркәсіп өнім шығаруға және пайда табуға мүмкіндік береді;
* Кәсіпорынға мүлікті несиеге сатып алғаннан, лизинг бойынша алған қолайлы, себебі, бұл жерде ол мүлік кепіл ретінде болады;
* Құрал-жабдықтың лизинг берушінің меншігінде болатындығына байланысты, өнімнің құнына лизингтік төлемдер ғана қосылып, мүлікке салынатын салықты жалға берушінің өзі төлейді. Сөйтіп, лизинг алушы салықтық жеңілдіктер алады.
* Несие берушінің көзқарасымен қарағанда, несиенің мақсатты пайдалануына ешқандай да қадағалау болмайды.[6]
Қазақстан Республикасы экономикасының жағдайы инвестициялық саясатқа, жаңа бағыттар іздеу қажеттілігін айтатын ел секілді.Сол сияқты, осы сферада болып жатқан үрдістерге мемлекеттің әсер ету түрін атап өткен жөн. Әрбір қатысушыға табыс әкелетін кәсіпкерліктің осындай түрі нарық жағдайындағы ережелердің бірі болып табылады. Нарықтағы лизинг саласының несие саласымен сабақтас екені анық. Несиемен салыстырғанда лизинг тиімді операция болып табылады. Кейбір мағына да тартымды. Әрбір саланың тартымдылығы мен кемшіліктері болады.Осыдан кейін, лизингтің негізгі тартымдылығы туралы қарастырамыз.
Кесте 1
Лизинг тартымдылығы
№
Артықшылығы
Тәуекел
1
Мүлік түрінде инвестициялау:
1.құралдарды қайтармау тәуекелінің төмендеуі, өйткені лизинг берушіде мүлікке деген меншіктік құқық сақталынады,ол кепілдік ретінде болады.
2.100% төлем мөлшері мен әртүрлі кезеңде несиелеу,өндірістік қордағы машиналар паркін жаңарту, қымбат тұратын жабдықтар алу
-кепіл болып табылатын мүлікке деген меншіктік құқық сақталу есебінен төмендейді
-жағдай есебінен қаржылық арту төмендейді
2
Қарызға қарағанда, лизингтік қатынастар анағұрлым икемді, өйткені, төлемнің ыңғайлы сызбасын өңдеу мүмкіншілігі бар дәл белгіленген баға және қозғалмалы
Жоқ
3
Лизингке алушы үшін мүліктің физикалық және моральдік тозу тәуекелі тқмендейді,өйткені мүлік уақытша пайдалануға алынады.
Жоқ
4
Лизингтік мүлік лизингке алушының балансында көрсетілмейді,ізінше мүлік салынатын салықтан босатылады
Жоқ
Кесте 1 жалғасы
5
Лизингтік төлемдер өндіріс шығыны мен айналымына жатады, осыған сәйкес салық салу пайдасы төмендейді
-
6
Салықтың жеңілдіктері мен амортизациялық жарналардың болуы, лизинг беруші үшін лизингтік төлемдер мөлшерін азайту жолымен лизинг алушымен бөлісе алады
-
7
Мүлікті өндіруші өз өнімін өткізуге қосымша мүмкіншіліктер алады
-
8
Лизинг өндірістегі инвестицияға жатады
Жоқ
Дерек көзі: Тайбасаров Ж.Қ, Қасқатаев Н.М, Тайбасаров Ж.Ж Лизинг негіздері [5]
Кестеде көріп отырғанымыздай лизингтің артықшылықтары басым. Бұл операцияны жүргізу барысында тәуекел дәрежесі жоқ деп айта алмаймыз. Тәуекел дәрежесі төмен және кепіл затпен қамтамасыз етілген.
Лизинг операцияларына тән кемшіліктер де бар. Олар төмендегідей көрсетілген:
* жалға алушы құрал-жабдықтың қалдық құнының жоғарылауынан (әсіресе инфляциядан ) ештеңе ұтпайды;
* ұйымдастырудың күрделілігі;
* лизинг құны несиеге қарағанда жоғары, бірақ та ескірген құрал-жабдықтан туындайтын тәуекелдің лизинг берушінің басында болатынын ұмытпау қажет, сондықтан да ол осындай шығынның орнын толтыру үшін комиссияны көбірек алуға тырысады.
* лизинг берушіге мүліктің моральдік ескіруі және лизингтік төлемдер алуы тәуеклі жатады
* лизинг алушы үшін лизингтің құны банктік несие немесе сатып алу бағасынан көп болады лизингтік қарым қатынастарда үшжақты және одан да көп субьектілердің қатысуы қарастырылады
Лизингті көп жағдайда арендамен салыстырып немесе соған теңеп жатады.Сырт көзге ұқсас көрінгенмен олардың айырмашылығы бар.Лизингтің арендадан айырмашылығын бекіту қажет.Іс жүзінде үш айырмашылығы:
:: лизингте лизинг алушы белсендіроль алады, ал арендада жоқ;
:: лизингте лизинг алушы сатып алушының құқығы мен міндеттерін бөліседі;
:: лизинг келісімшарт бойынша лизинг беруші лизинг алушы алдында берілген мүліктің жетіспеушілігі үшін жуап бермейді;
Лизингтің экономикалық мәні лизингтік мәмілелер кезінде пайда болатын мүліктік қатынастардың ерекше сипатына негізделген.Мүлік лизинг келісімшартының заты лизинг берушінің меншігі болып табылады, ал лизинг алушы келісімшарттың белгілі бір мерзімде әрекет етуі өткенде,бір ақыға осы мүлікті иелену және пайдалану құқығын алады.[7]
Лизингтік мәміле негізінде екі жақтың да коммерциялық қызығушылығы салынған: біріншісі- мүлікті уақытша иеленуге береді. Жіне сыйақы алады,ал екіншісі мүлікті пайдалану есебінен жалпы табысын көбейтеді.
Толығымен,лизинг берушінің жалпы шығындары теңдікпен көрсетіледі:
Лб = Бқ +Тк+ Ққ
Мұндағы: Бқ =мүліктің бастапқы құны -лизинг келісімінің заты,теңге
Тк - кредиттік ресурстарды пайдаланған үшін төлем, теңге
Ққ - қосымша қызмет көрсеткені үшін төлем, теңге
Лизингтік мәміле бойынша лизинг алушыының шығындары,яғни лизингтік төлемдер сомасы былай есептеледі:
Ла =Ат+Тк+ Кс+ Ққ+ ҚҚС- Бс
Мұндағы: Ат - ағымдағы жылда лизинг берушіге есептелінген амортизациялық төлемдер шамасы,теңге
ҚҚС - қосымша құнға салық ,теңге
Бс - баж салығы, теңге
Тк- кредиттік ресурстарды пайдаланғаны үшін төлем,теңге
Ққ - қосымша қызмет үшін төлем, теңге
Лизингтік төлемдер есебінен лизинг берушінің мүлікті алуға арналған шығындары толығымен толтырылмауы мүмкін, ал компенсация сомасы келісімшартпен анықталады, яғни мүлік амортизациясы мерзімімен келісімшарт мерзімінің қатынасымен. [8]
Комиссиялық сыйақылар лизинг берушінің шығындарын жабудың қайнар қөзі болып табылады,ол пайда көзі мен нақты мәмілеге байланысты емес болады.Лизинг беруші үшін лизингтік мәміле экономикалық пайдамен қамтамасыз етіледі,оның қызығушылықтарыда осыдан тұрады.Лизинг алушы үшін барлық жағдайда да мүлігін алу толығымен пайдалы болып келеді.[8]
Бүгінгі таңда біздің елімізде лизингтік бизнестің дамуы лизинг шартымен пайдалануға беру мақсатында жабдықтарды сату үшін қажетті ақша қаражаттарын жинақтау мәселесіне келіп тірелуде. Лизингтің мәнін, мағынасын анықтап түсіну үшін лизингтік операциялардың жіктелуін қарастыруымыз қажет. Бұл бөлімшеде қарастырылған лизингтің экономикалық мәні және пайда болу тарихы. Сонымен қоса, лизингтің несиеден айырмашылығы, басқа қаржы операцияларынан ерекшелігі,лизингтік операциялардың тартымдылығы қарастырылды. Қазақстандағы қаржы нарығының қалыптасуы мен несие нарығы қалыптасты. Жалпы Қазақстан үшін лизингтік саланың дамуы экономикалық дамуға бірнеше бағыттар бойынша әсер етеді. Ол шағын және орта кәсіпорындарға өз өндірісін құру мен жетілдіруге мүмкіндік бере отырып , шағын және орта бизнестің әрі қарай дамуына көмектеседі.Лизинг нарығындағы лизингтің техникасы мен төлем формуласы қалай қызмет атқаратынына назар аудардым. Жалпы бұл бөлімше де лизингтің экономикалық негіздемесі баяндалады.
1.2 Қазақстандағы лизингтің басты формалары мен түрлерін жіктеу
Көптеген жағдайларда әдебиеттерде лизингті ғимарат жабдыктары мен жарақтары, машиналарды ұзақ мерзімді арендаға беру немесе арендалау деп түсінеді. Ал шетелдік практикада, аренда мерзімінің жалғастығынан басқа оның үш түрін бөледі:
1.Қыска мерзімді аренда-рентинг - бірнеше сағаттан бастап бір
жылға дейінгі мерзім;
2.Орта мерзімді аренда- хайринг - 1 жылдан 3 жылға дейінгі
мерзімдегі оперативті лизинг.
3.Yenзақ мерзімді аренда- лизинг (қаржылық) 3 жылдан жоғары мерзім [5]
Кесте 2
Лизингтің негізгі түрлерінің классификациясы
№
Белгілері
Лизингті ұйымдастыру формалары
1
Қатысатындар саны
Келісім мүшелерінің саны бойынша(субъектілері):
-екі жақты лизингтңк келісімдер (тікелей лизинг), мұнда мүлікті лизингке жеткізуші емес,лизинг беруші- қаржы делдалы,лизинг компаниясы тапсырады.
-үш жақты лизингтік келісімдер-классикалықтүрі,варианты : жеткізуші-лизинг беруші-лизинг алушы
2
Мүліктің типі
Қозғалмалы және қозғалмайтын мүлік лизингісі
3
Нарық секторы
Ішкі (бір елде) және халықаралық (экспорты және импорттыға бөлінеді) лизинг
4
Лизингтік төлемдер формасы
Ақшалай, компенсациялы, аралас
5
Міндеттер көлемі (қызмет көрсету көлемі)
Қызмет көрсету көлемі бойынша лизинг таза және дымқыл болып бөлінеді:
- таза лизинг - бұл , лизинг алушы мүліктік қызмет көрсетуді өз мойнына алады, ал қызмет көрсету бойынша шығындар лизингтік төлемдерге қосылмайды.
- дымқыл лизинг - сервистік қызмет көрсетуді лизинг беруші өз мойнына алады.
6
Мүлікті пайдалану мерзімі және онымен байланысты амортизация шарттары
- толық ақтаулы және толық амортизациялы лизинг, мұнда келісімшарт мерзімі лизингтік төлемдерге қосылмайды
- дымқыл лизинг сервизтік қызмет көрсетуді лизинг беруші өз мойнына алады
7
Келісімшарт мерзімі және ақтау дәрежесі
Қаржылық және оперативті лизингке бөлудің негізгі критерийлерінің бірі
Дерек көзі: Тайбасаров Ж.Қ, Қасқатаев Н.М, Тайбасаров Ж.Ж Лизинг негіздері [5]
Кесте 2 бойынша лизингтің бірнеше түрлері ажыратылады. Мұнда қатысатындар санына, нарық сегментіне,келісімшарт мерзіміне, мүлік типіне қарай лизинг формалары бөлінеді. Сонда да лизингтің негізгі түрлерін Отандық та, шетел мамандары қаржылық және оперативті (жедел) лизинг деп санайды.
Оперативті лизинг- мүлікті мөлшерлі мерзімнен аз арендаға тапсыру және лизинг беруші оны бірнеше рет тапсырады, бірақ сұраныстың жоқтығы мен қалдық құнды төлеу (толтыру) тәуекелі өседі. Оперативті лизинг белгілері:
:: лизинг мерзімі (аренда)
:: мүлікті арендаға көп дүркін тапсыру;
:: лизингте арнайы алынған мүлік емес, лизингтік компанияда бар мүлік тапсырылады;
:: лизингтік мәміле екі жақты сипаталады;
:: техникалық қызмет көрсету, жөндеу және сақтандыру міндеттері лизинггік компанияларға жүктеледі;
:: күтпеген жағдайлардан мүлік жарамсыз болып қалса, лизинг алушы келісімде бұза алады;
:: қаржы лизингісіне қарағанда төлем мөлшері жоғары (клиенттің жоқтығы, бұзылуы, жойылуы және т.б);
:: ауылшаруашылық саласында, транспортта және құрылыста мүлікті қайтару немесе мерзімін ұзарту кеңінен тараған;
:: мәмілелік қарым-катынастар ҚР АК-мен реттелінеді.[9]
Оперативті лизинг - бұл қысқа және орта мерзімді сипатқа ие мәміле, онда жалға алу төлемдері арқылы жабдықтар құнының бөлігі ғана амортизацияланады. Жедел лизинг бойынша жеткізілетін жабдық жалға алушының балансына қойылмайды. Мұндай мәмілелер бойынша лизинг беруші, әдетте, техникалық қызмет көрсету, сақтандыру, салық төлеу және есепке алу мәселелерін өзіне алмайды, жедел лизинг санатына қаржы лизингі санатына сәйкес келмейтін мәмілелер жатпайды.
Оперативті лизинг мынадай сипатқа ие.Лизинг алушы лизинг нысанасын, егер лизинг шартында лизинг алушының лизинг нысанасын өз меншiгiне сатып алу қўқықтары мен мiндеттерi көзделмесе не ол лизинг нысанасын сатып алудың көзделген қўқығын пайдаланбаса не лизинг шарты сот тәртiбiмен мерзiмiнен бўрын тоқтатылса, сондай-ақ лизинг шартында және Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген өзге де жағдайларда қайтаруға тиiс.
а) шарт мерзімін тиімді талаптарда ұзарту;
б) жабдықты лизинг берушіге қайтару;
в) лизингті берушіден сатып алуға келісім болған жағдайда ғана сатып алу.[10]
Шарт жасау кезінде мәміле объектісінің қалдық құнын алдын ала дәл анықтау мүмкін болмағандықтан, бұл ереже лизинг фирмаларынан ұсталған нарық бағамын жақсы бүлуді талап етеді.
Лизинг алушы жедел лизинг көмегімен мүлікті иелену тәуекелінен қашып құтылуға тырысады, мысалы, моральдық тозығымен, өтімділігінің төмендеуімен, жабдықтыі бұзылуымен, жөндеуді талап ететін тура және жаңама туынды емес шығындардың артуымен және жабдықтың тұрып қалуымен және т.б. байланысты. Сондықтан, лизинг алушы мынадай жағдайларда жедел лизингті таңдайды:
1. Жалға алынған жабдықтарды пайдаланудан түсетін болжамды кіріс оның бастапқы бағамын ақтамайды;
2. Жабдық ұзақ емес мерзімге (маусымдық жұмыстар немесе бір реттік пайдалану) талап етіледі;
3. Жабдықтау үшін арнайы техникалық қызмет көрсету қажет;
4. Мәміле объектісі болып тексерілмеген жабдық әрекет етеді.
Жедел лизингтің санамаланған ерекшеліктері ауыл шаруашылығы, көлік, тау-кен өндіру өнеркәсібі, құрылыс, ақпаратты электрондық өңдеу сияқты салаларда оның қолданылуын алдын ала анықтады. Осылайша, біздің елде, оперативті лизинг аренда ретінде жақсы белгілі.[11]
Қаржы лизингісі- нормативті және толык амортизацияға тең, уақытша, мерзімді пайдалануға берілетін, арнайы меншікке алынған мүлік. Лизинг беруші мүліктің барлык құнын кайтарады және лизингтік мәміледей пайда табады. Қаржы лизингісіне тән негізгі белгілері:
* мүлік сатушысы- қарым-катынастағы тағы бір субъектінің пайда болуы;
* лизингке беру үшін лизинг беруші мүлік алады;
* сатушы және мүлікті таңдау құқығы лизинг алушыға тиесілі (пайдаланушыға);
* мүлікті лизингке тапсыру үшін арнайы алғанын сатушы біледі;
* мүлік пайдаланушыға жеткізіліп беріледі және эксплуатацияга қабылданады;
* кепілдік мерзім ішіндегі сапасы және басқалары бойынша арыздардың барлығьн лизинг алушы мүлікті сатушыға бағыттайды;
* мүліктің бұзылу, жойылу тәуекелі өткізіп - қабылдаудан кейін лизинг алушыға өтеді.[12]
Қаржы лизингісі бірнеше әртүрлі түрлерге бөлінеді: (А)
Лизингтік төлемдер
Лизинг алушы (кәсіпорын)
Мүлікті лизингке беруші (өндіруші)
Лизинг келісімшарт
Мүлікті жеткізу
Сурет 2. Тікелей лизинг сызбасы
Дерек көзі: Тайбасаров Ж.Қ, Қасқатаев Н.М, Тайбасаров Ж.Ж Лизинг негіздері [5]
А) классикалық қаржы лизингісі- үш жакты келісім- лизинг беруші құнын өтейді және пайда алады.Оны кейде тікелей лизинг деп те атайды.Мұнда негізгі қатысушылар лизинг алушы кәсіпорын және мүлікті лизингке беруші өндіруші тараптар болады. Классикалық қаржы лизингісі тікелей лизинг сызбасы негізінде лизинг алушы, мүлікті жеткізуші, мүлікті лизингкке беруші арасында лизинг келісімшарт негізінде жүзеге асады.[5]
Б) қайтымды лизинг- лизингтік компанияға мүлікті сату және оны келесі сатып алумен лизингке кайтару. Жеткізуші және лизинг алушы бір тұлғада. ҚР - сы жағдайы үшін жеткілікті қызықты.Қайтымды лизинг сызбасы тікелей лизинг сызбасына ұқсаған мен кішкене басқаша механизм бойынша жүзеге асады. Төмендегі суреттен қайтымды лизингтің жүзеге асырылу сызбасын көре аламыз.[5]
Лизингтік төлемдер
Өндіруші (лизинг алушы кәсіпорын)
Лизинг беруші
Лизинг келісімшарт
Мүлікті сату
Сурет 3. Қайтымды лизинг сызбасы
Дерек көзі: Тайбасаров Ж.Қ, Қасқатаев Н.М, Тайбасаров Ж.Ж Лизинг негіздері [5]
В) Левередж (несиелік, пайлык, бөлшекті) лизингі- немесе қаражаттарды қосымша жұмылдыру лизингісі (ресейлік баспа әдебиеттерінде бөлшекті сөзі онша сәтті емес - дұрысы: қосымша жұмылдыру лизингісі). Мұнда келісім мүшелері үш субъекті, яғни, ұйымдар, қорлар, банктер және тағы басқалар жұмылдырылады, олар мүлік құнының бір бөлігін төлеуге келісті, мұндайда лизинг алушы толық құн есебінен барлық салыктық жеңілдіктерді пайдаланады немесе белгілі бір шарттарда қарыз несие алады. Жанама левередж лизинг сызбасы басқаша, төмендегідей механизм бойынша орындалады.[5]
Әдеттегідей, лизинг беруші кредиторлар пайдасына мүлік кепілдігін жасайды және оларға қарызды қайтару есебінен лизингтік төлемдердің бір бөлігін алу құқығына жол береді. Кредит берген тәуекелді болады, ал лизинг беруші кепілдік пен лизингтік төлемдерді қайтаруды қамтамасыз етеді. Сатудағы қосымша көмек лизингісі -жеткізуші мен лизинг алушы арасындағы арнайы келісім негізінде мүлікті өткізу, лизинг алушы банкротқа (күйреген) ұшырған жағдайда, жеткізуші лизингтік компаниядан мүлікті сатып алуға міндетті. Лизингтік компаниялар бірнеше лизинг түрлерімен және механизммен лизингтік механизмді жүзеге асырады.
Лизингтік компания түрлі лизинг түрлерін түрлі механизмдер арқылы лизинг операцияларын жүзеге асырады. Әр лизинг операциясы үшін лизинг келісімшарты өзгеше шарттармен жасалады.[5]
Мүлікті сатып -алу сату
Мүлікті өндіруші (сатушы)
Лизингтік төлемдер
Өндіруші
(лизинг алушы)
Делдал
(лизинг беруші)
Лизинг келісімшарт
Мүлікті жекізу
Сурет 4. Жанама леверенж лизингісінің сызбасы
Дерек көзі: Тайбасаров Ж.Қ, Қасқатаев Н.М, Тайбасаров Ж.Ж Лизинг негіздері [5]
Қаржы лизингі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы
5 шілдедегі № 78-ІІ Заңы бар. Осы Заң қаржылық лизинг процесінде туындайтын қарым-қатынастарды реттейді және лизингтік қызмет негізінде инвестицияларды тартуға бағытталған.[13]
Осы Заңда мынадай ұғымдар пайдаланылған:
Қаржы лизингi - инвестициялық қызметтiң түрi, онда:
1. Лизинг беруші сатушыдан өз меншiгіне сатып алған және лизинг шартымен келiсiлген лизинг нысанасын лизинг алушыға белгiлi бiр төлемақысына және белгiлi бiр талаптармен уақытша иеленуге және кәсiпкерлiк мақсаттар үшiн кемiнде үш жыл мерзiмге пайдалануға беруге мiндеттенеді. Бұл ретте лизинг лизинг алушыға берілетін мерзім лизинг затының бүкіл немесе елеулі бөлігі құнының (80%-дан кем емес) амортизациясы мерзімінің ұзақтығымен тепе-тең өлшенеді немесе одан асып кетеді;
2. Лизинг алушы - лизинг шартының талаптарына орай кәсiпкерлiк мақсаттар үшiн лизинг нысанасын қабылдайтын лизинг мәмiлесiне қатысушы. Лизинг мәмiлесi - лизингке қатысушылардың азаматтық құқықтар мен мiндеттердi белгiлеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған келiсiлген iс-қимылының жиынтығы; Бұл орайда лизинг берушiде лизинг нысанасына меншiк құқығының сақталуы кезiнде лизинг шартының мерзiмiнен бұрын бұзылуы лизинг мерзiмiн өзгертуге әкеп соқпайды.[13]
Бұдан басқа, мәміледе, әдетте, лизинг объектісі болып табылатын құнды заттарды өндіруші кәсіпорын (алайда лизинг емес), сондай-ақ осы жағдайда лизинг беруші болып табылмайтын, тек лизингті жүзеге асыру үшін кредит ресурстарына мұқтаж лизинг компаниясы үшін соңғының операцияларын қаржыландыратын коммерциялық банк қатысады.
Лизинг мәмiлесi - лизингке қатысушылардың азаматтық құқықтар мен мiндеттердi белгiлеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған келiсiлген iс-қимылының жиынтығы;
Лизинг қызметi - лизинг берушiнiң лизинг шартының талаптарын орындау жөнiндегi қызметi;
Тұтынылмайтын заттар - пайдаланылған кезде тозатын, бiрақ пайдалану процесiнде табиғи қасиеттерiн жоғалтпайтын жылжымалы және жылжымайтын мүлiк;
Сатушы - лизинг берушi лизинг нысанасын сатып алу - сату шарты немесе лизинг шарты негiзiнде лизинг нысанасын алатын лизинг мәмiлесiне қатысушы. Сатушы бiр мезгiлде лизинг нысанасының лизинг алушысы (қайтарымды лизинг) ретiнде iс-қимыл жасай алады;
Сублизинг - лизинг алушы (сублизинг берушi) осы Заңның 2-бабына сәйкес, бұрын лизинг шарты бойынша лизинг берушiден алынған және лизинг нысанасын құрайтын мүлiктi төлемақысына және сублизинг шартының талаптарына сәйкес мерзiмге уақытша иеленуге және кәсiпкерлiк мақсаттар үшiн үшiншi тұлғаларға (сублизинг берушiлерге) пайдалануға беретiн лизингтiң бiр түрi;[13]
Лизинг мәмiлесiне қатысушылар - жеке кәсiпкерлер болып табылатын жеке тұлғалар мен лизинг беруші және лизинг алушы ретiнде iс-әрекет жасайтын заңды тұлғалар, сондай-ақ лизинг нысанасын сатушы ретiнде iс-қимыл жасайтын жеке және заңды тұлғалар;
Осы Заңмен лизингтiң мынадай негiзгi нысандары мен түрлерi реттеледi.
Лизингтiң нысандары:
1. Ішкi лизинг. Iшкi лизингтi жүзеге асырған кезде лизинг берушi мен лизинг алушы Қазақстан Республикасының резиденттерi болып табылады.
2. Халықаралық лизинг. Халықаралық лизингтi жүзеге асырған кезде лизинг берушi немесе лизинг алушы Қазақстан Республикасының резидентi болып табылмайды.
Лизингтiң түрлерi:
1. Қайтару лизингi - лизингтiң бiр түрi, ол бойынша сатушы лизинг нысанасын лизинг берушiге осы лизинг нысанасын лизинг алушы ретiнде лизингке алу талабымен сатады;
қайталама лизинг - лизинг берушiнiң өз меншiгiнде қалған лизинг нысанасы, лизинг шарты тоқтатылған немесе бұзылған жағдайда, осы Заңның 2-бабына сәйкес басқа лизинг алушыға лизингке берiлетiн лизингтiң бiр түрi;
2. Банк лизингi - лизингтiң бiр түрi, мұнда лизинг берушi банк болып табылады;
3. Толық лизинг - лизингтiң бiр түрi, ол бойынша лизинг нысанасына техникалық қызмет көрсетудi және оның ағымдағы жөндеуiн лизинг берушi жүзеге асырады;
4. Таза лизинг - лизингтiң бiр түрi, ол бойынша лизинг нысанасына техникалық қызмет көрсетудi және оның ағымдағы жөндеуiн лизинг алушы жүзеге асырады.[13]
Лизинг машиналарды, жабдықтарды, көлік құралдарын, құрылыс, ауыл шаруашылығы техникасын, теле және радио байланыс құралдарын, еесептеуіш техникасын, түрлі өндіріс қажеттелігі құралдарын, сондай-ақ жеке меншік құқығын - лицензияларды, компьютерлік бағдарламаларды, ноу-хау және т.б. орта және ұзақ мерзімге жалға беруді білдіреді.
Үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар, құрал-саймандар, көлiк құралдары, жер учаскелерi және кез келген басқа да тұтынылмайтын заттар - лизинг нысанасы бола алады.[14]
Бағалы қағаздар мен табиғи ресурстар лизинг нысанасы бола алмайды.
Заң актiлерiнде заттар мен жер учаскелерiнiң жекелеген санаттарын лизинг нысанасы ретiнде пайдалануға өзге де шектеулер белгiленуi мүмкiн.
Лизинг төлемдерi - лизинг шартын жасаған кездегi баға бойынша лизинг нысанасы құнының барлық немесе елеулi бөлiгiнiң өтелуiн ескере отырып есептелуге тиiс және лизинг шартының қолданылу мерзiмi бойына жүзеге асырылатын, лизинг шарты қолданылуының бүкiл мерзiмi iшiнде лизинг шарты бойынша төлемдердiң жалпы сомасын бiлдiретiн мерзiмдiк төлемдер, оған мыналар енедi:
1) лизинг шартына сәйкес лизинг берушiге лизинг нысанасын сатып алуға жұмсалған шығындарды және лизинг нысанасын сатып алуға, жеткiзiп беруге және нысаналы түрде пайдаланылуы үшiн оны жұмыс iстейтiн күйге келтiруге тiкелей байланысты кез келген басқа шығындарды өтеу;
2) лизинг бойынша сыйақы.
Лизинг есебi бухгалтерлiк есеп жөнiндегi заңдардың талаптарына сәйкес жүргiзiледi.[14]
Қаржы лизингі. Экономикалық мәні жағынан қаржы лизингі мүліктің өмір сүру циклының толық мерзімі немесе көп бөлігінің ішінде жабдықты пайдалануға алады; жалдау төлемдері толығымен лизинг берушіге аударылады (мысалы, қарыз берушіге емес), жалға алушыда техникалық қызмет көрсету, салықтарды төлеу және жабдықтарды сақтандыру жауапкершілігі жатыр; лизингке беруші жабдықтың бүкіл өмірлік циклінде алатын жиынтық жалға алу төлемдері жабдықтың бастапқы құнын жабады және инвестицияланған капиталға кірісті қамтамасыз етеді.
Қаржы лизингі мынадай негізгі сипаттармен сипатталады:
1. Үшінші тараптың қатысуы (мәміле объектісінің өндірушісі немесе берушісі);
2. Шартты жалға алудың негізгі мерзімі, яғни жалға берушінің шығыстарын өтеу үшін қажет мерзім ішінде шартты бұзудың мүмкін еместігі. Алайда іс жүзінде лизинг туралы келісімде айтылғандай болады, бірақ бұл жағдайда операцияның құны едәуір өседі;
3. Лизинг келісімінің неғұрлым ұзақ кезеңі (әдетте қызмет көрсету мерзіміне жақын мәміле объектісінің);
4. Қаржы лизингі кезінде мәмілелер объектілері әдетті жоғары құнмен ерекшеленеді.
Өзінің таңдауы туралы лизинг алушы лизинг берушіге 6 айда немесе шарт мерзімі аяқталғанға дейін басқа кезеңде хабарлайды. Егер шартта мәміле затын сатып алуға келісім (опцион) көзделсе, онда тараптар объектінің қалдық құнын алдын ала анықтайдыҚаржы лизингі экономикалық сипаттары бойынша капитал салымдарының ұзақ мерзімді банктік кредит беруіне ұқсас болғандықтан, қаржы лизингінің нарығында банктер, қаржы компаниялары және банктермен тығыз байланыстағы мамандандырылған лизинг компаниялары ерекше орын алады. Бірқатар елдерде банктерге қаржы лизингімен ғана айналысуға рұқсат берілген. Оперативті және қаржы лизингінің арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz