Мемлекеттік тілдің ақпарат құралдарындағы қызметі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Қазақ тілі мемлекеттік тіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1. Мемлекеттік тіл ұғымы және оның құқықтық аспектілері ... ... ... ... ... ..8
1.2. Мемлекеттік тілдің корпустық лингвистикадағы қызметі ... ... ... ... ... ..19
ІІ.тарау. Мемлекеттік тілдің электронды ақпарат құралдарындағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.1. Ғаламтор, терминал, банкоматтағы мемлекеттік тілдің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2. Телефон тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
І тарау. Қазақ тілі мемлекеттік тіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1. Мемлекеттік тіл ұғымы және оның құқықтық аспектілері ... ... ... ... ... ..8
1.2. Мемлекеттік тілдің корпустық лингвистикадағы қызметі ... ... ... ... ... ..19
ІІ.тарау. Мемлекеттік тілдің электронды ақпарат құралдарындағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.1. Ғаламтор, терминал, банкоматтағы мемлекеттік тілдің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2. Телефон тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі заманғы қоғам, тауарлар, қызметтер және еңбек нарығы көп жағынан алғанда ақпараттық-коммуникациялық технологиялар қарқынды дамуымен байланысты өзгерістермен сипатталады. Кәдімгі адам өміріндегі компьютердің қызметі екпінмен артып келеді. Компьютер қоғамдық өмірдің барлық дерлік: білім беру мен медицинада, телевизия және радиода, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығында және т.б. тиімді көмекші құрал бола алатын салаларында қолданылады. Бүгінде ақпараттық-коммуникациялық технологиялар шағын кәсіпорындардың, дүкендердің, мекемелердің, жұмысқа орналастыру бюроларының, тіпті фермалардың да ажырамас жабдығына айналып отыр. Компьютерлік жүйелер көмегімен құжаттар жүргізіп, электронды пошта және мәліметтер банктермен қатынас қамтамасыз етіледі. Компьютерлер кең ауқымды өндірістік міндеттерді атқаруда қолданыс тауып, түрлі агрегаттардың үздіксіз жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. ЭЕМ жүйелері бір мекемедегі немесе елдің, тіпті әлемнің түрлі аймақтарында отырған түрлі пайдаланушыларды өзара байланыстырады. Тәуелсіздігімізді енді алған жас мемлекетіміздің алдында жаһандану процесстері тудырып отырған осы тектес тенденциялар мемлекеттік тілімізді де еріксіз осы алаңдарға тартып отыр. Ал біздің қолымызда мемлекеттік тіліміздің ақпараттық-коммуникациялық технологиялар кеңістігінде, яғни электрондық кеңістікте барынша өміршең әрі қолданбалы болуын қамтамасыз ету болып табылады. Бұл өз кезеңінде тіл мамандарының да еріксіз осы алаңға тартылатынын айғақтайды. Біздің бүгінгі еңбегіміз де осы бағытта жасалған алғашқы қадамдардың бірі болмақ.
Мәселенің тағы бір жағы еліміз тәуелсіздік алған соңғы он бес жыл ішінде қоғам өмірінің барлық саласында қалыптасқан стереотиптер бұзылып, көптеген өзгерістер орын алғаны айқын. Осындай өзгерістер жаңалық жаршысы болып табылатын бұқаралық ақпарат құралдарында айрықша көрініс берді. Мұның өзі жалпы ақпараттық кеңістікте көптеген ізденістер мен шығармашылық әдістердің алуан түрде қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдайға жарты ғасырдан астам үстемдік еткен Кеңестік цензураның алынып тасталуы, егемендікпен қатар қол жеткізілген шығармашылық еркіндік, нарық жағдайындағы баспасөз қызметіндегі жаңаша үрдіс, БАҚ түрлерінің көбеюіне байланысты ақпараттық кеңістіктегі бәсекенің артуы бір себеп болса, бұқаралық сананың жаңа сатыға көтерілуі, алдыңғы ұсынылған нәрсені оқып бас шұлғуға мәжбүр болған тізгіндеулі күйден өткен аудиторияның БАҚ-қа қойылатын талаптадың арта түсуі, жалпы оқырман, тыңдарман, көрерменнің қабылдаушы ретіндегі талғамының да өсуі екінші себеп болды. Бұл ретте де электрондық ақпарат құралдарының осы кезеңде қарыштап дамуы тіл алаңында жаңа тенденциялардың белең алғанын көрсетіп берді. Бұл тенденциялардың басты белгісі ретінде тағы да ұлттық тілдердің халықаралық процесстерге, жаһандану тенденцияларына төтеп беріп өміршеңдігін сақтай алуымен көрініс тапқанын айта аламыз.
Мәселенің тағы бір жағы еліміз тәуелсіздік алған соңғы он бес жыл ішінде қоғам өмірінің барлық саласында қалыптасқан стереотиптер бұзылып, көптеген өзгерістер орын алғаны айқын. Осындай өзгерістер жаңалық жаршысы болып табылатын бұқаралық ақпарат құралдарында айрықша көрініс берді. Мұның өзі жалпы ақпараттық кеңістікте көптеген ізденістер мен шығармашылық әдістердің алуан түрде қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдайға жарты ғасырдан астам үстемдік еткен Кеңестік цензураның алынып тасталуы, егемендікпен қатар қол жеткізілген шығармашылық еркіндік, нарық жағдайындағы баспасөз қызметіндегі жаңаша үрдіс, БАҚ түрлерінің көбеюіне байланысты ақпараттық кеңістіктегі бәсекенің артуы бір себеп болса, бұқаралық сананың жаңа сатыға көтерілуі, алдыңғы ұсынылған нәрсені оқып бас шұлғуға мәжбүр болған тізгіндеулі күйден өткен аудиторияның БАҚ-қа қойылатын талаптадың арта түсуі, жалпы оқырман, тыңдарман, көрерменнің қабылдаушы ретіндегі талғамының да өсуі екінші себеп болды. Бұл ретте де электрондық ақпарат құралдарының осы кезеңде қарыштап дамуы тіл алаңында жаңа тенденциялардың белең алғанын көрсетіп берді. Бұл тенденциялардың басты белгісі ретінде тағы да ұлттық тілдердің халықаралық процесстерге, жаһандану тенденцияларына төтеп беріп өміршеңдігін сақтай алуымен көрініс тапқанын айта аламыз.
1. Большая Советская Энциклопедия. – Москва: Большая сов. Энциклопедия, 1953. Т.18.
2. Хасанұлы Б. Ана тілі – ата мұра. Алматы, 1992.
3. Союз. 1990.N 19.
4. Қазақстан Ресубликасының Констиуциясы. – Алматы: Қазақстан, 1995. -96 бет.
5. Қазақстан Ресубликасындағы тілдер туралы Қазақстан Республикасының заңы //Егемен Қазақстан. 1997. 15 шілде.
6. Юридический энциклопедический словарь. – Москва, 1987.
7.Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі. – Алматы: Жеті жарғы, 1996.
8.Хасанов Б. Социально-лингвистические проблемы функционирования казахского языка в Республике Казахстан. Автореф. Дисс. Док. – Алматы, 1992.
9.«Қазақстан Республикасы Президентіне қол қоюға ұсынылған, 1997 жылғы 12 наурызда Қазақстан Республикасының Парламенті қабылдаған Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы» заңның Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкестігі жөнінде Қазақстан Республикасы Президентінің өтінуі туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 1997 жылғы 8 мамырдағы №10/2 қаулысына түсіндірме беру туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2007 жылғы 23 ақпандағы №3 қосымша қаулысы.
10. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
11. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
12. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006 жыл. - 430 б. ISBN 9965-808-78-3
13. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3
14. Кибрик А.Е. Методика полевых исследований (к постановке проблеме). – М., 1972.
15. Фрэнсис У. Н. Проблемы формирования и машинного представления большого корпуса текстов // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. XIV. Проблемы и методы лексикографии. – М., 1983. – С.334-353.
16. Баранов А.Н. Корпусная лингвистика // Баранов А.Н. Введение в прикладную лингвистику: Учебное пособие. – М.: Едиториал УРСС, 2003. –С. 112-137.
17. Захаров В.П. Корпусная лингвистика: Учебн.-метод. пособие. –СПб., 2005. – 48 с.
18. Захаров В.П. Корпусная лингвистика [Электронный документ] // http://download.yandex.ru/class/zakharov/CL.
19. Баранов А.Н. Компьютерная лингвистика // Баранов А.Н. Введение в прикладную лингвистику: Учебное пособие. – М.: Едиториал УРСС, 2003. –С. 13-38
20. Жұбанов А.Қ. Компьютерлік лингвистикаға кіріспе: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2007.
21. Вербицкая Л.А., Казанский Н.Н., Касевич В.Б. Некоторые проблемы создания национального корпуса русского языка // Научно-техническая информация. Серия 2. 2003. №6. – С.2-8.
22. Шаров С.А. Представительный корпус русского языка в контексте мирового опыта // Научно-техническая информация. Серия 2. Информационные процессы и системы. 2003. №6. – С.9-18.
23. Национальный корпус русского языка // http://www.ruscorpora.ru
24. Богуславский И.М. Аннотированный корпус русских текстов: концепция, инструменты разметки, типы информации» // Труды Международного семинара по компьютерной лингвистике и ее приложениям «Диалог-2000. – Протвино, 2000.
25. Солганик Г.Я. О языке газеты. М., 1968
26. Н.А.Кенжебекова «ҚазМУ хабаршысы»№9 Алматы 2002ж
27. Солтанбекова Ғ.Ә. «Қазақ жарнамалары: тілдік сипаты және олардың ықпал ету қызметі» автореферат Алматы 2001ж.
28. https://www.mzsr.gov.kz
29. http://mgov.kz/
30. http://economy.gov.kz/
31. http://zero.kz/
32. http://BNews.kz/
33. http://thenews.kz/2011/02/15/731538.html 15.02.2011 14:07,Алаш Айнасы – Республикалық қоғамдық-саяси күнделікті газет
34. Kazakhstan Today интернет порталы
35. http://www.kazinform.kz/kaz/article/2202935
36. http://www.abai.kz Мемлекеттік тілді дамыту Қоры
37. http://abai.kz/content/aldan-smaiyl-kazak-tili-akparattandyru-tiline-ainaluy-tiis
2. Хасанұлы Б. Ана тілі – ата мұра. Алматы, 1992.
3. Союз. 1990.N 19.
4. Қазақстан Ресубликасының Констиуциясы. – Алматы: Қазақстан, 1995. -96 бет.
5. Қазақстан Ресубликасындағы тілдер туралы Қазақстан Республикасының заңы //Егемен Қазақстан. 1997. 15 шілде.
6. Юридический энциклопедический словарь. – Москва, 1987.
7.Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі. – Алматы: Жеті жарғы, 1996.
8.Хасанов Б. Социально-лингвистические проблемы функционирования казахского языка в Республике Казахстан. Автореф. Дисс. Док. – Алматы, 1992.
9.«Қазақстан Республикасы Президентіне қол қоюға ұсынылған, 1997 жылғы 12 наурызда Қазақстан Республикасының Парламенті қабылдаған Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы» заңның Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкестігі жөнінде Қазақстан Республикасы Президентінің өтінуі туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 1997 жылғы 8 мамырдағы №10/2 қаулысына түсіндірме беру туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2007 жылғы 23 ақпандағы №3 қосымша қаулысы.
10. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
11. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
12. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006 жыл. - 430 б. ISBN 9965-808-78-3
13. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3
14. Кибрик А.Е. Методика полевых исследований (к постановке проблеме). – М., 1972.
15. Фрэнсис У. Н. Проблемы формирования и машинного представления большого корпуса текстов // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. XIV. Проблемы и методы лексикографии. – М., 1983. – С.334-353.
16. Баранов А.Н. Корпусная лингвистика // Баранов А.Н. Введение в прикладную лингвистику: Учебное пособие. – М.: Едиториал УРСС, 2003. –С. 112-137.
17. Захаров В.П. Корпусная лингвистика: Учебн.-метод. пособие. –СПб., 2005. – 48 с.
18. Захаров В.П. Корпусная лингвистика [Электронный документ] // http://download.yandex.ru/class/zakharov/CL.
19. Баранов А.Н. Компьютерная лингвистика // Баранов А.Н. Введение в прикладную лингвистику: Учебное пособие. – М.: Едиториал УРСС, 2003. –С. 13-38
20. Жұбанов А.Қ. Компьютерлік лингвистикаға кіріспе: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2007.
21. Вербицкая Л.А., Казанский Н.Н., Касевич В.Б. Некоторые проблемы создания национального корпуса русского языка // Научно-техническая информация. Серия 2. 2003. №6. – С.2-8.
22. Шаров С.А. Представительный корпус русского языка в контексте мирового опыта // Научно-техническая информация. Серия 2. Информационные процессы и системы. 2003. №6. – С.9-18.
23. Национальный корпус русского языка // http://www.ruscorpora.ru
24. Богуславский И.М. Аннотированный корпус русских текстов: концепция, инструменты разметки, типы информации» // Труды Международного семинара по компьютерной лингвистике и ее приложениям «Диалог-2000. – Протвино, 2000.
25. Солганик Г.Я. О языке газеты. М., 1968
26. Н.А.Кенжебекова «ҚазМУ хабаршысы»№9 Алматы 2002ж
27. Солтанбекова Ғ.Ә. «Қазақ жарнамалары: тілдік сипаты және олардың ықпал ету қызметі» автореферат Алматы 2001ж.
28. https://www.mzsr.gov.kz
29. http://mgov.kz/
30. http://economy.gov.kz/
31. http://zero.kz/
32. http://BNews.kz/
33. http://thenews.kz/2011/02/15/731538.html 15.02.2011 14:07,Алаш Айнасы – Республикалық қоғамдық-саяси күнделікті газет
34. Kazakhstan Today интернет порталы
35. http://www.kazinform.kz/kaz/article/2202935
36. http://www.abai.kz Мемлекеттік тілді дамыту Қоры
37. http://abai.kz/content/aldan-smaiyl-kazak-tili-akparattandyru-tiline-ainaluy-tiis
Мемлекеттік тілдің ақпарат құралдарындағы қызметі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Қазақ тілі мемлекеттік тіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1. Мемлекеттік тіл ұғымы және оның құқықтық аспектілері ... ... ... ... ... ..8
1.2. Мемлекеттік тілдің корпустық лингвистикадағы қызметі ... ... ... ... ... ..19
ІІ-тарау. Мемлекеттік тілдің электронды ақпарат құралдарындағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.1. Ғаламтор, терминал, банкоматтағы мемлекеттік тілдің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2. Телефон тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі заманғы қоғам, тауарлар, қызметтер және еңбек нарығы көп жағынан алғанда ақпараттық-коммуникациялық технологиялар қарқынды дамуымен байланысты өзгерістермен сипатталады. Кәдімгі адам өміріндегі компьютердің қызметі екпінмен артып келеді. Компьютер қоғамдық өмірдің барлық дерлік: білім беру мен медицинада, телевизия және радиода, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығында және т.б. тиімді көмекші құрал бола алатын салаларында қолданылады. Бүгінде ақпараттық-коммуникациялық технологиялар шағын кәсіпорындардың, дүкендердің, мекемелердің, жұмысқа орналастыру бюроларының, тіпті фермалардың да ажырамас жабдығына айналып отыр. Компьютерлік жүйелер көмегімен құжаттар жүргізіп, электронды пошта және мәліметтер банктермен қатынас қамтамасыз етіледі. Компьютерлер кең ауқымды өндірістік міндеттерді атқаруда қолданыс тауып, түрлі агрегаттардың үздіксіз жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. ЭЕМ жүйелері бір мекемедегі немесе елдің, тіпті әлемнің түрлі аймақтарында отырған түрлі пайдаланушыларды өзара байланыстырады. Тәуелсіздігімізді енді алған жас мемлекетіміздің алдында жаһандану процесстері тудырып отырған осы тектес тенденциялар мемлекеттік тілімізді де еріксіз осы алаңдарға тартып отыр. Ал біздің қолымызда мемлекеттік тіліміздің ақпараттық-коммуникациялық технологиялар кеңістігінде, яғни электрондық кеңістікте барынша өміршең әрі қолданбалы болуын қамтамасыз ету болып табылады. Бұл өз кезеңінде тіл мамандарының да еріксіз осы алаңға тартылатынын айғақтайды. Біздің бүгінгі еңбегіміз де осы бағытта жасалған алғашқы қадамдардың бірі болмақ.
Мәселенің тағы бір жағы еліміз тәуелсіздік алған соңғы он бес жыл ішінде қоғам өмірінің барлық саласында қалыптасқан стереотиптер бұзылып, көптеген өзгерістер орын алғаны айқын. Осындай өзгерістер жаңалық жаршысы болып табылатын бұқаралық ақпарат құралдарында айрықша көрініс берді. Мұның өзі жалпы ақпараттық кеңістікте көптеген ізденістер мен шығармашылық әдістердің алуан түрде қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдайға жарты ғасырдан астам үстемдік еткен Кеңестік цензураның алынып тасталуы, егемендікпен қатар қол жеткізілген шығармашылық еркіндік, нарық жағдайындағы баспасөз қызметіндегі жаңаша үрдіс, БАҚ түрлерінің көбеюіне байланысты ақпараттық кеңістіктегі бәсекенің артуы бір себеп болса, бұқаралық сананың жаңа сатыға көтерілуі, алдыңғы ұсынылған нәрсені оқып бас шұлғуға мәжбүр болған тізгіндеулі күйден өткен аудиторияның БАҚ-қа қойылатын талаптадың арта түсуі, жалпы оқырман, тыңдарман, көрерменнің қабылдаушы ретіндегі талғамының да өсуі екінші себеп болды. Бұл ретте де электрондық ақпарат құралдарының осы кезеңде қарыштап дамуы тіл алаңында жаңа тенденциялардың белең алғанын көрсетіп берді. Бұл тенденциялардың басты белгісі ретінде тағы да ұлттық тілдердің халықаралық процесстерге, жаһандану тенденцияларына төтеп беріп өміршеңдігін сақтай алуымен көрініс тапқанын айта аламыз.
Осы ретте біздің де Мемлекеттік тілдің ақпарат құралдарындағы қызметін саралаған дипломдық жұмысымыздың өзектілігі танылса керек. Себебі, аса ауқымды ақпараттық кеңістікті қамтитын медиа-мәтін бүгінде социумның когнитивтік санасын құрайтын діни, саяси, әлеуметтік, мәдени, тарихи т.б. факторлардың барлығын тілдік санада айшықтай отырып; бұқаралық санаға ықпал етуші қуатты құралға айналды. Бұл жерде медиа-мәтінді бұқаралық сананы реттеп, қажетті идеологиялық бағытқа бейімдеп отыратын саяси тетік деуге де болады. Мұны күнделікті баспасөз бетінде көрініс табатын саяси дискурстан байқауға болады. Бұл пікіріміз бүгінгі ресми басылымдардың тақырыптық-құрылымдық өзегін құрайтын саяси мәтіндерге лингвопрагматикалық талдау жасағанда қуаттала түседі.
Зерттеу нысанасы. Қазіргі қазақ ақпараттық кеңістігіндегі мемлекеттік тілдің қызметі, даму перспективасы мен бүгінгі жай күйі, қолданыс аясы мен технологиялық мүмкіншіліктері диплом жұмысының негізгі обьектісі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу мақсаты - қоғамдағы саяси-әлеуметтік ахуалға байланысты мемлекеттік тілдің бүгінгі даму кезеңінде орын алған өзгерістердің қазіргі қазақ ақпараттық құралдарындағы көрінісін жан-жақты қарастыра отырып бүгінгі технологиялық прогресске мемлекеттік тіліміздің қаншалықты ілесіп отырғанын анықтау, болашақ даму бағыттарын бағамдау болып табылады. Бұл үшін мынадай міндеттер қойылды:
Мемлекеттік тіл ұғымын халықаралық келісімдер мен конвенциялар, саяси-құқықтық аспекті бойынша анықтап, лингвистикалық, концепциялық талдау арқылы дефинициялық негіздемесін жасау;
Мемлекеттік тіліміздің тарихына саяси-әлеуметтік аспектіде шолу жасау;
Мемлекеттік тілді тіл біліміндегі компьютерлік лингвистиканың жаңа саласы корпустық лингвистика ғылымымен байланыстыра отырып, оның электрондық ақпараттық кеңістіктегі мүмкіндіктеріне тоқталып, осы мүмкіндіктерге жету жолындағы негізгі мәселелерді сипаттау;
Корпустық лингвистиканың қазақ тіл біліміндегі қалыптасу, даму жолын саралау;
Корпустық лингвистиканың әлемдік тіл біліміндегі жетістіктері мен олардың қазақ корпустық лингвистикасына қолдану мүмкіншілігін бағамдау;
Жаһандану тенденциялары мен технологиялық прогресстердің нәтижесінде құлаш жайған электрондық ақпарат құралдарындағы мемлекеттік тілдің рөлін сипаттау;
Ақпараттық сайттар, порталдар, блогтардағы мемлекеттік тілдің қолданысын саралау;
Терминал, банкомат, чектердегі мемлекеттік тілдің қолданысын сипаттау;
Техникалық құралдардың ішіндегі қазірде кең қолданысқа ие болып отырған ұялы телефондардағы мемлекеттік тілдің жай күйін бағалау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Дипломдық жұмысымыздың бірінші бөлімінде мемлекеттік тілдің статусын белгілеп берген саяси құжаттар мен заңдар, энциклопедиялар, корпустық лингвистика бойынша отандық ғалымдар мен шетелдік ғалымдар еңбектері негізге алынса, екінші бөлімде қазақ тілді ақпаратық сайттар, тіл жанашыры жобасы келтірген мәліметтер мен статистика комитеті келтірген деректер қолданылды.
Жұмыста қолданылған зерттеу әдістері мен тәсілдері. Дипломдық жұмыста тілдік материалды жинақтау, салыстыру, саралау, жүйелеу, талдау, қорытындылау,сипаттау,компоненттік (семалық) талдау әдісі және концептуалды, мәтіндік - контекстуалдық, ұғымдық талдау, интерпретациялық талдау, эксперименттік сауалнама әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Осы күнге дейін құрылымдық лингвистика тарапынан бірнеше ғылыми еңбекте қарастырылған тілдің ақпарат құралдарындағы қызметі жұмысымызда алғаш рет антропоөзектілік дискурс тұрғысынан қарастырылып отыр. Одан бөлек мемлекеттік тілдің терминалдар мен банкоматтардағы қызметі, телефон функцияларымен үйлесімі талданды. Осыған орай жұмысымызда тіл білімінің қолданбалы қырлары танылды және жұмысымыздың практикалық мәніне көп көңіл бөлінді.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- бүгінде ақпараттық құралдар биліктің төртінші тармағы деген атауға лайық екені баршаға мәлім, қоғамдағы бұқаралық коммуникацияны жүзеге асырушы маңызды құрал болғандықтан оның бүкіл қызметі мемлекеттік тілді әлеуетін арттыруға, қоғамдық бірлікті сақтауға жұмылдырылуы тиіс;
- мемлекеттік тіл қоғамдық бірліктің ең басты кілті;
- корпустық лингвистика мемлекеттік тілді электрондық ақпараттық кеңістікке жетелейтін алғашқы әрі негізгі саты;
- корпустық лингвистика мемлекеттік тілдің ұлттық электрондық қорын жасауға мүмкіндік беретін қолданбалы ғылым саласы;
- электрондық ақпарат құралдарындағы мемлекеттік тілдің қолданысындағы негізгі тосқауылдар көбіне қазақ тіліне тән қаріптердің орнатылмауы мен аударманың қателіктерінен болады;
- мемлекеттік тілдің ұялы телефон, терминал, банкоматта болмауы немесе болған күнде сапасы төмендігі оларға қойылған мемлекеттік стандарттың бекітілмеуінен туындап отыр;
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Зерттеу қорытындысы бойынша жасалған тұжырымдар жалпы тіл біліміндегі және қазақ тіл біліміндегі корпустық лингвистика саласының әрі қарай дамуына септігін тигізеді. Сондай-ақ мемлекеттік тілдің электрондық ақпараттық құралдарында даму тұжырымдамасын жасауда теориялық негіз қызметін атқарады.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Зерттеу материалдарын жоғары оқу орындарында Қазақ баспасөзі тарихының қазіргі кезеңі, Корпустық лингвистика, Компьютерлік лингвистика, Прагмалингвистика, Сөз мәдениеті, Журналистік шеберлік сияқты ғылыми курстар мен арнаулы семинарлар жүргізуге, сондай-ақ қазақ әдеби тілінің түсіндірме сөздігін құрастыру барысында пайдалануға болады. Одан бөлек мемлекеттік тілдің корпусын құруда, электрондық ақпарат құралдарындағы мемлекеттік тілдің қызметін арттыруға, мемлекеттік тілдің электрондық ақпарат құралдарына қатысты халықаралық техникалық стандартын жасауда да осы жұмыстың теориялық базасын негізге алуға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, екі тараудан және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Қазақ тілі мемлекеттік тіл
1.1. Мемлекеттік тіл ұғымы және оның құқықтық аспектілері
Бүгінде тәуелсіздігін алып қанатын кеңге жая бастаған мемлекетіміз өзінің өткені мен өткергенін түгендеп, бүгінін, болашағын бағдарлап келелі саясат жүргізіп келе жатыр. Осы ретте кез-келген ұлттың ұлттығын танытатын негіздердің бірі ұлт тілін ұлықтау бағыттарындағы жұмыстар да қайта қолға алына бастады. Бірақ барлық кезде мұндай кеңдік бола қойған жоқ. Себебі бүгінгі тәуелсіз мемлекетіміз кешегі орталықтандырылған КСРО мемлекеті ыдырап, ұлттық қажеттілікке орай, демократиялық негізде тәуелсіз мемлекеттер бірі ретінде құрылды. Бұл орныққан жаңа әлеуметтік-саяси ахуал қоғамның да, оның халқының да санасына айтарлықтай сілкініс туғызды. Қоғамға, халық пен оның тарихына деген көзқарас та түбегейлі өзгеріске ұшырады. Шын мәнісіне келгенде тәуелсіз елдің тілі де тәуелсіз дамуы тиіс болды. Сондықтан тәуелсіздік алған көптеген елдер бұрынғы кіріптарлықтан, ұлттық кемітушіліктен арылу үшін өз ұлтының тіліне мемлекеттік мәртебені беріп, сол арқылы ұлттық сананы, өзіндік мемлекеттік сәйкестілігін (идентичность) қалыптастыруға ұмтылды. Дегенмен, бұл көпұлтты болып келетін республикаларда біреулер үшін қуаныш сезімін тудырса (республиканың титулдық ұлттары үшін), енді бірқатарына (орыс, орыстілділер үшін ) салмақты қауіп-қатер әкелетіндей көрініп, тілдік өмірді шиеленіссіз қалдырмады. Бұл алдымен мемлекеттік тіл ретінде жарияланған байырғы халық тілдерінің (республиканың титулды ұлты) өз мәртебесіне лайық қызмет атқаруына айтарлықтай кедергілер жасады. Мұның себебі біріншіден, мемлекеттік тіл ұғымының дағдылы түрде қалыптаспағандығына байланысты болса, екіншіден оның өз мәнінде жұртшылыққа дұрыс ұғындырылмауынан, үшіншіден оны жариялаған Конституция, Тіл туралы заңдардың халықаралық құжаттарға (БҰҰ, ЕҚЫҰ т.б.) сәйкестенбеуінен болып отыр.
Сондықтан еліміздегі мемлекеттік тіл категориясының мәнін дүниежүзілік тілдік процесс деңгейінде ала отырып анықтаған жөн. Мемлекеттік тілдің әлеуметтік-коммуникативтік жүйедегі орнын анықтап алу қажет. Бұл жөнінде алдымен кешегі КСРО-дағы және бүгінгі ТМД елдеріндегі тәжірибелерге шолу жасайық.
Мемлекеттік тіл ұғымы жарты ғасырдан ұзақ уақыт бойы кеңестік республикалардың не конституцияларында, не заң ғылымдарында, не лингвистикалық әдебиеттерінде де жете зерттелмегені былай тұрсын, өз мәнінде де қарастырылмады. Қарастырылған күннің өзінде ол бүгінгі күн тұрғысынан қарағанда қарама-қайшы мағынамен түсіндірілді.
Мемлекеттік тіл идеясы кеңестік идеологияға жат, қанау, кіріптар ету немесе күштеп ассимиляциялаудың басты айыпкері ретінде түсіндіріліп, оны шет елдерге тән адамды адамның қанауы, бір ұлттың екінші ұлтқа билік жүргізу құралы деп ұғындырылды. Мысалы, Үлкен Кеңестік Энциклопедияда оған: Государственный язык, эксплуаторских многонациональных государствах язык, признанный в законадательном порядке обязательном в данной стране, для ведения делопроизводство в учереждениях, преподавание в школах, державной нации устанавливает в принудительном порядке свой национальный язык, всячески стесняя и ограничевая языки других народов,- деп анықтама береді [1, 236].
Міне, осылайша біртіндеп мұндай анықтамалар мемлекеттік тіл терминін кеңестік өмір салтына сыйыспайтындай етіп көрсетуі арта түсті. Бұл сөз жүзінде тілдер теңдігін мойындаған, ал іс жүзіне келгенде орыс тілінің үстемдігін жүргізуге бағытталған кертартпа тіл саясатының бірі еді. Сондықтан мемлекеттік тіл проблемасын қозғауға батылы жетпеушілік немесе бұл ұғымның осындай түсініктемелеріне үнсіз ғана бас изеушілік түрлі саладағы мамандардың (социолингвистердің, құқықтанушылардың, тарихшылардың т.б.) еріксіз оның аса маңызды қызметтік мәнін назардан жіберіп алды. Сол себептен де Кеңес үкіметі жылдарындағы заң құжаттарында мемлекеттік тіл термині кездеспейді.
Төңкерістен кейінгі кезеңде, бірінші бесжылдықта Одаққа қараған республикаларда мемлекеттік іс-қағаздарды заңды түрде оларды мемлекеттік тіл деп арнайы жарияламай-ақ, орыс немесе республиканың байырғы халқының тілінде жүргізіліп отырды. Бұл кезеңде тілдердің еркін қолданылуы мен дамуына біршама жақсы жағдайлар жасалынды. Мысалы, бұған Қазақстан аумағында қабылданған мынадай заңды құжаттарды атауға болады:
1.1919 жылғы 10 шілдесіндегі Бүкілресейлік Атқару комитеті (ВЦИК) мен Халық Комиссарлары Кеңесінің (СНК) декреті негізінде қабылданған Қырғыз (қазақ) Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы (1920 жыл, 26 тамыз) декреті;
2.Қазақ КСР-і Кеңестерінің бірінші құрылтай сьезі қабылданған ҚАЗ ССР еңбекшілері правасының декларациясы (1920 жыл, 6 қазан);
3.1921 жылы, 2 ақпандағы Қазақ АССР Халық Комиссарлар Советі қабылданған Қазақ, орыс тілдерін мемлекеттік мекемелерде қолдану жөніндегі декреті;
4.1923 жылы, 22 қарашада қабылданған Қазақ тілінде іс жүргізу туралы деп аталатын Қазақ КСР Орталық атқару Комитетінің декреті;
5.1924 жылы 18 ақпандағы Қазақ АССР-нің Орталық Атқару Комитеті қабылданған Қазақстанның бірінші Конституциясы т.б.
Бұдан кейінгі жылдарда, яғни 1924 жылы КСРО-ның жаңа Конституциясы қабылданып, ондағы тілдердің мәртебелері айқындалды, бірақ мұнда мемлекеттік тіл емес, одақтас республикаларда жалпы қолданылатын тіл туралы айтылды, ал оның қандай мағына беретіндігі, қолданылу аясы түсіндірілмей, жұмбақ түрінде қалды.
Соңғы жарты ғасыр (1938-1987) аралығында мемлекеттік тіл ұғымы республика жұртшылығының өмірінде көрініс бермейді. Бұл тіл теңдігі мен ұлт тілдерін дамыту мәселесі сөз жүзінде сақталып, ал іс жүзінде саналы түрде тежеуге бағытталған саясаттың белең алған кезі еді. Осы кезеңде не заң актілерінде, не ел Конституциясында заңды түрде мемлекеттік тіл ретінде жарияланбай-ақ орыс тілі КСРО аумағында барлық өмір салаларында жеке дара ұлы тіл болып шықты. Бұл жағдайға белгілі дәрежеде түрткі болған 1938 жылдың 13 наурызындағы КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі мен БК (б) Орталық Комитетінің Ұлттық республикалар мен облыстардағы мектептерде орыс тілін міндетті түрде оқыту жөніндегі қаулы болды. Қаулының мәтінін көріп тұрғанымыздай не жергілікті тілдерге қысымшылық көрсету жөнінде, не орыс тілінің нақтылы мәртебесі туралы ештеңе айтылмаған. Алайда, оның күнделікті өмірде, білім беру саласында өзге тілдердің қызметінің жарты ғасырға тежелуіне және онымен байланысты қалған өмір салаларында да күйзеліске түсуіне әкеп соқты. Осының ізімен дәл осындай, яғни орыс тілін үйренуді міндеттеген арнаулы қаулылар 1948, 1961, 1978, 1983 жылдары қабылданып, іс жүзіне асырылды. Бұл ұлттық тілдердің өз сөйлеушілері үшін тастанды тілге айналуына, тіпті кейбіреулерінің мүлдем тіл ретінде жойылуына әкеліп соқты. Мысалы, Кеңес үкіметі орнаған кезде РСФСР-да тұратын халықтар 193 тілде сөйлесе, 1937 жылғы көрсеткіш - 90. Ал 1988 жылғы дерек бойынша КСРО-да оқу процесі бар-жоғы 39 тілде жүргізілген. Сонда арадағы елу бір жылда 51 тіл жойылған екен.
Осындай қатты күйзеліске ұшыраған тілдердің бірі - қазақ тілі. Қазақ тілі бұрынғы Одақтағы өзге тілдер секілді өзінің қызметін көптеген өмір салаларында қысқартты, өз сөйлеушілерінің екінші тіліне айналып, тұрмыстық-отбасылық қатынасқа дейінгі сатыға ысырылды. Оған тағы себеп бір сөзбен айтқанда Кеңес үкіметі мен Компартия жүргізген зорлап ұйымдастыру саясаты кезіндегі халықтың аштан қырылуы мен жөн-жосықсыз өзге ұлт өкілдерінің Қазақстанға жаппай қоныстандырылуында еді. Сол жағдайдың кесірінен қазақ тілі өз этникалық отанында көп ұлттылық жағдайға душар болды. Ұлтаралық қатынас құралы ретінде қазақтардың келісімінсіз икемделген орыс тілі өз өктемділігін жүргізді. Соңында қазақ тілінің табиғи тілдік ортасы бұзылды. Қазақ жерінің солтүстігі мен орталығында, барлық қалаларында қазақтың азшылық болып қалуы желеу етіліп, ана тілі шет қақпай көрді. Мысалы, 1938 - 1985 жылдары аралығында қазақ мектептерінің саны 4391-ден 2400-ге дейін азайған, басқаша айтқанда елу жылға тола толмас уақытта 1901 мектеп жабылған екен [2, 181]. Бұл қазақ халқының тілдік мүддесінің ескерілмегенін көрсетеді.
Қазақ халқы есін жиып, 1986-1987 жылдардан бастап азаттық үшін күреске шықты, ол тілден басталды десе де болғандай. Орталықтан тегеурінді әкімшілдігіне төтеп беріп, ана тілін дамыту күн тәртібіне қойылды. Осыған қарай қазақ халқы зиялылыларының талап етуі бойынша 1987 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Қазақ ССР Министірлер Советінің Қазақ тілін оқып - үйренуді жақсарту туралы қаулысы қабылданды.
Бұдан кейінгі жылдарда КСРО-ның ыдырауы мен бұрынғы Одаққа қараған республикалардың егемендік алуымен сол республикалардың негізгі тілдері мен мемлекеттік тіл болып жарияланды. Кейбір республикаларда өз тілдерімен қоса орыс тілін ұлтаралық қарым-қатынас тілі ретінде қабылдады. Мысалы, Қазақстанның 1989 жылғы Тіл заңында: Қазақ ССР-інде орыс тілі ұлтаралық қарым-қатынас тілі болып табылады., -деп көрсетілген болса, сол заңның екінші бабында: Қазақ ССР-і орыс тілінің мемлекеттік тілімен бірдей еркін қолданылуын қамтамасыз етеді, - деп жазылған.
Бірақ,қабылданған конституцияларда да, шыққан заңдарда да мемлекеттік тіл ұғымының анықтамасы берілмеді. Айталық сол тұстағы, яғни 1989 жылы өз тілдері мен орыс тілін қатар мемлекеттік тіл ретінде жариялаған Прибалтика республикаларының, Тәжікстан, Украина, Белорусия, Қырғыз, Өзбек, Қазақ республикаларының тіл туралы заңдарынан мемлекеттік тілдің анықтамасын табу қиын. Дегенмен, олардың әрқайсынан көмескі түрде болса да мемлекеттік тілдің қолданылатын кейбір өмір салаларының тізімін аңғаруға болады. Мысалы, Молдавия Конституциясының 70-бабына сәйкес қабылданған тіл туралы заңында Молдавияда мемлекеттік тіл - молдаван тілі деп жазылғаннан кейін, оның анықтамасы ретінде мынадай сипаттама берілген: Государственный язык действует политической, экономической, социальной и культурной жизни и функционирует на основе латинской графики, - делінген. Ал Өзбекстанда өзбек тілін мемлекеттік тіл ретінде жариялаған заң бабында мемлекеттік тілдің өмір сүруі мен дамуындағы республиканың міндетін айырықша атап көрсетеді. Ол заң бабында Өзбек ССР-і өзбек тілінің республикадағы саяси, әлеуметтік, эканомика және мәдени өмірде дамуы мен қызмет етуін қамтамасыз етеді деп жазылған. Мемлекеттік тіл туралы бұлардан сәл бөлектеу түсінікті Қырғыз заңы береді. Олардың тіл туралы заңында мынадай тұжырым жасалады: В качестве государственного языка киргизискии язык является одним из символов государственного сувернитета Киргизиской ССР и функцонируест во всех сферах государственной и общественной деятельности, в области экономики, науки и техники, народного образования и культуры, общения граждан республики. Ал қалған республикалардың заңдары осыларды қайталайды, енді біреулерінде мұндай сипаттамалар да кездеспейді.
1989 жылдың басында КСРО халықтары тілдері туралы заңның мәтінін даярлау мен талқылау басталды. Талқылау түрлі заң аспектілері бойынша, оның ішінде көпшілік бөлігінің ана тілі болып табылатын орыс тілінің заңдылық мәртебесі төңірегінде жүрді. Заң басынан бастап оның жасаушылардың ойлауымен және солардың көзқарастарына сәйкес сол уақыттағы іске асырылып отырған тіл саясатының органикалық компоненті ретінде қарастырылды, оны тіпті аз мөлшерде де өзгертпеуді көздеді. Осы мақсатпен 1990 жылы 24 сәуірде қабылданған КСРО халықтарының тілдері туралы заңның 4-бабында орыс тілі КСРО аумағында ресми тіл болып жарияланды. Бұл заңда да мемлекеттік тіл ұғымына ерекше мән бере қойған жоқ. Керісінше, ол мемлекеттік тіл терминіне тағы бір ұғымды - ресми тіл терминін ендіріп, шатастырушылық туғызды. Мұнда ресми тіл терминін мемлекеттік тіл терминінен бөлектеп көрсетіп, былай деп түсіндірді: ... очерчивает определенную сферу его применение как средства офицальных отношений, процесса государственной деятельности и межнационального общения [3,19] .
Орыс тілінің осы ресми тіл болу мәртебесі кейінгі кезеңдерде де тәуелсіз мемлекеттердің заң құжаттарында әлі қолданыстан қалмай келеді. Бұл қазіргі кезде өз тілін мемлекеттік тіл ретінде жариялаған республикаларда көпшілік жағдайда мемлекеттік тіл және ресми тіл дегендердің бір мағынаны білдіретіндігі ескерілмейді, ара жігінің алшақтанып, бір-біріне қарсы қойылуына себепші болып отыр. Мысалы, Қазақстан Республикасының соңғы Конституциясының 7-бабында [4], Қазақстан Республикасындағы тіл туралы заңның 4-бабында: Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі - қазақ тілі,- деп айқын да анық жазылған [5]. Ал орыс тілі жөнінде : Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады (5-бап),- делінген Осыған қарап, оны ресми тіл деп танысақ, бұл жөнсіз, әрі кереғарлық болады.
Шындығында, қазақ тілінің мемлекеттік тіл екендігіне дау жоқ. Ал орыс тілінің Қазақстанда ресми тіл болуы екіталай. Өйткені Конституцияда, Тіл турлы заңда да қазақ тілінің мәртебесі сияқты орыс тілінің өзіндік мәртебесі көрсетілмеген (оның тек қолданылу аясы ғана анықталған). Демек, Қазақстанның ресми тілі - орыс тілі деп көрсетілмеген соң оны ресми тіл деп тану қалай болғанда да заңсыз әрекет.
Жалпы әлемдегі тілдік процеске көңіл аударсақ, онда мемлекеттік тіл және ресми тіл дегендер өзара синоним сөздер ретінде түсіндіріледі. Әрине, ресми тіл терминінің мемлекеттік тіл терминіне бөлектеніп қолданылатын сәттері де кездеседі. Мұндай жағдайда ол бір мемлекеттен тысқары елдер, мемлекеттер арасындағы бекітілген тіл қызметінде қолданылуы мүмкін. Мәселен, Біріккен Ұлттар Ұйымының жұмыс тілі деген сияқты т.б. Бұл екі терминнің бір мемлекет аумағындағы қолдануына келсек, әлемдегі көптеген елдерде әлеуметтік маңызы зор салаларда қолдануы үшін заңдастырылған негізгі тілді көбінесе ресми тіл деген атаумен беру қалыптасқан. Мысалы, Энциклопедиялық заң сөздігінде оған мынадай анықтама беріледі: Государственный язык. См. Официальный язык (Қараңыз: 87-б.). Официальный язык - основной язык государства, используемой в законодательстве и официальном делопроизводстве, судопроизводстве, обучение и т.д [6,303].
Ал біздің елімізде қазақ тілінің Конституциядағы мемлекеттік мәртебесіне байланысты Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігінде мынадай анықтама берілген: Мемлекеттік тіл - тұрғылықты халықтың және Қазақстан Республикасы азаматтарының басым көшілігінің тілі [7, 67]. Дегенмен, мемлекеттік тілді мемлекеттің негізі ресми тілі, тұрғылықты халықтың және басым көпшіліктің тілі деп анықтау жеткіліксіз. Өйткені мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болған тілдің сол елдің әлеуметтік-коммуникативтік жүйесінде өзіндік орны мен рөлі болу қажет. Сондықтан оған белгілі ғылым Б.Хасанұлы: Государственный язык - основной компонент социально - коммуникативный системы определенного государства, выделенный в официальное положение в ранг государственного являющийся обязательном к использованию всем населением на всей территории страны в различных сферах жизни,- деп анықтама беріп толықтырады [8, 36].
Олай болса Қазақстан үкіметі мен Парламенті тәуелсіздік жағдайына екінші бір тілдің (орыс тілінің) мемлекеттік тіл қызметінде қолданылуын егемендік иесі Қазақстан халқының бірлігін бұзуға әрекет деп бағалап, Тіл туралы заңды, оны жүзеге асыру шараларын халықаралық нормаларға сәйкестендіруі қажет.
Осы жөнінде, яғни еліміздегі орыс тілінің қолданылу аясы туралы Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі, төраға И.И.Рогов, Кеңес мүшелері Х.Ә.Әбішов, К.Ж.Балтабаев, Н.В.Белоруков, С.Ф.Бычкова, А.М.Нұрмағанбетов, Ү.М.Стамқұлов қатысқан құрамда, мыналардың:
- өтініш субьектісінің өкілдері - Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаттары М.Шахановтың, Е.Әбілқасымовтың, А.Айталының,
- Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі - Қазақстан Республикасының әділет вице-министрі С.П.Нұғымановтың,
- Қазақстан Ресаубликасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитетінің төрағасы Е.З.Қажыбектің,
- Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының өкілі - Қазақстан Республикасы Бас прокуроры аппаратының басшысы Р.Қ.Сарпековтың қатысуымен өзінің ашық отырысында өтініш субьектілерінің өкілдері Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 21-бабы 2-тармағының 4-тармақшасына сәйкес мынадай мәселені түсіндіріп беруді сұрай отырып, өздерінің ауызша түрдегі өтінішін мәлімдеді: мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады деген Конституциялық норманы (Конституцияны 7- бабының 2-тармағы) орыс тілі екінші мемлекеттік тіл болып табылады деп түсінген жөн бе?
Өтініште қойылған сұрақтардың мән-жайына қарай Констиуциялық Кеңес мыналарды қосымша түсіндіру қажет деп санайды:
2.Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады деген конституциялық норма орыс тіліне екінші мемлекеттік тіл мәртебесі берілетінін білдірмейді.
Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде Констиуциялық жолмен баянды етілуінен келіп шығатыны, қазақ тілі Қазақстан мемлекеттілігін айқындайтын факторлардың бірі болып табылады, оның егемендігін рәміздейді және Қазақстан халқының бірлігін білдіретін Республиканың Конституциялық-құқықтық мәртебесінің элементі болып табылады.
Мемлекеттік тілдің жоғары саяси-құқықтық мәртебесі оның жария-құқық саласында қызмет етуінің айрықшылығы не басымдылығы Конституцияда баянды етіліп, заңдарда белгіленуі мүмкін екендігімен расталады. Республика Президенті мен Парламенті Палаталары төрағаларының мемлекеттік тілді міндетті түрде еркін меңгеруі; мемлекеттік рәміздерде тек қана қазақ тілінің пайдалануы; мемлекеттік органдардың мөрлері мен мөртаңбаларындағы атаулардың, мемлекеттің егемендігін айқындайтын мемлекеттік белгілердің (шекара бағандарында, кеден атрибуттарында және т.б.) қазақ тілінде жазылуы; мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құқықтық актілері мен өзге де ресми құжатарының мәтіндерін қағазда және өзге де тасымалдауыштарда орналастырғанда, мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының ресми тұлғалары көпшілік алдында сөз сөйлегенде; мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының ресми бланкілері мен басылымдарында; ұлттық валютада және өзге де мемлекеттік бағалы қағаздарда; республика азаматының жеке басын куәландыратын құжаттарда, мемлекет атынан берілетін өзге де құжаттарда, сондай-ақ мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметімен байланысты өзге де салаларда қазақ тіліне басымдылық берілуі. Бұл жазылғандар, Негізгі Заң қазақ тіліне жария-құқықтық маңыз бере отырып, оның мәртебесінің үстемдігін көздейтіндігін айғақтайды (Конституцияның 7-бабының 1-тармағы) [9, 5-6].
Мемлекеттік тіл мемлекетпен байланысты туындаған саяси әрі әлеуметтік лингвистикалық категория. Қандайда бір тілдің мемлекеттік тіл ретінде танылуы, дамуы қоғамның, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық құрылымына, саяси күштерінің мүдделерінде, олардың ұстанған ішкі, сыртқы саясаттарына, халықтың әлеуметтік лингвистикалық бағыт-бағдарына байланысты болады. Демек, мемлекеттік тіл дегеніміз - елдің барлық аумағында және түрлі өмір салаларында қолданылуы баршаға міндетті болып табылатын, ресми жағдайы мемлекеттік дәрежеде белгіленген, белгілі бір мемлекеттің әлеуметтік-коммуникативтік жүйесінің негізгі компоненті.
Мемлекеттік тіл ұғымы жайлы Ұлттық энциклопедия: мәртебесі конституцияда бекітілген, мемлекеттік мекемелерде іс-қағаздар осы тілде жүргізіледі. Әдетте мемлекет негізін құраушы әрі жердің байырғы иесі болып саналатын халықтың тілі мемлекеттік тіл болып бекітіледі. Бірақ ұзақ уақыт отар болып, өз тілін ұмыта бастаған кейбір елдерде отарлаушы елдің тілі мемлекеттік тіл болып бекітілген [10] дейді. Мысалы: Үндістанда мемлекеттік тіл ағылшын тілі болса, хинди тілі тек тұрмыстық тіл деңгейінде қалып қойған. Марокконың, Алжирдің мемлекеттік тілі араб тілі болғанымен, ресми тіл ретінде француз тілі онымен бірдей дәрежеде қолданылады. 1993 жылы қабылданған тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Конституциясында қазақ тілі мемлекеттік тіл болып бекітілді. 1995 жылы қабылданған Конституцияда да қазақ тілі мемлекеттік тіл болып бекітілді, алайда сонымен қатар орыс тілі ресми түрде мемлекеттік тілмен қатар қолданылады. 1996 жылы 4 қарашада Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен "Қазақстан Республикасының тіл саясаты тұжырымдамасы" мақұлданды. Қазір Қазақстан барлық ғылым-білім, мәдениет, техника салаларын мемлекеттік тілге көшіру кезеңін бастан өткеруде [11],[12].
Мемлекеттік тіл - көпұлтты (көптілді) мемлекетте халықтың ұлттық құрамына қарамай іс-қағаздарын, мектеп пен жоғары оқу орындарында оқыту, мәдениет, баспасөз бен байланыс (почта,телеграф т. б.) орындарында, құқық қорғау мен әскер бөлімдерінде, сот істерін жүргізу т. б. міндетті деп саналатын саяси-құқықтық қасиеті бар мәртебелі тіл. Мемлекеттік тілді жан-жақты дамыту және оның қолдану аясын (сфера) кеңейту үшін мемлекет тарапынан белгілі бір уақытқа жоспарланған жан-жақты бағдарламалар жасалады. Мемлекеттік тіл әрдайым мемлекеттің қорғауында және оның қамқорлығында болады. Демократиялық қоғамды белгілі бір тілге мемлекеттік мәртебеге (статус) беру оның басқа тілдерге қысымшылық көрсету болып табылмайды. Бұл туралы Республикамыздың Тіл туралы Заңында (1997 ж.) анық айтылған. Кеңес заманында КСРО-ның Конституциясында және басқа да мемлекеттік құжаттарда ашық айтылмаса да, орыс тілі іс жүзінде (де-факто) мемлекеттік тіл функцияларын орындады. Орыс тілінің осындай ерекше ролі геральдикалық әдіспен анықталады. Мысалы, КСРО-ның елтаңбасы мен ақша бірліктерінде орыс сөздер үлкен әріппен беріліп, басқа ұлттық тілдердегі лексемалар кіші әріппен берілгені дәлел бола алады. Кейбір көпұлтты (көптілді) мемлекеттерде тілге берілетін мәртебе басқаша аталуы мүмкін: ресми тіл, ресми түрде қолданылатын тіл, ұлттық, конституциялық және аймақтық тілдер. Осыған байланысты "көпұлтты" және "көптілді" деген терминдердің синоним сөздері ретінде қолданылуын сөйлеу тіліміздегі қателердің бірі деп қараған жөн. Кезінде КСРО (Югословия т.б.) көпұлтты мемлекет болатын, себебі Одаққа өздерінің белгілі бір территориясы, шекарасы, басқару-әкімшілік органдары бар субъектілер енген болатын. Ал Қазақстан жайында ол басқаша, мұнда жоғарыда көрсетілген Одаққа тән ерекшеліктер болған жоқ, сол себептен де Республикамыз, әлеуметтік тіл білімі тұрғысынан қарағанда көпұлтты емес, көптілді елдер санатына жатады деу шындыққа сәйкес келеді. Көпұлтты елдердің қатарына жататын мемлекеттің субъектілері (ұлттық республика, облыс, аймақ т. б.) өздерінің ұлттық тілдеріне мемлекеттік мәртебе беруге құқылы болса, көптілді елдерде мүндай еркіндік жоқ. Себебі көптілді елдің құрамына диаспора ретінде енген ұлт-ұлыстардың қалыптасуы солақай саясаттың, депортация т. б. нәтижелері болуы мүмкін, яғни бұл құбылыстардың тарихи мән-мазмұны жоқ. Сол себептен Қазақстанда
мемлекеттік қостілділік қабылданбай, қазақ тілі мемлекеттік тіл болып, орыс тілі ресми түрде қолданылатын тіл болып жарияланды [13].
Әрине кез-келген тілдің өз мемлекетінде кең қолданысқа ие болуы тек қана саяси шешімдермен ғана реттелмейді. Оған белгілі бір дәрежеде халық арасындағы қарым-қатынаста қолданысы да әсер етеді. Сондықтан мемлекеттік тілдің қазіргі қоғамдық қолданысында, іс-қағаздар жүргізуде кең қанат жаюы да ескеріліп, талданып отыруы тиістігі аян. Қазіргі кезде, ахуалы әсіресе 2008 жылы, вертикаль, горизанталь қатынастағы көптеген мекемелердің өзара хат алмасу мен іс-қағаздарының, орыс тілінде жүргізілуі өріс алып, мемлекеттік тілдің басқару саласындағы коммуникативтік өрісі тарылып отыр. Ал басқару жүйесінде қолдану арқылы ғана тіл қоғамдық институттар арасындағы қатынасты реттеу құралына айналды. Бұл жағынан мемлекеттік тілдің осы саладағы еркін дамуына іс-қағаздарды мемлекеттік тілде жүргізбейтін мекемелер, олардың қатаң қадағаланбауы тосқауыл жасап отыр.
Мемлекеттік тілде қызмет көрсетілмейтініне наразылық білдіріп отырған жұртшылықтың пікірі қазақ тілді телеарналардан, баспасөз беттерінен де жиі-жиі естіле бастады. Одан бөлек мәдени-идеологиялық құралдардың да өз кезегінде мемлекеттік тілді таратуда қызметі ерекше. Солардың ішінде теледидар алдыңғы кезекте тұрады. Қазақстандық телеарналардың көбі уақытының елу пайызын мемлекеттік тілдегі бағдарламаларға арнау туралы заңды орындамай, уақытты эстетикалық әрі тәрбиелік мәні жоқ концерттер мен аудармаланған мазмұны төмен шетелдік, әсіресе батыстық фильмдермен толтырады. Осындай арзан, мәнсіз бағдарламалар көбейіп, телеуақыт эстетикалық мазмұны төмен, сананы улайтын ұлттық мәні жоқ геоденистік хабарларға кетіп жатыр. Бұлардың бәрі халықтың, қазақ халқының жалпы адамзаттық құндылықтарымен үндесетін мәдени-құндылықтарын ығыстырып, қалың жұртшылық санасына батыстық құндылықтарды орнықтыруды көздейтін бүгінгі күннің кез келген көзі ашық азаматына мәлім болып отыр. Сондықтан мемлекеттік тілдің әлеуметтік беделін БАҚ саласында көтеру аса қажет. Қазіргі кезде жұртшылыққа керегі ана тілінде берілетін сыртқы ішкі саясат, экономика, мәдениет, тарих, денсаулық сақтау, ғылым, білім т.б. әлеуметтік қоғамдық салмағы, ақпарттық мәні жоғары хабарлар. Көрермен тыңдарман бұған зәру. Социолингвистердің айтуынша, әсіресе телевизия тілдің мәртебесін көтеретін ерекше комуникативтік кеңістік болып табылады, сондықтан телеарналар қазақша сөйлемей, мемлекеттік тілдің қоғамдық беделі көтерілмек емес. Мұндай коммуникативтік кеңістігі бар тіл ғана ысылып, түзіліп, нормалану үрдісі күшейеді.
Әрине, осылармен қоса бүгінде мемлекеттік тіл саясаты жүйеленіп, оның жетістері де таныла бастады. Тіпті, қазақ тілін қолдау ісіне қатысты орындалып жатқан жұмыстардың санымен қоса мазмұны да уақыт өткен сайын күрделеніп, халық мұқтажын, қажеттілігін өтеу мақсатында сұранысқа ие болып отыр. Мәселен, 2013 жылғы іс-шаралардың жүйесін былайша топтастырып таныстыруды жөн көрдік:
1. Мемлекеттік тілді электронды жүйе көмегімен жетілдіру іс-шаралары: мемлекеттік тілді онлайн режімінде тегін оқытатын www.soyle.kz интернет-порталы іске қосылды. Қазіргі таңда 2014 жылғы жаңалықтарда осы порталға кірушілердің саны 30 мыңнан асқанын жиі хабарлайды. Сонымен қатар,келешекте мемлекеттік тілді тегін оқытатын Qazaqsha-online электрондық порталы іске қосылатынын хабарланған. Тілдарын мемлекеттік тілді меңгерудің мультимедиялық кешенін әзірледі. Қазақша Wikipedia мақалалары 200 мыңнан асып, бұл сайтты қолданушылар саны артты және оның қазақ тіліндегі рейтингі 25-орынға жетті. 64 тілде веб-қызмет көрсететін Google сайтына қазақ тіліндегі аударма қызметі енгізілді. Бұл игі істі Викибілім қоғамдық қоры жүзеге асырды. Алматыда веб-сайттарды қазақ тілінде дамыту мәселесі талқыланды. Одноклассники әлеуметтік желісі қазақ тілінде қолжетімді болуы жоспарланды.
2. Мемлекеттік тілде сөйлейтін тұрғындардың үлес салмағын анықтау шаралары: Алматыда мемлекеттік тілді меңгерген қала тұрғындарының үлесі 62 пайызды құрайды. 2600 астаналық мемлекеттік тілді оқыту курсынан өтті. Павлодар облысында қазақ тілінің аясы кеңейді. Қазақстанда өзге ұлттың 93 мың баласы қазақ тілінде білім алып жүр. Атырау облысы тұрғындарының 97 пайызы қазақ тілін біледі. Мемлекеттік тілде оқитын студенттердің саны 56,3 пайызды құрады. Шымкентте өзге ұлт өкілдерінің 80 пайызы мемлекеттік тілді біледі. Тәуелсіздіктен бері қазақ тілінде оқытатын мектептер саны 51,6 пайызға артты. ШҚО-да мемлекеттік қызметкерлердің 60 пайызы мемлекеттік тілді меңгерген. Оңтүстік Қазақстан облысында мемлекеттік қызметшілердің 97 пайызы мемлекеттік тілде іс-қағаздарын жүргізе алады.
3. Мемлекеттік тілді дамытуға қатысты қаулылар мен бұйрықтар,
ұсыныстар: Қазақ тілін шеттеткен БАҚ лицензиядан айырылады (М.Құл-Мұхаммед). Қазақша сөйлейтін халқы 70 пайыздан асқан өңірдің барлығы қазақ тіліне көшуі керек (Н.Назарбаев). Іс-қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізуді қалалық прокуратура тексереді (Астана). Қазіргі заман әдебиетінен 69 кітап қазақ тіліне аударылады. Қазақстан Ұлттық телеарнасының рейтингісі 47 пайызға өсті. Қазақстандағы ЖОО-лар кітапханасындағы оқулықтардың 17-18 пайызы ғана қазақ тілінде.
4. Іс-қағаздарының мемлекеттік тілде жүргізілуі: Алматыда жергілікті
атқарушы органдардың мемлекеттік тілдегі құжат айналымы 78 пайызды құрады. Қазақстан халықаралық шарттарды мемлекеттік тілде жасайтын болады. Д.Омашұлының мемлекеттік тілде заң жазу мәселесіне арналған жаңа кітабы жарық көрді. БҚО-да құжат айналымында мемлекеттік тілдің үлес салмағы 99,7 пайызға жетті. Қазақстанда тіркелген шетел елшіліктерінің 80 пайызы елімізге ресми ноталарды қазақ тілінде жолдайды. Бағдарламалық шешімдердің әлемдік көшбасшысы саналатын SAP компаниясы енді өз өнімдерін тұтынушыларына қазақ тілінде ұсынатын болды.
5. Қазақ тілін дамыту байқаулары: Қазақтілді Интернет-сайттар
ұлттық сыйлығы байқауы жүргізілді. Павлодарда Мемлекеттік тілдегі ең үздік сайт анықталды. Астанада Мемлекеттік тіл - мемлекеттік қызметте байқауы өтті. СҚО полицейлері мемлекеттік тіл байқауына қатысты. ТЖД өзге ұлт өкілдері арасында Мемлекеттік тіл - менің тілім атты байқауын өткізді. Астанада 27 азаматқа Тіл жанашыры құрмет белгісі табыс етілді.
6. Түрлі іс-шаралар: Оралда мемлекеттік тіл мәртебесін көтеруге
арналған конференция болып өтті. Алматыда студенттер мемлекеттік тілдің мерейін өсіретін ерекше акция өткізді. Қостанайда дәстүрлі Тілдер фестивалі өтті. Алматыда мемлекеттік тілдегі қателерге, сауатсыз көрнекі құралдарға арналған көрме өтті. Ұлттық-мәдени орталықтардың өкілдеріне қазақ тілін үйрететін жазғы мектеп ашылады.
Ал 2012 жылы жүргізілген іс-шаралар мазмұны қазақ тілін үйрету әдістері, шаралары, жолдары мен түрлі байқаулары аясында кеңінен орындалған. Сондай-ақ 2012 жылғы жетістіктер қатары қазақ тіліндегі көркем шығармалар мен шетел әдебиеттерінің қазақша аудармаларымен толыққанын айту қажет. Қазақ тілі қоғамының қызметтері өз нәтижелерін бере бастады. Қазақ тілі мұғалімдерінің білімін жетілдіру ісіне күш салынды. Таратып айтатын болсақ, 2012 жылы қазақ тілінде жарық көрген кітаптар: А.Дюманың Үш ноян, Граф Монте Кристо кітаптары, М.Әуезовтің әңгімелері қайта басылып шықты. Түркіменстанның дәрілік өсімдіктері қазақ тіліне аударылып басылып шықты. Корея Республикасының Президенті кітабы қазақ тілінде жарық көрді. АҚШ университетінің профессор Л.Лессингтің Еркін мәдениет кітабы қазақша аударылды.
2012 жылы жарыққа шыққан қазақ тіліндегі фильмдері мен бағдарламалар: Батыл жүрек мультфильмі, Уолт Дисней мультфильмдері қазақ тіліне аударылып таратылды. Қазақ тілінде дубляждалған Қара киімділер-3 фильмінің тұсаукесері болды. Қазақстан ұлттық телеарнасында Қазақша сөйлейміз бағдарламасы эфирге шықты.
Мемлекеттік тілді электронды жүйе арқылы дамыту шаралары: tilim-elim.kz интернет сайты іске қосылды. 2012 жылғы Шетелдегі қазақ диаспоралары үшін жүргізілген іс-шаралар: Висконсин-Мэдисон университеті қазақ тілін оқытудың әдістемесін ұсынды. Барнаулда қазақ тілі орталығы ашылды. Румынияның Бабеш-Боляй университетінде қазақ тілі, мәдениеті мен тарихы орталығы ашылды.
Екі жылдың (2012-2013 жылдың) көлемінде Қазақстан қоғамында мемлекеттік тілді дамытуға қатысты сан түрлі іс-шаралар өткізілген. Олардың барлығы дерлік халықтың қазақ тілін үйренуге қажетті сұраныстарына сай жүргізілген. Әсіресе сөздіктер мен аудармашылардың электронды жүйесі көптен күткен сұраныстар болатын. Ал Kazinform халықаралық ақпараттық агенттігінің осы жылдарға дейінгі хабарламаларында мемлекеттік тілді қолдау және дамытуға қатысты іс-шаралардың басмы бөлігі тек насихаттау, өзекті мәселелерді талқылау, оқулықтар шығару, олардың сапасын анықтау, түрлі семинар-тренингтер өткізу, тәжірибелі ұстаздар дайындау, олардың біліктілігін жетілдіріп отыру мәселелеріне қатысты шаралармен шектелетін. Дегенмен, қазіргі жетістікке жетудің алғышарттары осы талқылаулардың нәтижелері болмақ. Қалай болғанда да, 1991 жылдан 2000 жылға дейін іс-шаралар сөз жүзінде болып келді, ал 2000 жылдан бастап іс жүзінде нәтижелерін бере бастады. Оны жасырмауымыз керек. Себебі 2000 жылға дейінгі мерзімді БАҚ-тағы мемлекеттік тілді дамыту жайындағы мақалалар қазақ тілін алдымен грамматикалық құрылымынан бастап оқыту керек пе, әлде қазақ халқының ұлттық болмысынан бастап түсінік бере отырып оқыту керек деген дұрыс әдістемелік жолын таңдау мәселесіне айналды. Қоғамдық пікірталас, қоғамдық мұқтаждықты өтеу салдарынан қазақ тілі оқулықтарының әдіснамалық жүйесі өзгеріп, ұлттық болмысты таныта оқытудың түрлі әдістерін сіңірген оқулықтар жарыққа шықты. Олар өз нәтижелерін бере бастағаннан кейін жаңа сұраныстар пайда болды. Ол - тез, қолжетімді аударма ісі (орысша-қазақша, қазақша-орысша). Осындай сұраныстардың арқасында электронды үйрету порталдары мен сөздіктері іске қосылды. Демек, Қазақстанда мемлекеттік тілді дамытуға байланысты жүргізіліп жатқан жұмыстар қоғамның талап-тілегін уақытында өтеуге қызмет етуде және баяу болса да оның жетістіктері көрініп келеді. Олай болса мемлекеттік тілдің қоғамдағы рөлін анықтау, мемлекеттік тілге мұқтаж етуші немесе мұқтаж етпеуші факторларды тану негізінен БАҚ жүйесінде айқын көрінеді екен.
1.2. Мемлекеттік тілдің корпустық лингвистикадағы қызметі
Мемлекеттік тілдің ақпарат құралдарындағы қызметі жайлы белгілі бір ғылыми тұжырым жасамас алдын оның тіл біліміндегі компьютерлік лингвистиканың жаңа саласы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Қазақ тілі мемлекеттік тіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1. Мемлекеттік тіл ұғымы және оның құқықтық аспектілері ... ... ... ... ... ..8
1.2. Мемлекеттік тілдің корпустық лингвистикадағы қызметі ... ... ... ... ... ..19
ІІ-тарау. Мемлекеттік тілдің электронды ақпарат құралдарындағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.1. Ғаламтор, терминал, банкоматтағы мемлекеттік тілдің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2. Телефон тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі заманғы қоғам, тауарлар, қызметтер және еңбек нарығы көп жағынан алғанда ақпараттық-коммуникациялық технологиялар қарқынды дамуымен байланысты өзгерістермен сипатталады. Кәдімгі адам өміріндегі компьютердің қызметі екпінмен артып келеді. Компьютер қоғамдық өмірдің барлық дерлік: білім беру мен медицинада, телевизия және радиода, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығында және т.б. тиімді көмекші құрал бола алатын салаларында қолданылады. Бүгінде ақпараттық-коммуникациялық технологиялар шағын кәсіпорындардың, дүкендердің, мекемелердің, жұмысқа орналастыру бюроларының, тіпті фермалардың да ажырамас жабдығына айналып отыр. Компьютерлік жүйелер көмегімен құжаттар жүргізіп, электронды пошта және мәліметтер банктермен қатынас қамтамасыз етіледі. Компьютерлер кең ауқымды өндірістік міндеттерді атқаруда қолданыс тауып, түрлі агрегаттардың үздіксіз жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. ЭЕМ жүйелері бір мекемедегі немесе елдің, тіпті әлемнің түрлі аймақтарында отырған түрлі пайдаланушыларды өзара байланыстырады. Тәуелсіздігімізді енді алған жас мемлекетіміздің алдында жаһандану процесстері тудырып отырған осы тектес тенденциялар мемлекеттік тілімізді де еріксіз осы алаңдарға тартып отыр. Ал біздің қолымызда мемлекеттік тіліміздің ақпараттық-коммуникациялық технологиялар кеңістігінде, яғни электрондық кеңістікте барынша өміршең әрі қолданбалы болуын қамтамасыз ету болып табылады. Бұл өз кезеңінде тіл мамандарының да еріксіз осы алаңға тартылатынын айғақтайды. Біздің бүгінгі еңбегіміз де осы бағытта жасалған алғашқы қадамдардың бірі болмақ.
Мәселенің тағы бір жағы еліміз тәуелсіздік алған соңғы он бес жыл ішінде қоғам өмірінің барлық саласында қалыптасқан стереотиптер бұзылып, көптеген өзгерістер орын алғаны айқын. Осындай өзгерістер жаңалық жаршысы болып табылатын бұқаралық ақпарат құралдарында айрықша көрініс берді. Мұның өзі жалпы ақпараттық кеңістікте көптеген ізденістер мен шығармашылық әдістердің алуан түрде қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдайға жарты ғасырдан астам үстемдік еткен Кеңестік цензураның алынып тасталуы, егемендікпен қатар қол жеткізілген шығармашылық еркіндік, нарық жағдайындағы баспасөз қызметіндегі жаңаша үрдіс, БАҚ түрлерінің көбеюіне байланысты ақпараттық кеңістіктегі бәсекенің артуы бір себеп болса, бұқаралық сананың жаңа сатыға көтерілуі, алдыңғы ұсынылған нәрсені оқып бас шұлғуға мәжбүр болған тізгіндеулі күйден өткен аудиторияның БАҚ-қа қойылатын талаптадың арта түсуі, жалпы оқырман, тыңдарман, көрерменнің қабылдаушы ретіндегі талғамының да өсуі екінші себеп болды. Бұл ретте де электрондық ақпарат құралдарының осы кезеңде қарыштап дамуы тіл алаңында жаңа тенденциялардың белең алғанын көрсетіп берді. Бұл тенденциялардың басты белгісі ретінде тағы да ұлттық тілдердің халықаралық процесстерге, жаһандану тенденцияларына төтеп беріп өміршеңдігін сақтай алуымен көрініс тапқанын айта аламыз.
Осы ретте біздің де Мемлекеттік тілдің ақпарат құралдарындағы қызметін саралаған дипломдық жұмысымыздың өзектілігі танылса керек. Себебі, аса ауқымды ақпараттық кеңістікті қамтитын медиа-мәтін бүгінде социумның когнитивтік санасын құрайтын діни, саяси, әлеуметтік, мәдени, тарихи т.б. факторлардың барлығын тілдік санада айшықтай отырып; бұқаралық санаға ықпал етуші қуатты құралға айналды. Бұл жерде медиа-мәтінді бұқаралық сананы реттеп, қажетті идеологиялық бағытқа бейімдеп отыратын саяси тетік деуге де болады. Мұны күнделікті баспасөз бетінде көрініс табатын саяси дискурстан байқауға болады. Бұл пікіріміз бүгінгі ресми басылымдардың тақырыптық-құрылымдық өзегін құрайтын саяси мәтіндерге лингвопрагматикалық талдау жасағанда қуаттала түседі.
Зерттеу нысанасы. Қазіргі қазақ ақпараттық кеңістігіндегі мемлекеттік тілдің қызметі, даму перспективасы мен бүгінгі жай күйі, қолданыс аясы мен технологиялық мүмкіншіліктері диплом жұмысының негізгі обьектісі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу мақсаты - қоғамдағы саяси-әлеуметтік ахуалға байланысты мемлекеттік тілдің бүгінгі даму кезеңінде орын алған өзгерістердің қазіргі қазақ ақпараттық құралдарындағы көрінісін жан-жақты қарастыра отырып бүгінгі технологиялық прогресске мемлекеттік тіліміздің қаншалықты ілесіп отырғанын анықтау, болашақ даму бағыттарын бағамдау болып табылады. Бұл үшін мынадай міндеттер қойылды:
Мемлекеттік тіл ұғымын халықаралық келісімдер мен конвенциялар, саяси-құқықтық аспекті бойынша анықтап, лингвистикалық, концепциялық талдау арқылы дефинициялық негіздемесін жасау;
Мемлекеттік тіліміздің тарихына саяси-әлеуметтік аспектіде шолу жасау;
Мемлекеттік тілді тіл біліміндегі компьютерлік лингвистиканың жаңа саласы корпустық лингвистика ғылымымен байланыстыра отырып, оның электрондық ақпараттық кеңістіктегі мүмкіндіктеріне тоқталып, осы мүмкіндіктерге жету жолындағы негізгі мәселелерді сипаттау;
Корпустық лингвистиканың қазақ тіл біліміндегі қалыптасу, даму жолын саралау;
Корпустық лингвистиканың әлемдік тіл біліміндегі жетістіктері мен олардың қазақ корпустық лингвистикасына қолдану мүмкіншілігін бағамдау;
Жаһандану тенденциялары мен технологиялық прогресстердің нәтижесінде құлаш жайған электрондық ақпарат құралдарындағы мемлекеттік тілдің рөлін сипаттау;
Ақпараттық сайттар, порталдар, блогтардағы мемлекеттік тілдің қолданысын саралау;
Терминал, банкомат, чектердегі мемлекеттік тілдің қолданысын сипаттау;
Техникалық құралдардың ішіндегі қазірде кең қолданысқа ие болып отырған ұялы телефондардағы мемлекеттік тілдің жай күйін бағалау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Дипломдық жұмысымыздың бірінші бөлімінде мемлекеттік тілдің статусын белгілеп берген саяси құжаттар мен заңдар, энциклопедиялар, корпустық лингвистика бойынша отандық ғалымдар мен шетелдік ғалымдар еңбектері негізге алынса, екінші бөлімде қазақ тілді ақпаратық сайттар, тіл жанашыры жобасы келтірген мәліметтер мен статистика комитеті келтірген деректер қолданылды.
Жұмыста қолданылған зерттеу әдістері мен тәсілдері. Дипломдық жұмыста тілдік материалды жинақтау, салыстыру, саралау, жүйелеу, талдау, қорытындылау,сипаттау,компоненттік (семалық) талдау әдісі және концептуалды, мәтіндік - контекстуалдық, ұғымдық талдау, интерпретациялық талдау, эксперименттік сауалнама әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Осы күнге дейін құрылымдық лингвистика тарапынан бірнеше ғылыми еңбекте қарастырылған тілдің ақпарат құралдарындағы қызметі жұмысымызда алғаш рет антропоөзектілік дискурс тұрғысынан қарастырылып отыр. Одан бөлек мемлекеттік тілдің терминалдар мен банкоматтардағы қызметі, телефон функцияларымен үйлесімі талданды. Осыған орай жұмысымызда тіл білімінің қолданбалы қырлары танылды және жұмысымыздың практикалық мәніне көп көңіл бөлінді.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- бүгінде ақпараттық құралдар биліктің төртінші тармағы деген атауға лайық екені баршаға мәлім, қоғамдағы бұқаралық коммуникацияны жүзеге асырушы маңызды құрал болғандықтан оның бүкіл қызметі мемлекеттік тілді әлеуетін арттыруға, қоғамдық бірлікті сақтауға жұмылдырылуы тиіс;
- мемлекеттік тіл қоғамдық бірліктің ең басты кілті;
- корпустық лингвистика мемлекеттік тілді электрондық ақпараттық кеңістікке жетелейтін алғашқы әрі негізгі саты;
- корпустық лингвистика мемлекеттік тілдің ұлттық электрондық қорын жасауға мүмкіндік беретін қолданбалы ғылым саласы;
- электрондық ақпарат құралдарындағы мемлекеттік тілдің қолданысындағы негізгі тосқауылдар көбіне қазақ тіліне тән қаріптердің орнатылмауы мен аударманың қателіктерінен болады;
- мемлекеттік тілдің ұялы телефон, терминал, банкоматта болмауы немесе болған күнде сапасы төмендігі оларға қойылған мемлекеттік стандарттың бекітілмеуінен туындап отыр;
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Зерттеу қорытындысы бойынша жасалған тұжырымдар жалпы тіл біліміндегі және қазақ тіл біліміндегі корпустық лингвистика саласының әрі қарай дамуына септігін тигізеді. Сондай-ақ мемлекеттік тілдің электрондық ақпараттық құралдарында даму тұжырымдамасын жасауда теориялық негіз қызметін атқарады.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Зерттеу материалдарын жоғары оқу орындарында Қазақ баспасөзі тарихының қазіргі кезеңі, Корпустық лингвистика, Компьютерлік лингвистика, Прагмалингвистика, Сөз мәдениеті, Журналистік шеберлік сияқты ғылыми курстар мен арнаулы семинарлар жүргізуге, сондай-ақ қазақ әдеби тілінің түсіндірме сөздігін құрастыру барысында пайдалануға болады. Одан бөлек мемлекеттік тілдің корпусын құруда, электрондық ақпарат құралдарындағы мемлекеттік тілдің қызметін арттыруға, мемлекеттік тілдің электрондық ақпарат құралдарына қатысты халықаралық техникалық стандартын жасауда да осы жұмыстың теориялық базасын негізге алуға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, екі тараудан және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Қазақ тілі мемлекеттік тіл
1.1. Мемлекеттік тіл ұғымы және оның құқықтық аспектілері
Бүгінде тәуелсіздігін алып қанатын кеңге жая бастаған мемлекетіміз өзінің өткені мен өткергенін түгендеп, бүгінін, болашағын бағдарлап келелі саясат жүргізіп келе жатыр. Осы ретте кез-келген ұлттың ұлттығын танытатын негіздердің бірі ұлт тілін ұлықтау бағыттарындағы жұмыстар да қайта қолға алына бастады. Бірақ барлық кезде мұндай кеңдік бола қойған жоқ. Себебі бүгінгі тәуелсіз мемлекетіміз кешегі орталықтандырылған КСРО мемлекеті ыдырап, ұлттық қажеттілікке орай, демократиялық негізде тәуелсіз мемлекеттер бірі ретінде құрылды. Бұл орныққан жаңа әлеуметтік-саяси ахуал қоғамның да, оның халқының да санасына айтарлықтай сілкініс туғызды. Қоғамға, халық пен оның тарихына деген көзқарас та түбегейлі өзгеріске ұшырады. Шын мәнісіне келгенде тәуелсіз елдің тілі де тәуелсіз дамуы тиіс болды. Сондықтан тәуелсіздік алған көптеген елдер бұрынғы кіріптарлықтан, ұлттық кемітушіліктен арылу үшін өз ұлтының тіліне мемлекеттік мәртебені беріп, сол арқылы ұлттық сананы, өзіндік мемлекеттік сәйкестілігін (идентичность) қалыптастыруға ұмтылды. Дегенмен, бұл көпұлтты болып келетін республикаларда біреулер үшін қуаныш сезімін тудырса (республиканың титулдық ұлттары үшін), енді бірқатарына (орыс, орыстілділер үшін ) салмақты қауіп-қатер әкелетіндей көрініп, тілдік өмірді шиеленіссіз қалдырмады. Бұл алдымен мемлекеттік тіл ретінде жарияланған байырғы халық тілдерінің (республиканың титулды ұлты) өз мәртебесіне лайық қызмет атқаруына айтарлықтай кедергілер жасады. Мұның себебі біріншіден, мемлекеттік тіл ұғымының дағдылы түрде қалыптаспағандығына байланысты болса, екіншіден оның өз мәнінде жұртшылыққа дұрыс ұғындырылмауынан, үшіншіден оны жариялаған Конституция, Тіл туралы заңдардың халықаралық құжаттарға (БҰҰ, ЕҚЫҰ т.б.) сәйкестенбеуінен болып отыр.
Сондықтан еліміздегі мемлекеттік тіл категориясының мәнін дүниежүзілік тілдік процесс деңгейінде ала отырып анықтаған жөн. Мемлекеттік тілдің әлеуметтік-коммуникативтік жүйедегі орнын анықтап алу қажет. Бұл жөнінде алдымен кешегі КСРО-дағы және бүгінгі ТМД елдеріндегі тәжірибелерге шолу жасайық.
Мемлекеттік тіл ұғымы жарты ғасырдан ұзақ уақыт бойы кеңестік республикалардың не конституцияларында, не заң ғылымдарында, не лингвистикалық әдебиеттерінде де жете зерттелмегені былай тұрсын, өз мәнінде де қарастырылмады. Қарастырылған күннің өзінде ол бүгінгі күн тұрғысынан қарағанда қарама-қайшы мағынамен түсіндірілді.
Мемлекеттік тіл идеясы кеңестік идеологияға жат, қанау, кіріптар ету немесе күштеп ассимиляциялаудың басты айыпкері ретінде түсіндіріліп, оны шет елдерге тән адамды адамның қанауы, бір ұлттың екінші ұлтқа билік жүргізу құралы деп ұғындырылды. Мысалы, Үлкен Кеңестік Энциклопедияда оған: Государственный язык, эксплуаторских многонациональных государствах язык, признанный в законадательном порядке обязательном в данной стране, для ведения делопроизводство в учереждениях, преподавание в школах, державной нации устанавливает в принудительном порядке свой национальный язык, всячески стесняя и ограничевая языки других народов,- деп анықтама береді [1, 236].
Міне, осылайша біртіндеп мұндай анықтамалар мемлекеттік тіл терминін кеңестік өмір салтына сыйыспайтындай етіп көрсетуі арта түсті. Бұл сөз жүзінде тілдер теңдігін мойындаған, ал іс жүзіне келгенде орыс тілінің үстемдігін жүргізуге бағытталған кертартпа тіл саясатының бірі еді. Сондықтан мемлекеттік тіл проблемасын қозғауға батылы жетпеушілік немесе бұл ұғымның осындай түсініктемелеріне үнсіз ғана бас изеушілік түрлі саладағы мамандардың (социолингвистердің, құқықтанушылардың, тарихшылардың т.б.) еріксіз оның аса маңызды қызметтік мәнін назардан жіберіп алды. Сол себептен де Кеңес үкіметі жылдарындағы заң құжаттарында мемлекеттік тіл термині кездеспейді.
Төңкерістен кейінгі кезеңде, бірінші бесжылдықта Одаққа қараған республикаларда мемлекеттік іс-қағаздарды заңды түрде оларды мемлекеттік тіл деп арнайы жарияламай-ақ, орыс немесе республиканың байырғы халқының тілінде жүргізіліп отырды. Бұл кезеңде тілдердің еркін қолданылуы мен дамуына біршама жақсы жағдайлар жасалынды. Мысалы, бұған Қазақстан аумағында қабылданған мынадай заңды құжаттарды атауға болады:
1.1919 жылғы 10 шілдесіндегі Бүкілресейлік Атқару комитеті (ВЦИК) мен Халық Комиссарлары Кеңесінің (СНК) декреті негізінде қабылданған Қырғыз (қазақ) Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы (1920 жыл, 26 тамыз) декреті;
2.Қазақ КСР-і Кеңестерінің бірінші құрылтай сьезі қабылданған ҚАЗ ССР еңбекшілері правасының декларациясы (1920 жыл, 6 қазан);
3.1921 жылы, 2 ақпандағы Қазақ АССР Халық Комиссарлар Советі қабылданған Қазақ, орыс тілдерін мемлекеттік мекемелерде қолдану жөніндегі декреті;
4.1923 жылы, 22 қарашада қабылданған Қазақ тілінде іс жүргізу туралы деп аталатын Қазақ КСР Орталық атқару Комитетінің декреті;
5.1924 жылы 18 ақпандағы Қазақ АССР-нің Орталық Атқару Комитеті қабылданған Қазақстанның бірінші Конституциясы т.б.
Бұдан кейінгі жылдарда, яғни 1924 жылы КСРО-ның жаңа Конституциясы қабылданып, ондағы тілдердің мәртебелері айқындалды, бірақ мұнда мемлекеттік тіл емес, одақтас республикаларда жалпы қолданылатын тіл туралы айтылды, ал оның қандай мағына беретіндігі, қолданылу аясы түсіндірілмей, жұмбақ түрінде қалды.
Соңғы жарты ғасыр (1938-1987) аралығында мемлекеттік тіл ұғымы республика жұртшылығының өмірінде көрініс бермейді. Бұл тіл теңдігі мен ұлт тілдерін дамыту мәселесі сөз жүзінде сақталып, ал іс жүзінде саналы түрде тежеуге бағытталған саясаттың белең алған кезі еді. Осы кезеңде не заң актілерінде, не ел Конституциясында заңды түрде мемлекеттік тіл ретінде жарияланбай-ақ орыс тілі КСРО аумағында барлық өмір салаларында жеке дара ұлы тіл болып шықты. Бұл жағдайға белгілі дәрежеде түрткі болған 1938 жылдың 13 наурызындағы КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі мен БК (б) Орталық Комитетінің Ұлттық республикалар мен облыстардағы мектептерде орыс тілін міндетті түрде оқыту жөніндегі қаулы болды. Қаулының мәтінін көріп тұрғанымыздай не жергілікті тілдерге қысымшылық көрсету жөнінде, не орыс тілінің нақтылы мәртебесі туралы ештеңе айтылмаған. Алайда, оның күнделікті өмірде, білім беру саласында өзге тілдердің қызметінің жарты ғасырға тежелуіне және онымен байланысты қалған өмір салаларында да күйзеліске түсуіне әкеп соқты. Осының ізімен дәл осындай, яғни орыс тілін үйренуді міндеттеген арнаулы қаулылар 1948, 1961, 1978, 1983 жылдары қабылданып, іс жүзіне асырылды. Бұл ұлттық тілдердің өз сөйлеушілері үшін тастанды тілге айналуына, тіпті кейбіреулерінің мүлдем тіл ретінде жойылуына әкеліп соқты. Мысалы, Кеңес үкіметі орнаған кезде РСФСР-да тұратын халықтар 193 тілде сөйлесе, 1937 жылғы көрсеткіш - 90. Ал 1988 жылғы дерек бойынша КСРО-да оқу процесі бар-жоғы 39 тілде жүргізілген. Сонда арадағы елу бір жылда 51 тіл жойылған екен.
Осындай қатты күйзеліске ұшыраған тілдердің бірі - қазақ тілі. Қазақ тілі бұрынғы Одақтағы өзге тілдер секілді өзінің қызметін көптеген өмір салаларында қысқартты, өз сөйлеушілерінің екінші тіліне айналып, тұрмыстық-отбасылық қатынасқа дейінгі сатыға ысырылды. Оған тағы себеп бір сөзбен айтқанда Кеңес үкіметі мен Компартия жүргізген зорлап ұйымдастыру саясаты кезіндегі халықтың аштан қырылуы мен жөн-жосықсыз өзге ұлт өкілдерінің Қазақстанға жаппай қоныстандырылуында еді. Сол жағдайдың кесірінен қазақ тілі өз этникалық отанында көп ұлттылық жағдайға душар болды. Ұлтаралық қатынас құралы ретінде қазақтардың келісімінсіз икемделген орыс тілі өз өктемділігін жүргізді. Соңында қазақ тілінің табиғи тілдік ортасы бұзылды. Қазақ жерінің солтүстігі мен орталығында, барлық қалаларында қазақтың азшылық болып қалуы желеу етіліп, ана тілі шет қақпай көрді. Мысалы, 1938 - 1985 жылдары аралығында қазақ мектептерінің саны 4391-ден 2400-ге дейін азайған, басқаша айтқанда елу жылға тола толмас уақытта 1901 мектеп жабылған екен [2, 181]. Бұл қазақ халқының тілдік мүддесінің ескерілмегенін көрсетеді.
Қазақ халқы есін жиып, 1986-1987 жылдардан бастап азаттық үшін күреске шықты, ол тілден басталды десе де болғандай. Орталықтан тегеурінді әкімшілдігіне төтеп беріп, ана тілін дамыту күн тәртібіне қойылды. Осыған қарай қазақ халқы зиялылыларының талап етуі бойынша 1987 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Қазақ ССР Министірлер Советінің Қазақ тілін оқып - үйренуді жақсарту туралы қаулысы қабылданды.
Бұдан кейінгі жылдарда КСРО-ның ыдырауы мен бұрынғы Одаққа қараған республикалардың егемендік алуымен сол республикалардың негізгі тілдері мен мемлекеттік тіл болып жарияланды. Кейбір республикаларда өз тілдерімен қоса орыс тілін ұлтаралық қарым-қатынас тілі ретінде қабылдады. Мысалы, Қазақстанның 1989 жылғы Тіл заңында: Қазақ ССР-інде орыс тілі ұлтаралық қарым-қатынас тілі болып табылады., -деп көрсетілген болса, сол заңның екінші бабында: Қазақ ССР-і орыс тілінің мемлекеттік тілімен бірдей еркін қолданылуын қамтамасыз етеді, - деп жазылған.
Бірақ,қабылданған конституцияларда да, шыққан заңдарда да мемлекеттік тіл ұғымының анықтамасы берілмеді. Айталық сол тұстағы, яғни 1989 жылы өз тілдері мен орыс тілін қатар мемлекеттік тіл ретінде жариялаған Прибалтика республикаларының, Тәжікстан, Украина, Белорусия, Қырғыз, Өзбек, Қазақ республикаларының тіл туралы заңдарынан мемлекеттік тілдің анықтамасын табу қиын. Дегенмен, олардың әрқайсынан көмескі түрде болса да мемлекеттік тілдің қолданылатын кейбір өмір салаларының тізімін аңғаруға болады. Мысалы, Молдавия Конституциясының 70-бабына сәйкес қабылданған тіл туралы заңында Молдавияда мемлекеттік тіл - молдаван тілі деп жазылғаннан кейін, оның анықтамасы ретінде мынадай сипаттама берілген: Государственный язык действует политической, экономической, социальной и культурной жизни и функционирует на основе латинской графики, - делінген. Ал Өзбекстанда өзбек тілін мемлекеттік тіл ретінде жариялаған заң бабында мемлекеттік тілдің өмір сүруі мен дамуындағы республиканың міндетін айырықша атап көрсетеді. Ол заң бабында Өзбек ССР-і өзбек тілінің республикадағы саяси, әлеуметтік, эканомика және мәдени өмірде дамуы мен қызмет етуін қамтамасыз етеді деп жазылған. Мемлекеттік тіл туралы бұлардан сәл бөлектеу түсінікті Қырғыз заңы береді. Олардың тіл туралы заңында мынадай тұжырым жасалады: В качестве государственного языка киргизискии язык является одним из символов государственного сувернитета Киргизиской ССР и функцонируест во всех сферах государственной и общественной деятельности, в области экономики, науки и техники, народного образования и культуры, общения граждан республики. Ал қалған республикалардың заңдары осыларды қайталайды, енді біреулерінде мұндай сипаттамалар да кездеспейді.
1989 жылдың басында КСРО халықтары тілдері туралы заңның мәтінін даярлау мен талқылау басталды. Талқылау түрлі заң аспектілері бойынша, оның ішінде көпшілік бөлігінің ана тілі болып табылатын орыс тілінің заңдылық мәртебесі төңірегінде жүрді. Заң басынан бастап оның жасаушылардың ойлауымен және солардың көзқарастарына сәйкес сол уақыттағы іске асырылып отырған тіл саясатының органикалық компоненті ретінде қарастырылды, оны тіпті аз мөлшерде де өзгертпеуді көздеді. Осы мақсатпен 1990 жылы 24 сәуірде қабылданған КСРО халықтарының тілдері туралы заңның 4-бабында орыс тілі КСРО аумағында ресми тіл болып жарияланды. Бұл заңда да мемлекеттік тіл ұғымына ерекше мән бере қойған жоқ. Керісінше, ол мемлекеттік тіл терминіне тағы бір ұғымды - ресми тіл терминін ендіріп, шатастырушылық туғызды. Мұнда ресми тіл терминін мемлекеттік тіл терминінен бөлектеп көрсетіп, былай деп түсіндірді: ... очерчивает определенную сферу его применение как средства офицальных отношений, процесса государственной деятельности и межнационального общения [3,19] .
Орыс тілінің осы ресми тіл болу мәртебесі кейінгі кезеңдерде де тәуелсіз мемлекеттердің заң құжаттарында әлі қолданыстан қалмай келеді. Бұл қазіргі кезде өз тілін мемлекеттік тіл ретінде жариялаған республикаларда көпшілік жағдайда мемлекеттік тіл және ресми тіл дегендердің бір мағынаны білдіретіндігі ескерілмейді, ара жігінің алшақтанып, бір-біріне қарсы қойылуына себепші болып отыр. Мысалы, Қазақстан Республикасының соңғы Конституциясының 7-бабында [4], Қазақстан Республикасындағы тіл туралы заңның 4-бабында: Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі - қазақ тілі,- деп айқын да анық жазылған [5]. Ал орыс тілі жөнінде : Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады (5-бап),- делінген Осыған қарап, оны ресми тіл деп танысақ, бұл жөнсіз, әрі кереғарлық болады.
Шындығында, қазақ тілінің мемлекеттік тіл екендігіне дау жоқ. Ал орыс тілінің Қазақстанда ресми тіл болуы екіталай. Өйткені Конституцияда, Тіл турлы заңда да қазақ тілінің мәртебесі сияқты орыс тілінің өзіндік мәртебесі көрсетілмеген (оның тек қолданылу аясы ғана анықталған). Демек, Қазақстанның ресми тілі - орыс тілі деп көрсетілмеген соң оны ресми тіл деп тану қалай болғанда да заңсыз әрекет.
Жалпы әлемдегі тілдік процеске көңіл аударсақ, онда мемлекеттік тіл және ресми тіл дегендер өзара синоним сөздер ретінде түсіндіріледі. Әрине, ресми тіл терминінің мемлекеттік тіл терминіне бөлектеніп қолданылатын сәттері де кездеседі. Мұндай жағдайда ол бір мемлекеттен тысқары елдер, мемлекеттер арасындағы бекітілген тіл қызметінде қолданылуы мүмкін. Мәселен, Біріккен Ұлттар Ұйымының жұмыс тілі деген сияқты т.б. Бұл екі терминнің бір мемлекет аумағындағы қолдануына келсек, әлемдегі көптеген елдерде әлеуметтік маңызы зор салаларда қолдануы үшін заңдастырылған негізгі тілді көбінесе ресми тіл деген атаумен беру қалыптасқан. Мысалы, Энциклопедиялық заң сөздігінде оған мынадай анықтама беріледі: Государственный язык. См. Официальный язык (Қараңыз: 87-б.). Официальный язык - основной язык государства, используемой в законодательстве и официальном делопроизводстве, судопроизводстве, обучение и т.д [6,303].
Ал біздің елімізде қазақ тілінің Конституциядағы мемлекеттік мәртебесіне байланысты Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігінде мынадай анықтама берілген: Мемлекеттік тіл - тұрғылықты халықтың және Қазақстан Республикасы азаматтарының басым көшілігінің тілі [7, 67]. Дегенмен, мемлекеттік тілді мемлекеттің негізі ресми тілі, тұрғылықты халықтың және басым көпшіліктің тілі деп анықтау жеткіліксіз. Өйткені мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болған тілдің сол елдің әлеуметтік-коммуникативтік жүйесінде өзіндік орны мен рөлі болу қажет. Сондықтан оған белгілі ғылым Б.Хасанұлы: Государственный язык - основной компонент социально - коммуникативный системы определенного государства, выделенный в официальное положение в ранг государственного являющийся обязательном к использованию всем населением на всей территории страны в различных сферах жизни,- деп анықтама беріп толықтырады [8, 36].
Олай болса Қазақстан үкіметі мен Парламенті тәуелсіздік жағдайына екінші бір тілдің (орыс тілінің) мемлекеттік тіл қызметінде қолданылуын егемендік иесі Қазақстан халқының бірлігін бұзуға әрекет деп бағалап, Тіл туралы заңды, оны жүзеге асыру шараларын халықаралық нормаларға сәйкестендіруі қажет.
Осы жөнінде, яғни еліміздегі орыс тілінің қолданылу аясы туралы Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі, төраға И.И.Рогов, Кеңес мүшелері Х.Ә.Әбішов, К.Ж.Балтабаев, Н.В.Белоруков, С.Ф.Бычкова, А.М.Нұрмағанбетов, Ү.М.Стамқұлов қатысқан құрамда, мыналардың:
- өтініш субьектісінің өкілдері - Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаттары М.Шахановтың, Е.Әбілқасымовтың, А.Айталының,
- Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі - Қазақстан Республикасының әділет вице-министрі С.П.Нұғымановтың,
- Қазақстан Ресаубликасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитетінің төрағасы Е.З.Қажыбектің,
- Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының өкілі - Қазақстан Республикасы Бас прокуроры аппаратының басшысы Р.Қ.Сарпековтың қатысуымен өзінің ашық отырысында өтініш субьектілерінің өкілдері Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 21-бабы 2-тармағының 4-тармақшасына сәйкес мынадай мәселені түсіндіріп беруді сұрай отырып, өздерінің ауызша түрдегі өтінішін мәлімдеді: мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады деген Конституциялық норманы (Конституцияны 7- бабының 2-тармағы) орыс тілі екінші мемлекеттік тіл болып табылады деп түсінген жөн бе?
Өтініште қойылған сұрақтардың мән-жайына қарай Констиуциялық Кеңес мыналарды қосымша түсіндіру қажет деп санайды:
2.Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады деген конституциялық норма орыс тіліне екінші мемлекеттік тіл мәртебесі берілетінін білдірмейді.
Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде Констиуциялық жолмен баянды етілуінен келіп шығатыны, қазақ тілі Қазақстан мемлекеттілігін айқындайтын факторлардың бірі болып табылады, оның егемендігін рәміздейді және Қазақстан халқының бірлігін білдіретін Республиканың Конституциялық-құқықтық мәртебесінің элементі болып табылады.
Мемлекеттік тілдің жоғары саяси-құқықтық мәртебесі оның жария-құқық саласында қызмет етуінің айрықшылығы не басымдылығы Конституцияда баянды етіліп, заңдарда белгіленуі мүмкін екендігімен расталады. Республика Президенті мен Парламенті Палаталары төрағаларының мемлекеттік тілді міндетті түрде еркін меңгеруі; мемлекеттік рәміздерде тек қана қазақ тілінің пайдалануы; мемлекеттік органдардың мөрлері мен мөртаңбаларындағы атаулардың, мемлекеттің егемендігін айқындайтын мемлекеттік белгілердің (шекара бағандарында, кеден атрибуттарында және т.б.) қазақ тілінде жазылуы; мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құқықтық актілері мен өзге де ресми құжатарының мәтіндерін қағазда және өзге де тасымалдауыштарда орналастырғанда, мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының ресми тұлғалары көпшілік алдында сөз сөйлегенде; мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының ресми бланкілері мен басылымдарында; ұлттық валютада және өзге де мемлекеттік бағалы қағаздарда; республика азаматының жеке басын куәландыратын құжаттарда, мемлекет атынан берілетін өзге де құжаттарда, сондай-ақ мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметімен байланысты өзге де салаларда қазақ тіліне басымдылық берілуі. Бұл жазылғандар, Негізгі Заң қазақ тіліне жария-құқықтық маңыз бере отырып, оның мәртебесінің үстемдігін көздейтіндігін айғақтайды (Конституцияның 7-бабының 1-тармағы) [9, 5-6].
Мемлекеттік тіл мемлекетпен байланысты туындаған саяси әрі әлеуметтік лингвистикалық категория. Қандайда бір тілдің мемлекеттік тіл ретінде танылуы, дамуы қоғамның, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық құрылымына, саяси күштерінің мүдделерінде, олардың ұстанған ішкі, сыртқы саясаттарына, халықтың әлеуметтік лингвистикалық бағыт-бағдарына байланысты болады. Демек, мемлекеттік тіл дегеніміз - елдің барлық аумағында және түрлі өмір салаларында қолданылуы баршаға міндетті болып табылатын, ресми жағдайы мемлекеттік дәрежеде белгіленген, белгілі бір мемлекеттің әлеуметтік-коммуникативтік жүйесінің негізгі компоненті.
Мемлекеттік тіл ұғымы жайлы Ұлттық энциклопедия: мәртебесі конституцияда бекітілген, мемлекеттік мекемелерде іс-қағаздар осы тілде жүргізіледі. Әдетте мемлекет негізін құраушы әрі жердің байырғы иесі болып саналатын халықтың тілі мемлекеттік тіл болып бекітіледі. Бірақ ұзақ уақыт отар болып, өз тілін ұмыта бастаған кейбір елдерде отарлаушы елдің тілі мемлекеттік тіл болып бекітілген [10] дейді. Мысалы: Үндістанда мемлекеттік тіл ағылшын тілі болса, хинди тілі тек тұрмыстық тіл деңгейінде қалып қойған. Марокконың, Алжирдің мемлекеттік тілі араб тілі болғанымен, ресми тіл ретінде француз тілі онымен бірдей дәрежеде қолданылады. 1993 жылы қабылданған тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Конституциясында қазақ тілі мемлекеттік тіл болып бекітілді. 1995 жылы қабылданған Конституцияда да қазақ тілі мемлекеттік тіл болып бекітілді, алайда сонымен қатар орыс тілі ресми түрде мемлекеттік тілмен қатар қолданылады. 1996 жылы 4 қарашада Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен "Қазақстан Республикасының тіл саясаты тұжырымдамасы" мақұлданды. Қазір Қазақстан барлық ғылым-білім, мәдениет, техника салаларын мемлекеттік тілге көшіру кезеңін бастан өткеруде [11],[12].
Мемлекеттік тіл - көпұлтты (көптілді) мемлекетте халықтың ұлттық құрамына қарамай іс-қағаздарын, мектеп пен жоғары оқу орындарында оқыту, мәдениет, баспасөз бен байланыс (почта,телеграф т. б.) орындарында, құқық қорғау мен әскер бөлімдерінде, сот істерін жүргізу т. б. міндетті деп саналатын саяси-құқықтық қасиеті бар мәртебелі тіл. Мемлекеттік тілді жан-жақты дамыту және оның қолдану аясын (сфера) кеңейту үшін мемлекет тарапынан белгілі бір уақытқа жоспарланған жан-жақты бағдарламалар жасалады. Мемлекеттік тіл әрдайым мемлекеттің қорғауында және оның қамқорлығында болады. Демократиялық қоғамды белгілі бір тілге мемлекеттік мәртебеге (статус) беру оның басқа тілдерге қысымшылық көрсету болып табылмайды. Бұл туралы Республикамыздың Тіл туралы Заңында (1997 ж.) анық айтылған. Кеңес заманында КСРО-ның Конституциясында және басқа да мемлекеттік құжаттарда ашық айтылмаса да, орыс тілі іс жүзінде (де-факто) мемлекеттік тіл функцияларын орындады. Орыс тілінің осындай ерекше ролі геральдикалық әдіспен анықталады. Мысалы, КСРО-ның елтаңбасы мен ақша бірліктерінде орыс сөздер үлкен әріппен беріліп, басқа ұлттық тілдердегі лексемалар кіші әріппен берілгені дәлел бола алады. Кейбір көпұлтты (көптілді) мемлекеттерде тілге берілетін мәртебе басқаша аталуы мүмкін: ресми тіл, ресми түрде қолданылатын тіл, ұлттық, конституциялық және аймақтық тілдер. Осыған байланысты "көпұлтты" және "көптілді" деген терминдердің синоним сөздері ретінде қолданылуын сөйлеу тіліміздегі қателердің бірі деп қараған жөн. Кезінде КСРО (Югословия т.б.) көпұлтты мемлекет болатын, себебі Одаққа өздерінің белгілі бір территориясы, шекарасы, басқару-әкімшілік органдары бар субъектілер енген болатын. Ал Қазақстан жайында ол басқаша, мұнда жоғарыда көрсетілген Одаққа тән ерекшеліктер болған жоқ, сол себептен де Республикамыз, әлеуметтік тіл білімі тұрғысынан қарағанда көпұлтты емес, көптілді елдер санатына жатады деу шындыққа сәйкес келеді. Көпұлтты елдердің қатарына жататын мемлекеттің субъектілері (ұлттық республика, облыс, аймақ т. б.) өздерінің ұлттық тілдеріне мемлекеттік мәртебе беруге құқылы болса, көптілді елдерде мүндай еркіндік жоқ. Себебі көптілді елдің құрамына диаспора ретінде енген ұлт-ұлыстардың қалыптасуы солақай саясаттың, депортация т. б. нәтижелері болуы мүмкін, яғни бұл құбылыстардың тарихи мән-мазмұны жоқ. Сол себептен Қазақстанда
мемлекеттік қостілділік қабылданбай, қазақ тілі мемлекеттік тіл болып, орыс тілі ресми түрде қолданылатын тіл болып жарияланды [13].
Әрине кез-келген тілдің өз мемлекетінде кең қолданысқа ие болуы тек қана саяси шешімдермен ғана реттелмейді. Оған белгілі бір дәрежеде халық арасындағы қарым-қатынаста қолданысы да әсер етеді. Сондықтан мемлекеттік тілдің қазіргі қоғамдық қолданысында, іс-қағаздар жүргізуде кең қанат жаюы да ескеріліп, талданып отыруы тиістігі аян. Қазіргі кезде, ахуалы әсіресе 2008 жылы, вертикаль, горизанталь қатынастағы көптеген мекемелердің өзара хат алмасу мен іс-қағаздарының, орыс тілінде жүргізілуі өріс алып, мемлекеттік тілдің басқару саласындағы коммуникативтік өрісі тарылып отыр. Ал басқару жүйесінде қолдану арқылы ғана тіл қоғамдық институттар арасындағы қатынасты реттеу құралына айналды. Бұл жағынан мемлекеттік тілдің осы саладағы еркін дамуына іс-қағаздарды мемлекеттік тілде жүргізбейтін мекемелер, олардың қатаң қадағаланбауы тосқауыл жасап отыр.
Мемлекеттік тілде қызмет көрсетілмейтініне наразылық білдіріп отырған жұртшылықтың пікірі қазақ тілді телеарналардан, баспасөз беттерінен де жиі-жиі естіле бастады. Одан бөлек мәдени-идеологиялық құралдардың да өз кезегінде мемлекеттік тілді таратуда қызметі ерекше. Солардың ішінде теледидар алдыңғы кезекте тұрады. Қазақстандық телеарналардың көбі уақытының елу пайызын мемлекеттік тілдегі бағдарламаларға арнау туралы заңды орындамай, уақытты эстетикалық әрі тәрбиелік мәні жоқ концерттер мен аудармаланған мазмұны төмен шетелдік, әсіресе батыстық фильмдермен толтырады. Осындай арзан, мәнсіз бағдарламалар көбейіп, телеуақыт эстетикалық мазмұны төмен, сананы улайтын ұлттық мәні жоқ геоденистік хабарларға кетіп жатыр. Бұлардың бәрі халықтың, қазақ халқының жалпы адамзаттық құндылықтарымен үндесетін мәдени-құндылықтарын ығыстырып, қалың жұртшылық санасына батыстық құндылықтарды орнықтыруды көздейтін бүгінгі күннің кез келген көзі ашық азаматына мәлім болып отыр. Сондықтан мемлекеттік тілдің әлеуметтік беделін БАҚ саласында көтеру аса қажет. Қазіргі кезде жұртшылыққа керегі ана тілінде берілетін сыртқы ішкі саясат, экономика, мәдениет, тарих, денсаулық сақтау, ғылым, білім т.б. әлеуметтік қоғамдық салмағы, ақпарттық мәні жоғары хабарлар. Көрермен тыңдарман бұған зәру. Социолингвистердің айтуынша, әсіресе телевизия тілдің мәртебесін көтеретін ерекше комуникативтік кеңістік болып табылады, сондықтан телеарналар қазақша сөйлемей, мемлекеттік тілдің қоғамдық беделі көтерілмек емес. Мұндай коммуникативтік кеңістігі бар тіл ғана ысылып, түзіліп, нормалану үрдісі күшейеді.
Әрине, осылармен қоса бүгінде мемлекеттік тіл саясаты жүйеленіп, оның жетістері де таныла бастады. Тіпті, қазақ тілін қолдау ісіне қатысты орындалып жатқан жұмыстардың санымен қоса мазмұны да уақыт өткен сайын күрделеніп, халық мұқтажын, қажеттілігін өтеу мақсатында сұранысқа ие болып отыр. Мәселен, 2013 жылғы іс-шаралардың жүйесін былайша топтастырып таныстыруды жөн көрдік:
1. Мемлекеттік тілді электронды жүйе көмегімен жетілдіру іс-шаралары: мемлекеттік тілді онлайн режімінде тегін оқытатын www.soyle.kz интернет-порталы іске қосылды. Қазіргі таңда 2014 жылғы жаңалықтарда осы порталға кірушілердің саны 30 мыңнан асқанын жиі хабарлайды. Сонымен қатар,келешекте мемлекеттік тілді тегін оқытатын Qazaqsha-online электрондық порталы іске қосылатынын хабарланған. Тілдарын мемлекеттік тілді меңгерудің мультимедиялық кешенін әзірледі. Қазақша Wikipedia мақалалары 200 мыңнан асып, бұл сайтты қолданушылар саны артты және оның қазақ тіліндегі рейтингі 25-орынға жетті. 64 тілде веб-қызмет көрсететін Google сайтына қазақ тіліндегі аударма қызметі енгізілді. Бұл игі істі Викибілім қоғамдық қоры жүзеге асырды. Алматыда веб-сайттарды қазақ тілінде дамыту мәселесі талқыланды. Одноклассники әлеуметтік желісі қазақ тілінде қолжетімді болуы жоспарланды.
2. Мемлекеттік тілде сөйлейтін тұрғындардың үлес салмағын анықтау шаралары: Алматыда мемлекеттік тілді меңгерген қала тұрғындарының үлесі 62 пайызды құрайды. 2600 астаналық мемлекеттік тілді оқыту курсынан өтті. Павлодар облысында қазақ тілінің аясы кеңейді. Қазақстанда өзге ұлттың 93 мың баласы қазақ тілінде білім алып жүр. Атырау облысы тұрғындарының 97 пайызы қазақ тілін біледі. Мемлекеттік тілде оқитын студенттердің саны 56,3 пайызды құрады. Шымкентте өзге ұлт өкілдерінің 80 пайызы мемлекеттік тілді біледі. Тәуелсіздіктен бері қазақ тілінде оқытатын мектептер саны 51,6 пайызға артты. ШҚО-да мемлекеттік қызметкерлердің 60 пайызы мемлекеттік тілді меңгерген. Оңтүстік Қазақстан облысында мемлекеттік қызметшілердің 97 пайызы мемлекеттік тілде іс-қағаздарын жүргізе алады.
3. Мемлекеттік тілді дамытуға қатысты қаулылар мен бұйрықтар,
ұсыныстар: Қазақ тілін шеттеткен БАҚ лицензиядан айырылады (М.Құл-Мұхаммед). Қазақша сөйлейтін халқы 70 пайыздан асқан өңірдің барлығы қазақ тіліне көшуі керек (Н.Назарбаев). Іс-қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізуді қалалық прокуратура тексереді (Астана). Қазіргі заман әдебиетінен 69 кітап қазақ тіліне аударылады. Қазақстан Ұлттық телеарнасының рейтингісі 47 пайызға өсті. Қазақстандағы ЖОО-лар кітапханасындағы оқулықтардың 17-18 пайызы ғана қазақ тілінде.
4. Іс-қағаздарының мемлекеттік тілде жүргізілуі: Алматыда жергілікті
атқарушы органдардың мемлекеттік тілдегі құжат айналымы 78 пайызды құрады. Қазақстан халықаралық шарттарды мемлекеттік тілде жасайтын болады. Д.Омашұлының мемлекеттік тілде заң жазу мәселесіне арналған жаңа кітабы жарық көрді. БҚО-да құжат айналымында мемлекеттік тілдің үлес салмағы 99,7 пайызға жетті. Қазақстанда тіркелген шетел елшіліктерінің 80 пайызы елімізге ресми ноталарды қазақ тілінде жолдайды. Бағдарламалық шешімдердің әлемдік көшбасшысы саналатын SAP компаниясы енді өз өнімдерін тұтынушыларына қазақ тілінде ұсынатын болды.
5. Қазақ тілін дамыту байқаулары: Қазақтілді Интернет-сайттар
ұлттық сыйлығы байқауы жүргізілді. Павлодарда Мемлекеттік тілдегі ең үздік сайт анықталды. Астанада Мемлекеттік тіл - мемлекеттік қызметте байқауы өтті. СҚО полицейлері мемлекеттік тіл байқауына қатысты. ТЖД өзге ұлт өкілдері арасында Мемлекеттік тіл - менің тілім атты байқауын өткізді. Астанада 27 азаматқа Тіл жанашыры құрмет белгісі табыс етілді.
6. Түрлі іс-шаралар: Оралда мемлекеттік тіл мәртебесін көтеруге
арналған конференция болып өтті. Алматыда студенттер мемлекеттік тілдің мерейін өсіретін ерекше акция өткізді. Қостанайда дәстүрлі Тілдер фестивалі өтті. Алматыда мемлекеттік тілдегі қателерге, сауатсыз көрнекі құралдарға арналған көрме өтті. Ұлттық-мәдени орталықтардың өкілдеріне қазақ тілін үйрететін жазғы мектеп ашылады.
Ал 2012 жылы жүргізілген іс-шаралар мазмұны қазақ тілін үйрету әдістері, шаралары, жолдары мен түрлі байқаулары аясында кеңінен орындалған. Сондай-ақ 2012 жылғы жетістіктер қатары қазақ тіліндегі көркем шығармалар мен шетел әдебиеттерінің қазақша аудармаларымен толыққанын айту қажет. Қазақ тілі қоғамының қызметтері өз нәтижелерін бере бастады. Қазақ тілі мұғалімдерінің білімін жетілдіру ісіне күш салынды. Таратып айтатын болсақ, 2012 жылы қазақ тілінде жарық көрген кітаптар: А.Дюманың Үш ноян, Граф Монте Кристо кітаптары, М.Әуезовтің әңгімелері қайта басылып шықты. Түркіменстанның дәрілік өсімдіктері қазақ тіліне аударылып басылып шықты. Корея Республикасының Президенті кітабы қазақ тілінде жарық көрді. АҚШ университетінің профессор Л.Лессингтің Еркін мәдениет кітабы қазақша аударылды.
2012 жылы жарыққа шыққан қазақ тіліндегі фильмдері мен бағдарламалар: Батыл жүрек мультфильмі, Уолт Дисней мультфильмдері қазақ тіліне аударылып таратылды. Қазақ тілінде дубляждалған Қара киімділер-3 фильмінің тұсаукесері болды. Қазақстан ұлттық телеарнасында Қазақша сөйлейміз бағдарламасы эфирге шықты.
Мемлекеттік тілді электронды жүйе арқылы дамыту шаралары: tilim-elim.kz интернет сайты іске қосылды. 2012 жылғы Шетелдегі қазақ диаспоралары үшін жүргізілген іс-шаралар: Висконсин-Мэдисон университеті қазақ тілін оқытудың әдістемесін ұсынды. Барнаулда қазақ тілі орталығы ашылды. Румынияның Бабеш-Боляй университетінде қазақ тілі, мәдениеті мен тарихы орталығы ашылды.
Екі жылдың (2012-2013 жылдың) көлемінде Қазақстан қоғамында мемлекеттік тілді дамытуға қатысты сан түрлі іс-шаралар өткізілген. Олардың барлығы дерлік халықтың қазақ тілін үйренуге қажетті сұраныстарына сай жүргізілген. Әсіресе сөздіктер мен аудармашылардың электронды жүйесі көптен күткен сұраныстар болатын. Ал Kazinform халықаралық ақпараттық агенттігінің осы жылдарға дейінгі хабарламаларында мемлекеттік тілді қолдау және дамытуға қатысты іс-шаралардың басмы бөлігі тек насихаттау, өзекті мәселелерді талқылау, оқулықтар шығару, олардың сапасын анықтау, түрлі семинар-тренингтер өткізу, тәжірибелі ұстаздар дайындау, олардың біліктілігін жетілдіріп отыру мәселелеріне қатысты шаралармен шектелетін. Дегенмен, қазіргі жетістікке жетудің алғышарттары осы талқылаулардың нәтижелері болмақ. Қалай болғанда да, 1991 жылдан 2000 жылға дейін іс-шаралар сөз жүзінде болып келді, ал 2000 жылдан бастап іс жүзінде нәтижелерін бере бастады. Оны жасырмауымыз керек. Себебі 2000 жылға дейінгі мерзімді БАҚ-тағы мемлекеттік тілді дамыту жайындағы мақалалар қазақ тілін алдымен грамматикалық құрылымынан бастап оқыту керек пе, әлде қазақ халқының ұлттық болмысынан бастап түсінік бере отырып оқыту керек деген дұрыс әдістемелік жолын таңдау мәселесіне айналды. Қоғамдық пікірталас, қоғамдық мұқтаждықты өтеу салдарынан қазақ тілі оқулықтарының әдіснамалық жүйесі өзгеріп, ұлттық болмысты таныта оқытудың түрлі әдістерін сіңірген оқулықтар жарыққа шықты. Олар өз нәтижелерін бере бастағаннан кейін жаңа сұраныстар пайда болды. Ол - тез, қолжетімді аударма ісі (орысша-қазақша, қазақша-орысша). Осындай сұраныстардың арқасында электронды үйрету порталдары мен сөздіктері іске қосылды. Демек, Қазақстанда мемлекеттік тілді дамытуға байланысты жүргізіліп жатқан жұмыстар қоғамның талап-тілегін уақытында өтеуге қызмет етуде және баяу болса да оның жетістіктері көрініп келеді. Олай болса мемлекеттік тілдің қоғамдағы рөлін анықтау, мемлекеттік тілге мұқтаж етуші немесе мұқтаж етпеуші факторларды тану негізінен БАҚ жүйесінде айқын көрінеді екен.
1.2. Мемлекеттік тілдің корпустық лингвистикадағы қызметі
Мемлекеттік тілдің ақпарат құралдарындағы қызметі жайлы белгілі бір ғылыми тұжырым жасамас алдын оның тіл біліміндегі компьютерлік лингвистиканың жаңа саласы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz