Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйе
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1) Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйенің экономикаға тигізетін әсері
2) Қазақстан Республикасындағы алғашқы құрылған кластердің бірі
III. Қорытынды
IV. Пайдаланған әдебиет
II. Негізгі бөлім
1) Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйенің экономикаға тигізетін әсері
2) Қазақстан Республикасындағы алғашқы құрылған кластердің бірі
III. Қорытынды
IV. Пайдаланған әдебиет
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 27қаңтар «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту Қазақстан дамуының басты бағыты». Қазақстан тәуелсіздіктің үшінші онжылдығына батыл қадам басты. Жаңа құрамдағы Парламент пен жаңарған Үкімет өз жұмысына кірісті. Өткен 2011 жылы ел экономикасы 7,5 проценткеөсті. Ішкі жалпы өнім жан басына шаққанда 11 мың доллардан асты. Бұрын сатылып кеткен активтердің бірқатар маңызды бөлігі мемлекет меншігіне қайтарылды. Енді «Богатырь», Қарашығанақ, Қашағанкенорындары мен ЕNRС, «Қазақмыс» компанияларының басым активтері мемлекет иелігінде болады. Кезінде мен «мынадай жағдайларға байланысты сатып жатырмыз, қазір жекешелендіру керек, уақыты келгенде қайтарамыз» деп айтып едім. Міне, енді бәрі қайтарылуда. Барлық акциялардың пакеті Қазақстанда. Енді өзіміз барлығына ықпал жасайтын боламыз. Дегенмен, біз күрмеуі қиын, қайшылығы мол алмағайып заманда өмір сүрудеміз. Яғни осы негізде елімізді таяудағы он жылда дүние жүзіндегі бәсекеге барынша қабілетті 50 мемлекеттің қатарына енгізу міндетін қойып, оған жетудің алғы шарттары мен жолын саралап айтып, белгілеп берді. Оның бірден – бір және басты жолы – өңдеуші өнеркәсіпті дамыту болып табылады. Бұл бағытта қолға алынып, жүзеге асырылып жатқан игі істер де баршылық [1]. Солардың бірі – «кластерлік жүйе».
Президент Н.Ә.Назарбаев осыдан екі жыл бұрын республикалық алқалы жиындардың бірінде: "Кластер дегеніміз – тізбектелген технология арқылы соңғы нәтижеге қол жеткізу" деген тұжырым жасаған болатын. Кейінгі кезде кластер ұғымына ғалымдар мен экономист мамандары әрқалай ғылыми түсініктер беріп келе жатқанымен оның түпкі мағынасы бәсекеге қабілетті салалар жиынтығы дегенді білдіреді. Ал, ғылыми сипаттамаларына үңілсек, кластер дегеніміз - қосымша құнды құру үрдісі барысында өзара байланыста жұмыс істейтін жеткізімшілер мен өндірісшілер, тұтынушылар мен өнеркәсіптік инфрақұрылым және ғылыми-зерттеу институтының біртұтас желісі болып табылады. Демек, кластер – тізбектелген өндіріс арқылы бірнеше өңделген өнім түрлерін шығаратын өнеркәсіптік топ екенін аңғаруға болады [2]. Соңғы кездері елдің шикізаттық дамуынан өнім шығару деңгейіне жету үшін кластерлер құру мәселесі көтеріліп жүр. Кластерлер жүйесін тоқыма (мақта-мата), мұнай-газ, химия және тағы да басқа жеті-сегіз салаға енгізу қолға алынуда. Алайда ел әлеуеті мен экономикасын дамыту үшін ең алдымен ақыл-ой кластеріне көңіл бөлінуі керек. Кластер дегеніміздің өзі – мамандардың түсіндіруінше, бір саламен айналысатын бірнеше кәсіпорын, мекемені соңғы өнім алу үшін бір арнаға тоғыстыратын тізбек. Кластерлер бәсекелік қабілеттілікті арттырудың құралы екенін ескере отырып, біздер өз еліміздегі бәсекеге қабілетті жағдайларды анықтаудың әдістемелік амалы ретінде пайдалану керек екенін ұмытпауға, осы тұрғыдан келіп, қайда және қандай кластерлер құруымыз, қалыптастырумыз керек екенін, Кластерлердің пайда болу себептері ұлттық артықшылықтардың себепшілерімен тікелей байланысты және олардың жүйелік сипатының көрінісі болып табылады. Бір бәсекеге қабілетті сала өзара нығайтушы қатынастар процесінде екінші салалық бәсекеге қабілеттілігін жасауға көмектеседі.
Президент Н.Ә.Назарбаев осыдан екі жыл бұрын республикалық алқалы жиындардың бірінде: "Кластер дегеніміз – тізбектелген технология арқылы соңғы нәтижеге қол жеткізу" деген тұжырым жасаған болатын. Кейінгі кезде кластер ұғымына ғалымдар мен экономист мамандары әрқалай ғылыми түсініктер беріп келе жатқанымен оның түпкі мағынасы бәсекеге қабілетті салалар жиынтығы дегенді білдіреді. Ал, ғылыми сипаттамаларына үңілсек, кластер дегеніміз - қосымша құнды құру үрдісі барысында өзара байланыста жұмыс істейтін жеткізімшілер мен өндірісшілер, тұтынушылар мен өнеркәсіптік инфрақұрылым және ғылыми-зерттеу институтының біртұтас желісі болып табылады. Демек, кластер – тізбектелген өндіріс арқылы бірнеше өңделген өнім түрлерін шығаратын өнеркәсіптік топ екенін аңғаруға болады [2]. Соңғы кездері елдің шикізаттық дамуынан өнім шығару деңгейіне жету үшін кластерлер құру мәселесі көтеріліп жүр. Кластерлер жүйесін тоқыма (мақта-мата), мұнай-газ, химия және тағы да басқа жеті-сегіз салаға енгізу қолға алынуда. Алайда ел әлеуеті мен экономикасын дамыту үшін ең алдымен ақыл-ой кластеріне көңіл бөлінуі керек. Кластер дегеніміздің өзі – мамандардың түсіндіруінше, бір саламен айналысатын бірнеше кәсіпорын, мекемені соңғы өнім алу үшін бір арнаға тоғыстыратын тізбек. Кластерлер бәсекелік қабілеттілікті арттырудың құралы екенін ескере отырып, біздер өз еліміздегі бәсекеге қабілетті жағдайларды анықтаудың әдістемелік амалы ретінде пайдалану керек екенін ұмытпауға, осы тұрғыдан келіп, қайда және қандай кластерлер құруымыз, қалыптастырумыз керек екенін, Кластерлердің пайда болу себептері ұлттық артықшылықтардың себепшілерімен тікелей байланысты және олардың жүйелік сипатының көрінісі болып табылады. Бір бәсекеге қабілетті сала өзара нығайтушы қатынастар процесінде екінші салалық бәсекеге қабілеттілігін жасауға көмектеседі.
1. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтің Қазақстан халқына арнаған 2007 жылғы Жолдауы
2. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтің «Қазақстан – 2030» стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде Жолдауы
3. Астана хабары 2008 жыл, 12 маусым, 7 бет
4. Д. Айтжанова, Ү. Дүйсен «Қазақстандағы кластерлік сызбалардың даму факторлары мен мүмкіндіктері». Саясат журналы №9 /2006ж.
5. М.Ж. Тұрсынбаева «Экономиканың шикізаттық құрылымын өзгертуде кластердің рөлі». Альпари №4 / 2005ж
6. С. Байзақов, Н. Райхан «Қазақстан экономикасын кластер көтереді», Ақиқат. №1/2005ж.
7. С. Байзақов, Н. Райхан «Қазақстан экономикасын кластер көтереді», Ақиқат. №2 /2005ж.
8. Қ. Алдабергенов «Кластерлік жүйе қол созып тұр». Оңтүстік Қазақстан газеті 19.11.2005ж.
9. Ақ жол.-2006.-9қыркүйек.-2б
10. Н.Ә.Нарбаеватің «Қазақ даласы» энциклопедиясы
11. http://www.aikyn.kz -» Ақсөйле-»
12. w.w.w. egemen. Kz/? act=readarticle
13. Жас Алаш 2007ж, 25 қазан, 14 бет, «Туризм кластері»
14. Егемен Қазақстан. Республикалық газеті «КЛАСТЕР – ҰЛТТЫҢ, МЕМЛЕКЕТТІҢ МОНОПОЛИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРАДЫ
15. Интерфакс – Қазақстан Үкімет енді туризмді мықтап қолға алмақ
16. Кластеры: ZHETSU – GOV.kz
17. "Айқын", 24 қаңтар, 2007 жыл
18. Егемен Қазақстан 2006 ж, Сүт кластері
19. Эконмика – жаңалықтар фабрикасы
20. 31 канал – Медиахолдинг
21. Айқын 18-28 беттер
22. Әлемдiк сыра, шарап өнiмдерi нарығындағы Қазақстаннын орны. /Қазақстан Республикасы 10 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция еңбектері.- ҚазГЗУ Оңтүстік Қазақстан заңтану, қаржы және қаржы құқығы институты. Шымкент, 2001.-0,31 б.т.
23. Өнеркәсiп тауарлары нарығындағы кәсiпорынның қызметiне әсер етушi орталардың маңызы. //"lзденiс - Поиск", 2004.- N 4 (2).-0,19б.т.
24. Оңтүстiк Қазақстан облысында жүзiм шаруашылығын дамыту және шарап кластерiн қалыптастыру. //"Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрiк университетiнiң хабаршысы", 2006.- N2(58).-0,25 б.т.
25. «Кластерный анализ» москва 2000 г.
26. «Туризм» Алматы 2005 жыл.
27. Энциклопедия 2002 жыл.
2. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтің «Қазақстан – 2030» стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде Жолдауы
3. Астана хабары 2008 жыл, 12 маусым, 7 бет
4. Д. Айтжанова, Ү. Дүйсен «Қазақстандағы кластерлік сызбалардың даму факторлары мен мүмкіндіктері». Саясат журналы №9 /2006ж.
5. М.Ж. Тұрсынбаева «Экономиканың шикізаттық құрылымын өзгертуде кластердің рөлі». Альпари №4 / 2005ж
6. С. Байзақов, Н. Райхан «Қазақстан экономикасын кластер көтереді», Ақиқат. №1/2005ж.
7. С. Байзақов, Н. Райхан «Қазақстан экономикасын кластер көтереді», Ақиқат. №2 /2005ж.
8. Қ. Алдабергенов «Кластерлік жүйе қол созып тұр». Оңтүстік Қазақстан газеті 19.11.2005ж.
9. Ақ жол.-2006.-9қыркүйек.-2б
10. Н.Ә.Нарбаеватің «Қазақ даласы» энциклопедиясы
11. http://www.aikyn.kz -» Ақсөйле-»
12. w.w.w. egemen. Kz/? act=readarticle
13. Жас Алаш 2007ж, 25 қазан, 14 бет, «Туризм кластері»
14. Егемен Қазақстан. Республикалық газеті «КЛАСТЕР – ҰЛТТЫҢ, МЕМЛЕКЕТТІҢ МОНОПОЛИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРАДЫ
15. Интерфакс – Қазақстан Үкімет енді туризмді мықтап қолға алмақ
16. Кластеры: ZHETSU – GOV.kz
17. "Айқын", 24 қаңтар, 2007 жыл
18. Егемен Қазақстан 2006 ж, Сүт кластері
19. Эконмика – жаңалықтар фабрикасы
20. 31 канал – Медиахолдинг
21. Айқын 18-28 беттер
22. Әлемдiк сыра, шарап өнiмдерi нарығындағы Қазақстаннын орны. /Қазақстан Республикасы 10 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция еңбектері.- ҚазГЗУ Оңтүстік Қазақстан заңтану, қаржы және қаржы құқығы институты. Шымкент, 2001.-0,31 б.т.
23. Өнеркәсiп тауарлары нарығындағы кәсiпорынның қызметiне әсер етушi орталардың маңызы. //"lзденiс - Поиск", 2004.- N 4 (2).-0,19б.т.
24. Оңтүстiк Қазақстан облысында жүзiм шаруашылығын дамыту және шарап кластерiн қалыптастыру. //"Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрiк университетiнiң хабаршысы", 2006.- N2(58).-0,25 б.т.
25. «Кластерный анализ» москва 2000 г.
26. «Туризм» Алматы 2005 жыл.
27. Энциклопедия 2002 жыл.
КІРІСПЕ
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 27қаңтар Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту Қазақстан дамуының басты бағыты. Қазақстан тәуелсіздіктің үшінші онжылдығына батыл қадам басты. Жаңа құрамдағы Парламент пен жаңарған Үкімет өз жұмысына кірісті. Өткен 2011 жылы ел экономикасы 7,5 проценткеөсті. Ішкі жалпы өнім жан басына шаққанда 11 мың доллардан асты. Бұрын сатылып кеткен активтердің бірқатар маңызды бөлігі мемлекет меншігіне қайтарылды. Енді Богатырь, Қарашығанақ, Қашағанкенорындары мен ЕNRС, Қазақмыс компанияларының басым активтері мемлекет иелігінде болады. Кезінде мен мынадай жағдайларға байланысты сатып жатырмыз, қазір жекешелендіру керек, уақыты келгенде қайтарамыз деп айтып едім. Міне, енді бәрі қайтарылуда. Барлық акциялардың пакеті Қазақстанда. Енді өзіміз барлығына ықпал жасайтын боламыз. Дегенмен, біз күрмеуі қиын, қайшылығы мол алмағайып заманда өмір сүрудеміз. Яғни осы негізде елімізді таяудағы он жылда дүние жүзіндегі бәсекеге барынша қабілетті 50 мемлекеттің қатарына енгізу міндетін қойып, оған жетудің алғы шарттары мен жолын саралап айтып, белгілеп берді. Оның бірден - бір және басты жолы - өңдеуші өнеркәсіпті дамыту болып табылады. Бұл бағытта қолға алынып, жүзеге асырылып жатқан игі істер де баршылық [1]. Солардың бірі - кластерлік жүйе.
Президент Н.Ә.Назарбаев осыдан екі жыл бұрын республикалық алқалы жиындардың бірінде: "Кластер дегеніміз - тізбектелген технология арқылы соңғы нәтижеге қол жеткізу" деген тұжырым жасаған болатын. Кейінгі кезде кластер ұғымына ғалымдар мен экономист мамандары әрқалай ғылыми түсініктер беріп келе жатқанымен оның түпкі мағынасы бәсекеге қабілетті салалар жиынтығы дегенді білдіреді. Ал, ғылыми сипаттамаларына үңілсек, кластер дегеніміз - қосымша құнды құру үрдісі барысында өзара байланыста жұмыс істейтін жеткізімшілер мен өндірісшілер, тұтынушылар мен өнеркәсіптік инфрақұрылым және ғылыми-зерттеу институтының біртұтас желісі болып табылады. Демек, кластер - тізбектелген өндіріс арқылы бірнеше өңделген өнім түрлерін шығаратын өнеркәсіптік топ екенін аңғаруға болады [2]. Соңғы кездері елдің шикізаттық дамуынан өнім шығару деңгейіне жету үшін кластерлер құру мәселесі көтеріліп жүр. Кластерлер жүйесін тоқыма (мақта-мата), мұнай-газ, химия және тағы да басқа жеті-сегіз салаға енгізу қолға алынуда. Алайда ел әлеуеті мен экономикасын дамыту үшін ең алдымен ақыл-ой кластеріне көңіл бөлінуі керек. Кластер дегеніміздің өзі - мамандардың түсіндіруінше, бір саламен айналысатын бірнеше кәсіпорын, мекемені соңғы өнім алу үшін бір арнаға тоғыстыратын тізбек. Кластерлер бәсекелік қабілеттілікті арттырудың құралы екенін ескере отырып, біздер өз еліміздегі бәсекеге қабілетті жағдайларды анықтаудың әдістемелік амалы ретінде пайдалану керек екенін ұмытпауға, осы тұрғыдан келіп, қайда және қандай кластерлер құруымыз, қалыптастырумыз керек екенін, Кластерлердің пайда болу себептері ұлттық артықшылықтардың себепшілерімен тікелей байланысты және олардың жүйелік сипатының көрінісі болып табылады. Бір бәсекеге қабілетті сала өзара нығайтушы қатынастар процесінде екінші салалық бәсекеге қабілеттілігін жасауға көмектеседі.
1.Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйенің экономикаға тигізетін әсері
1.1 Кластерлік жүйенің түрлері
Кластердің тарихы бұл негізіннен енді ғана дамыған елдерде іске қосылып келе жатқан жүйе болып табылады. Кластер ұғымы математика, астрономия және музыка салаларында қолданылатын, қазіргі кезде экономикалық әдебиетте де кең қолданысында болып жүрген термин. Кластерлік даму теориясының негізін қалаушы М.Портер кластерге мына төмендегідей анықтама береді: ... бұл географиялық көршілес өзара байланысты компаниялар тобы (жеткізушілер, өндірушілер және т.б.) және олармен байланысты ұйымдар (білім беру орындары, мемлекеттік басқару органдары, инфрақұрылымдық компаниялар), олардың бәрі белгілі бір сферада жұмыс істейді және бірін - бірі өзара толықтырады.
"Кластер" бұл экономикада және экономикалық географияда жаңа болып саналады. Кластерлік даму жайлы пікір - таластар алғаш рет 1990 жылы әйгілі американдық экономист Майкл Портердің "Ұлттың бәсекелік артықшылықтары" атты кітабында жазылған. Оның пікірі бойынша кластер нақты бір салада қызмет ететін және өзара бір-бірін толықтыратын географиялық көршілес орналасқан өзара байланысты компаниялар (жабдықтаушылар, өндірушілер және басқалары) және олармен байланысты ұйымдар (білім беру орындары, мемлекеттік басқару органдары, инфрақұрылымдық компаниялар) тобы. М. Портер елдің бәсеке қабілеттілігін жеке фирмалардың бәсеке қабілеттілігімен емес, ішкі ресурстарды тиімді қолдануға бейімделетін әр түрлі саладағы фирмаларды біріктіретін кластер арқылы қарастыру керек деп санайды. Яғни, Портердің негізгі тезисі перспективті бәсекелік артықшылықтар ішкі нарықта қалыптасады деген қорытындыға салды. Кластерлік үлгіні қолдану үшін елдің экономикалық ерекшеліктерін ескеру керек. Мысалы, оның инфрақұрылымы дамымауына байланысты кластер пайда болмаған, өтпелі экономикалы елдерде, экономиканың бәсеке-қабілеттілікке жетуінің бірінші қадамы ретінде, перспективті салаларды таңдауда қолдануға болады. Перспективті саланы таңдағанда кластерді дамытуға тиімді алғышарттар мен жағдайлар қажет [3].
Кластер термині (ағылшын тілінен сіизіег жиынтық) типтес нысандардың жиынтығы деген ұғымды білдіреді. Мысалы, жұлдыздар жиынтығы, атом кластері. Экономика саласында кластер дегеніміз экономиканың бір саласына жататын, бір - біріне салалас жақындығы бар кәсіпорындар, ғылыми орталықтар, университеттер тобы. Бір кластерге кіретін кәсіпорындар мен ұйымдар бір-бірімен тығыз байланыста болады.
Кластер дегеніміз - бұл бір салада жұмыс істейтін, біріккен немесе бір бірін толықтыратын және байланысқан тобы. Кластер ауданды немесе тіптен жақын орналасқан қала немесе көрші елді қосып ала отырып, бір қаланы қамтуы мүмкін.
Кластер үш бағытта бәсекеге қабілеттілікке ықпал етеді:
* фирмалар мен салалардың өндірісін ұлғайтады;
* технологиялық үрдістерді анықтайды және алдын-ала болжайды;
* кластердің кеңеюін және инновацияны қолдайтын бизнестің жаңа түрінің қалыптасуын жеңілдетеді және ынталандырады.
Кластерлер ретінде бір саласының бәсекеге қабілетті, бір-бірімен байланысты кәсіпорындары тобының бір аймақта шоғырлануын айтады. Оларға орналасу жақындығы, өндірістің мамандандырылуы, көшбасшы позициялары тән болады. Басқа сөзбен айтқанда кластер бұл субъекттердің бәсекелестік жағдайында өз - өзімен ұйымдасуы. Ал осы жағдай жоғары технологияларды енгізу және нарық заңдары мен принциптерін сақтағанды көздейді.
Кластерлердің негізгі ерекшеліктеріне мыналар жатады:
* Заңды тұлғалардың кластерді құру қажеттілігін сезіну, Кластрге қатысушылардың қаржылық тәуелділігі;
* Жаңа қосылған құнды құрудың бірыңғай түйінінде әр бір қатысушының мүддесіне жету;
* Нарық қатынастарына негізделген қатысушылар арасында формалды және формалды емес байланыстар торабының кластерде болуы;
* Дайын өнімді өндірумен сату үшін қажетті факторлар мен жағдайлардың болуы, яғни туардың өміршеңдік кезеңін қамтамасыз ету.
Кластерлеудің тиімділігі мемлекеттің дұрыс бағыттағы экономикалық саясатқа байланысты. Бұл арада мемлекет рөлінің белсенділігі (кәсіпорындарға жеңілдетілген несиелер алуға мүмкіндік берілуі керек: проценттік төмен мөлшерлемесі бойынша несиелер) айқындалады. Макроэкономикалық құралдардан басқа (қазыналық саясат, ақша ұсынысын реттеу мен процент мөлшерлемесі) микро және мезо деңгейде басқаруды жетілдіру ойластырылған. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату үшін басқаруды жетілдіру қажеттілігі туып отыр. Бұл қажеттілік келесі қатысушылар арасындағы өзара қатынастар мен өзара байланыстарды оңтайландыруды көздейді мемлекет (аймақ) -- бизнес - салалық ассоциациялар -- ғылыми-зерттеу институттары жоғары оқу орындары, сонымен бірге табысты кластеризация ынталандыруды кеңінен пайдалану жағын ескереді (жәрдем ақша бөлу, жеңілдік беретін салық салу, жеңілдетілген несиелеу) және теріс әсер етуші әдістерді: инфрақұрылымға қызмет көрсетуді тоқтату, жеңілдетілген салық салуды кері қайтару, несиелерді қайта шақырту, т.б. ескереді [4].
Кластер құрылғанда аймақтық фактор ерекше мәнге ие болады. Аймақтық кластерді қалыптастырғанда мемлекеттік реттеудің маңызы артады.
Мемлекет экономикасының даму деңгейі кластерді қалыптастырумен тығыз байланысты [8].
Республиканың дүниежүзілік шаруашылық қауымдастығына интеграциялануы үшін кластеризация зор мүмкіңдік береді. Сондықтан, біздің ойымызша, біріншіден, тұрақты субконтрактингтік сызбалар, екіншіден, трансшекаралық кластерлерді қалыптастыруды қажет болады. Бірақ осы жағдай төмендегі факторларсыз жүзеге аспайды:
1) елдегі жағымды инвестициялық климат;
2) жетілдірілген бәсекелестік;
3) бірыңғай ақпараттық кеңістік.
Соңғы аталған екі фактор халықаралық ынтымақтастықты қалыптастыру үшін өте қажет. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мынадай факторларға байланысты: экономикалық (макро және микро деңгейде), әлеуметтік, экологиялық, тарихи, мәдени және т.б.
Мемлекеттік экономикалық саясат тұрақты және мүмкіндігі бар кластерлерге негізделеді.
Алайда Қазақстан экономикасын кластерлік үлгімен дамытуда біршама кедергілер де жоқ емес: бизнес пен үкімет қатынасы, девальвациямен ту мүмкіндігінің болмауы, жергілікті нарық сыйымдылығы мөлшерінің аздығы, нарықтық инфрақұрылымның әлсіз дамуы, менеджмент деңгейінің төмендігі, инвестициялық климаттың жеткіліксіз дамуы және т.б.
Төменде көрсетілген шарттар еліміздің экономикасының бәсекеге қабілеттілікке жетуіне ықпал жасайды:
- ішкі және сыртқы инвестицияны тартуға жағдайлардың болуы;
- перспективті салаларда дамытуға мемлекет тарапынан қолдау көрсетуі;
- перспективті салалар жалпы ұлттық шаруашылықтың бәсеке қабілеттілігін жоғарлатуда негіз болуы;
- шикізаттық секторлардың дамуын капиталдың алғашқы қорын жинақтау құралы ретінде қарастыру;
- экономиканың стратегиялық мақсаты - ЖІӨ өндірісінде түпкі өнім жасайтын салалардың үлесін жоғарлату.
Елдің шикізаттық емес салаларындағы ұзақ мерзімді мамандандырылуы салалық кластерлер дамуына негізделеді. Ұлттық экономиканың 150 саласына талдау жасағанда нарық тартымдылығы, сұраныс, ұсыныс және даму болашағына қарай кластерлеудің жеті басымды бағыттары анықталған [13].
Президент өзінің жолдауында экономикаға кластерлі жақындаудың жеті кластерлі бағытын атап өткен болатын: туризм, мұнай - газ, машина құрылымы, тамақ және тігін өндірістері, тарнспорт - логистикалық қызметтер, металлургия және құрылыс материалдары. Кластерлі даму туралы шешім қабылданғанда, мемлекет келесі мақсатты көздейді: қоғам потенциалындағы адамдардың интеллектуалды, қаржы, мүлік, ғимарат, жабдық ресурстары түрінде қолдану. Осылайша мемлекет кластерлі тәсіл арқылы активтерді бір анық бағытта шоғырландырады. Нәтижесінде, олар бөлінген соң, оларға дербестік беріп, бәсекелестік ортаға жіберуге болады.
Республиканың өңірлері бойынша кластерлік жобалар ретінде мыналар айқындалды:
Солтүстік өңірде (Ақмола, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстары) - астық өңдеу;
Оңтүстік өңірде - (Алматы, Жамбыл және Оңтүстiк Қазақстан облыстары) жемiс-көкөнiс;
Қостанай облысында - сүт.
Кластерлік бастамалардың дамуы қайта өңделетін ауыл шаруашылығы шикізатының өнімін экспорттау көлемін 2 еседен артық өсіруге мүмкіндік береді (Сурет 1. Кластерлер жүйесі).
Күріш
Күріш
Тамақ
Тамақ
Балық
Балық
Сүт
Сүт
Тоқыма
Тоқыма
КЛАСТЕРЛЕР
КЛАСТЕРЛЕР
Шарап
Шарап
Металлургия
Металлургия
Мұнай - Газ
Мұнай - Газ
Фармацевтикалық
Фармацевтикалық
Құрылыс-материалдары
Құрылыс-материалдары
Астықты қайта өңдеу
Астықты қайта өңдеу
Жеміс - көкөніс
Жеміс - көкөніс
Сурет 1. Кластерлер жүйесі
Сурет 2. Күріш кластері. Күріштің өңделуі
Қазақстанда, соның ішінде Қызылорда облысында күріш өндірудің келешегі кемел болмақ. Президент Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында еліміздің аграрлық өнеркәсіптік кешенін дамытудың негізгі бағыты аграрлық секторды индустрияландыру, ауыл шаруашылығы шикізатын өндіру және қайта өңдеу саласында кластерлік даму әдістерін енгізу арқылы ауылшаруашылығы өнімдерінің бәсекелестік қабілетін арттыру екендігі атап көрсетілген. Облыста жұмысты тап осылай жүргізудің іргесі қаланған. Демек, оны дөңгелентіп әкетуге әбден болады. Өйткені күріш өндірісінің ендігі келешегі кластерлік жүйесіз болмайтын түрі бар. Мұны күріш егетін адам да, оған бағыт беретін маман да өте жақсы түсінген [14].
Қазіргі кезде күрішті қайта өңдеу зауыттарында 50 мың тоннаға жуық күріш қауыздары бөлініп шығады, олардың барлығы бекерге қалуда. Ал оларды физико-химиялық жолмен өңдеп аса қажетті кремний қоспаларын алу үшін кластерлік жүйенің мүмкіндіктерін пайдалану керек.
Мемлекет күріш шаруашылығын дамытуға елеулі қаржы ресурстарын бөліп отыр, олар мынадай мақсаттарға бағытталуда:
көктемгі дала жұмыстарын несиелендіруге;
тұқым өндірісін қаражаттандыруға;
минерал тыңайтқыштар алуға;
су пайдалануға;
өсімдік қорғауға;
тікелей инвестициялауға.
Дегенмен, талдаулар көрсетіп отырғандай күріш шаруашылығында оның экспорты және бәсекелестік қабілеті төмендеп отырғаны байқалады. Бірақ біз күріш дәнінің крахмалға бай екенін естен шығармауымыз керек.(80%-ға дейін). Сондықтан оны терең қайта өңдеу арқылы кластерлік жүйеге қосуымыз керек. ТМД елдерінде крахмал өндіретін 16 ғана кәсіпорын бар екенін, ал Қазақстанда ондай бірде-бір кәсіпорын жоқ екенін ескерсек, бұл келешекте ойланатын проблема екені өзінен-өзі белгілі.
Балық кластері
Жүзеге асырылудағы 2004 - 2006 жылдарға арналған шағын қалаларды дамыту Бағдарламасының негізгі бағыттарының бірі шағын қалалар экономикасының құрылымын жетілдіру болып табылады.
Осы бағытта Арал ауданында аймақтық деңгейде балық кластерін құру орынды шешім болады [16].
Шикізат қорын терең зерттеу, балық питомниктерін ұлғайту және балық өңдеуге жаңа технологиялар қолдану.
Балық кластерін құруға кешең бар және олар балық питомнигі, балық аулау артелі, балық өңдеу кәсіпорындары және Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылығы Министрлілі Ғылыми-өндірістік балық шаруашылығы орталығының Ара филиалы.
Балық кластерін дамыту келесі түрде жүзеге асырылады:
I кезең (2005-2007 жылдар)
"Арал - Пластик Қайық" МКК базасында пластикалықшыны қайық және катерлер жасау бойынша мемлекеттік тапсырыс орналастыруға жағдай жасау.
Қамыстыбас балық питомнигінде шабақтар өсіруге жаңа технологияны енгізу.
II кезең (2008-2015 жылдар)
Арал қаласындағы балық өңдеу зауытының одан әрі ұлғайту.
Мұнай - химия кластері.
Бұл кластердің дамуы келесі жобалардың іске асырулуын қосады:
I кезең (2005-2007 жылдар)
Жосалы кентінде мұнай өңдеу зауыт құрылысы.
Газөңдеу қалдықтарынан ЖСКФ (жеңіл сутегі кең фракцияларынан) әртүрлі майлар (автол, нигрол т.б.) алатын кіші зауыт құрылысы.
II кезең (2008-2012 жылдар)
Стирол, полипропилен және полиэтилен шығаратын мұнайхимия зауыт құрылысы [28].
Соляаралық фракция пайдалануымен майлар алатын өндіріс ұйымдастыру.
Жол және гидротехникалық құрылысқа мұнай өңдеу кәсіпорындарының қалдықтарын пайдалану бойынша өндіріс ұйымдастыру.
Халықаралық стандарттарды енгізу.
Облыс кәсіпорындарында халықаралық стандарттарды енгізу мақсатында келесілер бойынша жұмыс жалғасады:
сериясы 9000, 9001 және 14000 ИСО халықаралық стандарттарға сәйкес қоршаған ортаны басқару және сапа менеджмент жүйесін енгізу бойынша облыстық және топтық кеңестер (конференциялар) өткізу;
облыс кәсіпорындарында консультациялық - түсіндіру жұмыстар өткізу;
сапа менеджент жүйесін енгізген, енгізіп жатқан кәсіпорындардың үлесін өсіруге жәрдемдесу;
сапа менеджмент жүйесі уәлаятында мамандардың біліктілігін арттыруын ұйымдастыру.
Тамақ өнеркәсібі кластері
Қазіргі уақытта дәнді-дақыл, ет, сүт және өсімдік майын өндіретін өңірлік тамақ кластеріне кіретін кіші кластерлер саласын құру бойынша жұмыс жалғастырылуда. Осы кіші кластерлердің көшбасшы - кәсіпорындары анықталды.
Ет кластерін дамыту бойынша қабылданып жатырған шаралары өндірістер санын елеулі ұлғайтуға мүмкіндік береді, олардың ірілері Реимкул ЖШС, Тандем ЖШС ет комбинаттары болады.
Қалыптасып жатқан дәнді-дақылдар кластерін дамыту шеңберінде ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу және түпкі өнімді шығаруға бағытталған жобалар іске асырылатын болады, болашақта Жаңа Әлжан ұн тарту комбинаты ЖШС аталған кластердің ұйытқысына айналады.
Облыстың ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің басымды артықшылығы - консервантсыз, жаңа табиғи сүт өнімдерін өндіру болып табылады. Оларды Ақтөбе қаласының Алға, Хромтау, Қобда, Қарғалы аудандарда құру жоспарлануда.
Облыста ауылшаруашылық құрамалары және Туркуаз Эдибл Ойл Индастриес ЖШС ядросы болатын өсімдік майы бойынша кіші кластер дамытылуда.
Тамақ өнеркәсібі кластерін әрі қарай дамыту мақсатында 2007-2008 жылдарға арналған іс - шаралар жоспары әзірленді.
Инжиниринг және технологиялар трансферті орталығы АҚ маркетингілік-талдау зерттеулерін жүргізді, оның қорытындысы бойынша төрт өзара байланысқан кіші кластерлер - Сүт , Ет, Дәнді-дақыл және Өсімдік майы негізінде Тамақ өнеркәсібі кластерін қалыптастырудың пайдалылығы туралы тұжырым жасалды.
Қазақстаның жалпы көлемінде (2002-2007жылғы І жарты жылдықта) Солтүстік өңір 68,2% - астық, 45,5% - сүт, 53,1% - сиыр етін өндіреді. Шығындар көлемі - 75,1%, сатылған ауыл шаруашылығы өнімдері - 73,3%, пайда - 80,8% (1-кесте).
Көрсеткіш
Өңір
солтүстік
Батыс
орталық
оңтүстік
шығыс
Өңірлік өнім өндірісі
41,2
11,3
5,5
33,4
8,7
Өңірлік жалпы өнім көлемінен ауыл шаруашылығының сыбаға салмағы
24,9
3,6
5,4
20,3
13,1
астық
67,9
10,1
4,4
11,5
6,1
картоп, көкөніс, бақша
19,1
8,5
12,3
49,1
11,0
қант қызылшасы
-
-
-
100
-
мақта
-
-
-
100
-
майлы өсімдіктер
29,6
-
-
-
70,4
жеміс жидек
-
3,8
-
91,3
4,9
сүт
46,6
5,4
7,6
26,5
13,9
сиыр еті
56,1
14,5
6,9
13,1
9,4
қой еті
6,6
25,9
8,8
39,9
18,8
Ауыл шаруашылығы пайдаланылатын жер
24
29
13
24
10
о.і. айдалатын жер
63
12
6
11
8
жайылым
17
32
14
27
10
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру шығындары
73,8
5,1
4,5
13,9
2,7
Ауыл шаруашылығы өнімдерін сату
72,5
5,9
3,5
16,1
2,0
Пайда (зиян)
81,1
4,5
7,3
6,0
1,1
1 теңге жалпы өнім шығындары (теңге)
0,25
0,09
0,08
0,04
0,03
Ескерту - ҚР статистика бойынша Агенттігінің материалдарынан автордың есептеуі.
Кесте 1
2. Қазақстан Республикасындағы алғашқы құрылған кластердің бірі
2.1 Танымдық - емдік және спорттық - сауықтыру туризм кластері дамыған аймақтар
Елбасы Н. Назарбаев өткен жылғы Қазақстан халқына Жолдауында ел экономикасының басымды бағыттарының бірі ретінде туризмді дамыту қажеттілігін ерекше атап өткен болатын. Осыған орай Қазақстан Республикасы Үкіметінің бастамасы бойынша Маркетингтік сараптамалық зерттелім орталығы, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі мен американдық консалтингтік компаниясы Қазақстан экономикасының қызмет көрсетіп отырған бәсекеге қабілетті және потенциалды перспективті секторларына баға беру және олардың дамуы жөнінде ұсыныс жобасы іске асырылды. Жобаның мақсаты -- Қазақстан экономикасының болашағы бар салаларының бәсекеге қабылеттілігін көтеру. Сарапшылардың қорытындысы бойынша Қазақстанның бәсекелестік басымдылығы оның таңғажайып мәдениетінде (мәдени-танымды), бай табиғи әлеуетіне (экологиялық туризм), қызмет белсенділігінің өсуіне байланысты қызмет туризмімен, сонымен қатар демалыстың белсенді түрімен, мысалы, спорт және сол сияқты басқа да туризм түрлерімен айналысуға болатындығымен ерекшеленеді. Туризм 2010 жылға дейінгі мемлекеттің экономикалық дамуының басым секторларының бірі деп атап көрсетілді. Осыған байланысты Үкімет туристік кластерін құру және дамыту бойынша іс-шаралар қабылдауды Туризм және спорт министрлігінің алдына қойды. Үкімет туристік кластердің қүрылуының маңыздылығын ескеріп, Қазақстан аумағында туристік мүмкіндіктерге маркетингтік зерттеу жүргізу үшін 65 миллион ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 27қаңтар Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту Қазақстан дамуының басты бағыты. Қазақстан тәуелсіздіктің үшінші онжылдығына батыл қадам басты. Жаңа құрамдағы Парламент пен жаңарған Үкімет өз жұмысына кірісті. Өткен 2011 жылы ел экономикасы 7,5 проценткеөсті. Ішкі жалпы өнім жан басына шаққанда 11 мың доллардан асты. Бұрын сатылып кеткен активтердің бірқатар маңызды бөлігі мемлекет меншігіне қайтарылды. Енді Богатырь, Қарашығанақ, Қашағанкенорындары мен ЕNRС, Қазақмыс компанияларының басым активтері мемлекет иелігінде болады. Кезінде мен мынадай жағдайларға байланысты сатып жатырмыз, қазір жекешелендіру керек, уақыты келгенде қайтарамыз деп айтып едім. Міне, енді бәрі қайтарылуда. Барлық акциялардың пакеті Қазақстанда. Енді өзіміз барлығына ықпал жасайтын боламыз. Дегенмен, біз күрмеуі қиын, қайшылығы мол алмағайып заманда өмір сүрудеміз. Яғни осы негізде елімізді таяудағы он жылда дүние жүзіндегі бәсекеге барынша қабілетті 50 мемлекеттің қатарына енгізу міндетін қойып, оған жетудің алғы шарттары мен жолын саралап айтып, белгілеп берді. Оның бірден - бір және басты жолы - өңдеуші өнеркәсіпті дамыту болып табылады. Бұл бағытта қолға алынып, жүзеге асырылып жатқан игі істер де баршылық [1]. Солардың бірі - кластерлік жүйе.
Президент Н.Ә.Назарбаев осыдан екі жыл бұрын республикалық алқалы жиындардың бірінде: "Кластер дегеніміз - тізбектелген технология арқылы соңғы нәтижеге қол жеткізу" деген тұжырым жасаған болатын. Кейінгі кезде кластер ұғымына ғалымдар мен экономист мамандары әрқалай ғылыми түсініктер беріп келе жатқанымен оның түпкі мағынасы бәсекеге қабілетті салалар жиынтығы дегенді білдіреді. Ал, ғылыми сипаттамаларына үңілсек, кластер дегеніміз - қосымша құнды құру үрдісі барысында өзара байланыста жұмыс істейтін жеткізімшілер мен өндірісшілер, тұтынушылар мен өнеркәсіптік инфрақұрылым және ғылыми-зерттеу институтының біртұтас желісі болып табылады. Демек, кластер - тізбектелген өндіріс арқылы бірнеше өңделген өнім түрлерін шығаратын өнеркәсіптік топ екенін аңғаруға болады [2]. Соңғы кездері елдің шикізаттық дамуынан өнім шығару деңгейіне жету үшін кластерлер құру мәселесі көтеріліп жүр. Кластерлер жүйесін тоқыма (мақта-мата), мұнай-газ, химия және тағы да басқа жеті-сегіз салаға енгізу қолға алынуда. Алайда ел әлеуеті мен экономикасын дамыту үшін ең алдымен ақыл-ой кластеріне көңіл бөлінуі керек. Кластер дегеніміздің өзі - мамандардың түсіндіруінше, бір саламен айналысатын бірнеше кәсіпорын, мекемені соңғы өнім алу үшін бір арнаға тоғыстыратын тізбек. Кластерлер бәсекелік қабілеттілікті арттырудың құралы екенін ескере отырып, біздер өз еліміздегі бәсекеге қабілетті жағдайларды анықтаудың әдістемелік амалы ретінде пайдалану керек екенін ұмытпауға, осы тұрғыдан келіп, қайда және қандай кластерлер құруымыз, қалыптастырумыз керек екенін, Кластерлердің пайда болу себептері ұлттық артықшылықтардың себепшілерімен тікелей байланысты және олардың жүйелік сипатының көрінісі болып табылады. Бір бәсекеге қабілетті сала өзара нығайтушы қатынастар процесінде екінші салалық бәсекеге қабілеттілігін жасауға көмектеседі.
1.Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйенің экономикаға тигізетін әсері
1.1 Кластерлік жүйенің түрлері
Кластердің тарихы бұл негізіннен енді ғана дамыған елдерде іске қосылып келе жатқан жүйе болып табылады. Кластер ұғымы математика, астрономия және музыка салаларында қолданылатын, қазіргі кезде экономикалық әдебиетте де кең қолданысында болып жүрген термин. Кластерлік даму теориясының негізін қалаушы М.Портер кластерге мына төмендегідей анықтама береді: ... бұл географиялық көршілес өзара байланысты компаниялар тобы (жеткізушілер, өндірушілер және т.б.) және олармен байланысты ұйымдар (білім беру орындары, мемлекеттік басқару органдары, инфрақұрылымдық компаниялар), олардың бәрі белгілі бір сферада жұмыс істейді және бірін - бірі өзара толықтырады.
"Кластер" бұл экономикада және экономикалық географияда жаңа болып саналады. Кластерлік даму жайлы пікір - таластар алғаш рет 1990 жылы әйгілі американдық экономист Майкл Портердің "Ұлттың бәсекелік артықшылықтары" атты кітабында жазылған. Оның пікірі бойынша кластер нақты бір салада қызмет ететін және өзара бір-бірін толықтыратын географиялық көршілес орналасқан өзара байланысты компаниялар (жабдықтаушылар, өндірушілер және басқалары) және олармен байланысты ұйымдар (білім беру орындары, мемлекеттік басқару органдары, инфрақұрылымдық компаниялар) тобы. М. Портер елдің бәсеке қабілеттілігін жеке фирмалардың бәсеке қабілеттілігімен емес, ішкі ресурстарды тиімді қолдануға бейімделетін әр түрлі саладағы фирмаларды біріктіретін кластер арқылы қарастыру керек деп санайды. Яғни, Портердің негізгі тезисі перспективті бәсекелік артықшылықтар ішкі нарықта қалыптасады деген қорытындыға салды. Кластерлік үлгіні қолдану үшін елдің экономикалық ерекшеліктерін ескеру керек. Мысалы, оның инфрақұрылымы дамымауына байланысты кластер пайда болмаған, өтпелі экономикалы елдерде, экономиканың бәсеке-қабілеттілікке жетуінің бірінші қадамы ретінде, перспективті салаларды таңдауда қолдануға болады. Перспективті саланы таңдағанда кластерді дамытуға тиімді алғышарттар мен жағдайлар қажет [3].
Кластер термині (ағылшын тілінен сіизіег жиынтық) типтес нысандардың жиынтығы деген ұғымды білдіреді. Мысалы, жұлдыздар жиынтығы, атом кластері. Экономика саласында кластер дегеніміз экономиканың бір саласына жататын, бір - біріне салалас жақындығы бар кәсіпорындар, ғылыми орталықтар, университеттер тобы. Бір кластерге кіретін кәсіпорындар мен ұйымдар бір-бірімен тығыз байланыста болады.
Кластер дегеніміз - бұл бір салада жұмыс істейтін, біріккен немесе бір бірін толықтыратын және байланысқан тобы. Кластер ауданды немесе тіптен жақын орналасқан қала немесе көрші елді қосып ала отырып, бір қаланы қамтуы мүмкін.
Кластер үш бағытта бәсекеге қабілеттілікке ықпал етеді:
* фирмалар мен салалардың өндірісін ұлғайтады;
* технологиялық үрдістерді анықтайды және алдын-ала болжайды;
* кластердің кеңеюін және инновацияны қолдайтын бизнестің жаңа түрінің қалыптасуын жеңілдетеді және ынталандырады.
Кластерлер ретінде бір саласының бәсекеге қабілетті, бір-бірімен байланысты кәсіпорындары тобының бір аймақта шоғырлануын айтады. Оларға орналасу жақындығы, өндірістің мамандандырылуы, көшбасшы позициялары тән болады. Басқа сөзбен айтқанда кластер бұл субъекттердің бәсекелестік жағдайында өз - өзімен ұйымдасуы. Ал осы жағдай жоғары технологияларды енгізу және нарық заңдары мен принциптерін сақтағанды көздейді.
Кластерлердің негізгі ерекшеліктеріне мыналар жатады:
* Заңды тұлғалардың кластерді құру қажеттілігін сезіну, Кластрге қатысушылардың қаржылық тәуелділігі;
* Жаңа қосылған құнды құрудың бірыңғай түйінінде әр бір қатысушының мүддесіне жету;
* Нарық қатынастарына негізделген қатысушылар арасында формалды және формалды емес байланыстар торабының кластерде болуы;
* Дайын өнімді өндірумен сату үшін қажетті факторлар мен жағдайлардың болуы, яғни туардың өміршеңдік кезеңін қамтамасыз ету.
Кластерлеудің тиімділігі мемлекеттің дұрыс бағыттағы экономикалық саясатқа байланысты. Бұл арада мемлекет рөлінің белсенділігі (кәсіпорындарға жеңілдетілген несиелер алуға мүмкіндік берілуі керек: проценттік төмен мөлшерлемесі бойынша несиелер) айқындалады. Макроэкономикалық құралдардан басқа (қазыналық саясат, ақша ұсынысын реттеу мен процент мөлшерлемесі) микро және мезо деңгейде басқаруды жетілдіру ойластырылған. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату үшін басқаруды жетілдіру қажеттілігі туып отыр. Бұл қажеттілік келесі қатысушылар арасындағы өзара қатынастар мен өзара байланыстарды оңтайландыруды көздейді мемлекет (аймақ) -- бизнес - салалық ассоциациялар -- ғылыми-зерттеу институттары жоғары оқу орындары, сонымен бірге табысты кластеризация ынталандыруды кеңінен пайдалану жағын ескереді (жәрдем ақша бөлу, жеңілдік беретін салық салу, жеңілдетілген несиелеу) және теріс әсер етуші әдістерді: инфрақұрылымға қызмет көрсетуді тоқтату, жеңілдетілген салық салуды кері қайтару, несиелерді қайта шақырту, т.б. ескереді [4].
Кластер құрылғанда аймақтық фактор ерекше мәнге ие болады. Аймақтық кластерді қалыптастырғанда мемлекеттік реттеудің маңызы артады.
Мемлекет экономикасының даму деңгейі кластерді қалыптастырумен тығыз байланысты [8].
Республиканың дүниежүзілік шаруашылық қауымдастығына интеграциялануы үшін кластеризация зор мүмкіңдік береді. Сондықтан, біздің ойымызша, біріншіден, тұрақты субконтрактингтік сызбалар, екіншіден, трансшекаралық кластерлерді қалыптастыруды қажет болады. Бірақ осы жағдай төмендегі факторларсыз жүзеге аспайды:
1) елдегі жағымды инвестициялық климат;
2) жетілдірілген бәсекелестік;
3) бірыңғай ақпараттық кеңістік.
Соңғы аталған екі фактор халықаралық ынтымақтастықты қалыптастыру үшін өте қажет. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мынадай факторларға байланысты: экономикалық (макро және микро деңгейде), әлеуметтік, экологиялық, тарихи, мәдени және т.б.
Мемлекеттік экономикалық саясат тұрақты және мүмкіндігі бар кластерлерге негізделеді.
Алайда Қазақстан экономикасын кластерлік үлгімен дамытуда біршама кедергілер де жоқ емес: бизнес пен үкімет қатынасы, девальвациямен ту мүмкіндігінің болмауы, жергілікті нарық сыйымдылығы мөлшерінің аздығы, нарықтық инфрақұрылымның әлсіз дамуы, менеджмент деңгейінің төмендігі, инвестициялық климаттың жеткіліксіз дамуы және т.б.
Төменде көрсетілген шарттар еліміздің экономикасының бәсекеге қабілеттілікке жетуіне ықпал жасайды:
- ішкі және сыртқы инвестицияны тартуға жағдайлардың болуы;
- перспективті салаларда дамытуға мемлекет тарапынан қолдау көрсетуі;
- перспективті салалар жалпы ұлттық шаруашылықтың бәсеке қабілеттілігін жоғарлатуда негіз болуы;
- шикізаттық секторлардың дамуын капиталдың алғашқы қорын жинақтау құралы ретінде қарастыру;
- экономиканың стратегиялық мақсаты - ЖІӨ өндірісінде түпкі өнім жасайтын салалардың үлесін жоғарлату.
Елдің шикізаттық емес салаларындағы ұзақ мерзімді мамандандырылуы салалық кластерлер дамуына негізделеді. Ұлттық экономиканың 150 саласына талдау жасағанда нарық тартымдылығы, сұраныс, ұсыныс және даму болашағына қарай кластерлеудің жеті басымды бағыттары анықталған [13].
Президент өзінің жолдауында экономикаға кластерлі жақындаудың жеті кластерлі бағытын атап өткен болатын: туризм, мұнай - газ, машина құрылымы, тамақ және тігін өндірістері, тарнспорт - логистикалық қызметтер, металлургия және құрылыс материалдары. Кластерлі даму туралы шешім қабылданғанда, мемлекет келесі мақсатты көздейді: қоғам потенциалындағы адамдардың интеллектуалды, қаржы, мүлік, ғимарат, жабдық ресурстары түрінде қолдану. Осылайша мемлекет кластерлі тәсіл арқылы активтерді бір анық бағытта шоғырландырады. Нәтижесінде, олар бөлінген соң, оларға дербестік беріп, бәсекелестік ортаға жіберуге болады.
Республиканың өңірлері бойынша кластерлік жобалар ретінде мыналар айқындалды:
Солтүстік өңірде (Ақмола, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстары) - астық өңдеу;
Оңтүстік өңірде - (Алматы, Жамбыл және Оңтүстiк Қазақстан облыстары) жемiс-көкөнiс;
Қостанай облысында - сүт.
Кластерлік бастамалардың дамуы қайта өңделетін ауыл шаруашылығы шикізатының өнімін экспорттау көлемін 2 еседен артық өсіруге мүмкіндік береді (Сурет 1. Кластерлер жүйесі).
Күріш
Күріш
Тамақ
Тамақ
Балық
Балық
Сүт
Сүт
Тоқыма
Тоқыма
КЛАСТЕРЛЕР
КЛАСТЕРЛЕР
Шарап
Шарап
Металлургия
Металлургия
Мұнай - Газ
Мұнай - Газ
Фармацевтикалық
Фармацевтикалық
Құрылыс-материалдары
Құрылыс-материалдары
Астықты қайта өңдеу
Астықты қайта өңдеу
Жеміс - көкөніс
Жеміс - көкөніс
Сурет 1. Кластерлер жүйесі
Сурет 2. Күріш кластері. Күріштің өңделуі
Қазақстанда, соның ішінде Қызылорда облысында күріш өндірудің келешегі кемел болмақ. Президент Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында еліміздің аграрлық өнеркәсіптік кешенін дамытудың негізгі бағыты аграрлық секторды индустрияландыру, ауыл шаруашылығы шикізатын өндіру және қайта өңдеу саласында кластерлік даму әдістерін енгізу арқылы ауылшаруашылығы өнімдерінің бәсекелестік қабілетін арттыру екендігі атап көрсетілген. Облыста жұмысты тап осылай жүргізудің іргесі қаланған. Демек, оны дөңгелентіп әкетуге әбден болады. Өйткені күріш өндірісінің ендігі келешегі кластерлік жүйесіз болмайтын түрі бар. Мұны күріш егетін адам да, оған бағыт беретін маман да өте жақсы түсінген [14].
Қазіргі кезде күрішті қайта өңдеу зауыттарында 50 мың тоннаға жуық күріш қауыздары бөлініп шығады, олардың барлығы бекерге қалуда. Ал оларды физико-химиялық жолмен өңдеп аса қажетті кремний қоспаларын алу үшін кластерлік жүйенің мүмкіндіктерін пайдалану керек.
Мемлекет күріш шаруашылығын дамытуға елеулі қаржы ресурстарын бөліп отыр, олар мынадай мақсаттарға бағытталуда:
көктемгі дала жұмыстарын несиелендіруге;
тұқым өндірісін қаражаттандыруға;
минерал тыңайтқыштар алуға;
су пайдалануға;
өсімдік қорғауға;
тікелей инвестициялауға.
Дегенмен, талдаулар көрсетіп отырғандай күріш шаруашылығында оның экспорты және бәсекелестік қабілеті төмендеп отырғаны байқалады. Бірақ біз күріш дәнінің крахмалға бай екенін естен шығармауымыз керек.(80%-ға дейін). Сондықтан оны терең қайта өңдеу арқылы кластерлік жүйеге қосуымыз керек. ТМД елдерінде крахмал өндіретін 16 ғана кәсіпорын бар екенін, ал Қазақстанда ондай бірде-бір кәсіпорын жоқ екенін ескерсек, бұл келешекте ойланатын проблема екені өзінен-өзі белгілі.
Балық кластері
Жүзеге асырылудағы 2004 - 2006 жылдарға арналған шағын қалаларды дамыту Бағдарламасының негізгі бағыттарының бірі шағын қалалар экономикасының құрылымын жетілдіру болып табылады.
Осы бағытта Арал ауданында аймақтық деңгейде балық кластерін құру орынды шешім болады [16].
Шикізат қорын терең зерттеу, балық питомниктерін ұлғайту және балық өңдеуге жаңа технологиялар қолдану.
Балық кластерін құруға кешең бар және олар балық питомнигі, балық аулау артелі, балық өңдеу кәсіпорындары және Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылығы Министрлілі Ғылыми-өндірістік балық шаруашылығы орталығының Ара филиалы.
Балық кластерін дамыту келесі түрде жүзеге асырылады:
I кезең (2005-2007 жылдар)
"Арал - Пластик Қайық" МКК базасында пластикалықшыны қайық және катерлер жасау бойынша мемлекеттік тапсырыс орналастыруға жағдай жасау.
Қамыстыбас балық питомнигінде шабақтар өсіруге жаңа технологияны енгізу.
II кезең (2008-2015 жылдар)
Арал қаласындағы балық өңдеу зауытының одан әрі ұлғайту.
Мұнай - химия кластері.
Бұл кластердің дамуы келесі жобалардың іске асырулуын қосады:
I кезең (2005-2007 жылдар)
Жосалы кентінде мұнай өңдеу зауыт құрылысы.
Газөңдеу қалдықтарынан ЖСКФ (жеңіл сутегі кең фракцияларынан) әртүрлі майлар (автол, нигрол т.б.) алатын кіші зауыт құрылысы.
II кезең (2008-2012 жылдар)
Стирол, полипропилен және полиэтилен шығаратын мұнайхимия зауыт құрылысы [28].
Соляаралық фракция пайдалануымен майлар алатын өндіріс ұйымдастыру.
Жол және гидротехникалық құрылысқа мұнай өңдеу кәсіпорындарының қалдықтарын пайдалану бойынша өндіріс ұйымдастыру.
Халықаралық стандарттарды енгізу.
Облыс кәсіпорындарында халықаралық стандарттарды енгізу мақсатында келесілер бойынша жұмыс жалғасады:
сериясы 9000, 9001 және 14000 ИСО халықаралық стандарттарға сәйкес қоршаған ортаны басқару және сапа менеджмент жүйесін енгізу бойынша облыстық және топтық кеңестер (конференциялар) өткізу;
облыс кәсіпорындарында консультациялық - түсіндіру жұмыстар өткізу;
сапа менеджент жүйесін енгізген, енгізіп жатқан кәсіпорындардың үлесін өсіруге жәрдемдесу;
сапа менеджмент жүйесі уәлаятында мамандардың біліктілігін арттыруын ұйымдастыру.
Тамақ өнеркәсібі кластері
Қазіргі уақытта дәнді-дақыл, ет, сүт және өсімдік майын өндіретін өңірлік тамақ кластеріне кіретін кіші кластерлер саласын құру бойынша жұмыс жалғастырылуда. Осы кіші кластерлердің көшбасшы - кәсіпорындары анықталды.
Ет кластерін дамыту бойынша қабылданып жатырған шаралары өндірістер санын елеулі ұлғайтуға мүмкіндік береді, олардың ірілері Реимкул ЖШС, Тандем ЖШС ет комбинаттары болады.
Қалыптасып жатқан дәнді-дақылдар кластерін дамыту шеңберінде ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу және түпкі өнімді шығаруға бағытталған жобалар іске асырылатын болады, болашақта Жаңа Әлжан ұн тарту комбинаты ЖШС аталған кластердің ұйытқысына айналады.
Облыстың ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің басымды артықшылығы - консервантсыз, жаңа табиғи сүт өнімдерін өндіру болып табылады. Оларды Ақтөбе қаласының Алға, Хромтау, Қобда, Қарғалы аудандарда құру жоспарлануда.
Облыста ауылшаруашылық құрамалары және Туркуаз Эдибл Ойл Индастриес ЖШС ядросы болатын өсімдік майы бойынша кіші кластер дамытылуда.
Тамақ өнеркәсібі кластерін әрі қарай дамыту мақсатында 2007-2008 жылдарға арналған іс - шаралар жоспары әзірленді.
Инжиниринг және технологиялар трансферті орталығы АҚ маркетингілік-талдау зерттеулерін жүргізді, оның қорытындысы бойынша төрт өзара байланысқан кіші кластерлер - Сүт , Ет, Дәнді-дақыл және Өсімдік майы негізінде Тамақ өнеркәсібі кластерін қалыптастырудың пайдалылығы туралы тұжырым жасалды.
Қазақстаның жалпы көлемінде (2002-2007жылғы І жарты жылдықта) Солтүстік өңір 68,2% - астық, 45,5% - сүт, 53,1% - сиыр етін өндіреді. Шығындар көлемі - 75,1%, сатылған ауыл шаруашылығы өнімдері - 73,3%, пайда - 80,8% (1-кесте).
Көрсеткіш
Өңір
солтүстік
Батыс
орталық
оңтүстік
шығыс
Өңірлік өнім өндірісі
41,2
11,3
5,5
33,4
8,7
Өңірлік жалпы өнім көлемінен ауыл шаруашылығының сыбаға салмағы
24,9
3,6
5,4
20,3
13,1
астық
67,9
10,1
4,4
11,5
6,1
картоп, көкөніс, бақша
19,1
8,5
12,3
49,1
11,0
қант қызылшасы
-
-
-
100
-
мақта
-
-
-
100
-
майлы өсімдіктер
29,6
-
-
-
70,4
жеміс жидек
-
3,8
-
91,3
4,9
сүт
46,6
5,4
7,6
26,5
13,9
сиыр еті
56,1
14,5
6,9
13,1
9,4
қой еті
6,6
25,9
8,8
39,9
18,8
Ауыл шаруашылығы пайдаланылатын жер
24
29
13
24
10
о.і. айдалатын жер
63
12
6
11
8
жайылым
17
32
14
27
10
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру шығындары
73,8
5,1
4,5
13,9
2,7
Ауыл шаруашылығы өнімдерін сату
72,5
5,9
3,5
16,1
2,0
Пайда (зиян)
81,1
4,5
7,3
6,0
1,1
1 теңге жалпы өнім шығындары (теңге)
0,25
0,09
0,08
0,04
0,03
Ескерту - ҚР статистика бойынша Агенттігінің материалдарынан автордың есептеуі.
Кесте 1
2. Қазақстан Республикасындағы алғашқы құрылған кластердің бірі
2.1 Танымдық - емдік және спорттық - сауықтыру туризм кластері дамыған аймақтар
Елбасы Н. Назарбаев өткен жылғы Қазақстан халқына Жолдауында ел экономикасының басымды бағыттарының бірі ретінде туризмді дамыту қажеттілігін ерекше атап өткен болатын. Осыған орай Қазақстан Республикасы Үкіметінің бастамасы бойынша Маркетингтік сараптамалық зерттелім орталығы, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі мен американдық консалтингтік компаниясы Қазақстан экономикасының қызмет көрсетіп отырған бәсекеге қабілетті және потенциалды перспективті секторларына баға беру және олардың дамуы жөнінде ұсыныс жобасы іске асырылды. Жобаның мақсаты -- Қазақстан экономикасының болашағы бар салаларының бәсекеге қабылеттілігін көтеру. Сарапшылардың қорытындысы бойынша Қазақстанның бәсекелестік басымдылығы оның таңғажайып мәдениетінде (мәдени-танымды), бай табиғи әлеуетіне (экологиялық туризм), қызмет белсенділігінің өсуіне байланысты қызмет туризмімен, сонымен қатар демалыстың белсенді түрімен, мысалы, спорт және сол сияқты басқа да туризм түрлерімен айналысуға болатындығымен ерекшеленеді. Туризм 2010 жылға дейінгі мемлекеттің экономикалық дамуының басым секторларының бірі деп атап көрсетілді. Осыған байланысты Үкімет туристік кластерін құру және дамыту бойынша іс-шаралар қабылдауды Туризм және спорт министрлігінің алдына қойды. Үкімет туристік кластердің қүрылуының маңыздылығын ескеріп, Қазақстан аумағында туристік мүмкіндіктерге маркетингтік зерттеу жүргізу үшін 65 миллион ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz