Азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың түрлері және жіктелуі
Мазмұны
Кіріспе
1.бөлім Азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың түрлері және жіктелуі 1.1 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру ұғымы және оның
түрлері
2.бөлім Азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың тәсілдері және ерекшеліктері
2.1 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру тәсілдері
2.2 Азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдері
2.3 Азаматтық құқықтарды қорғау және жүзеге асыру мерзімдері
2.4 Кәсіпкерлер мен тұтынушылардың азаматтық құқықтарын
қорғау
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
1.бөлім Азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың түрлері және жіктелуі 1.1 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру ұғымы және оның
түрлері
2.бөлім Азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың тәсілдері және ерекшеліктері
2.1 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру тәсілдері
2.2 Азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдері
2.3 Азаматтық құқықтарды қорғау және жүзеге асыру мерзімдері
2.4 Кәсіпкерлер мен тұтынушылардың азаматтық құқықтарын
қорғау
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуына 1990 жылғы Қазақ ССР-інің егемендігі туралы Декларация мен 1991 жылғы Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңы қабылдануы қоғамның жаңа даму бағытына құқықтық негіз болды. Бірақ бұл актілер жаңа қоғам құруда жетіліксіз болды және мемлекеттің, қоғамның ішкі жүйесі мен құрылысын бірден түбегейлі өзгерте алмады. Өйткені жарты ғасырдың үстінде билік құрған кеңестік психология мен өлшемдер, қағидалар, жоспарлы экономикалық жүйе, әкімшілік-әміршілдік көзқарастағы бір орталықтан басқару аппараты үлкен кедергі болды. Сондықтан мемлекеттің кезекті міндеттеріне саяси, экономикалық және құқықтық реформаларды жүзеге асыру қойылды.
Бұл үшін мемлекетіміздегі анықтайтын «Конституциялық құрылыс проблемасын» шешу қойылып, ол 1995 жылғы конституция қабылдаумен тәмамдалды.
Адам құқықтарының Конституцияда бекітілуі, қоғамда адам проблемалары түпкілікті, толық түрде шешімін тапқан емес. Себебі, конституция қоғамдық қатынастарды реттеудің негіздерін ғана бекітеді, ол оның қағидалары мен нормалары іс жүзінде сақталынуы мен қорғалуы, нақты қамтамасыз етуі қолданыстағы заңдарға тікелей байланысты. Бұл жөнінде мемлекет басшысы «Елдегі жағдай мен 1997 жылға арналған ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы» баяндамасында «Мемлекет негіздерін қалыптастыру аяқталғаннан кейін бізге басқару тетіктерін жолға қою жөнінде тындырымды жұмыс істеуге тура келеді. Бұл тетіктерді іске қосатын дәнекер тек заңдар ғана болуы керек. Заң шығару жүйесінде заңдарды көбейте бермей, олардағы қайшылықтарды жою проблемасы көкейкесті күйінде қалып отыр, олар үйлесімді, әрі конституцияға сай болуы тиіс. Бұл проблеманы шешу құқықтың барлық салаларын қамтитын, барлық заң жүйесін жетілдіре отырып, кешенді әрі жүйелі тұрғыдан келуді керек етеді.
Аталған міндет басқа құқық салаларымен қатар азаматтық құқығына да қатысты болатын. Өмірде көп кездесетін мәселелерді шешу үшін Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі қабылданып 2007 жылғы 7-тамыздағы өзгерістерімен қолданылып жүр.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру – құқықтың қатынастарға қатысушылардың белгілі бір қажеттерін қанағаттандыру үшін азаматтық құқықтар мен міндеттер белгіленеді. Субъективтік құқықтың мазмұнын құрайтын әрекеттер жасауды құқықтарды жүзеге асыру деп түсінеді.
«Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру түсінігі және түрлері» тақырыбындағы дипломдық жұмыстың таңдалу себебі және осы тақырыптың мәнін ашудағы алға қойған міндеттер мен мәселелер болып: азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың жалпы ерекшеліктерін көрсету, азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдерін талдау, азаматтық құқықтарды қорғауды жүзеге асыру мерзімдері, кәсіпкерлер мен тұтынушылардың азаматтық құқықтарын
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуына 1990 жылғы Қазақ ССР-інің егемендігі туралы Декларация мен 1991 жылғы Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңы қабылдануы қоғамның жаңа даму бағытына құқықтық негіз болды. Бірақ бұл актілер жаңа қоғам құруда жетіліксіз болды және мемлекеттің, қоғамның ішкі жүйесі мен құрылысын бірден түбегейлі өзгерте алмады. Өйткені жарты ғасырдың үстінде билік құрған кеңестік психология мен өлшемдер, қағидалар, жоспарлы экономикалық жүйе, әкімшілік-әміршілдік көзқарастағы бір орталықтан басқару аппараты үлкен кедергі болды. Сондықтан мемлекеттің кезекті міндеттеріне саяси, экономикалық және құқықтық реформаларды жүзеге асыру қойылды.
Бұл үшін мемлекетіміздегі анықтайтын «Конституциялық құрылыс проблемасын» шешу қойылып, ол 1995 жылғы конституция қабылдаумен тәмамдалды.
Адам құқықтарының Конституцияда бекітілуі, қоғамда адам проблемалары түпкілікті, толық түрде шешімін тапқан емес. Себебі, конституция қоғамдық қатынастарды реттеудің негіздерін ғана бекітеді, ол оның қағидалары мен нормалары іс жүзінде сақталынуы мен қорғалуы, нақты қамтамасыз етуі қолданыстағы заңдарға тікелей байланысты. Бұл жөнінде мемлекет басшысы «Елдегі жағдай мен 1997 жылға арналған ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы» баяндамасында «Мемлекет негіздерін қалыптастыру аяқталғаннан кейін бізге басқару тетіктерін жолға қою жөнінде тындырымды жұмыс істеуге тура келеді. Бұл тетіктерді іске қосатын дәнекер тек заңдар ғана болуы керек. Заң шығару жүйесінде заңдарды көбейте бермей, олардағы қайшылықтарды жою проблемасы көкейкесті күйінде қалып отыр, олар үйлесімді, әрі конституцияға сай болуы тиіс. Бұл проблеманы шешу құқықтың барлық салаларын қамтитын, барлық заң жүйесін жетілдіре отырып, кешенді әрі жүйелі тұрғыдан келуді керек етеді.
Аталған міндет басқа құқық салаларымен қатар азаматтық құқығына да қатысты болатын. Өмірде көп кездесетін мәселелерді шешу үшін Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі қабылданып 2007 жылғы 7-тамыздағы өзгерістерімен қолданылып жүр.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру – құқықтың қатынастарға қатысушылардың белгілі бір қажеттерін қанағаттандыру үшін азаматтық құқықтар мен міндеттер белгіленеді. Субъективтік құқықтың мазмұнын құрайтын әрекеттер жасауды құқықтарды жүзеге асыру деп түсінеді.
«Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру түсінігі және түрлері» тақырыбындағы дипломдық жұмыстың таңдалу себебі және осы тақырыптың мәнін ашудағы алға қойған міндеттер мен мәселелер болып: азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың жалпы ерекшеліктерін көрсету, азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдерін талдау, азаматтық құқықтарды қорғауды жүзеге асыру мерзімдері, кәсіпкерлер мен тұтынушылардың азаматтық құқықтарын
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.ҚР Азаматтық Кодекс 27.12.1994, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР-ң Заңы № 311-ІІІ, 07.08.2007
2.Сулейменов М.К., Ю.Г.Басин Комментарий гражданский кодекс РК общая часть Алматы «Жеті жарғы» 1998 г.
3.Гражданский кодекс республики Казахстан толкавание и коментирование Общая часть Вып 1-10 Алматы 1996
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 30.08.1995 жылы,
Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы ҚР-ң Заңы № 20 07.10.1998.
5.ҚР-ң «Тұрғын үй қатынатары туралы» Заңы №2710, 12.04.97,
өзгерістерімен, толықтырылуларымен №13 Заңымен, 20.12.2004
6.М.К.Сүлейменов, Ю.Г.Басин Азаматтық құқық І-том Алматы 2003
7.Г.Төлеуғалиев Азаматтық құқық Жалпы бөлім Алматы 2005 жыл
8.Гражданское право М.К.Сүлейменов КазГЮУ 2001 г.
9.Гражданское право С.П.Гришаева Юрист Москва 1999 г.
10.Граждансое право республики Казахстан Общая и особенная части Учебное практическое пособие Юрист 2007
11.ҚР прокуратурасы туралы заңы – 21.12.1995ж., № 346 заңымен 09.08.2002 жылғы енгізілген өзгертулерімен және толықтыруларымен.
12.С.А.Табанов Салыстырмалы құқықтану негіздері Жеті Жарғы Алматы 2003 ж
13.Ж.О.Артықбаев Жеті жарғы. оқу құралы Алматы 2005 ж
14.Э.Хуршидова «Кәсіпкерлік қызметті қолдау мен қорғауды құқықтық реттеу», // Заң – 2005, № 10.
15.Н.Мұқатаев «Кәсіпкерлікті тұсауға тосқауыл», // Заң және заман – 2005, № 11
16.Хуршидова «Кәсіпкелік қызметті қолдау мен қорғауды құқықтық реттеу», // Заң – 2005, № 10.
17.Қ.Зәкарианов «Тұтынушы өз құқығын білуге тиіс», // Заң газеті – 2005, № 66.
18. «Азаматтық құқықтарды сот арқылы қорғау» М.С. Каринбаев. 1998.
19. Ең бастысы – азаматтық құқықтарды қорғау. Заң 2006 №19.
20. «Меншікті қорғау құқығы» Заң газеті 2008ж. №7.
21. Прюритеткое направления – защити пров. Граждан и профилактика правонарушений «Закон и Время» № 1 2008. Ж. Забин.
22. Жер мәмлесі мен жолаушылар құқығы қорғалды Заң және заман №3 2007. С. Жорабеков.
23. «Жылжымайтын мүлік ол туралы өз құқығыңды білгенің жөн» Сыр бойы 2006 23 ақпан.
24. «ҚР-да Адам және азаматтардың жеке құқықтары мен бостандықтары». Ахмет Яссауи университетінің хабаршысы 2003 №3
25. «Адам құқығын кім қорғайды» Егемен Қазақстан 2005ж. 3 маусым
26. Тұтынушының құқықтарын қорғау туралы заңы. 199ж. 5 маусым.
27. «Жеке кәсіпкерлікті қорғау мәні қолдану туралы» 1992ж. 4 шілде.
28. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау туралы 1997ж. 19 маусым.
29. «Жеке кәсіпкерлік туралы» 1997ж. 19 маусым.
30. «Кәсіпкерлік қызмет еркіндікке мемлекеттік кепілдікті жүзеге асырудың қосымша шаралары туралы» 1997ж. 6 наурыз.
31. Азаматтар мен заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне құқықтарын қорғау туралы 1998ж. 27 сәуір.
32. «ҚР-ның Бәсекелестікті және монополистік қызметті шектеу туралы» 1998 ж. 9 маусым.
33. «Табиғи монополиялар туралы ҚР-ның заңы» 1998 ж. 9 шілде.
34. Маркова М.Г. «Гражданское право» Альфа 2000.
35. Гражданское право в современную эпоху. М. Юрист 1999. Алексеев С.С.
36. Басин Ю.Г. «Юридические лица по гражданскому законодательству Р.К. Алматы ВШП «Әділет» 2000.
37. А.Г. Диденко. «Гражданское законодательство Р.К. Статьи, комментарий, практика» Алматы 2002.
38. Жилищное право Р.В. Конспект лекции. Москва 2000.
39. «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» ҚР-ң заңы Юрист 2002.
40. ҚР-ның лицензиялау туралы заңы. Юрист 2002.
41. Осипов «Защиты гражданских прав» Алматы КазГЮА 2000.
42. О. Христофер «Сравнительный анализ гражданских кодексов Росии и Казахстана». Алматы Әділет 1994.
43. Шершеневич Г.Ф. Курс гражданского права Тула: Автограф 2001.
44. Ынтымақов «Азаматтық құқық» Жалпы және ерекше бөлімдер. Практикум Алматы. КазМЗА 2000.
1.ҚР Азаматтық Кодекс 27.12.1994, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР-ң Заңы № 311-ІІІ, 07.08.2007
2.Сулейменов М.К., Ю.Г.Басин Комментарий гражданский кодекс РК общая часть Алматы «Жеті жарғы» 1998 г.
3.Гражданский кодекс республики Казахстан толкавание и коментирование Общая часть Вып 1-10 Алматы 1996
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 30.08.1995 жылы,
Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы ҚР-ң Заңы № 20 07.10.1998.
5.ҚР-ң «Тұрғын үй қатынатары туралы» Заңы №2710, 12.04.97,
өзгерістерімен, толықтырылуларымен №13 Заңымен, 20.12.2004
6.М.К.Сүлейменов, Ю.Г.Басин Азаматтық құқық І-том Алматы 2003
7.Г.Төлеуғалиев Азаматтық құқық Жалпы бөлім Алматы 2005 жыл
8.Гражданское право М.К.Сүлейменов КазГЮУ 2001 г.
9.Гражданское право С.П.Гришаева Юрист Москва 1999 г.
10.Граждансое право республики Казахстан Общая и особенная части Учебное практическое пособие Юрист 2007
11.ҚР прокуратурасы туралы заңы – 21.12.1995ж., № 346 заңымен 09.08.2002 жылғы енгізілген өзгертулерімен және толықтыруларымен.
12.С.А.Табанов Салыстырмалы құқықтану негіздері Жеті Жарғы Алматы 2003 ж
13.Ж.О.Артықбаев Жеті жарғы. оқу құралы Алматы 2005 ж
14.Э.Хуршидова «Кәсіпкерлік қызметті қолдау мен қорғауды құқықтық реттеу», // Заң – 2005, № 10.
15.Н.Мұқатаев «Кәсіпкерлікті тұсауға тосқауыл», // Заң және заман – 2005, № 11
16.Хуршидова «Кәсіпкелік қызметті қолдау мен қорғауды құқықтық реттеу», // Заң – 2005, № 10.
17.Қ.Зәкарианов «Тұтынушы өз құқығын білуге тиіс», // Заң газеті – 2005, № 66.
18. «Азаматтық құқықтарды сот арқылы қорғау» М.С. Каринбаев. 1998.
19. Ең бастысы – азаматтық құқықтарды қорғау. Заң 2006 №19.
20. «Меншікті қорғау құқығы» Заң газеті 2008ж. №7.
21. Прюритеткое направления – защити пров. Граждан и профилактика правонарушений «Закон и Время» № 1 2008. Ж. Забин.
22. Жер мәмлесі мен жолаушылар құқығы қорғалды Заң және заман №3 2007. С. Жорабеков.
23. «Жылжымайтын мүлік ол туралы өз құқығыңды білгенің жөн» Сыр бойы 2006 23 ақпан.
24. «ҚР-да Адам және азаматтардың жеке құқықтары мен бостандықтары». Ахмет Яссауи университетінің хабаршысы 2003 №3
25. «Адам құқығын кім қорғайды» Егемен Қазақстан 2005ж. 3 маусым
26. Тұтынушының құқықтарын қорғау туралы заңы. 199ж. 5 маусым.
27. «Жеке кәсіпкерлікті қорғау мәні қолдану туралы» 1992ж. 4 шілде.
28. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау туралы 1997ж. 19 маусым.
29. «Жеке кәсіпкерлік туралы» 1997ж. 19 маусым.
30. «Кәсіпкерлік қызмет еркіндікке мемлекеттік кепілдікті жүзеге асырудың қосымша шаралары туралы» 1997ж. 6 наурыз.
31. Азаматтар мен заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне құқықтарын қорғау туралы 1998ж. 27 сәуір.
32. «ҚР-ның Бәсекелестікті және монополистік қызметті шектеу туралы» 1998 ж. 9 маусым.
33. «Табиғи монополиялар туралы ҚР-ның заңы» 1998 ж. 9 шілде.
34. Маркова М.Г. «Гражданское право» Альфа 2000.
35. Гражданское право в современную эпоху. М. Юрист 1999. Алексеев С.С.
36. Басин Ю.Г. «Юридические лица по гражданскому законодательству Р.К. Алматы ВШП «Әділет» 2000.
37. А.Г. Диденко. «Гражданское законодательство Р.К. Статьи, комментарий, практика» Алматы 2002.
38. Жилищное право Р.В. Конспект лекции. Москва 2000.
39. «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» ҚР-ң заңы Юрист 2002.
40. ҚР-ның лицензиялау туралы заңы. Юрист 2002.
41. Осипов «Защиты гражданских прав» Алматы КазГЮА 2000.
42. О. Христофер «Сравнительный анализ гражданских кодексов Росии и Казахстана». Алматы Әділет 1994.
43. Шершеневич Г.Ф. Курс гражданского права Тула: Автограф 2001.
44. Ынтымақов «Азаматтық құқық» Жалпы және ерекше бөлімдер. Практикум Алматы. КазМЗА 2000.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
1-бөлім Азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың түрлері және жіктелуі 1.1
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру ұғымы және
оның
түрлері
2-бөлім Азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың тәсілдері және
ерекшеліктері
2.1 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру тәсілдері
2.2 Азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдері
2.3 Азаматтық құқықтарды қорғау және жүзеге асыру мерзімдері
2.4 Кәсіпкерлер мен тұтынушылардың азаматтық
құқықтарын
қорғау
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуына 1990 жылғы Қазақ
ССР-інің егемендігі туралы Декларация мен 1991 жылғы Қазақстан Республикасы
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңы қабылдануы қоғамның
жаңа даму бағытына құқықтық негіз болды. Бірақ бұл актілер жаңа қоғам
құруда жетіліксіз болды және мемлекеттің, қоғамның ішкі жүйесі мен
құрылысын бірден түбегейлі өзгерте алмады. Өйткені жарты ғасырдың үстінде
билік құрған кеңестік психология мен өлшемдер, қағидалар, жоспарлы
экономикалық жүйе, әкімшілік-әміршілдік көзқарастағы бір орталықтан басқару
аппараты үлкен кедергі болды. Сондықтан мемлекеттің кезекті міндеттеріне
саяси, экономикалық және құқықтық реформаларды жүзеге асыру қойылды.
Бұл үшін мемлекетіміздегі анықтайтын Конституциялық құрылыс
проблемасын шешу қойылып, ол 1995 жылғы конституция қабылдаумен
тәмамдалды.
Адам құқықтарының Конституцияда бекітілуі, қоғамда адам проблемалары
түпкілікті, толық түрде шешімін тапқан емес. Себебі, конституция қоғамдық
қатынастарды реттеудің негіздерін ғана бекітеді, ол оның қағидалары мен
нормалары іс жүзінде сақталынуы мен қорғалуы, нақты қамтамасыз етуі
қолданыстағы заңдарға тікелей байланысты. Бұл жөнінде мемлекет басшысы
Елдегі жағдай мен 1997 жылға арналған ішкі және сыртқы саясаттың негізгі
бағыттары туралы баяндамасында Мемлекет негіздерін қалыптастыру
аяқталғаннан кейін бізге басқару тетіктерін жолға қою жөнінде тындырымды
жұмыс істеуге тура келеді. Бұл тетіктерді іске қосатын дәнекер тек заңдар
ғана болуы керек. Заң шығару жүйесінде заңдарды көбейте бермей, олардағы
қайшылықтарды жою проблемасы көкейкесті күйінде қалып отыр, олар үйлесімді,
әрі конституцияға сай болуы тиіс. Бұл проблеманы шешу құқықтың барлық
салаларын қамтитын, барлық заң жүйесін жетілдіре отырып, кешенді әрі жүйелі
тұрғыдан келуді керек етеді.
Аталған міндет басқа құқық салаларымен қатар азаматтық құқығына да
қатысты болатын. Өмірде көп кездесетін мәселелерді шешу үшін Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі қабылданып 2007 жылғы 7-тамыздағы
өзгерістерімен қолданылып жүр.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру – құқықтың қатынастарға
қатысушылардың белгілі бір қажеттерін қанағаттандыру үшін азаматтық
құқықтар мен міндеттер белгіленеді. Субъективтік құқықтың мазмұнын құрайтын
әрекеттер жасауды құқықтарды жүзеге асыру деп түсінеді.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру түсінігі және түрлері тақырыбындағы
дипломдық жұмыстың таңдалу себебі және осы тақырыптың мәнін ашудағы алға
қойған міндеттер мен мәселелер болып: азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың
жалпы ерекшеліктерін көрсету, азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдерін
талдау, азаматтық құқықтарды қорғауды жүзеге асыру мерзімдері, кәсіпкерлер
мен тұтынушылардың азаматтық құқықтарын қорғау және меншік құқығын және
өзге де заттық құқықтарды қорғаудың ара жігін ашу болып табылады.
Осы зерттеу жұмысында тақырыпқа талдау жүргізген М.К. Сүлейменов; Ю.Г.
Басин; П.И. Төлеуғалиев; С.П. Гришеева; Г.К. Пралиева; Г.И. Мауленов; К.С.
Сарсенбаев; А.П. Сергеев; О.Н. Садыков; З.И. Цибуленко секілді ғалымдар
еңбегі және Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілері
қолданылды.
Бұл тақырыпты зерттеудің өзектілігі болып азаматтық құқықтық қатынасқа
түсуші субъектілердің азаматтық құқықтарын жүзеге асыру ауқымы мен шегін
айқындау болып табылады.
1-бөлім Азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың түрлері және жіктелуі
1.1 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру ұғымы
және оның түрлері
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру – осы құқық мазмұнындағы
мүмкіндіктерді құқыққа уәкілетті адамның іске асыруы немесе уәкілетті
субъект ондағы заңды мүмкіндіктерімен материалдық және рухани
қажеттіліктерді қанағаттандыру нәтижесіндегі процесс.
Азаматтық заңнамалармен азаматтық құқықтарды жүзеге асыру тәсілдері
белгіленген. Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне тиесілі азаматтық
құқықтармен, оның ішінде қорғауға құқықпен өздерінің қалауынша билік етеді.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың оларға тиесілі құқықты жүзеге асырудан
бас тартуы заңнамалық актілерде көзделген жағдайларды қоспағанда, бұл
құқықтардың қсқаруына әкеп соқтырмайды.
Азаматтар және заңды тұлғалармен азаматтық құқықтың жүзеге асуы өзге
құқық субъектілерінің заңнамамен қорғалатын мүдделерін және құқықтарын
бұзбауы тиіс, қоршаған ортаға зиян келтірмеуі тиіс.
Азаматтар мен заңды тұлғалар оларға тиесілі құқықтарды жүзеге асыруда
заңнамадағы талаптарды, қоғамның адамгершілік қағидаттарын, ол кәсіпкерлер
–іскерлік этика ережелерін сақтай отырып, адал, әділ және ақылға қонымды
әрекет жасаулары тиіс. Бұл міндетті шарт арқылы алып тастауға немесе
шектеуге болмайды, өйткені азаматтық құқық қатынастарын қатысушылардың
адал, парасатты және әділ әрекет жасауы көзделген.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың басқа тарапқа зиян келтіруге, құқықты
басқа түрлерде қиянат жасап пайдалануға, сондай-ақ оның мақсатына қайшы
келетіндей етіп жүзеге асыруға бағытталған әрекеттеріне жол берілмейді, ал
осы талаптарды орындалмаған жағдайда сот ол адамның тиісті құқығын
қорғаудан бас тарта алады. Яғни, ҚРАК-нің 8 бабына сәйкес азаматтар және
заңды тұлғалармен азаматтық құқықты жүзеге асыру тәсілдеріне мыналар
жатады: қоршаған ортаға зиян келтіруге жол бермеу; азаматтық құқықты іске
асырудағы адалдық, парасаттылық, әділдік; қоғамның адамгершілік
қағидаттарын, заңды талаптарын сақтау; кәсіпкерлік қызметте іскерлік этика
ережелерін сақтау; басқа тарапқа зиян келтіруге бағытталған әрекеттерге жол
бермеуі; құқықты басқа түрлерде қиянат жасап пайдалануға жол бермеу; оның
мақсатына қайшы келетіндей етіп құқықты жүзеге асыруға жол бермеу;
Субъективтік азаматтық құқықты жүзеге асырудың тәсілдері деп мәміле
жасау белгілері мен немесе өзге де заңды әрекеттермен иемденбейтін құқыққа
өкілетті адамның әрекеттер жүйесі немесе әрекеті түсіндіріледі.
Субъективтік азаматтық құқықты жүзеге асырудың заңды тәсілдері деп
мәміле жасау белгілерімен немесе өзге де заңды әрекеттермен иемденген
әрекеттер жүйесі немесе әрекеттер түсіндіріледі.
Субъективтік азаматтық құқықтың жүзеге асу шектері – осы құқықтағы
мүмкіндіктерді іске асыру бойынша уәкілетті адамның заңды түрде шектелген
қызметі. Заңнамамен соның ішінде қайсібір құқық жүзеге асырылатын мерзім
белгіленеді.
Субъективтік азаматтық құқықтың жүзеге асыру шектері қайсібір жүзеге
асыру тәсілдерінің жол берілу немесе жол бермеу берілмеу жайлы ережелерімен
анықталады
Азаматтық заңнамалардағы қолданыстағы ережелермен кәсіпкерлік
еркіндігіне қиянат жасауға жол бермеу көзделген, яғни заңды бәсекелестікті
шектеу немесе болдырмауға бағытталған, тұтынушылардың заңды мүдделері мен
құқықтарына зиян келтіру, негізсіз басымдылық алуға бағытталған кез келген
монополистік немесе өзге де қызметтерге жол берілмейді
Заңнамалық актілерді көзделген жағдайлардан басқа, сондай-ақ
кәсіпкерлердің азаматтық құқықты бәсекелестікті шектеу мақсатында
пайдалануларына жол берілмейді, оның ішінде: кәсіпкерлердің өздерінің
басымдылық жағдайларын нарықта теріс пайдалануы, ішінара, тапшылық жасау
немесе баға көтеру үшін тауарларды айналымнан алып тастау немесе өндіруді
тоқтату немесе шектеу жолымен; кәсіпкерлік қызметке ұқсас баға жайлы
мәмілені, нарықты бөлуді, басқа кәсіпкерлерді шетету және өзге де
жағдайларды жүзеге асыратын тараптардың орындауы және қортындылауы
бәсекелестікті елеулі шектелуі, ұқсас кәсіпкерлік қызметке, және
тұтынушыларға (теріс пиғылды бәсеке) әкелетін, тұлғаның заңды мүдделеріне
зиян келтіруге бағытталған жазықсыз әрекеттер жасау, оның ішінде, тауар
өндірушіге, өндіру орны, тәсілі және мақсатына қатысты жаңылысуға
тұтынушыларды әкеп соқтыратын жолмен, тауарларды жарнамалық және өзге де
ақпараттармен сыпайы емес салыстыру, бөтен тауарлардың сыртқы безендірілуін
көшіру және өзге де тәсілдер жолымен. Сондай –ақ теріс пиғылды
бәсекелестікпен күресі бойынша шаралар заңнамалармен белгіленеді.
Субъектитік азаматтық құқықтық жүзеге асыру шекаралары, уәкілетті
тұлғаға қорғаудың нақты түрлері мен тәсілдері қатаң түрде ұсынылады.
Азаматтық құқықты жүзеге асыру шектері сондай-ақ әлеуметтік зиянды
мақсаттарға қол жеткізу үшін құқықты пайдалануға тиым салумен шектелген.
Азаматтық құқықты жүзеге асыру шектерін бекітудің негізгі тәсілі қоғамдық
зиянды тәсілдерге заңды тиым салу, осы құқықтардың жүзеге асуындағы
мақсаттар мен тәсілдерге зияндыларына тиым салу болып табылады. Заңнамада
азаматтық құқық, осы құқықтың мақсатына қайшы келетін жағдайлардан басқасы
заңмен қорғалатын ереже бекітілген, яғни кез келген субъект үшін олардың
әлеуметтік мақсатына қайшы келетін азаматтық құқықтардың жүзеге асуына тиым
салу белгіленген.Бұл принциптік тиым салуды бұзу азаматтық құқық бұзушылық
болып табылады, тіптен субъективті құқықты жүзеге асырумен байланысты,
құқық бұзушылықтың дәл осы түрік қарастыратын арнайы норма болмаған жағдайд
да. Азаматтық құқықты жүзеге асырудың құқыққа қайшылығы жайлы қортындысы,
бұзылуына азаматтық құқықты қорғау тиым салу түрінде тиісті нақты санкция
көзделген нормаға сүйенеді.
Құқықты теріс пиғылдаа пайдалану оның іске асуында рұқсат етілмеген
түрлерді пайдаланумен байланысты, жүзеге асыруда құқыққа уәкілетті адаммен
жасалған азаматтық құқық бұзушылықтың ерекше түрі, бірақ тәртіптіңжалпы
типі шеңберінде осы құқықтың мазмұнымен анықталады. Азаматтық құқық
бұзушылық ретінде құқықты теріс пиғылда пайдалану ерекшелігі мынада, яғни
субъективті құқық басқа тарапқа зиян келтіру мақсатында пайдаланылады.
Қорғануға құқық құқыққа өкілетті адамның құқық қорғау сипатындағы
арнайы шараларды пайдалануға заңды бекітілген мүмкіндік беретінін
білдіретін субъективті азаматтық құқық болып табылады. Егер міндеттеме
ерікті түрде орындалмаған жағдайда, азаматтар және ұйымдар өздерінің
субъективтік құқықтарын талап қою мерзімі ішінде аралық сот немесе төрелік
сот, сот арқылы мәжбүрлі түрде жүзеге асыруларына болады.
2-бөлім Азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың тәсілдері
және ерекшеліктері
2.1 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру тәсілдері
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру. Құқықтық қатынастарға қатысушылардың
белгілі бір қажеттерін қанағаттандыру үшін азаматтық құқықтар мен міндеттер
белгіленеді. Субъективтік құқықтың мазмұнын құрайтын әрекеттер жасауды
құқықтарды жүзеге асыру деп түсінеді. Мәселен, билік ету өкілеттігі
субъективтік меншік құқығының мазмұнын құрайды, ал аталған өкілеттікті әр
түрлә мәмілелер (сату, сыйға тарту, айырбастау, жалға беру және т.б.) жасау
жолымен жүзеге асыруға болады.
АК-ның 2-бабы азаматтық заңдардың негізгі бастаулары (принциптері)
ретінде азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарына өз
еркімен және өз мүдделерін көздей отыра ие болып, оларды жүзеге асыратынын
(2 тармақ), азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру қажеттігін (1
тармақ) баянды етеді.1
Азаматтық құқық субъектілері өздерінің құқықтарына өз еркімен және өз
мүдделерін көздей отыра ие болу приципін жүзеге асыруы үшін АК-ның 8-
бабының 1-тармағы азаматтар мен заңды тұлғаларға өздеріне берілген
азаматтық құқықтарды, оның ішінде өздерін қорғау құқығын өз қалауынша
пайдалану мүмкіндігін береді. Ең алдымен, құқықты жүзеге асыру немесе
жүзеге асырмау құқығы құқық берілген тұлғаға байланысты. Мәселен, мүліктік
зиян келтірілетін жағдайда жәбірленуші зиян келтірушіден оның орнын
толтыруды талап етуге құқылы, алайда зиян келтірушіге мұндай талап қоюды
немесе қоймауды жәбірленушінің өзі шешеді. Азаматтар мен заңды тұлғалардың
өздеріне берілген құқықтарды жүзеге асырудан бас тартуы, заң құжаттарында
көзделген жағдайларды қоспағанда, бұл құқықтардың тоқтатылуына әкеп
соқтырмайды (АК-ның 8-бабының 2-тармағы). Құқықты жүзеге асырудан бас
тартуды құқықтан бас тартудан айыра білу керек. Адам заң актілерінде тыйым
салынған жағдайлардан басқа реттерде өзіне тиесілі құқықтардан бас тарта
алады. Мәселен, сот арқылы қорғалу құқығынан бас тартуға жол берілмейді.
Құқықтан бас тартқанда ол тоқтатылады, ал құқықты жүзеге асырудан бас
тартқанда, заң актілерінде көзделген жағдайлардан басқа реттерде, құқық
тоқтатылмайды.
Құқықты жүзеге асыру осымен бір мезгілде құқық берілген адамның міндеті
бола алмайды, өйтпеген жағдайда құқық мәжбүрлі түрде жүзеге асырылған болар
еді. Алайда құқықты жүзеге асырмау, заң актілерінде көзделген жағдайларда,
құқықтың тоқтатылуына әкеп соқтыруы мүмкін. Мәселен, жалға алушы дәлелді
себептерсіз тұрғын үйде алты айдан астам тұрмайтын жағдайда сот оны тұрғын
үйді пайдлану құқығынан айрылған деп тануы мүмкін2.
Құқықты нақты жүзеге асыру әдістері оның түріне байланысты.
Субъективтік құқық мүмкін болатын мінез –құлық өлшемі ретінде құқық
берілген адамның белгілі бір тәртіппен өз бетінше әрекет ету (өз
әрекеттеріне құқығы) мүмкіндігі не міндетті адамнан белгілі бір әрекеттер
жасауды талап ету (талап ету құқығы) мүмкіндігі болуы мүмкін. Құқық
берілген адамның белгілі бір әрекеттер жасауы нәтижесінде субъективтік
заттық құқық жүзеге асырылады. Заттық құқықты (өз әрекеттеріне өзге
құқықты) жүзеге асыруда құқық субъектісінің мінез-құлық нұсқаларын таңдау
еркіндігі мол болады. Мұндай жағдайда, әдетте, ол заң актілерінде тыйым
салынбаған кез келген әрекеттерді жасауға құқылы болады. Міндетті адамның
белгілі бір әрекеттерді жасауы арқылы міндетті субъективтік құқық жүзеге
асырылуы мүмкін.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру шегі. Заң азаматтық құқық
субъектілеріне өздерінің құқықтарын жүзеге асыру бостандығын бере отырып,
осымен бірге оларды жүзеге асыруға белгілі бір талаптар қояды. Азаматтық
құқықтарды жүзеге асыруға қойылатын талаптар АК-ның 8-бабында баяндалған.
Ең алдымен, субъективтік азаматтық құқықтар құқықты жүзеге асу құралдарына,
әдістеріне, оның субъектілеріне, оны қорғаудың мүмкін болатын әдістері мен
нысандарына қатысты заңдардың талаптарына сәйкес жүзеге асырылуы тиіс.
Азаматтар мен заңды тұлғаларға тиесілі құқықтарды жүзеге асыру қоғамның
ізгілік принциптерін бұзбауы тиіс, ал кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруда,
сонымен қатар, іскерлік әдеп ережелері сақтауға тиіс. Азаматтар мен заңды
тұлғалар өздеріне тиесілі құқықтарын адал, парасатты әрі әділ жүзеге асыру
тиіс. Заң теріс пиғылды, қисынсыз не әділетсіз әрекеттердің бәріне бірдей
сипаттама бере алмайды.
Алайда, кейбір жағдайларда заң азаматтық құқықтық қатынастарға
қатысушылардың белгілі бір әрекеттерін теріс пиғылды әрекеттер деп таниды.
Мәселен, осындай кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын адамның заңды
мүдделеріне нұқсан келтіруге бағытталған мынадай әрекеттер теріс пиғылды
бәсеке деп танылады: жарнамалық және өзге ақпараттарды тауарларды әдепсіз
салыстыру арқылы басқа кәсіпкер тауарының жасалуы, жасалу орны мен әдісі,
сапасы және өзге де қасиеттері жөнінде тұтынушыларды жаңылыстыру, бөгде
тауардың сыртқы безендірілуін көшіріп алу. Құқық берілген адамның өз
құқығын жүзеге асыруда адал, парасатты, әділ болуы көзделеді. Демек, құқық
берілген субъектінің теріс пиғылды, әдепсіз әрі әділетсіз әрекеттеріне
шағымданған адам мұны дәлелдеуі тиіс.
Құқықты жүзеге асыру барысында басқа субъектілердің құқықтары және
заңмен қорғалатын мүдделері бұзылмауға тиіс. Мәселен, меншік иелерінің
біреуі бұған қалғандарының келісімін алмастан, жалпы мүлікке (мысалы, осы
мүлікті сатып) билік етеді, сөйтіп, ол басқа меншік иелерінің осы мүлікке
құқығын бұзады.
Заң құқықты өзінің тікелей мақсатына қайшы бағытта жүзеге асыруға тыйым
салады. Құқықтың мақсатын заң, құқықтық қатынастарға қатысушылардың
келісімі белгілеуі мүмкін немесе ол субъективтік құқықтың мәнінен туындайды
және көзделген нысана болып табылады. Құқықты жүзеге асыру қоршаған табиғи
ортаға залал келтірмеуі тиіс.
Басқа адамдарға зиян келтіруге тыйым салу құқықты жүзеге асыру
жағдайларына да таралады. Құқықты жүзеге асыру барысында зиян келтіру
құқықты теріс пайдалану деп танылады. Құқықты тек басқа адамға зиян келтіру
мақсатында пайдалану құқықты теріс пайдаланудың жеке жағдайы (шикана) болып
табылады. Құқықты теріс пайдаланудың өзге де түрлеріне, атап айтқанда,
тауарлар және қызмет көрсету рыногында өзінің монополиялық жағдайын асыра
пайдалануға да тыйым салынады. АК-ның 11-бабына сәйкес, заңды
бәсекелестікті шектеуге немесе жоюға, негізсіз артықшылықтар алуға,
тұтынушылардың құқықтары мен заңды мүдделеріне қысым жасауға бағытталған
монополистік және қандай болса да басқа қызметке жол берілмейді. Демек,
субъект өзіне тиесілі құқықты мақсатына қайшы не өзінің монополиялық
(үстемдік) жағдайын басқаларға қастандықпен пайдаланатын жағдайларда
құқық теріс пайдаланылатын болады. Құқықты теріс пайдалану оны бұзушылық
болып табылады да, азаматтық-құқықтық жауапкершілік туғызады.
Құқықты жүзеге асыруға қойылатын талаптарды сақтамау субъективтік
құқықты қорғаудан бас тартуға негіз болуы мүмкін, ал құқықты теріс
пайдалану – жауапқа тартуға негіз бола алады.
Азаматтық міндеттерді атқару. Субъективтік міндеттерді атқару азаматтық
құқықтарды жүзеге асырумен тығыз байланысты. Тиісті мінез-құлық шарасы
ретінде субъективтік міндет белгілі бір әрекеттер жасау немесе оларды
жасамау міндеттерінен тұруы мүмкін. Заттық азаматтық-құқықтық қатынастарда
міндетті субъект әлде бір әрекеттер жасамауға тиіс, оған құқық берілген
адамның өз құқығын жүзеге асыруына кедергі жасамау міндеті жүктеледі.
Мұндай міндетті атқару міндетті адамның енжар әрекет етуін көздейді.
Міндеттемелік құқықтық қатынастарда, керісінше, міндетті адам құқық
берілген адамның пайдасына белгілі бір әрекеттер жасауға тиіс. Белгілі бір
әрекеттер жасаудан тартыну да міндеттемелік құқықтық қатынастардың
мазмұнына кіруі, тек белгілі бір әрекеттерді (жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті беру) жасау міндеттерімен қоса кіруі мүмкін.
2.2 Азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдері
Қорғау құқығы құқыққа өкілетті тұлғаға мүмкіндіктің үш тобын ұсынады:
мүліктік және мүліктік емес құқықтарды және мүдделерді өзіндік қорғау;
түзелмейтін контрактепіне оперативтік әсер ету шараларын қолдану; құзыретті
мемлекеттік органдарға өздерінің бұзылған құқықтарын қорғау үшін бұзушыға
мемлекеттік –мәжбүрлеу сипатындағы шараларды қолдануын талап ете отырып
жүгінуі.
Азаматтық құқықтарды қорғау арнайы қарастырылған заңнамалық актілер
жағдайында (өзін-өзі қорғау) құқықтары бұзылған тікелей заңды немесе нақты
тұлғалар әрекетімен жүзеге асуы мүмкін. Азаматтық құқықты өзіндік қорғау
деп оның жеке және мүліктік құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған,
заңнамамен тиым салынбаған нақты немесе заңды сипаттағы әрекеттерді құқыққа
өкілетті тұлғаның жасауы түсіндіріледі.
Қорғау әрекеттерінің басқаларымен салыстыру бойынша – бұл қорғау
азаматтық құқықты қорғауды жүзеге асыруды сотқа немесе өзге де органдарға
жүгінбестен қорғау. Сонымен қатар осы тәсілді (өзін -өзі қорғау) үш жағдай
жиынтығында пайдалануға рұқсат етіледі: құқықтың бұзылуы немесе оның
бұзылуының (қауіптілігіне) мүмкіндіктері; бұзылуын жолын кесу (алдын алу)
қажеттілігі; құқық бұзушылық сипаты мен мазмұнына сәйкес келетін шараларды
қолдану.3
Құқыққа өкілетті субъект басқа тараптардың заңды мүдделері мен
құқықтарына қысым келтірмейтіндей, өзін-өзі қорғау шараларын ғана
пайдалануға құқылы.
Азаматтық құқықты өзіндік қорғау тәсілдерінің бірі қажетті қорғану
болып табылады. Мысалы, қажетті қорғану кезінде келтірілген зиян өтеуге
жатпайды, егер сонымен қатар оның шектерінен аспауы болса. Яғни қажетті
қорғану деп оның бұзушыларына зиян келтіретін, бірақ қорғанған адамға оны
өтеуге міндеттеме жүктелмейтін, өйткені құқықтылықты деп танылған құқықты
қорғау шаралары танылады.
Өзін -өзі қорғау шараларын аса қажеттілік жағдайында қолдану мүмкін, бұл
құқық иесінің өзін қорқытатын қауіптік ретінде түсіндіріледі, егер де бұл
қауіптілік бұл мән-жайларда өзге де тәсілдермен жойылмаса. Яғни, егер аса
қажеттілік жағдайында зиян келтірілсе, онда ол, ережеге сай, өтеуге жатады
Аса қажеттілік жағдайында келтірілген зиян, егер бұл қауіптілік бұл
жағдайда өзге тәсілдермен жойылмаса, зиян келтірген адаммен өтелуі тиіс.
Дегенмен, мұндай зиян келтірілген мән –жайларды есепке ала отырып,
келтірілген зиян мүддесінде әрекет еткен үшінші тарапқа, немесе осы үшінші
тарап және зиян келтірушіге бөлістік тәртіпте сот оның өндіру міндеттеме
жүктеуі мүмкін, сондай-ақ үшінші тарапты да, зиян келтірушіге де ішінара
немесе толықтай зиянды өтеуден босатуы мүмкін. 4, яғни аса қажеттілік
жағдайында зиян келтірушінің өзін-өзі қорғау әрекеті, егер олардың
қорғайтын құқығы келтірілген зияннан артқанда ғана танылады.
Жедел ықпал ету шаралары – бұл мемлекеттік құзыретті органдарға
құқықтарын қорғау үшін жүгінбестен, азаматтық құқықтық қатынас тарапында,
тікелей құқыққа өкілетті тұлғаға, азаматтық құқық және міндеттеме
қолданатын, құқық қорғау сипатындағы заңды тәсіл.
Азаматтық заңнамаларда қолданыстар ережелерде жедел ықпал ету
шараларына жататындар: шартты орындаудан (шарттан бас тарту) (ҚРАК 404б).
Біржақты бас тарту; барлық тиесілі төлемдерді төлемейінше алушыға жүкті
беруді кешеуілдету; оған жіберілетін өнімнің алдын ала төлемін дұрыс емес
сатып алушыға аудару.
Жедел ықпал ету шаралары нақты емес заңды сипатта болады, яғни әрқашан
да алдыменен құқық бұзушының құқықтары мен міндеттемелерін тиісті өзгеріс
әкеледі. Мысалы, бұзылған құқықты қорғау үшін билік немесе басқару
органдарына жүгіну, егер заңнамалық актілерде өзгеше көзделмесе, сотқа
құқық қорғау жайлы талап етумен жүгінуге кедергі келтірмейді, яғни құқық
бұзушыға құқыққа өкілетті тұлғамен жедел ықпал ету шаралары, олардың
қолданылуы сотта олардың қолданылуының дұрыстығын міндетті адамның талас
тудыруына мүмкіндігін шектемейтін, олар тікелей заңмен немесе тараптардың
келісімемен қарастырылған жағдайда ғана қолданылады.
Азаматтық заңнамалардың қолданыстағы ережелерімен мынадай жолдарда
құқық бұзушыға мемлекеттік –мәжбүрлік сипаттағы шараларды қолдану талабымен
өздерінің бұзылған құқықтарын қорғау үшін құзыретті мемлекеттік органдарға
(сот, аралық сот немесе төрелік сот) жүгінуде азаматтық құқықты қорғау
тәсілдері көзделген құқықты тану (мысалы, меншік иесі меншік құқығын тануды
талап етуге құқылы – ҚРАК 259 б.); құқық бұзылғанға дейінгі жағдайды
қалыпқа келтіру (мысалы, әрекетте жоқ немесе жарамсыз міндеттемелер
негізінде оған қатысты құқықты басқа тарапқа талап қою немесе өзге де
жолмен берген одан, бұрынғы жағдайын қайта қалпына келтіруді, оның ішінде
оған құқық беруді куәләндіратын құжатын оған қайтарылуын талап етуге құқылы
– ҚРАК 957б.); құқықты бұзатын немесе оның бұзылуына қатер туғызатын
әрекеттердің жолын кесу (мысалы, келешекте келтірілетін зиянның қауіптілігі
мұндай қауіптілікті жасайтын әрекеттерге тиым салу жайлы талап қоюға негіз
болып табылады; сонымен қатар егер келтірілетін зиян кәсіпорынның,
құрылғылардың немесе өзге өндірістік қызметтің жұмыс жасауы салдарынан
болып, зиян келтіруді жалғастырса немесе зиян келтіру қауіптілігінде болса,
сот зиянды өтеуден басқа жауапкерді бұл қызметті тоқтатуға міндеттеуге
құқылы); міндеттемені орындауды заттай беру (мысалы, айып төлеу және
шығынды өтеу міндеттемей тиісті емес орындау жағдайында борышкерді
міндеттемені заттай, орындаудан босатпайды, егер заңнамалық актілерде
немесе шартта өзгедей көзделмесе); залалдарды өндіріп алу (мысалы,
міндеттемені бұзған борышкер, несие берушіге бұзумен туындаған залалдарды
өтеуге міндетті); төленетін айыпты өндіртіп алу (мысалы, егер
орындалмағаны үшін немесе міндеттемені тиісті емес орындауы үшін айып төлеу
белгіленсе, онда залалдар айып төлеумен жабылмаған бөлігінде өтеледі;
сонымен қатар заңнамамен немесе шартпен залал емес, тек айып төлеуді
өндіріп алуға болатын жағдай көзделуі мүмкін; залал айып төлеуден артық
толық сомада өтелуі мүмкін; несие берушінің таңдауы бойынша залал немесе
айып төлеу өндірілуі мүмкін ); мәмілені жарамсыз деп тану (мысалы, мәміле
қатысушыларына, мазмұнына, түрлеріне, сондай-ақ олардың еркіндікке өз еркін
білдіруіне көрсететін талаптар бұзылғанда, мәміле тиісті дәрежедегі орган
немесе прокурормен мүдделі тұлғалардың талап қоюлары бойынша жарамсыз деп
танылуы мүмкін); моральдық зиянның өтемін төлеу (мысалы, міндеттеменің
бұзылуынан келтірілген моральдық зиян, АК 350 бабында көзделгендей,
залалдан артық өтеледі ); құқықтық қатынастың өзгеруі немесе тоқталуы
(мысалы, егер азаматтың заңнамалармен, өзге де заңнамалық актілермен немесе
шартпен өзгеше көзделмесе, шарттың өзгеруі және бұзылуы тараптардың
келісімі бойынша мүмкін болады); атқару немесе жергілікті өкілеттік
органдардың немесе мемлекеттік басқару органын, заңнамаға сәйкес келмейтін
актыны қолдануға жатпайтын немесе жарамсыз деп тану (мысалы, Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілерімен және азаматтық заңнамалармен
белгіленген қатынастар, азаматтар және заңды тұлғалардың құқықтары атқару
және жергілікті өкілеттілік органдарымен және мемлекеттік басқару
шектелмейді, мұндай актілер қабылдау кезінен бастап жарамсыз болып табылады
және қолданылмауы тиіс); мемлекеттік органнан немесе лауазымды тұлғадан
азаматтық немесе заңды тұлғаның құқыққа ие болуына немесе жүзеге асыруына
кедергі жасағаны үшін айыппұл өндіріп алу (мысалы, егер сот шешімі
орындалмаса, бюджетке кіріс есебінде, бұзушыдан айыппұл өндіріп алуға сот
құқылы; сонымен қатар айыппұл азаматтық іс жүргізу заңнамаларымен
белгіленген тәртіпте салынады; бұл жағдайда айыппұл төлеу бұзушыны сотпен
қарастырылған шешімді орындау міндетінен босатпайды); заңнамалық актілермен
қарастырылған өзге де тәсілдер.
Егер заңнамалық актілер немесе шартпен өзгедей көзделмесе, қолданыстағы
азаматтық заңнаманың ережелері, құқықтары бұзылған тұлғаларға оған
келтірілген залалды толық өндірілуін талап етуге құқық береді. Сондай-ақ
залал деп құқықтары бұзылған адаммен өндірілетін немесе өндірілген
шығындар, оның мүліктерінің зақымдануы немесе жоғалуы (нақты залал), сондай
–ақ егер оның құқығы бұзылмаған болса, кәдімгі айналым жағдайында бұл тұлға
алуы тиіс болған, алынбаған табыс айтылады.. Сонымен қатар мемлекеттік
билік органдарының, өзге де мемлекеттік органның заңнамалық актілерге
сәйкес келмейтінін шығару нәтижесінде, сондай-ақ осы органдардың лауазымды
тұлғаларының әрекеттерімен азаматқа немесе заңды тұлғаға келтірілген
залалдар, Қазақстан Республикасы немесе әкімшілік-аймақтық бірлікке сәйкес
өтеуге жатады. ҚРАК 10 бабында кәсіпкерлер мен тұтынушылардың құқығын
қорғау тәсілдері қарастырылған.
Заңнамаға сай кәсіпкерлік түсінігі мемлекеттік кәсіпорынды
шаруашылықтың жүргізу құқығында (мемлекеттік кәсіпкерлік) немесе жеке
меншікке негізделген (жеке кәсіпкерлік) тауарларға (жұмысқа, қызмет
түрлеріне) сұранысты қанағаттандыру жолымен таза табыс алуға бағытталған,
меншік түріне байланыссыз, азамат және заңды тұлғаның бастама жасайтын
қызмет ретінде беріледі; сонымен қатар кәсіпкерлік қызмет тәуекел атынан
және кәсіпкердің мүліктік жауапкершілігінде жүзеге асады.4 Азаматтық
заңнаманың қолданыстағы ережелеріне сай мемлекет кәсіпкерлік қызметтің
еркіндігіне кепілдік береді және оның қорғалуын және қолдануын қамтамасыз
етеді. Заңға сай заңнамамен тиым салынбаған қызметті жүзеге асыратын
кәсіпкерлер құқығы былай қорғалады: Лицензияланған қызмет түрінен басқа,
қайсыбір рұқсатты алмай-ақ кәсіпкерлік қызметі жүзеге асыру мүмкіндігімен;
бір тіркейтін органда экономикалық барлық салаларында кәсіпкерліктің барлық
түрлері барынша қарапайым келу тәртібінде тіркеумен; мемлекеттік
органдармен жүзеге асатын, кәсіпкерлік қызметті заңнамалық актпен
көзделген, негіз бойынша, тек сот шешімі бойынша шығарылғанмен кәсіпкерлік
қызметті мәжбүрлеп тоқтатумен; экспорт немесе импорт үшін тиым салынған
немесе шектелген, және кәсіпкерлік үшін тиым салынған, заңнамалық
актілермен бекітілген жұмыс түрлері, тауар және қызмет түрлерімен; олардың
қызметіне құқыққа қайшы кедергі жасағаны үшін кәсіпкерлер алдында
заңнамамен бекітілген жұмыс түрлері, тауар және қызмет түрлерімен; олардың
қызметіне құқыққа қайшы кедергі жасағаны үшін кәсіпкерлер алдында
заңнамамен бекітілген мүліктік жауапкершілікке ұйымдарды өзге де
тұлғаларды, лауазымды тұлғаларды, мемлекеттік органдарды тартумен; осы
органдардың функциялары болып табылатын, кәсіпкерлік субъектілермен
міндеттеме орындау мақсатында атқару, бақылау, қадағалау органдарына
шарттық қатынаста болуына тиым салуымен; заңнамамен көзделген өзге де
тәсілдермен.
Мемлекеттік қауіпсіздік мақсатында, құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету,
қоршаған ортаны, азаматтардың денсаулығы, өмірі, меншігі, бірнеше тауарлар,
жұмыстар және қызмет түрлерін қорғау мемлекеттік лицензиямен жүзеге асады.
Заңмен сондай-ақ коммерциялық кәсіпкерлік құпия қорғалады: сондай-ақ
коммерциялық құпияны құрайтын мәлеметтерді анықтау тәртібі, оны қорғау
тәсілі, сондай-ақ коммерциялық құпия құрамына кіруге тиіс емес мәлеметтер
тізімі заңнамамен анықталады (ҚРАК 10б. 5т.). Азаматтық заңнамамен, өзге де
заңнаманың актілермен көзделген. Әрбір тұтынушы мынадай құқықтарға ие
болады: тауарлар сатып алуға шарттарды еркін жасау, жұмыс және қызмет
түрлерін пайдалану; тиісті сапа және тауарлар қауіпсіздігі (жұмыс және
қызмет түрлері); тауарлар жайлы нақты және толық ақпараттар алу;
тұтынушыларды қоғамдық ұйымға біріктіру.
Субьективті азаматтық құқықтарды қорғау әдістері ретінде заңмен
бекітілген бұзылған (даулайтын) құқықтарды қалпына келтіру (тану) және
құқық бұзушыға әсер ететін мәжбүрлеу сипатындағы материалдық-құқықтық
шаралар түсініледі. Қзақстан Республикасы Азаматтық Кодекстің 9-бабында
көзделген құқық қорғау әдістері өзінің заңи табиғаты бойынша біркелкі болып
келмейтінін анықтап алуымыз жөн. Бұл өз алдына олардың жүзеге асырылуы
мүмкіндігіне айрықша септігін тигізері анық. Осындай шаралар қорғау
шаралары мен жауапкершілік шараларына бөлінеді. Жалпы ереже бойынша
жауапкершілік шараларының қорғау шараларынан айырмашылығы-бұл олардың
кінәлі субьективті құқық бұзушыға қолданатындығы мен оған қосымша
міндеттемелер жүктеу немесе белгілі бір құқықтардан айырудан көрініс
табатындығында Азаматтық Кодекстің 9-бабында көзделген қорғау әдістерінің
арасында жауапкершілік шаралары ретіндк тек залалдарды, төленетін айыпты
өндіріп алу; моральдық зиянның өтемін төлету әдістері ғана бола алады. Біз
осы баяндама төңірегінде Қазақстан Республикасының жалпы заңнамасының
жаңалығы болып табылатын моральдық зиянды өтеу әдісіне тоқталып өтпекшіміз.
Көптеген әдебиеттерде бұзылған құқықтар мен игіліктерді (жеке
мүліктік емес) қорғау тәсілдері жөнінде, соның ішінде, моральдық зиянға
қатысты да айтылғандары аз емес. Азаматтық құқықтарды қорғау әдістерінің
ішінара тізбегі Азаматтық Кодекстің 9-бабында берілген. Соның ішінде
бұзылған жеке мүліктік емес құқықтарды қорғау әдісі ретінде моральдық
зиянның өтемін төлету (компенсация морального вреда) көзделген. Назарымызды
аударатын жағдай, Азаматтық Кодекстің 141-бабында көзделген шаралардан
басқа, Кодекстің ережелері бойынша моральдық зардаптарын өтетуге
(возмещение морального вреда) құқылы. Демек, заң шығарушымыз 9-бапта
көзделген моральдық зиянның өтемін төлету (компенсация) мен 141-бапта
көзделген моральдық зардаптарды өтеуді (возмещение) айрықша бөліп алғаны
ма, әлде жай қайталап өткені ме?
Ал Азаматтық Кодекстің 47-тараудың 4-параграфында-моральдық зиянды
өтеу (возмещение морального вреда) ұғымдары көрсетіледі. Олардың бір
мағынаға, әлде әр басқа мағына ие болуы туралы сұрақ туындайды. Компенсация-
орнын толтыру латын тілінен аударғанда (“compensation”) –“өтеу”-
”возмещение” дегенді білдіреді. Азаматтық құқық сөздігінде бұл екі ұғым бір-
бірімен мәндес екендігі көзге шалады. Алайда бұған қайшы да, яғни, бұл екі
ұғымды теңдестірмейтін пікірлер баршылық. Осындай көзқарасқа сәйкес,
сөйтіп, возмещение-орнын толтыру (өтемін төлету емес)-бұл нақты мүліктік
зиян немесе нақты бағалауға мүмкіндік бар болғанда тиісті ақша сомаларын
тепе-тең, ал компенсация өтеу - бұл келтірілген мөлшерін толық анықтап беру
немесе төлемін қайтару мүмкін болмаған жағдайда не болмаса зиянның
салдарынан туындаған бұзылған құқықтарды нақты сол түрде қайда қалпына
келтіруге жатпайтын жағдайда ол туралы сөз қозғалады.
Алайда Азаматтық Кодексте бұл екі термин арасында қайсыбір
өзгешеліктер ажыратылмайтын сияқты. Жоғарыда аталған Азаматтық Кодекстің
моральдық зиянды өтеуге қатысты жалпы нормалармен қатар осындай түр құқық
қорғау тәсілі 142, 143, 352-баптарда да осындай терминдерді қолдану жайлы
қарама-қайшылықтар туындайды. Мысалы: Азаматтық Кодекстің 142-
бабында”мліктік емес өздік және мүліктік құқықтар бір мезгілде бұзылған
жағдайда мүліктік емес өздік құқықтардың бұзылғандығы үшін жәбірленушіге
тиесілі өтем ескеріле отырып, мүліктік зияннын орнын толтыру мөлшері
ұлғаяды” деп айтылған. Осы жағдайда назар аударылатын жәйт – бұл Азаматтық
Кодекстің бір бабының орыс және қазақ тілдеріндегі
Азамат пен заңды тұлғаның ар-намысы, қадір – қасиеті мен іскерлік
беделі жеке мүліктік игіліктерге жататыны даусыз. Бұндай игіліктер Азматтық
Кодекстің 143-бабына сәйкес төмендегідей әдістермен қорғалуы мүмкін:
1) кір келтіретін мағлұматтарды, егер ондай мағлұматты таратушы адам
олардың шындыққа сай екендігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске шығаруды
талап ету;
2) кір келтіретін мағлұматтарды, егер олар бұқара ақпарат құралдарында
жарияланған болса, сол БАҚ- да тегін теріске шығаруды талап ету;
3) бұқара ақпарат құралдарында азаматтың немесе заңды тұлғаның
құқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан келтіретін мағлұматтар жарияласа, өз
жауаптарын тегін жариялау;
4) мағлұматтар ұйымнан шыққан құжатта болса, мұндай құжат алмастыруды
талап ету немесе кері сұратып алу;
5) кір келтіретін мағлұматтарды теріске шығарумен бірге олардың
таратылуымен өздеріне келтірілген залалдың немесе моральдық зиянның орнын
толтыруын талап ету.
Демек, заң шығаруцшы осындай жеке мүліктік емес құқықтардың қорғау
әдістерін белгілей отырып, моральдық зиянды басқа игіліктерді қорғау
әдістерінен бөліп тұрғанын байқаймыз. Яғни, бұндай жеке мүліктік емес
игіліктерді – ар-намыс, абырой мен іскерлік беделді – АК 951-бабында
берілген моральдық зиян түсінігінің (жеке және заңды тұлғаның өзіндік
мүліктік емес игіліктері мен құқықтарыныңы бұзылуы) құрамына кіргіз-
бейтініні білдірмей ме?
ҚР Жоғары Сотының №3 Нормативтік Қаулысының 2-бөлігінде азаматтардың
жеке мүліктік емес құқықтарын қорғаудың 9-шы және 141-баптары мен басқа да
заңдарға сәйкес соттардың мүліктік емес игіліктер мен өзәндәк құқықтарын
қорғау:
1. Мүліктік емес игіліктер мен өзіндік құқықтар бұзылғанға дейінгі
қолданылған ережені қалпына келтіру, оның ішінде мемлекеттік органдардың
заңнамаға сәйкес келмейтін актілерін қолдануға жатпайды деп тану;
2. Мүліктік емес игіліктері мен өзіндік құқықтардың бұзылуының салдарын
жою;
3. Моральдық зиянға ақша нысанында өтем жасау жолымен жүзеге
асырылатыны соттарға түсіндіріледі.
ҚР Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы Кодексінің 682-бабында:
моральдық зиянның зардаптарын жою көзделген. Онда әкімшілік құқық
бұзушылық келтірудің салдарынан туындайтын моральдық зиянның зардаптарын
жою нысандары ретінде:
1) келтірілген зиян үшін ресми кешірім сұрау;
2) ақшалай өтемақы туралы талап-арыз қою;
3) бұқара ақпарат құралдарында жарияланған кір келтіретін мәліметтерді
жалған деп тану туралы қажетті хабарлама жасау;
4) әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі қарауға уәкілетті орган
(лауазымды тұлға) өздерінің заңсыз шешімдерінің күшін жою туралы
ақталған адамның жұмыс, оқу орнына, тұрғылықты жеріне жазбаша
хабарлама жіберу қарастырылады.
Сонда бұл – моральдық зиянның орнын толтыру заңнамада жеке
мүліктік емес құқықтарды қорғаудың тағы бір әдісі ретінде қарастырылуы тиіс
деген сөз емес пе?! Демек, жеке мүліктік емес құқықтар мен игіліктерді
қорғауға қатысты моральдық зиянды өтеу, моральдық зиянның орнын
толтыру, моральдық зиянның зардаптарын жою, әдістерін және сонымен бірге
оларды жүзеге асырудың нысандарын бекітеді.
Жоғарыда келтірілгендерді сараптай келе, төмендегідей тұжырымдар мен
сұрақтарды қоюға болады:
• моральдық зиянның табиғатын қарастырған кезде, жалпы зиян деп
белгілі бір құқықтардың бұзылуы, яғни, объективті құбылыс
ретінде қарастырсақ, демек, моралтьдық зиян бұл азаматтың және
заңды тұлғаның жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарға
қатысты жасалынған зиян деген қорытындыға келеміз;
• заңнаманы шолып, жеке мүліктік емес құқықтарды қорғау әдістері
ретінде қолданылатын моральдық зиянды өтеу әдісінің жалпылама
түрде ақшалай нысанмен теңестірілетінін байқауға тура келеді.
Бұны жеке мүліктік емес игіліктер болып табылатын ар-намыс,
абырой, іскерлік беделге нұқсан келтіргенде (демек, моральдық
зиян келтіргенде), басқа құқықтарды қорғау әдістерінің
қолданылатынын, ал моральдық зиян тек қосымша қорғау әдісі
ретінде қарастырылатыны дәлелдейді. Алайда моральдық зиянды
өтеу әдісі – бұл жеке немесе заңды тұлғалардың өзіндік мүліктік
емес игіліктері мен құқықтары бұзылғанда осындай зиянның
салдарын біршама басуға бағытталған (өйткені, мүліктік емес
игіліктерді бағалауға да, оларды толық ақшалай эквивалентке
аударып қанағаттандыруға да болмайды) тұлғалардың зиян
келтірушіге жүктейтін мәжбүрлеу шараларының бірі. Тек оның
көрініс табуы ғана ақшалай нысанда жүзеге асырылады;
• заңнамада қолданылатын моральдық зиянның орнын толтыру (өтемін
төлету) – компенсация морального вреда; моральдық зиянды өтеу
– возмещение морального вреда; моральдық зиянның салдарын жою
– устранение последствий морального вреда; - жеке құқық
қорғау әдістері ме, әлде бір мағынаға сай келетін ұғымдар ма
деген сауалдарға да ізденістер жүргізу керек екенін
мойындаймыз.
2.3 Азаматтық құқықтарды қорғау және жүзеге асыру мерзімдері
Азаматтық құқықты қорғау және жүзеге асыру уақыт факторына байланысты,
яғни уақыттың нақты кезеңдері немесе сәттерімен. Азаматтық заңнамалардың
қолданыстағы ережелері құқықтық қатынастың пайда болу, немесе тоқтау
уақытымен, заңмен немесе шартпен көзделген әрекеттерді жасау қажеттілігін,
бұзылған құқықты мәжбүрлеп жүзеге асыру мүмкіндігін уақытпен
байланыстырады.5 Азаматтық құқықта мерзімді атау басталуы немесе бітуін
нақты құқықтық салдарға әкеп соқтыратын уақыт кезеңдері немесе сәттері
алады. Сотпен тағайындалған немесе мәмле мен заңнамамен белгіленген мерзім
күнтізбелік датамен немесе міндетті түрде болуы тиіс оқиғаны көрсетумен
анықталады. Мерзім сондай-ақ жылға, айға, аптаға, күнге немес сағатқа
бөлінген уақыт кезеңімен анықталады. Уақыт кезеңімен анықталған мерзім,
күнтізбелік датадан кейін келесі күні немесе оның басталуы анықталған
оқиғаның басталуымен басталады. Мерзімнің аяқталуы уақыт кезеңімен мынадай
анықталады: жылмен есептелінген мерзім тиісті айда және мерзімнің соңғы
жылында бітеді, жарты жылға есептелінген мерзімге айға есептелінген мерзім
үшін ереже қолданылады; жыл тоқсанына есептелінген мерзіміне айға
есептелінген мерзім ережесі қолданылады; сонымен қатар тоқсан үш айға тең
деп есептелінеді, ал тоқсан есебі жыл басынан жүргізіледі: айға
есептелінген мерзім мерзімнің соңғы ойының тиісті күнінде бітеді; жартыайға
есептелінген мерзім күнмен есептелінген мерзім ретінде қарастырылады, және
он бес күнге тең болады; егер аймен есептелінген мерзімнің аяқталуы, тиісті
жоқ айға келсе, онда мерзім осы айдың соңғы күнінде бітеді; аптамен
есептелінген мерзім, мерзімнің соңғы аптасының тиісті күні бітеді.Егер
мерзімнің соңғы күні жұмыс емес күнге келсе, мерзімнің аяқталуы күні одан
кейін жұмыс күні болып есептеледі. Азаматтық заңнамамен мерзімнің соңғы
күнінде әрекет жасау тәртібі көзделген.Егер мерзім қайсыбір әрекеттерді
жасау үшін белгіленсе, онда ол мерзімнің соңғы күніндегі жиырма төрт
сағатқа дейін орындалуы тиіс; егер бұл әрекет ұйымда жасалынуы тиіс болса,
онда мерзім осы ұйымда белгіленген ереже бойынша тиісті операция тоқталу
сағатында бітеді. Сонымен қатар телеграфия, поштаға немесе өзгеде мекемеге
берілген жазба түрдегі арыз және хабарлама мерзімнің соңғы күнінде жиырма
төрт сағатқа дейін берілсе, мерзімінде жасалынған болып есептеледі.
Азаматтық құқықтық жүзеге асыру мерзімдері, яғни субъективтік құқық иесі
субъективтік құқықтағы мүмкіндіктерді іске асыра алатын мерзім ережеге сай
заңмен немесе өзгеде нормативтік актілермен белгіленеді, бірақ тараптардың
келісімімен қарастырылуына болады. Көрсетілген мерзімдер азаматтық құқық
мерзімдеріне бөлінеді, олар кепілдік беруші, наразылық беруші, тиым
салушы, жарамдық мерзімі, сақтау мерзімі және тағы басқа болып бөлінеді.
Азаматтық құқықтық әрекет беру мерзімі – бұл субъективтік құқықтың уақыт
бойынша әрекет ету мерзімдері.
Мерзімнің құқықтармен қатар мысалы меншік құқығымен , авторлық құқықпен
тұрғын жайды жолдаушы құқығымен т.б. бір нақты емес әрекет мерзіміндегі
құқықтар бар, мысалы нақты емес мерзімге жасалынған жалға беру шарты
бойынша мүлікті пайдалану құқығы Әрекет шектері уақытпен шектелген
субъектитік құқықтары орын алады. Мысалы: сенім хат үш жыл мерзімге ғана
беріледі. Авторлық құқық автордың өмір бойы және оның өлімінен кейін жетпіс
жыл мерзім ішінде әрекет етеді. (мерзімсіз қорғалатын авторлық өкілеттілігі
барларынан басқасы) – және Авторлық құқық және аралас құқық жайлы 2006
жыл 1 наурыздағы ҚР заңының 28 бабы. Тиым салынатын мерзімдер құқыққа
өкілетті тұлғаға өз құқығын іске асыру үшін қатаң түрде нақты уақыт береді,
олар өздерінің мақсатымен жүзеге аспаған немесе тиісті түрде жүзеге аспаған
жағдайда субъективтік құқықтарда мерзімінен бұрын тоқтата алады. Мысалы:
заеямшінің міндеттемені орындамауында қарыз беруші қарыз алушыдан қарызды
мерзімінен бұрын қайтаруды және оған сиақы төлеуіне талап етеді және
қарызға қатысты шартты орындауда бас тартуға құқылы. Сонымен қатар қарыз
берушінің қарызды мерзімінен бұрын қайтару жайлы ұсынысына, қарызды
қайтаруды жана мерзімі және соған қатысты сыйақы төлемі белгіленген ереже
бойынша есептелінеді, яғни қарыз алушы шартта көзделген мерзім және тәртіп
бойынша қарызды қайтаруға міндетті; егер қарызды қайтару мерзімі шартпен
белгіленбесе, ол қарыз алушымен ол жайлы қарыз беруші талап еткен күннен
бастап 30 күн ішінде қайтарылуы тиіс. Наразылық беруші мерзім – бұл осы
мерзім ішінде құқыққа өкілетті субъект міндеті жүктеуге субъект
араларындағы туындаған келіспеушілікті ұзақ мерімге өнімді сақтау немесе
пайдалануға қатысты бұзылған құқықты қорғау үшін аралық сот, төрелік тиіс
мерзім.
Шартты өзгерту немесе бұзу жайлы талап тараптармен сотқа келесі
тараптың шартты бұзу немесе өзгерту немесе ұсыныста көрсетілген заңнамамен
немесе шартпен мерзімге жауап алмауында, ұсынысына бас тарту алғаннан кейін
арыздануына болады.
Заңмен, немесе стандарттармен өнімді ауыстыру немесе кемшіліктерді жою
жайлы наразылық талабын сатушыға ұсынуымен несие берушінің белгілеуінде
ұзақ мерзім қарастырылады. Мысалы сатып алу –сату шартына сәйкес сатушымен
тауар сапасын кепілдігін ұсыну көзделген жағдайда, сатушы сатып алушыға
ҚРАК 422 б. Қарастырылған талаптарға сәйкес тауарды шартта көзделген нақты
уақыт кезеңі ішінде беруге міндетті; сонымен қатар тауардың сапа кепілдігі
оны құрайтын бөліктердің барлығына да таратылады, егер өзгеде жағдай
шартпен көзделмеген болса, (ҚРАК 425б.). Кепілдікті деп аталған көрсетілген
мерзім ішінде борышкер өз есебімен барлық анықталған кемшіліктерді жоюға
немесе тауарды алмастыруға жауап береді.
Сатып алу –сату шарты бойынша кепілді мерзім тауарды сатып алушыға
берген сәттен бастап есептелінді егер өзгедей шартпен көзделмесе, бірақ
егер сатып алушы шартпен кепілді мерзім белгіленген тауарды пайдалану
мүмкіндігінен айырылса, онда мән жайға байланысты кепілді мерзім сатушымен
тиісті мән жайды жойылғанға дейін жүргізілмейді
Егер шартпен өзгедей көзделген кепілді мерзім ҚРАК 436б белгіленген
тәртіп бойынша тауардың кемшілігі жайлы сатушыны хабардар ету жағдайында,
ондағы табылған кемшіліктерге байланысты тауарды пайдалануға мүмкін бойына
уақыт созылады. Сонымен қатар егер шартпен өзгедей көзделмесе жинақталған
тауарға кепілді мерзім негізгі тауарға белгіленген кепілді мерзімге тең
болып саналады және негізгі тауардағы кепілді мерзіммен бір уақытта жүруді
бастайды Дегенмен тауарды алмастыру кезінде кепілді мерзім қайтадан басынан
басталады, егер шартпен өзгедей көзделмеген болса.6
Заңнамамен мемлекеттік стандарттардың міндетті талаптармен немесе
басқадай міндетті ережелерімен мақсаты бойынша пайдалануға жарамсыз деп
танылған тауар уақыты (жарамдылық мерзімі), сондай-ақ жарамдылық мерзімі
тауарды көрсетілген тауарды сатушы сатып алушыға жарамдылық мерзімі
біткенге дейін пайдалану үшін беруге міндетті. Тауардың жарамдылық мерзімі
оның жасалу күнімен есептелінген уақыт кезеңімен анықталады, бұл мерзім
ішінде тауар пайдалануға жарамды болып табылады.Жарамдылық мерзімі тауар
өндірушінің өзінен немесе олардың тұтынушылармен келісімімен белгіленеді;
сонымениқатар жарамдылық мерзімі тұтынушыға сату күнінен, ал егер анықтау
мүмкін болмаса – жасалған күннен бастап есептелінеді.
Азаматтық заңнамада заңмен қорғалатын мүдде немесе адам құқығы
бұзылуына байланысты туындаған, талап қою талабы қанағаттануы мүмкін уақыт
кезеңі ретінде талап қою мерзімі түсінігі беріледі. Азаматтық құқықты
қорғау мерзімі болып, құқығы бұзылған тұлға осы уақыт ішінде өз құқығын
қорғау немесе жүзеге асыруды мәжбүрлі түрде талап ету алатын мерзім
түсіндіріледі өйткені бұзылған азаматтық құқықты қорғау тәсілі белгіленген
мерзім талап қою мерзімі атауын алған талап қою болып табылады. Сонымен
қатар заңмен талап қою мерзімі және тараптар келісім өзгертілмейтін,
олардың есептелу тәртібі көзделеді.
Жалпы ереже бойынша талап қою мерзімі барлық азаматтық құқықтық
қатынасқа таратылады. Ерекше түрде талап қою мерзімі, заңда тікелей
көрсетілген талаптарға қолданылмайды.
Меншік иесі немесе заңды өзге де иелердің оның құқығын кез келген
бұзулардан қойылуы жайлы талабы, егер бұл бұзулар иеленуден айырылумен
байланысты болмаса; заңнамамен көзделген жағдайлардағы, өзге де талаптар
Талап қою мерзімі жалпы және арнайы болып бөлінеді. Талап қоюдың жалпы
мерзімі үш жылға бекітіледі, жалпы мерзіммен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1-бөлім Азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың түрлері және жіктелуі 1.1
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру ұғымы және
оның
түрлері
2-бөлім Азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың тәсілдері және
ерекшеліктері
2.1 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру тәсілдері
2.2 Азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдері
2.3 Азаматтық құқықтарды қорғау және жүзеге асыру мерзімдері
2.4 Кәсіпкерлер мен тұтынушылардың азаматтық
құқықтарын
қорғау
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуына 1990 жылғы Қазақ
ССР-інің егемендігі туралы Декларация мен 1991 жылғы Қазақстан Республикасы
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңы қабылдануы қоғамның
жаңа даму бағытына құқықтық негіз болды. Бірақ бұл актілер жаңа қоғам
құруда жетіліксіз болды және мемлекеттің, қоғамның ішкі жүйесі мен
құрылысын бірден түбегейлі өзгерте алмады. Өйткені жарты ғасырдың үстінде
билік құрған кеңестік психология мен өлшемдер, қағидалар, жоспарлы
экономикалық жүйе, әкімшілік-әміршілдік көзқарастағы бір орталықтан басқару
аппараты үлкен кедергі болды. Сондықтан мемлекеттің кезекті міндеттеріне
саяси, экономикалық және құқықтық реформаларды жүзеге асыру қойылды.
Бұл үшін мемлекетіміздегі анықтайтын Конституциялық құрылыс
проблемасын шешу қойылып, ол 1995 жылғы конституция қабылдаумен
тәмамдалды.
Адам құқықтарының Конституцияда бекітілуі, қоғамда адам проблемалары
түпкілікті, толық түрде шешімін тапқан емес. Себебі, конституция қоғамдық
қатынастарды реттеудің негіздерін ғана бекітеді, ол оның қағидалары мен
нормалары іс жүзінде сақталынуы мен қорғалуы, нақты қамтамасыз етуі
қолданыстағы заңдарға тікелей байланысты. Бұл жөнінде мемлекет басшысы
Елдегі жағдай мен 1997 жылға арналған ішкі және сыртқы саясаттың негізгі
бағыттары туралы баяндамасында Мемлекет негіздерін қалыптастыру
аяқталғаннан кейін бізге басқару тетіктерін жолға қою жөнінде тындырымды
жұмыс істеуге тура келеді. Бұл тетіктерді іске қосатын дәнекер тек заңдар
ғана болуы керек. Заң шығару жүйесінде заңдарды көбейте бермей, олардағы
қайшылықтарды жою проблемасы көкейкесті күйінде қалып отыр, олар үйлесімді,
әрі конституцияға сай болуы тиіс. Бұл проблеманы шешу құқықтың барлық
салаларын қамтитын, барлық заң жүйесін жетілдіре отырып, кешенді әрі жүйелі
тұрғыдан келуді керек етеді.
Аталған міндет басқа құқық салаларымен қатар азаматтық құқығына да
қатысты болатын. Өмірде көп кездесетін мәселелерді шешу үшін Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі қабылданып 2007 жылғы 7-тамыздағы
өзгерістерімен қолданылып жүр.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру – құқықтың қатынастарға
қатысушылардың белгілі бір қажеттерін қанағаттандыру үшін азаматтық
құқықтар мен міндеттер белгіленеді. Субъективтік құқықтың мазмұнын құрайтын
әрекеттер жасауды құқықтарды жүзеге асыру деп түсінеді.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру түсінігі және түрлері тақырыбындағы
дипломдық жұмыстың таңдалу себебі және осы тақырыптың мәнін ашудағы алға
қойған міндеттер мен мәселелер болып: азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың
жалпы ерекшеліктерін көрсету, азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдерін
талдау, азаматтық құқықтарды қорғауды жүзеге асыру мерзімдері, кәсіпкерлер
мен тұтынушылардың азаматтық құқықтарын қорғау және меншік құқығын және
өзге де заттық құқықтарды қорғаудың ара жігін ашу болып табылады.
Осы зерттеу жұмысында тақырыпқа талдау жүргізген М.К. Сүлейменов; Ю.Г.
Басин; П.И. Төлеуғалиев; С.П. Гришеева; Г.К. Пралиева; Г.И. Мауленов; К.С.
Сарсенбаев; А.П. Сергеев; О.Н. Садыков; З.И. Цибуленко секілді ғалымдар
еңбегі және Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілері
қолданылды.
Бұл тақырыпты зерттеудің өзектілігі болып азаматтық құқықтық қатынасқа
түсуші субъектілердің азаматтық құқықтарын жүзеге асыру ауқымы мен шегін
айқындау болып табылады.
1-бөлім Азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың түрлері және жіктелуі
1.1 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру ұғымы
және оның түрлері
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру – осы құқық мазмұнындағы
мүмкіндіктерді құқыққа уәкілетті адамның іске асыруы немесе уәкілетті
субъект ондағы заңды мүмкіндіктерімен материалдық және рухани
қажеттіліктерді қанағаттандыру нәтижесіндегі процесс.
Азаматтық заңнамалармен азаматтық құқықтарды жүзеге асыру тәсілдері
белгіленген. Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне тиесілі азаматтық
құқықтармен, оның ішінде қорғауға құқықпен өздерінің қалауынша билік етеді.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың оларға тиесілі құқықты жүзеге асырудан
бас тартуы заңнамалық актілерде көзделген жағдайларды қоспағанда, бұл
құқықтардың қсқаруына әкеп соқтырмайды.
Азаматтар және заңды тұлғалармен азаматтық құқықтың жүзеге асуы өзге
құқық субъектілерінің заңнамамен қорғалатын мүдделерін және құқықтарын
бұзбауы тиіс, қоршаған ортаға зиян келтірмеуі тиіс.
Азаматтар мен заңды тұлғалар оларға тиесілі құқықтарды жүзеге асыруда
заңнамадағы талаптарды, қоғамның адамгершілік қағидаттарын, ол кәсіпкерлер
–іскерлік этика ережелерін сақтай отырып, адал, әділ және ақылға қонымды
әрекет жасаулары тиіс. Бұл міндетті шарт арқылы алып тастауға немесе
шектеуге болмайды, өйткені азаматтық құқық қатынастарын қатысушылардың
адал, парасатты және әділ әрекет жасауы көзделген.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың басқа тарапқа зиян келтіруге, құқықты
басқа түрлерде қиянат жасап пайдалануға, сондай-ақ оның мақсатына қайшы
келетіндей етіп жүзеге асыруға бағытталған әрекеттеріне жол берілмейді, ал
осы талаптарды орындалмаған жағдайда сот ол адамның тиісті құқығын
қорғаудан бас тарта алады. Яғни, ҚРАК-нің 8 бабына сәйкес азаматтар және
заңды тұлғалармен азаматтық құқықты жүзеге асыру тәсілдеріне мыналар
жатады: қоршаған ортаға зиян келтіруге жол бермеу; азаматтық құқықты іске
асырудағы адалдық, парасаттылық, әділдік; қоғамның адамгершілік
қағидаттарын, заңды талаптарын сақтау; кәсіпкерлік қызметте іскерлік этика
ережелерін сақтау; басқа тарапқа зиян келтіруге бағытталған әрекеттерге жол
бермеуі; құқықты басқа түрлерде қиянат жасап пайдалануға жол бермеу; оның
мақсатына қайшы келетіндей етіп құқықты жүзеге асыруға жол бермеу;
Субъективтік азаматтық құқықты жүзеге асырудың тәсілдері деп мәміле
жасау белгілері мен немесе өзге де заңды әрекеттермен иемденбейтін құқыққа
өкілетті адамның әрекеттер жүйесі немесе әрекеті түсіндіріледі.
Субъективтік азаматтық құқықты жүзеге асырудың заңды тәсілдері деп
мәміле жасау белгілерімен немесе өзге де заңды әрекеттермен иемденген
әрекеттер жүйесі немесе әрекеттер түсіндіріледі.
Субъективтік азаматтық құқықтың жүзеге асу шектері – осы құқықтағы
мүмкіндіктерді іске асыру бойынша уәкілетті адамның заңды түрде шектелген
қызметі. Заңнамамен соның ішінде қайсібір құқық жүзеге асырылатын мерзім
белгіленеді.
Субъективтік азаматтық құқықтың жүзеге асыру шектері қайсібір жүзеге
асыру тәсілдерінің жол берілу немесе жол бермеу берілмеу жайлы ережелерімен
анықталады
Азаматтық заңнамалардағы қолданыстағы ережелермен кәсіпкерлік
еркіндігіне қиянат жасауға жол бермеу көзделген, яғни заңды бәсекелестікті
шектеу немесе болдырмауға бағытталған, тұтынушылардың заңды мүдделері мен
құқықтарына зиян келтіру, негізсіз басымдылық алуға бағытталған кез келген
монополистік немесе өзге де қызметтерге жол берілмейді
Заңнамалық актілерді көзделген жағдайлардан басқа, сондай-ақ
кәсіпкерлердің азаматтық құқықты бәсекелестікті шектеу мақсатында
пайдалануларына жол берілмейді, оның ішінде: кәсіпкерлердің өздерінің
басымдылық жағдайларын нарықта теріс пайдалануы, ішінара, тапшылық жасау
немесе баға көтеру үшін тауарларды айналымнан алып тастау немесе өндіруді
тоқтату немесе шектеу жолымен; кәсіпкерлік қызметке ұқсас баға жайлы
мәмілені, нарықты бөлуді, басқа кәсіпкерлерді шетету және өзге де
жағдайларды жүзеге асыратын тараптардың орындауы және қортындылауы
бәсекелестікті елеулі шектелуі, ұқсас кәсіпкерлік қызметке, және
тұтынушыларға (теріс пиғылды бәсеке) әкелетін, тұлғаның заңды мүдделеріне
зиян келтіруге бағытталған жазықсыз әрекеттер жасау, оның ішінде, тауар
өндірушіге, өндіру орны, тәсілі және мақсатына қатысты жаңылысуға
тұтынушыларды әкеп соқтыратын жолмен, тауарларды жарнамалық және өзге де
ақпараттармен сыпайы емес салыстыру, бөтен тауарлардың сыртқы безендірілуін
көшіру және өзге де тәсілдер жолымен. Сондай –ақ теріс пиғылды
бәсекелестікпен күресі бойынша шаралар заңнамалармен белгіленеді.
Субъектитік азаматтық құқықтық жүзеге асыру шекаралары, уәкілетті
тұлғаға қорғаудың нақты түрлері мен тәсілдері қатаң түрде ұсынылады.
Азаматтық құқықты жүзеге асыру шектері сондай-ақ әлеуметтік зиянды
мақсаттарға қол жеткізу үшін құқықты пайдалануға тиым салумен шектелген.
Азаматтық құқықты жүзеге асыру шектерін бекітудің негізгі тәсілі қоғамдық
зиянды тәсілдерге заңды тиым салу, осы құқықтардың жүзеге асуындағы
мақсаттар мен тәсілдерге зияндыларына тиым салу болып табылады. Заңнамада
азаматтық құқық, осы құқықтың мақсатына қайшы келетін жағдайлардан басқасы
заңмен қорғалатын ереже бекітілген, яғни кез келген субъект үшін олардың
әлеуметтік мақсатына қайшы келетін азаматтық құқықтардың жүзеге асуына тиым
салу белгіленген.Бұл принциптік тиым салуды бұзу азаматтық құқық бұзушылық
болып табылады, тіптен субъективті құқықты жүзеге асырумен байланысты,
құқық бұзушылықтың дәл осы түрік қарастыратын арнайы норма болмаған жағдайд
да. Азаматтық құқықты жүзеге асырудың құқыққа қайшылығы жайлы қортындысы,
бұзылуына азаматтық құқықты қорғау тиым салу түрінде тиісті нақты санкция
көзделген нормаға сүйенеді.
Құқықты теріс пиғылдаа пайдалану оның іске асуында рұқсат етілмеген
түрлерді пайдаланумен байланысты, жүзеге асыруда құқыққа уәкілетті адаммен
жасалған азаматтық құқық бұзушылықтың ерекше түрі, бірақ тәртіптіңжалпы
типі шеңберінде осы құқықтың мазмұнымен анықталады. Азаматтық құқық
бұзушылық ретінде құқықты теріс пиғылда пайдалану ерекшелігі мынада, яғни
субъективті құқық басқа тарапқа зиян келтіру мақсатында пайдаланылады.
Қорғануға құқық құқыққа өкілетті адамның құқық қорғау сипатындағы
арнайы шараларды пайдалануға заңды бекітілген мүмкіндік беретінін
білдіретін субъективті азаматтық құқық болып табылады. Егер міндеттеме
ерікті түрде орындалмаған жағдайда, азаматтар және ұйымдар өздерінің
субъективтік құқықтарын талап қою мерзімі ішінде аралық сот немесе төрелік
сот, сот арқылы мәжбүрлі түрде жүзеге асыруларына болады.
2-бөлім Азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың тәсілдері
және ерекшеліктері
2.1 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру тәсілдері
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру. Құқықтық қатынастарға қатысушылардың
белгілі бір қажеттерін қанағаттандыру үшін азаматтық құқықтар мен міндеттер
белгіленеді. Субъективтік құқықтың мазмұнын құрайтын әрекеттер жасауды
құқықтарды жүзеге асыру деп түсінеді. Мәселен, билік ету өкілеттігі
субъективтік меншік құқығының мазмұнын құрайды, ал аталған өкілеттікті әр
түрлә мәмілелер (сату, сыйға тарту, айырбастау, жалға беру және т.б.) жасау
жолымен жүзеге асыруға болады.
АК-ның 2-бабы азаматтық заңдардың негізгі бастаулары (принциптері)
ретінде азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарына өз
еркімен және өз мүдделерін көздей отыра ие болып, оларды жүзеге асыратынын
(2 тармақ), азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру қажеттігін (1
тармақ) баянды етеді.1
Азаматтық құқық субъектілері өздерінің құқықтарына өз еркімен және өз
мүдделерін көздей отыра ие болу приципін жүзеге асыруы үшін АК-ның 8-
бабының 1-тармағы азаматтар мен заңды тұлғаларға өздеріне берілген
азаматтық құқықтарды, оның ішінде өздерін қорғау құқығын өз қалауынша
пайдалану мүмкіндігін береді. Ең алдымен, құқықты жүзеге асыру немесе
жүзеге асырмау құқығы құқық берілген тұлғаға байланысты. Мәселен, мүліктік
зиян келтірілетін жағдайда жәбірленуші зиян келтірушіден оның орнын
толтыруды талап етуге құқылы, алайда зиян келтірушіге мұндай талап қоюды
немесе қоймауды жәбірленушінің өзі шешеді. Азаматтар мен заңды тұлғалардың
өздеріне берілген құқықтарды жүзеге асырудан бас тартуы, заң құжаттарында
көзделген жағдайларды қоспағанда, бұл құқықтардың тоқтатылуына әкеп
соқтырмайды (АК-ның 8-бабының 2-тармағы). Құқықты жүзеге асырудан бас
тартуды құқықтан бас тартудан айыра білу керек. Адам заң актілерінде тыйым
салынған жағдайлардан басқа реттерде өзіне тиесілі құқықтардан бас тарта
алады. Мәселен, сот арқылы қорғалу құқығынан бас тартуға жол берілмейді.
Құқықтан бас тартқанда ол тоқтатылады, ал құқықты жүзеге асырудан бас
тартқанда, заң актілерінде көзделген жағдайлардан басқа реттерде, құқық
тоқтатылмайды.
Құқықты жүзеге асыру осымен бір мезгілде құқық берілген адамның міндеті
бола алмайды, өйтпеген жағдайда құқық мәжбүрлі түрде жүзеге асырылған болар
еді. Алайда құқықты жүзеге асырмау, заң актілерінде көзделген жағдайларда,
құқықтың тоқтатылуына әкеп соқтыруы мүмкін. Мәселен, жалға алушы дәлелді
себептерсіз тұрғын үйде алты айдан астам тұрмайтын жағдайда сот оны тұрғын
үйді пайдлану құқығынан айрылған деп тануы мүмкін2.
Құқықты нақты жүзеге асыру әдістері оның түріне байланысты.
Субъективтік құқық мүмкін болатын мінез –құлық өлшемі ретінде құқық
берілген адамның белгілі бір тәртіппен өз бетінше әрекет ету (өз
әрекеттеріне құқығы) мүмкіндігі не міндетті адамнан белгілі бір әрекеттер
жасауды талап ету (талап ету құқығы) мүмкіндігі болуы мүмкін. Құқық
берілген адамның белгілі бір әрекеттер жасауы нәтижесінде субъективтік
заттық құқық жүзеге асырылады. Заттық құқықты (өз әрекеттеріне өзге
құқықты) жүзеге асыруда құқық субъектісінің мінез-құлық нұсқаларын таңдау
еркіндігі мол болады. Мұндай жағдайда, әдетте, ол заң актілерінде тыйым
салынбаған кез келген әрекеттерді жасауға құқылы болады. Міндетті адамның
белгілі бір әрекеттерді жасауы арқылы міндетті субъективтік құқық жүзеге
асырылуы мүмкін.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру шегі. Заң азаматтық құқық
субъектілеріне өздерінің құқықтарын жүзеге асыру бостандығын бере отырып,
осымен бірге оларды жүзеге асыруға белгілі бір талаптар қояды. Азаматтық
құқықтарды жүзеге асыруға қойылатын талаптар АК-ның 8-бабында баяндалған.
Ең алдымен, субъективтік азаматтық құқықтар құқықты жүзеге асу құралдарына,
әдістеріне, оның субъектілеріне, оны қорғаудың мүмкін болатын әдістері мен
нысандарына қатысты заңдардың талаптарына сәйкес жүзеге асырылуы тиіс.
Азаматтар мен заңды тұлғаларға тиесілі құқықтарды жүзеге асыру қоғамның
ізгілік принциптерін бұзбауы тиіс, ал кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруда,
сонымен қатар, іскерлік әдеп ережелері сақтауға тиіс. Азаматтар мен заңды
тұлғалар өздеріне тиесілі құқықтарын адал, парасатты әрі әділ жүзеге асыру
тиіс. Заң теріс пиғылды, қисынсыз не әділетсіз әрекеттердің бәріне бірдей
сипаттама бере алмайды.
Алайда, кейбір жағдайларда заң азаматтық құқықтық қатынастарға
қатысушылардың белгілі бір әрекеттерін теріс пиғылды әрекеттер деп таниды.
Мәселен, осындай кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын адамның заңды
мүдделеріне нұқсан келтіруге бағытталған мынадай әрекеттер теріс пиғылды
бәсеке деп танылады: жарнамалық және өзге ақпараттарды тауарларды әдепсіз
салыстыру арқылы басқа кәсіпкер тауарының жасалуы, жасалу орны мен әдісі,
сапасы және өзге де қасиеттері жөнінде тұтынушыларды жаңылыстыру, бөгде
тауардың сыртқы безендірілуін көшіріп алу. Құқық берілген адамның өз
құқығын жүзеге асыруда адал, парасатты, әділ болуы көзделеді. Демек, құқық
берілген субъектінің теріс пиғылды, әдепсіз әрі әділетсіз әрекеттеріне
шағымданған адам мұны дәлелдеуі тиіс.
Құқықты жүзеге асыру барысында басқа субъектілердің құқықтары және
заңмен қорғалатын мүдделері бұзылмауға тиіс. Мәселен, меншік иелерінің
біреуі бұған қалғандарының келісімін алмастан, жалпы мүлікке (мысалы, осы
мүлікті сатып) билік етеді, сөйтіп, ол басқа меншік иелерінің осы мүлікке
құқығын бұзады.
Заң құқықты өзінің тікелей мақсатына қайшы бағытта жүзеге асыруға тыйым
салады. Құқықтың мақсатын заң, құқықтық қатынастарға қатысушылардың
келісімі белгілеуі мүмкін немесе ол субъективтік құқықтың мәнінен туындайды
және көзделген нысана болып табылады. Құқықты жүзеге асыру қоршаған табиғи
ортаға залал келтірмеуі тиіс.
Басқа адамдарға зиян келтіруге тыйым салу құқықты жүзеге асыру
жағдайларына да таралады. Құқықты жүзеге асыру барысында зиян келтіру
құқықты теріс пайдалану деп танылады. Құқықты тек басқа адамға зиян келтіру
мақсатында пайдалану құқықты теріс пайдаланудың жеке жағдайы (шикана) болып
табылады. Құқықты теріс пайдаланудың өзге де түрлеріне, атап айтқанда,
тауарлар және қызмет көрсету рыногында өзінің монополиялық жағдайын асыра
пайдалануға да тыйым салынады. АК-ның 11-бабына сәйкес, заңды
бәсекелестікті шектеуге немесе жоюға, негізсіз артықшылықтар алуға,
тұтынушылардың құқықтары мен заңды мүдделеріне қысым жасауға бағытталған
монополистік және қандай болса да басқа қызметке жол берілмейді. Демек,
субъект өзіне тиесілі құқықты мақсатына қайшы не өзінің монополиялық
(үстемдік) жағдайын басқаларға қастандықпен пайдаланатын жағдайларда
құқық теріс пайдаланылатын болады. Құқықты теріс пайдалану оны бұзушылық
болып табылады да, азаматтық-құқықтық жауапкершілік туғызады.
Құқықты жүзеге асыруға қойылатын талаптарды сақтамау субъективтік
құқықты қорғаудан бас тартуға негіз болуы мүмкін, ал құқықты теріс
пайдалану – жауапқа тартуға негіз бола алады.
Азаматтық міндеттерді атқару. Субъективтік міндеттерді атқару азаматтық
құқықтарды жүзеге асырумен тығыз байланысты. Тиісті мінез-құлық шарасы
ретінде субъективтік міндет белгілі бір әрекеттер жасау немесе оларды
жасамау міндеттерінен тұруы мүмкін. Заттық азаматтық-құқықтық қатынастарда
міндетті субъект әлде бір әрекеттер жасамауға тиіс, оған құқық берілген
адамның өз құқығын жүзеге асыруына кедергі жасамау міндеті жүктеледі.
Мұндай міндетті атқару міндетті адамның енжар әрекет етуін көздейді.
Міндеттемелік құқықтық қатынастарда, керісінше, міндетті адам құқық
берілген адамның пайдасына белгілі бір әрекеттер жасауға тиіс. Белгілі бір
әрекеттер жасаудан тартыну да міндеттемелік құқықтық қатынастардың
мазмұнына кіруі, тек белгілі бір әрекеттерді (жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті беру) жасау міндеттерімен қоса кіруі мүмкін.
2.2 Азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдері
Қорғау құқығы құқыққа өкілетті тұлғаға мүмкіндіктің үш тобын ұсынады:
мүліктік және мүліктік емес құқықтарды және мүдделерді өзіндік қорғау;
түзелмейтін контрактепіне оперативтік әсер ету шараларын қолдану; құзыретті
мемлекеттік органдарға өздерінің бұзылған құқықтарын қорғау үшін бұзушыға
мемлекеттік –мәжбүрлеу сипатындағы шараларды қолдануын талап ете отырып
жүгінуі.
Азаматтық құқықтарды қорғау арнайы қарастырылған заңнамалық актілер
жағдайында (өзін-өзі қорғау) құқықтары бұзылған тікелей заңды немесе нақты
тұлғалар әрекетімен жүзеге асуы мүмкін. Азаматтық құқықты өзіндік қорғау
деп оның жеке және мүліктік құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған,
заңнамамен тиым салынбаған нақты немесе заңды сипаттағы әрекеттерді құқыққа
өкілетті тұлғаның жасауы түсіндіріледі.
Қорғау әрекеттерінің басқаларымен салыстыру бойынша – бұл қорғау
азаматтық құқықты қорғауды жүзеге асыруды сотқа немесе өзге де органдарға
жүгінбестен қорғау. Сонымен қатар осы тәсілді (өзін -өзі қорғау) үш жағдай
жиынтығында пайдалануға рұқсат етіледі: құқықтың бұзылуы немесе оның
бұзылуының (қауіптілігіне) мүмкіндіктері; бұзылуын жолын кесу (алдын алу)
қажеттілігі; құқық бұзушылық сипаты мен мазмұнына сәйкес келетін шараларды
қолдану.3
Құқыққа өкілетті субъект басқа тараптардың заңды мүдделері мен
құқықтарына қысым келтірмейтіндей, өзін-өзі қорғау шараларын ғана
пайдалануға құқылы.
Азаматтық құқықты өзіндік қорғау тәсілдерінің бірі қажетті қорғану
болып табылады. Мысалы, қажетті қорғану кезінде келтірілген зиян өтеуге
жатпайды, егер сонымен қатар оның шектерінен аспауы болса. Яғни қажетті
қорғану деп оның бұзушыларына зиян келтіретін, бірақ қорғанған адамға оны
өтеуге міндеттеме жүктелмейтін, өйткені құқықтылықты деп танылған құқықты
қорғау шаралары танылады.
Өзін -өзі қорғау шараларын аса қажеттілік жағдайында қолдану мүмкін, бұл
құқық иесінің өзін қорқытатын қауіптік ретінде түсіндіріледі, егер де бұл
қауіптілік бұл мән-жайларда өзге де тәсілдермен жойылмаса. Яғни, егер аса
қажеттілік жағдайында зиян келтірілсе, онда ол, ережеге сай, өтеуге жатады
Аса қажеттілік жағдайында келтірілген зиян, егер бұл қауіптілік бұл
жағдайда өзге тәсілдермен жойылмаса, зиян келтірген адаммен өтелуі тиіс.
Дегенмен, мұндай зиян келтірілген мән –жайларды есепке ала отырып,
келтірілген зиян мүддесінде әрекет еткен үшінші тарапқа, немесе осы үшінші
тарап және зиян келтірушіге бөлістік тәртіпте сот оның өндіру міндеттеме
жүктеуі мүмкін, сондай-ақ үшінші тарапты да, зиян келтірушіге де ішінара
немесе толықтай зиянды өтеуден босатуы мүмкін. 4, яғни аса қажеттілік
жағдайында зиян келтірушінің өзін-өзі қорғау әрекеті, егер олардың
қорғайтын құқығы келтірілген зияннан артқанда ғана танылады.
Жедел ықпал ету шаралары – бұл мемлекеттік құзыретті органдарға
құқықтарын қорғау үшін жүгінбестен, азаматтық құқықтық қатынас тарапында,
тікелей құқыққа өкілетті тұлғаға, азаматтық құқық және міндеттеме
қолданатын, құқық қорғау сипатындағы заңды тәсіл.
Азаматтық заңнамаларда қолданыстар ережелерде жедел ықпал ету
шараларына жататындар: шартты орындаудан (шарттан бас тарту) (ҚРАК 404б).
Біржақты бас тарту; барлық тиесілі төлемдерді төлемейінше алушыға жүкті
беруді кешеуілдету; оған жіберілетін өнімнің алдын ала төлемін дұрыс емес
сатып алушыға аудару.
Жедел ықпал ету шаралары нақты емес заңды сипатта болады, яғни әрқашан
да алдыменен құқық бұзушының құқықтары мен міндеттемелерін тиісті өзгеріс
әкеледі. Мысалы, бұзылған құқықты қорғау үшін билік немесе басқару
органдарына жүгіну, егер заңнамалық актілерде өзгеше көзделмесе, сотқа
құқық қорғау жайлы талап етумен жүгінуге кедергі келтірмейді, яғни құқық
бұзушыға құқыққа өкілетті тұлғамен жедел ықпал ету шаралары, олардың
қолданылуы сотта олардың қолданылуының дұрыстығын міндетті адамның талас
тудыруына мүмкіндігін шектемейтін, олар тікелей заңмен немесе тараптардың
келісімемен қарастырылған жағдайда ғана қолданылады.
Азаматтық заңнамалардың қолданыстағы ережелерімен мынадай жолдарда
құқық бұзушыға мемлекеттік –мәжбүрлік сипаттағы шараларды қолдану талабымен
өздерінің бұзылған құқықтарын қорғау үшін құзыретті мемлекеттік органдарға
(сот, аралық сот немесе төрелік сот) жүгінуде азаматтық құқықты қорғау
тәсілдері көзделген құқықты тану (мысалы, меншік иесі меншік құқығын тануды
талап етуге құқылы – ҚРАК 259 б.); құқық бұзылғанға дейінгі жағдайды
қалыпқа келтіру (мысалы, әрекетте жоқ немесе жарамсыз міндеттемелер
негізінде оған қатысты құқықты басқа тарапқа талап қою немесе өзге де
жолмен берген одан, бұрынғы жағдайын қайта қалпына келтіруді, оның ішінде
оған құқық беруді куәләндіратын құжатын оған қайтарылуын талап етуге құқылы
– ҚРАК 957б.); құқықты бұзатын немесе оның бұзылуына қатер туғызатын
әрекеттердің жолын кесу (мысалы, келешекте келтірілетін зиянның қауіптілігі
мұндай қауіптілікті жасайтын әрекеттерге тиым салу жайлы талап қоюға негіз
болып табылады; сонымен қатар егер келтірілетін зиян кәсіпорынның,
құрылғылардың немесе өзге өндірістік қызметтің жұмыс жасауы салдарынан
болып, зиян келтіруді жалғастырса немесе зиян келтіру қауіптілігінде болса,
сот зиянды өтеуден басқа жауапкерді бұл қызметті тоқтатуға міндеттеуге
құқылы); міндеттемені орындауды заттай беру (мысалы, айып төлеу және
шығынды өтеу міндеттемей тиісті емес орындау жағдайында борышкерді
міндеттемені заттай, орындаудан босатпайды, егер заңнамалық актілерде
немесе шартта өзгедей көзделмесе); залалдарды өндіріп алу (мысалы,
міндеттемені бұзған борышкер, несие берушіге бұзумен туындаған залалдарды
өтеуге міндетті); төленетін айыпты өндіртіп алу (мысалы, егер
орындалмағаны үшін немесе міндеттемені тиісті емес орындауы үшін айып төлеу
белгіленсе, онда залалдар айып төлеумен жабылмаған бөлігінде өтеледі;
сонымен қатар заңнамамен немесе шартпен залал емес, тек айып төлеуді
өндіріп алуға болатын жағдай көзделуі мүмкін; залал айып төлеуден артық
толық сомада өтелуі мүмкін; несие берушінің таңдауы бойынша залал немесе
айып төлеу өндірілуі мүмкін ); мәмілені жарамсыз деп тану (мысалы, мәміле
қатысушыларына, мазмұнына, түрлеріне, сондай-ақ олардың еркіндікке өз еркін
білдіруіне көрсететін талаптар бұзылғанда, мәміле тиісті дәрежедегі орган
немесе прокурормен мүдделі тұлғалардың талап қоюлары бойынша жарамсыз деп
танылуы мүмкін); моральдық зиянның өтемін төлеу (мысалы, міндеттеменің
бұзылуынан келтірілген моральдық зиян, АК 350 бабында көзделгендей,
залалдан артық өтеледі ); құқықтық қатынастың өзгеруі немесе тоқталуы
(мысалы, егер азаматтың заңнамалармен, өзге де заңнамалық актілермен немесе
шартпен өзгеше көзделмесе, шарттың өзгеруі және бұзылуы тараптардың
келісімі бойынша мүмкін болады); атқару немесе жергілікті өкілеттік
органдардың немесе мемлекеттік басқару органын, заңнамаға сәйкес келмейтін
актыны қолдануға жатпайтын немесе жарамсыз деп тану (мысалы, Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілерімен және азаматтық заңнамалармен
белгіленген қатынастар, азаматтар және заңды тұлғалардың құқықтары атқару
және жергілікті өкілеттілік органдарымен және мемлекеттік басқару
шектелмейді, мұндай актілер қабылдау кезінен бастап жарамсыз болып табылады
және қолданылмауы тиіс); мемлекеттік органнан немесе лауазымды тұлғадан
азаматтық немесе заңды тұлғаның құқыққа ие болуына немесе жүзеге асыруына
кедергі жасағаны үшін айыппұл өндіріп алу (мысалы, егер сот шешімі
орындалмаса, бюджетке кіріс есебінде, бұзушыдан айыппұл өндіріп алуға сот
құқылы; сонымен қатар айыппұл азаматтық іс жүргізу заңнамаларымен
белгіленген тәртіпте салынады; бұл жағдайда айыппұл төлеу бұзушыны сотпен
қарастырылған шешімді орындау міндетінен босатпайды); заңнамалық актілермен
қарастырылған өзге де тәсілдер.
Егер заңнамалық актілер немесе шартпен өзгедей көзделмесе, қолданыстағы
азаматтық заңнаманың ережелері, құқықтары бұзылған тұлғаларға оған
келтірілген залалды толық өндірілуін талап етуге құқық береді. Сондай-ақ
залал деп құқықтары бұзылған адаммен өндірілетін немесе өндірілген
шығындар, оның мүліктерінің зақымдануы немесе жоғалуы (нақты залал), сондай
–ақ егер оның құқығы бұзылмаған болса, кәдімгі айналым жағдайында бұл тұлға
алуы тиіс болған, алынбаған табыс айтылады.. Сонымен қатар мемлекеттік
билік органдарының, өзге де мемлекеттік органның заңнамалық актілерге
сәйкес келмейтінін шығару нәтижесінде, сондай-ақ осы органдардың лауазымды
тұлғаларының әрекеттерімен азаматқа немесе заңды тұлғаға келтірілген
залалдар, Қазақстан Республикасы немесе әкімшілік-аймақтық бірлікке сәйкес
өтеуге жатады. ҚРАК 10 бабында кәсіпкерлер мен тұтынушылардың құқығын
қорғау тәсілдері қарастырылған.
Заңнамаға сай кәсіпкерлік түсінігі мемлекеттік кәсіпорынды
шаруашылықтың жүргізу құқығында (мемлекеттік кәсіпкерлік) немесе жеке
меншікке негізделген (жеке кәсіпкерлік) тауарларға (жұмысқа, қызмет
түрлеріне) сұранысты қанағаттандыру жолымен таза табыс алуға бағытталған,
меншік түріне байланыссыз, азамат және заңды тұлғаның бастама жасайтын
қызмет ретінде беріледі; сонымен қатар кәсіпкерлік қызмет тәуекел атынан
және кәсіпкердің мүліктік жауапкершілігінде жүзеге асады.4 Азаматтық
заңнаманың қолданыстағы ережелеріне сай мемлекет кәсіпкерлік қызметтің
еркіндігіне кепілдік береді және оның қорғалуын және қолдануын қамтамасыз
етеді. Заңға сай заңнамамен тиым салынбаған қызметті жүзеге асыратын
кәсіпкерлер құқығы былай қорғалады: Лицензияланған қызмет түрінен басқа,
қайсыбір рұқсатты алмай-ақ кәсіпкерлік қызметі жүзеге асыру мүмкіндігімен;
бір тіркейтін органда экономикалық барлық салаларында кәсіпкерліктің барлық
түрлері барынша қарапайым келу тәртібінде тіркеумен; мемлекеттік
органдармен жүзеге асатын, кәсіпкерлік қызметті заңнамалық актпен
көзделген, негіз бойынша, тек сот шешімі бойынша шығарылғанмен кәсіпкерлік
қызметті мәжбүрлеп тоқтатумен; экспорт немесе импорт үшін тиым салынған
немесе шектелген, және кәсіпкерлік үшін тиым салынған, заңнамалық
актілермен бекітілген жұмыс түрлері, тауар және қызмет түрлерімен; олардың
қызметіне құқыққа қайшы кедергі жасағаны үшін кәсіпкерлер алдында
заңнамамен бекітілген жұмыс түрлері, тауар және қызмет түрлерімен; олардың
қызметіне құқыққа қайшы кедергі жасағаны үшін кәсіпкерлер алдында
заңнамамен бекітілген мүліктік жауапкершілікке ұйымдарды өзге де
тұлғаларды, лауазымды тұлғаларды, мемлекеттік органдарды тартумен; осы
органдардың функциялары болып табылатын, кәсіпкерлік субъектілермен
міндеттеме орындау мақсатында атқару, бақылау, қадағалау органдарына
шарттық қатынаста болуына тиым салуымен; заңнамамен көзделген өзге де
тәсілдермен.
Мемлекеттік қауіпсіздік мақсатында, құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету,
қоршаған ортаны, азаматтардың денсаулығы, өмірі, меншігі, бірнеше тауарлар,
жұмыстар және қызмет түрлерін қорғау мемлекеттік лицензиямен жүзеге асады.
Заңмен сондай-ақ коммерциялық кәсіпкерлік құпия қорғалады: сондай-ақ
коммерциялық құпияны құрайтын мәлеметтерді анықтау тәртібі, оны қорғау
тәсілі, сондай-ақ коммерциялық құпия құрамына кіруге тиіс емес мәлеметтер
тізімі заңнамамен анықталады (ҚРАК 10б. 5т.). Азаматтық заңнамамен, өзге де
заңнаманың актілермен көзделген. Әрбір тұтынушы мынадай құқықтарға ие
болады: тауарлар сатып алуға шарттарды еркін жасау, жұмыс және қызмет
түрлерін пайдалану; тиісті сапа және тауарлар қауіпсіздігі (жұмыс және
қызмет түрлері); тауарлар жайлы нақты және толық ақпараттар алу;
тұтынушыларды қоғамдық ұйымға біріктіру.
Субьективті азаматтық құқықтарды қорғау әдістері ретінде заңмен
бекітілген бұзылған (даулайтын) құқықтарды қалпына келтіру (тану) және
құқық бұзушыға әсер ететін мәжбүрлеу сипатындағы материалдық-құқықтық
шаралар түсініледі. Қзақстан Республикасы Азаматтық Кодекстің 9-бабында
көзделген құқық қорғау әдістері өзінің заңи табиғаты бойынша біркелкі болып
келмейтінін анықтап алуымыз жөн. Бұл өз алдына олардың жүзеге асырылуы
мүмкіндігіне айрықша септігін тигізері анық. Осындай шаралар қорғау
шаралары мен жауапкершілік шараларына бөлінеді. Жалпы ереже бойынша
жауапкершілік шараларының қорғау шараларынан айырмашылығы-бұл олардың
кінәлі субьективті құқық бұзушыға қолданатындығы мен оған қосымша
міндеттемелер жүктеу немесе белгілі бір құқықтардан айырудан көрініс
табатындығында Азаматтық Кодекстің 9-бабында көзделген қорғау әдістерінің
арасында жауапкершілік шаралары ретіндк тек залалдарды, төленетін айыпты
өндіріп алу; моральдық зиянның өтемін төлету әдістері ғана бола алады. Біз
осы баяндама төңірегінде Қазақстан Республикасының жалпы заңнамасының
жаңалығы болып табылатын моральдық зиянды өтеу әдісіне тоқталып өтпекшіміз.
Көптеген әдебиеттерде бұзылған құқықтар мен игіліктерді (жеке
мүліктік емес) қорғау тәсілдері жөнінде, соның ішінде, моральдық зиянға
қатысты да айтылғандары аз емес. Азаматтық құқықтарды қорғау әдістерінің
ішінара тізбегі Азаматтық Кодекстің 9-бабында берілген. Соның ішінде
бұзылған жеке мүліктік емес құқықтарды қорғау әдісі ретінде моральдық
зиянның өтемін төлету (компенсация морального вреда) көзделген. Назарымызды
аударатын жағдай, Азаматтық Кодекстің 141-бабында көзделген шаралардан
басқа, Кодекстің ережелері бойынша моральдық зардаптарын өтетуге
(возмещение морального вреда) құқылы. Демек, заң шығарушымыз 9-бапта
көзделген моральдық зиянның өтемін төлету (компенсация) мен 141-бапта
көзделген моральдық зардаптарды өтеуді (возмещение) айрықша бөліп алғаны
ма, әлде жай қайталап өткені ме?
Ал Азаматтық Кодекстің 47-тараудың 4-параграфында-моральдық зиянды
өтеу (возмещение морального вреда) ұғымдары көрсетіледі. Олардың бір
мағынаға, әлде әр басқа мағына ие болуы туралы сұрақ туындайды. Компенсация-
орнын толтыру латын тілінен аударғанда (“compensation”) –“өтеу”-
”возмещение” дегенді білдіреді. Азаматтық құқық сөздігінде бұл екі ұғым бір-
бірімен мәндес екендігі көзге шалады. Алайда бұған қайшы да, яғни, бұл екі
ұғымды теңдестірмейтін пікірлер баршылық. Осындай көзқарасқа сәйкес,
сөйтіп, возмещение-орнын толтыру (өтемін төлету емес)-бұл нақты мүліктік
зиян немесе нақты бағалауға мүмкіндік бар болғанда тиісті ақша сомаларын
тепе-тең, ал компенсация өтеу - бұл келтірілген мөлшерін толық анықтап беру
немесе төлемін қайтару мүмкін болмаған жағдайда не болмаса зиянның
салдарынан туындаған бұзылған құқықтарды нақты сол түрде қайда қалпына
келтіруге жатпайтын жағдайда ол туралы сөз қозғалады.
Алайда Азаматтық Кодексте бұл екі термин арасында қайсыбір
өзгешеліктер ажыратылмайтын сияқты. Жоғарыда аталған Азаматтық Кодекстің
моральдық зиянды өтеуге қатысты жалпы нормалармен қатар осындай түр құқық
қорғау тәсілі 142, 143, 352-баптарда да осындай терминдерді қолдану жайлы
қарама-қайшылықтар туындайды. Мысалы: Азаматтық Кодекстің 142-
бабында”мліктік емес өздік және мүліктік құқықтар бір мезгілде бұзылған
жағдайда мүліктік емес өздік құқықтардың бұзылғандығы үшін жәбірленушіге
тиесілі өтем ескеріле отырып, мүліктік зияннын орнын толтыру мөлшері
ұлғаяды” деп айтылған. Осы жағдайда назар аударылатын жәйт – бұл Азаматтық
Кодекстің бір бабының орыс және қазақ тілдеріндегі
Азамат пен заңды тұлғаның ар-намысы, қадір – қасиеті мен іскерлік
беделі жеке мүліктік игіліктерге жататыны даусыз. Бұндай игіліктер Азматтық
Кодекстің 143-бабына сәйкес төмендегідей әдістермен қорғалуы мүмкін:
1) кір келтіретін мағлұматтарды, егер ондай мағлұматты таратушы адам
олардың шындыққа сай екендігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске шығаруды
талап ету;
2) кір келтіретін мағлұматтарды, егер олар бұқара ақпарат құралдарында
жарияланған болса, сол БАҚ- да тегін теріске шығаруды талап ету;
3) бұқара ақпарат құралдарында азаматтың немесе заңды тұлғаның
құқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан келтіретін мағлұматтар жарияласа, өз
жауаптарын тегін жариялау;
4) мағлұматтар ұйымнан шыққан құжатта болса, мұндай құжат алмастыруды
талап ету немесе кері сұратып алу;
5) кір келтіретін мағлұматтарды теріске шығарумен бірге олардың
таратылуымен өздеріне келтірілген залалдың немесе моральдық зиянның орнын
толтыруын талап ету.
Демек, заң шығаруцшы осындай жеке мүліктік емес құқықтардың қорғау
әдістерін белгілей отырып, моральдық зиянды басқа игіліктерді қорғау
әдістерінен бөліп тұрғанын байқаймыз. Яғни, бұндай жеке мүліктік емес
игіліктерді – ар-намыс, абырой мен іскерлік беделді – АК 951-бабында
берілген моральдық зиян түсінігінің (жеке және заңды тұлғаның өзіндік
мүліктік емес игіліктері мен құқықтарыныңы бұзылуы) құрамына кіргіз-
бейтініні білдірмей ме?
ҚР Жоғары Сотының №3 Нормативтік Қаулысының 2-бөлігінде азаматтардың
жеке мүліктік емес құқықтарын қорғаудың 9-шы және 141-баптары мен басқа да
заңдарға сәйкес соттардың мүліктік емес игіліктер мен өзәндәк құқықтарын
қорғау:
1. Мүліктік емес игіліктер мен өзіндік құқықтар бұзылғанға дейінгі
қолданылған ережені қалпына келтіру, оның ішінде мемлекеттік органдардың
заңнамаға сәйкес келмейтін актілерін қолдануға жатпайды деп тану;
2. Мүліктік емес игіліктері мен өзіндік құқықтардың бұзылуының салдарын
жою;
3. Моральдық зиянға ақша нысанында өтем жасау жолымен жүзеге
асырылатыны соттарға түсіндіріледі.
ҚР Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы Кодексінің 682-бабында:
моральдық зиянның зардаптарын жою көзделген. Онда әкімшілік құқық
бұзушылық келтірудің салдарынан туындайтын моральдық зиянның зардаптарын
жою нысандары ретінде:
1) келтірілген зиян үшін ресми кешірім сұрау;
2) ақшалай өтемақы туралы талап-арыз қою;
3) бұқара ақпарат құралдарында жарияланған кір келтіретін мәліметтерді
жалған деп тану туралы қажетті хабарлама жасау;
4) әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі қарауға уәкілетті орган
(лауазымды тұлға) өздерінің заңсыз шешімдерінің күшін жою туралы
ақталған адамның жұмыс, оқу орнына, тұрғылықты жеріне жазбаша
хабарлама жіберу қарастырылады.
Сонда бұл – моральдық зиянның орнын толтыру заңнамада жеке
мүліктік емес құқықтарды қорғаудың тағы бір әдісі ретінде қарастырылуы тиіс
деген сөз емес пе?! Демек, жеке мүліктік емес құқықтар мен игіліктерді
қорғауға қатысты моральдық зиянды өтеу, моральдық зиянның орнын
толтыру, моральдық зиянның зардаптарын жою, әдістерін және сонымен бірге
оларды жүзеге асырудың нысандарын бекітеді.
Жоғарыда келтірілгендерді сараптай келе, төмендегідей тұжырымдар мен
сұрақтарды қоюға болады:
• моральдық зиянның табиғатын қарастырған кезде, жалпы зиян деп
белгілі бір құқықтардың бұзылуы, яғни, объективті құбылыс
ретінде қарастырсақ, демек, моралтьдық зиян бұл азаматтың және
заңды тұлғаның жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарға
қатысты жасалынған зиян деген қорытындыға келеміз;
• заңнаманы шолып, жеке мүліктік емес құқықтарды қорғау әдістері
ретінде қолданылатын моральдық зиянды өтеу әдісінің жалпылама
түрде ақшалай нысанмен теңестірілетінін байқауға тура келеді.
Бұны жеке мүліктік емес игіліктер болып табылатын ар-намыс,
абырой, іскерлік беделге нұқсан келтіргенде (демек, моральдық
зиян келтіргенде), басқа құқықтарды қорғау әдістерінің
қолданылатынын, ал моральдық зиян тек қосымша қорғау әдісі
ретінде қарастырылатыны дәлелдейді. Алайда моральдық зиянды
өтеу әдісі – бұл жеке немесе заңды тұлғалардың өзіндік мүліктік
емес игіліктері мен құқықтары бұзылғанда осындай зиянның
салдарын біршама басуға бағытталған (өйткені, мүліктік емес
игіліктерді бағалауға да, оларды толық ақшалай эквивалентке
аударып қанағаттандыруға да болмайды) тұлғалардың зиян
келтірушіге жүктейтін мәжбүрлеу шараларының бірі. Тек оның
көрініс табуы ғана ақшалай нысанда жүзеге асырылады;
• заңнамада қолданылатын моральдық зиянның орнын толтыру (өтемін
төлету) – компенсация морального вреда; моральдық зиянды өтеу
– возмещение морального вреда; моральдық зиянның салдарын жою
– устранение последствий морального вреда; - жеке құқық
қорғау әдістері ме, әлде бір мағынаға сай келетін ұғымдар ма
деген сауалдарға да ізденістер жүргізу керек екенін
мойындаймыз.
2.3 Азаматтық құқықтарды қорғау және жүзеге асыру мерзімдері
Азаматтық құқықты қорғау және жүзеге асыру уақыт факторына байланысты,
яғни уақыттың нақты кезеңдері немесе сәттерімен. Азаматтық заңнамалардың
қолданыстағы ережелері құқықтық қатынастың пайда болу, немесе тоқтау
уақытымен, заңмен немесе шартпен көзделген әрекеттерді жасау қажеттілігін,
бұзылған құқықты мәжбүрлеп жүзеге асыру мүмкіндігін уақытпен
байланыстырады.5 Азаматтық құқықта мерзімді атау басталуы немесе бітуін
нақты құқықтық салдарға әкеп соқтыратын уақыт кезеңдері немесе сәттері
алады. Сотпен тағайындалған немесе мәмле мен заңнамамен белгіленген мерзім
күнтізбелік датамен немесе міндетті түрде болуы тиіс оқиғаны көрсетумен
анықталады. Мерзім сондай-ақ жылға, айға, аптаға, күнге немес сағатқа
бөлінген уақыт кезеңімен анықталады. Уақыт кезеңімен анықталған мерзім,
күнтізбелік датадан кейін келесі күні немесе оның басталуы анықталған
оқиғаның басталуымен басталады. Мерзімнің аяқталуы уақыт кезеңімен мынадай
анықталады: жылмен есептелінген мерзім тиісті айда және мерзімнің соңғы
жылында бітеді, жарты жылға есептелінген мерзімге айға есептелінген мерзім
үшін ереже қолданылады; жыл тоқсанына есептелінген мерзіміне айға
есептелінген мерзім ережесі қолданылады; сонымен қатар тоқсан үш айға тең
деп есептелінеді, ал тоқсан есебі жыл басынан жүргізіледі: айға
есептелінген мерзім мерзімнің соңғы ойының тиісті күнінде бітеді; жартыайға
есептелінген мерзім күнмен есептелінген мерзім ретінде қарастырылады, және
он бес күнге тең болады; егер аймен есептелінген мерзімнің аяқталуы, тиісті
жоқ айға келсе, онда мерзім осы айдың соңғы күнінде бітеді; аптамен
есептелінген мерзім, мерзімнің соңғы аптасының тиісті күні бітеді.Егер
мерзімнің соңғы күні жұмыс емес күнге келсе, мерзімнің аяқталуы күні одан
кейін жұмыс күні болып есептеледі. Азаматтық заңнамамен мерзімнің соңғы
күнінде әрекет жасау тәртібі көзделген.Егер мерзім қайсыбір әрекеттерді
жасау үшін белгіленсе, онда ол мерзімнің соңғы күніндегі жиырма төрт
сағатқа дейін орындалуы тиіс; егер бұл әрекет ұйымда жасалынуы тиіс болса,
онда мерзім осы ұйымда белгіленген ереже бойынша тиісті операция тоқталу
сағатында бітеді. Сонымен қатар телеграфия, поштаға немесе өзгеде мекемеге
берілген жазба түрдегі арыз және хабарлама мерзімнің соңғы күнінде жиырма
төрт сағатқа дейін берілсе, мерзімінде жасалынған болып есептеледі.
Азаматтық құқықтық жүзеге асыру мерзімдері, яғни субъективтік құқық иесі
субъективтік құқықтағы мүмкіндіктерді іске асыра алатын мерзім ережеге сай
заңмен немесе өзгеде нормативтік актілермен белгіленеді, бірақ тараптардың
келісімімен қарастырылуына болады. Көрсетілген мерзімдер азаматтық құқық
мерзімдеріне бөлінеді, олар кепілдік беруші, наразылық беруші, тиым
салушы, жарамдық мерзімі, сақтау мерзімі және тағы басқа болып бөлінеді.
Азаматтық құқықтық әрекет беру мерзімі – бұл субъективтік құқықтың уақыт
бойынша әрекет ету мерзімдері.
Мерзімнің құқықтармен қатар мысалы меншік құқығымен , авторлық құқықпен
тұрғын жайды жолдаушы құқығымен т.б. бір нақты емес әрекет мерзіміндегі
құқықтар бар, мысалы нақты емес мерзімге жасалынған жалға беру шарты
бойынша мүлікті пайдалану құқығы Әрекет шектері уақытпен шектелген
субъектитік құқықтары орын алады. Мысалы: сенім хат үш жыл мерзімге ғана
беріледі. Авторлық құқық автордың өмір бойы және оның өлімінен кейін жетпіс
жыл мерзім ішінде әрекет етеді. (мерзімсіз қорғалатын авторлық өкілеттілігі
барларынан басқасы) – және Авторлық құқық және аралас құқық жайлы 2006
жыл 1 наурыздағы ҚР заңының 28 бабы. Тиым салынатын мерзімдер құқыққа
өкілетті тұлғаға өз құқығын іске асыру үшін қатаң түрде нақты уақыт береді,
олар өздерінің мақсатымен жүзеге аспаған немесе тиісті түрде жүзеге аспаған
жағдайда субъективтік құқықтарда мерзімінен бұрын тоқтата алады. Мысалы:
заеямшінің міндеттемені орындамауында қарыз беруші қарыз алушыдан қарызды
мерзімінен бұрын қайтаруды және оған сиақы төлеуіне талап етеді және
қарызға қатысты шартты орындауда бас тартуға құқылы. Сонымен қатар қарыз
берушінің қарызды мерзімінен бұрын қайтару жайлы ұсынысына, қарызды
қайтаруды жана мерзімі және соған қатысты сыйақы төлемі белгіленген ереже
бойынша есептелінеді, яғни қарыз алушы шартта көзделген мерзім және тәртіп
бойынша қарызды қайтаруға міндетті; егер қарызды қайтару мерзімі шартпен
белгіленбесе, ол қарыз алушымен ол жайлы қарыз беруші талап еткен күннен
бастап 30 күн ішінде қайтарылуы тиіс. Наразылық беруші мерзім – бұл осы
мерзім ішінде құқыққа өкілетті субъект міндеті жүктеуге субъект
араларындағы туындаған келіспеушілікті ұзақ мерімге өнімді сақтау немесе
пайдалануға қатысты бұзылған құқықты қорғау үшін аралық сот, төрелік тиіс
мерзім.
Шартты өзгерту немесе бұзу жайлы талап тараптармен сотқа келесі
тараптың шартты бұзу немесе өзгерту немесе ұсыныста көрсетілген заңнамамен
немесе шартпен мерзімге жауап алмауында, ұсынысына бас тарту алғаннан кейін
арыздануына болады.
Заңмен, немесе стандарттармен өнімді ауыстыру немесе кемшіліктерді жою
жайлы наразылық талабын сатушыға ұсынуымен несие берушінің белгілеуінде
ұзақ мерзім қарастырылады. Мысалы сатып алу –сату шартына сәйкес сатушымен
тауар сапасын кепілдігін ұсыну көзделген жағдайда, сатушы сатып алушыға
ҚРАК 422 б. Қарастырылған талаптарға сәйкес тауарды шартта көзделген нақты
уақыт кезеңі ішінде беруге міндетті; сонымен қатар тауардың сапа кепілдігі
оны құрайтын бөліктердің барлығына да таратылады, егер өзгеде жағдай
шартпен көзделмеген болса, (ҚРАК 425б.). Кепілдікті деп аталған көрсетілген
мерзім ішінде борышкер өз есебімен барлық анықталған кемшіліктерді жоюға
немесе тауарды алмастыруға жауап береді.
Сатып алу –сату шарты бойынша кепілді мерзім тауарды сатып алушыға
берген сәттен бастап есептелінді егер өзгедей шартпен көзделмесе, бірақ
егер сатып алушы шартпен кепілді мерзім белгіленген тауарды пайдалану
мүмкіндігінен айырылса, онда мән жайға байланысты кепілді мерзім сатушымен
тиісті мән жайды жойылғанға дейін жүргізілмейді
Егер шартпен өзгедей көзделген кепілді мерзім ҚРАК 436б белгіленген
тәртіп бойынша тауардың кемшілігі жайлы сатушыны хабардар ету жағдайында,
ондағы табылған кемшіліктерге байланысты тауарды пайдалануға мүмкін бойына
уақыт созылады. Сонымен қатар егер шартпен өзгедей көзделмесе жинақталған
тауарға кепілді мерзім негізгі тауарға белгіленген кепілді мерзімге тең
болып саналады және негізгі тауардағы кепілді мерзіммен бір уақытта жүруді
бастайды Дегенмен тауарды алмастыру кезінде кепілді мерзім қайтадан басынан
басталады, егер шартпен өзгедей көзделмеген болса.6
Заңнамамен мемлекеттік стандарттардың міндетті талаптармен немесе
басқадай міндетті ережелерімен мақсаты бойынша пайдалануға жарамсыз деп
танылған тауар уақыты (жарамдылық мерзімі), сондай-ақ жарамдылық мерзімі
тауарды көрсетілген тауарды сатушы сатып алушыға жарамдылық мерзімі
біткенге дейін пайдалану үшін беруге міндетті. Тауардың жарамдылық мерзімі
оның жасалу күнімен есептелінген уақыт кезеңімен анықталады, бұл мерзім
ішінде тауар пайдалануға жарамды болып табылады.Жарамдылық мерзімі тауар
өндірушінің өзінен немесе олардың тұтынушылармен келісімімен белгіленеді;
сонымениқатар жарамдылық мерзімі тұтынушыға сату күнінен, ал егер анықтау
мүмкін болмаса – жасалған күннен бастап есептелінеді.
Азаматтық заңнамада заңмен қорғалатын мүдде немесе адам құқығы
бұзылуына байланысты туындаған, талап қою талабы қанағаттануы мүмкін уақыт
кезеңі ретінде талап қою мерзімі түсінігі беріледі. Азаматтық құқықты
қорғау мерзімі болып, құқығы бұзылған тұлға осы уақыт ішінде өз құқығын
қорғау немесе жүзеге асыруды мәжбүрлі түрде талап ету алатын мерзім
түсіндіріледі өйткені бұзылған азаматтық құқықты қорғау тәсілі белгіленген
мерзім талап қою мерзімі атауын алған талап қою болып табылады. Сонымен
қатар заңмен талап қою мерзімі және тараптар келісім өзгертілмейтін,
олардың есептелу тәртібі көзделеді.
Жалпы ереже бойынша талап қою мерзімі барлық азаматтық құқықтық
қатынасқа таратылады. Ерекше түрде талап қою мерзімі, заңда тікелей
көрсетілген талаптарға қолданылмайды.
Меншік иесі немесе заңды өзге де иелердің оның құқығын кез келген
бұзулардан қойылуы жайлы талабы, егер бұл бұзулар иеленуден айырылумен
байланысты болмаса; заңнамамен көзделген жағдайлардағы, өзге де талаптар
Талап қою мерзімі жалпы және арнайы болып бөлінеді. Талап қоюдың жалпы
мерзімі үш жылға бекітіледі, жалпы мерзіммен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz