Қазақстан Республикасы көлік логистикасының маңыздылығы мен техникалық сенімділігінің теориялық негіздер және даму жолдарыі
КІРІСПЕ
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КӨЛІК ЛОГИСТИКАСЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ МЕН ТЕХНИКАЛЫҚ СЕНІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы көлік жүйесіндегі автомобильдердің маңыздылығы
1.2 Автокөлік логистикасы жүйесінің сенімділігін арттыруды модельдеудің теориялық негіздері
1.3 Автокөліктердің техникалық дайындығы мен тасымалдау түрлерін сәйкестендіру амалдары
2. АВТОКӨЛІК ТАСЫМАЛДАУДЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ СЕНІМДІЛІГІН ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ («Transinter tim group» ЖШС мысалында)
2.1 Автокөліктің техникалық жағдайына сәйкес пайдалану тиімділіктерін арттыру амалдары
2.2 Автокөлік логистикасының сенімділігінің тасымалдау шығын.дарына байланысты өзгеруін анықтау
3. АВТОКӨЛІК ТАСЫМАЛДАУ САЛАСЫНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Автокөліктерді тиімді пайдалану амалдары мен жетілдіру жолдары
3.2 Көлік жүйесінің бүгінгі күйі мен даму перспективалары.
Қорытынды
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КӨЛІК ЛОГИСТИКАСЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ МЕН ТЕХНИКАЛЫҚ СЕНІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы көлік жүйесіндегі автомобильдердің маңыздылығы
1.2 Автокөлік логистикасы жүйесінің сенімділігін арттыруды модельдеудің теориялық негіздері
1.3 Автокөліктердің техникалық дайындығы мен тасымалдау түрлерін сәйкестендіру амалдары
2. АВТОКӨЛІК ТАСЫМАЛДАУДЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ СЕНІМДІЛІГІН ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ («Transinter tim group» ЖШС мысалында)
2.1 Автокөліктің техникалық жағдайына сәйкес пайдалану тиімділіктерін арттыру амалдары
2.2 Автокөлік логистикасының сенімділігінің тасымалдау шығын.дарына байланысты өзгеруін анықтау
3. АВТОКӨЛІК ТАСЫМАЛДАУ САЛАСЫНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Автокөліктерді тиімді пайдалану амалдары мен жетілдіру жолдары
3.2 Көлік жүйесінің бүгінгі күйі мен даму перспективалары.
Қорытынды
Мемлекеттің көлік жүйесінің дамуы оның экономикасының, әлеуметтік саласының және жалпы өсіп-өнуінің маңызды белгілерінің бірі. Жоғары дамыған көлік жүйесіне деген сұраныс европалық және әлемдік экономикаға бет бұрған сайын, одан да күштірек қарқын алуда. Көлік жүйесі Қазақстанның әлемдік қоғамдастыққа тиімді кіруі үшін және онда жоғары дамыған мемлекет ретінде орын алуы үшін негіз болады. Қазақстан Республикасы аумағында жүк және жолаушылар тасымалдауды қамтамасыз ететін анықтаушы жүйенің бірі сапасына, реттелуіне, көліктік байланыстарының сенімділігіне, жүктердің бүтіндігі мен жолаушылар тасымалдау қауіпсіздігіне, жеткізудің уақыты мен бағасына қатысты жоғарғы талаптар қойылатын көліктік жүйе.
Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының көлік коммуникациясының жағдайы Еуропа интеграциясының талаптарына жауап беру керек.
Қазақстан Республикасы көлік жүйесінің әлем көлік жүйесіне интеграциялану көрсеткіші болып, жұмыс істеп тұрған көлік желілерін тиімді қолдану және олардың географиялық орналасуы мен коммуникациялық мүмкіндіктерінің артықшылықтарын жүзеге асыру болып табылады. Қазақстан Республикасының көлік жүйесі әлемдік деңгейге жетуі үшін барлық көліктік комплексті модернизациялауды іске асыру керек.
Еліміздің бірыңғай көлік жүйесі құрамына темір жол, әуе жолы, су жолы, тасымалдау құбырлары және автомобиль көліктер енеді. Темір жол көлігі алыстан жүкті тасымалдауға қолайлы, сондықтан жүйеде жетекші орын алады. Темір жолмен тасымалдау өзіндік құнын салыстырмалы түрде алғанда ең арзаны.Бірақ автомобиль көлігімен жүк және жолаушы тасымалдау көлемі көлік жүйесі бойынша бірінші орында (кесте 1.1).
Ел басының Қазақстан халқына «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты жолдауы, мемлекеттің болашақтағы даму жолдарының айқын ішкі және сыртқы саясатымыздың аса маңызды 30 бағыттарын атап берді. Ал он бірінші бағыты-Мемлекеттік-жекеменшік әріптестіктің негізінде стратегиялық инфрақұрылымды дамыту, сондай-ақ осы саладағы басқару сапасын көтеру. Соның ішінде «... көлік-логистикалық кластерді дамыту ауқымында Батыс Еуропаны Батыс Қытаймен жалғастыратын Қазақстанның аумағы арқылы өтетін автомобиль жолы салынуға тиіс. Сонымен бірге, Қазақстанның ең шалғай елді мекендеріне жетуімізді жеңілдетін жергілікті маңызы бар жолдар желісін жедел кеңейтуіміз қажет»- деп атап өткен. Президент тапсырмасын іске асыру бағытында Үкімет арнаулы бағдарлама қабылдап, нақты іс-шаралар басталып кетті. Өйткені дүние жүзіндегі дамыған елдердің іс тәжірибелері көрсетіп отырғандай, ел ішіндегі жүк тасымалдау және жол қатынастарының даму деңгейімен ел экономикасының көрсеткіштері біріне бірі сәйкес.[7]
Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының көлік коммуникациясының жағдайы Еуропа интеграциясының талаптарына жауап беру керек.
Қазақстан Республикасы көлік жүйесінің әлем көлік жүйесіне интеграциялану көрсеткіші болып, жұмыс істеп тұрған көлік желілерін тиімді қолдану және олардың географиялық орналасуы мен коммуникациялық мүмкіндіктерінің артықшылықтарын жүзеге асыру болып табылады. Қазақстан Республикасының көлік жүйесі әлемдік деңгейге жетуі үшін барлық көліктік комплексті модернизациялауды іске асыру керек.
Еліміздің бірыңғай көлік жүйесі құрамына темір жол, әуе жолы, су жолы, тасымалдау құбырлары және автомобиль көліктер енеді. Темір жол көлігі алыстан жүкті тасымалдауға қолайлы, сондықтан жүйеде жетекші орын алады. Темір жолмен тасымалдау өзіндік құнын салыстырмалы түрде алғанда ең арзаны.Бірақ автомобиль көлігімен жүк және жолаушы тасымалдау көлемі көлік жүйесі бойынша бірінші орында (кесте 1.1).
Ел басының Қазақстан халқына «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты жолдауы, мемлекеттің болашақтағы даму жолдарының айқын ішкі және сыртқы саясатымыздың аса маңызды 30 бағыттарын атап берді. Ал он бірінші бағыты-Мемлекеттік-жекеменшік әріптестіктің негізінде стратегиялық инфрақұрылымды дамыту, сондай-ақ осы саладағы басқару сапасын көтеру. Соның ішінде «... көлік-логистикалық кластерді дамыту ауқымында Батыс Еуропаны Батыс Қытаймен жалғастыратын Қазақстанның аумағы арқылы өтетін автомобиль жолы салынуға тиіс. Сонымен бірге, Қазақстанның ең шалғай елді мекендеріне жетуімізді жеңілдетін жергілікті маңызы бар жолдар желісін жедел кеңейтуіміз қажет»- деп атап өткен. Президент тапсырмасын іске асыру бағытында Үкімет арнаулы бағдарлама қабылдап, нақты іс-шаралар басталып кетті. Өйткені дүние жүзіндегі дамыған елдердің іс тәжірибелері көрсетіп отырғандай, ел ішіндегі жүк тасымалдау және жол қатынастарының даму деңгейімен ел экономикасының көрсеткіштері біріне бірі сәйкес.[7]
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КӨЛІК ЛОГИСТИКАСЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ МЕН ТЕХНИКАЛЫҚ СЕНІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы көлік жүйесіндегі автомобильдердің маңыздылығы
1.2 Автокөлік логистикасы жүйесінің сенімділігін арттыруды модельдеудің теориялық негіздері
1.3 Автокөліктердің техникалық дайындығы мен тасымалдау түрлерін сәйкестендіру амалдары
2. АВТОКӨЛІК ТАСЫМАЛДАУДЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ СЕНІМДІЛІГІН ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ (Transinter tim group ЖШС мысалында)
2.1 Автокөліктің техникалық жағдайына сәйкес пайдалану тиімділіктерін арттыру амалдары
2.2 Автокөлік логистикасының сенімділігінің тасымалдау шығын-дарына байланысты өзгеруін анықтау
3. АВТОКӨЛІК ТАСЫМАЛДАУ САЛАСЫНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Автокөліктерді тиімді пайдалану амалдары мен жетілдіру жолдары
3.2 Көлік жүйесінің бүгінгі күйі мен даму перспективалары.
Қорытынды
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КӨЛІК ЛОГИСТИКАСЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ МЕН ТЕХНИКАЛЫҚ СЕНІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы көлік жүйесіндегі автомобильдердің маңыздылығы
Мемлекеттің көлік жүйесінің дамуы оның экономикасының, әлеуметтік саласының және жалпы өсіп-өнуінің маңызды белгілерінің бірі. Жоғары дамыған көлік жүйесіне деген сұраныс европалық және әлемдік экономикаға бет бұрған сайын, одан да күштірек қарқын алуда. Көлік жүйесі Қазақстанның әлемдік қоғамдастыққа тиімді кіруі үшін және онда жоғары дамыған мемлекет ретінде орын алуы үшін негіз болады. Қазақстан Республикасы аумағында жүк және жолаушылар тасымалдауды қамтамасыз ететін анықтаушы жүйенің бірі сапасына, реттелуіне, көліктік байланыстарының сенімділігіне, жүктердің бүтіндігі мен жолаушылар тасымалдау қауіпсіздігіне, жеткізудің уақыты мен бағасына қатысты жоғарғы талаптар қойылатын көліктік жүйе.
Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының көлік коммуникациясының жағдайы Еуропа интеграциясының талаптарына жауап беру керек.
Қазақстан Республикасы көлік жүйесінің әлем көлік жүйесіне интеграциялану көрсеткіші болып, жұмыс істеп тұрған көлік желілерін тиімді қолдану және олардың географиялық орналасуы мен коммуникациялық мүмкіндіктерінің артықшылықтарын жүзеге асыру болып табылады. Қазақстан Республикасының көлік жүйесі әлемдік деңгейге жетуі үшін барлық көліктік комплексті модернизациялауды іске асыру керек.
Еліміздің бірыңғай көлік жүйесі құрамына темір жол, әуе жолы, су жолы, тасымалдау құбырлары және автомобиль көліктер енеді. Темір жол көлігі алыстан жүкті тасымалдауға қолайлы, сондықтан жүйеде жетекші орын алады. Темір жолмен тасымалдау өзіндік құнын салыстырмалы түрде алғанда ең арзаны.Бірақ автомобиль көлігімен жүк және жолаушы тасымалдау көлемі көлік жүйесі бойынша бірінші орында (кесте 1.1).
Кесте 1.1- Көліктермен жүк тасымалдау және жүк айналымы [6]
Көрсеткіштер
2010
2011
2012
2013
2014
Көліктің барлық түрлері, млн.т.
соның ішінде автокөлікпен
пайызбен:
Көліктің барлық түрлері
млрд. т.км.
соның ішінде автокөлікпен
пайызбен:
1531,1
1219,3
79,63
232,3
37,6
16,20
1687,5
1318,2
78,12
258,5
40,2
15,55
1840,5
144,8
78,50
283,1
43,9
15,51
1926,9
1511,1
78,42
269,3
47,1
17,50
2024,0
1582,5
78,20
328,8
53,8
16,36
Ел басының Қазақстан халқына Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты жолдауы, мемлекеттің болашақтағы даму жолдарының айқын ішкі және сыртқы саясатымыздың аса маңызды 30 бағыттарын атап берді. Ал он бірінші бағыты-Мемлекеттік-жекеменшік әріптестіктің негізінде стратегиялық инфрақұрылымды дамыту, сондай-ақ осы саладағы басқару сапасын көтеру. Соның ішінде ... көлік-логистикалық кластерді дамыту ауқымында Батыс Еуропаны Батыс Қытаймен жалғастыратын Қазақстанның аумағы арқылы өтетін автомобиль жолы салынуға тиіс. Сонымен бірге, Қазақстанның ең шалғай елді мекендеріне жетуімізді жеңілдетін жергілікті маңызы бар жолдар желісін жедел кеңейтуіміз қажет- деп атап өткен. Президент тапсырмасын іске асыру бағытында Үкімет арнаулы бағдарлама қабылдап, нақты іс-шаралар басталып кетті. Өйткені дүние жүзіндегі дамыған елдердің іс тәжірибелері көрсетіп отырғандай, ел ішіндегі жүк тасымалдау және жол қатынастарының даму деңгейімен ел экономикасының көрсеткіштері біріне бірі сәйкес.[7]
Еліміздегі автокөліктермен жүк тасымалдаушылар тек қана ішкі емес, сонымен сыртқы тасымалдау жұмыстарынада етене араласып келеді. Бұл мақсатта пайдалануға жарамды, яғни Еуро-2,3 стандарт талаптарына сәйкес келетін, 2014 жылғы 15 мамырдағы мәліметтер бойынша, Еуропадан шығарылған және елімізде халықаралық тасымалдау жолдарына шыға алатын 4744 жүк автомобильдері бар. Дегенмен тауар тасымалдауда басқа көлік түрлерімен салыстырғанда автокөлікпен сыртқы тасымалдау жұмыс көлемі 3 пайыз, ал баға жағынан салыстырғанда 10,4 пайыз құрап отыр (1.1 сурет). [7-9]
100
0
0
4 %әуе жолы
4 %т. б
5 % теңізбен
3 % автокөлікпен
90
80
70
60
50
40
30
20
10
41 %
құбырмен
51 %
темір жол
90
100
80
70
60
50
40
30
20
10
10 % автокөлікпен
6 % теңізбен
32 %
құбырмен
44 %
темір жолмен
а б
а- тасымалданған жүк көлеміне байланысты; б-тасымалданған жүктердің бағаларына сәйкес тасымалдаушы көлік түрлерінің үлес салмақтарының бөлінуі.
1.1-сурет. Еліміздің сыртқы сауда жүк айналымындағы тасымалдаушы көліктердің үлес салмақтары
Аталған көрсеткіштің төмен болар бірнеше салдары бар, солардың бастыларының бірі, ол-көптеген шет мемлекеттердің Қазақстаннан барған жүк автокөліктеріне тапсырыс бермей, жүкпен барған автомобильдерге ретсіз талаптар қойып, екі мемлекет аралық келісімдерге қарамастан, әртүрлі қиыншылықтар тудыруында. Мысалы ұлтымызға етене жақын түрік мемлекетінің өзі, қазақстандық жүк тасымалдаушы автокөліктерге әкімшілік кедергілер арқылы екі ел арасындағы автокөліктермен тасымалданған жүк көлемінің 7-9 пайызын ғана Қазақстан жүк тасымалдаушыларына беріп, қалғандарын тек қана өз автомобильдерімен тасымалдауда. Соның салдарынан 2007 жылы түрік жағынан 9556, ал 2014 жылғы алты айда 3349 жүк тасымалдау жұмысы атқарылса, қазақстандық тасымалдаушылар жағынан бұл көрсеткіштер -361 және 231 болып отыр. Сондықтан халықаралық автокөлікпен жүк тасымалдау мәселесі күн тәртібіндегі шешуі табылмаған экономикалық мәні зор мәселелердің бірі. Бұл көрсеткіштер төмендегі 1.2 суретте берілген.
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
1% басқа көлік түрлерімен
1% автокөлікпен
100
40 %
құбырмен
52 %
темір жолмен
42 % құбырмен
51 %
темір жолмен
6% теңізбен
90
7% автокөлікпен
100
а б
а- елімізден сырт мемлекеттерге жүк тасымалдаудаудағы көлік түрлерінің үлес салмақтары; б- сыртмемлекеттерден елімізге тасымалданған жүктерді тасымалдаудағы көлік түрлерінің үлес салмақтары.
1.2-сурет Ішке және сыртқа тасымалдаулдағы көлік түрлерінің пайдалану көрсеткіштер
Бүгінгі таңдағы баға бойынша есептегенде автокөлікпен тасымалдау жұмыстарының бағасы темір жолмен салыстырғанда 4 есеге қымбат, бірақ кейбір жүк тапсырушылар әртүрлі себептерден, автокөлікпен тасымалдау түрлерін таңдап отыр.Тағы аса көңіл бөлер жағдай ол, еліміз екгеменділік алғаннан бері сыртқы тасымалдау жұмыс көлемінің негізгілері, сырт мемлекеттерге жүк тасымалдау болып келеді. Мысалы соңғы 7 жыл аралығында сыртқа тасымалдау көлемі 81,5 пайызға өсіп отыр, 2000 жылы 82876,8 мың тоннадан 2007 жылы 150451,2 мың тонна болды. Ал басқа мемлекеттерден келген жүк 277 пайызға өсті, 11942,9 мың тоннадан 2000 жылы, 2007 жылы 45091,2 мың тоннаға жетті. Аталған жүктерді тасымалдаудағы көлік түрлерінің үлестері келесі (1.3) суретте берілген.
1995
1997
1999
2001
2011
2013
2007
3500
жылдар
_____
_____
Экспорт
Импорт
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
Мы ң тонн
1.3-сурет. Еліміздегі сыртқы сауда жүк айналымындағы автокөліктердің көрсеткіштері
Еліміздің транзиттің мүмкіндігін пайдалануы, бірақ бұл мәселе автокөліктер жөнінде ауыз толтырып айтарлықтай болмай отыр. Оның басты себебі еліміздегі автокөлік жолдарының нашарлығы, оның бойындағы инфрақұрылымдардың заман талабына сәйкес еместігі мен мүлдем болмауы. 1980 жылдары Қытай мемлекеті Еуропадан тауарлар сатып алудан дүние жүзіндегі мемлекеттер арасынан 25-ші орында болатын, ал өз тауарларын Батыс Еуропаға шығарудан 22-ші орын алған. Енді 2006 жылғы мәлімет бойынша Еуропалық одақ мемлекеттерге тауар шығару көлемі 191 млрд. евро, ал тауар айналымы-254 млрд.евро құрап, Еуропадан өздеріне тасымалдау тауар көлемі 63 млрд. евро болды. Сонымен қатар Қытай мемлекеті Америка Құрама Штаттары арасындағы тауар айналымын 250 млрд долларға жеткізді.
Бұл аталған тауар айналымын тасымалдау мәселесі, бүгінгі күндегі ең шешуі табылмаған мәселеге айналым отыр. Мысалы Шанхайдан Ресейдің шығыс теңіз порттарына дейін келген жүк ағымы, Трансібір темір жолымен батыс Еуропаға тасымалдау, мұхит арқылы тасымалдағаннан 10 000 км жолды қысқартады, бірақ Трансібір темір жолының тасымалдау немесе темір жолының жарамдығы 80 пайызға кеміген, кейбір тұстары Свердловска маңы түгелдей жарамсыз күйге түскен. Сонымен бірге бұл бағдар бойынша жүк тасымалдауда баға мәселесінің шешілмегені де біраз тосқауылдар болып, тасымалдау көлемі 5 пайызға кеміді, ал тасымалдау жүк көлемі 48 пайызға артып отыр. Соған қарамастан Қытай мемлекеті шекара маңында орналасқан елді-мекендеріне көп қаржы бөліп, тиісті инфрақұрылымдарын, соның ішінде логистикалық орталықтарды ұйымдастыру арқылы, осы өңірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайын көтеріп келеді. Осы аталған кемшіліктер мен жүк тасымалдау бағытын анықтау мәселесіне келгенде, автомобильмен тасымалдау мүмкіндігі шығады. Ерте кезде Жібек жолы арқылы түйелермен тасымалданған жүк ағымын, бүгінгі таңдағы автомобильдерімен тасымалдау мүмкіндігін арнаулы зерттеулер мен жобалар арқылы талдағаннан, осы бағытта автокөліктерді пайдалану тиімділігін анықтауға болады. Соның ішінде Қытай-Өзбекстан-Қазақстан-Ресей-Бел арусь-Еуропа Одағы арқылы ұйымдастыруға болатын, ұзындығы 6500 км бағыт бойынша текстиль, ауылшаруашылық өнімдері, өндіріс құрал-жабдықтары, тағамдар мен дәрі-дәрмек өнімдерін тасымалдауға болады және оның тасымалдау уақыты 10-12 күннен аспайды.
Елімізде 2014 жылдың басындағы мәліметтерге сәйкес 110,7 мың шақырым жол қатынастары бар, оның 15,1 мыңы- темір жолға, 13,6 пайыз, өзен мен теңіз жолдарының ұзындығы 4,0 мың 3,6 пайыз, автомобильдер жолдары 82,8 пайыз немесе 91,6 мың километр.Егер мемлекетіміз егемендік алған жылдары арасындағы жол қатынастарының талдау жүргізсек темір жол ұзындығы 500 км., 3,4 пайыз, су жолдары 400 км қысқарған 9,1 пайыз, ал автокөлік жолдары 13,1 пайызға өскен, яғни 10,6 мың км (1.3 кесте).
Кесте 1.3- Республикадағы автомобиль жолдарының үстіңгі қабат түрлеріне сәйкес бөлінуі [11]
Жылдар
Барлығы,
км
Соның ішінде үстіңгі қабаттары түрлері
Асфальто-
бетон
Қара-
гравийлы
Қара-
щебеночное
Черно-
грунтовое
Гравийно-
щебеночное
Грунто-
вое
2000
23011
5614
9605
5574
139
1769
310
2011
24046
5734
9599
5577
55
1833
248
2013
23044
7475
8645
4884
55
1789
196
2014
23508
9302
7604
4488
34
1936
144
Үлестері
1. 01. 2014 ж
100,0
39,6
32,3
19,1
0,1
8,3
0,6
Өзгеруі,
пайыз
102,2
165,7
79,2
80,5
24,5
109,4
46,5
Бұл жобаны іске асыру мақсатында, ең жоғарғы деңгейде әртүрлі жобалар қаралып, нақты шешімдер қабылдану үстінде. Осы мақсат негізінде Қазақстан Республикасында 2006-2012 жылдары арасында автокөлік жолдарын дамыту мемлекеттік бағдарламасы бекітіліп, оған бюджеттен 254 млрд-тан астам тенге, соның ішінде 2014 жылға -85,5 млрд.тенге бөлінді.[13]
Кесте 1.2-Қазақстан Республикасының жүк тасымалдайтын негізгі бағыттарының сипаттамасы [10]
№
пп
Бағыттырдың аты
Қазақстан Республикасы бойынша жолдың қашықтығы, км.
Жол бетінің жамылғы түрі
Категория
Жал-
пы
Тиянақ-
ты
Жеңіл-
детілген
Өтпе-лі
Жамылғы-
сыз
1
2
3
4
5
1
Қорғас-Алматы-Ташкент
1176
6557
519
-
-
322
564
290
-
-
2
РФ шекарасы-Орал-Ақтөбе-Қызылорда-Шымк ент
2065
243
1748
74
-
33
140
1708
184
-
3
РФ шекара-Қостанай-Алматы-Қырғызстан
2270
866
1313
4
87
97
628
1458
-
-
4
РФ(Омбы)-Павлодар-Майқапшағай
1105
174
919
12
-
52
426
627
-
-
5
РФ(Челябинск)-Қызылжар-РФ(Новосибир ск)
220
220
-
-
-
-
220
-
-
-
6
РФ шекарасы-Қызылжар-Рузаевка-Жезқазға н-Қызылорда-Өзбекстан
1105
174
919
12
-
52
426
627
-
-
7
РФ(Астрахань)-Атырау-Бейнеу-Түркмен башы
217
367
217
545
-
89
558
699
-
-
Кесте 1.4-Жылдар бойынша және жұмыс түрлеріне сәйкес қаржылардың бөлінуі, млн.тенге [12]
№№
Атқарылатын жұмыстар
2008-2014 жылдарға жоспарланған бюджет
Барлы
ғы
Бюджет жобасы2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
1.
Жөндеуге жоспар (км), соның ішінде:
2698
3137
3412
3853
4037
4118
4410
25665
1.1
Құрылыс, қайта өңдеу және және жаңарту
488
737
882
1203
1277
1228
1390
7205
1.2
Күрделі және орташа
жөндеу
2210
2400
2530
2650
2760
2890
3020
18460
2.
Қаржы көлемі (млн. тг.), соның ішінде,
61606
93066
112503
125176
133157
143755
160326
829589
2.1
Құрылыс және қайта өңдеу
44283
69166
85253
95026
100557
107805
121526
623616
2.2
Күрделі жөндеу
4128
9000
10350
11250
11700
13050
14400
73878
2.3
Орташа жөндеу
7800
8800
9800
10800
11800
12800
13800
75600
2.4
Ағымдағы жөндеу, көгалдандыру және күту жұмыстары
5349
6000
7000
8000
9000
10000
10500
55849
2.5
Ғылыми-зерттеу жұмыстары
46
100
100
100
100
100
100
646
Кесте 1.5-Облыс және аудан деңгейіндегі автокөлік жолдарына керекті қаржы көлемдері (млн. тенге)
Жұмыс түрлері
2008-2014 жылдары
Соның ішінде
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Құрылыс, барлығы
8724
376
1385
1496
972
1194
1697
1604
Соның ішінде РБ есебінен арнаулы трансферт
6457
0
873
907
792
1009
1472
1404
Соның ішінде ЖБ
2267
376
512
589
180
185
225
200
Қайта өңдеу, барлығы
69042
676
6482
9873
13796
13901
11954
12360
Соның ішінде РБ есебінен арнаулы трансферт
58532
0
5807
8754
12232
12048
9482
10209
Соның ішінде ЖБ
10510
676
675
1119
1564
1853
2472
2151
Күрделі жөндеу, барлығы
110967
2842
11762
13179
16436
19553
22656
24539
Соның ішінде РБ есебінен арнаулы трансферт
76084
0
8638
9544
11357
13268
15528
17749
Соның ішінде ЖБ
34883
2842
3124
3635
5079
6285
7128
6790
Орташа жөндеу, барлығы
41322
3279
4113
4940
5480
5965
7228
10317
Соның ішінде ЖБ
41322
3279
4113
4940
2480
5965
7228
10317
Ағымдағы жөндеу, көгалдандыру және күту жұмыстары,барлығы
40963
3662
4502
5005
5614
6364
7360
8456
Соның ішінде ЖБ
40963
3662
4502
5005
5614
6364
7360
8456
Барлық қаржы көлемі
271018
10835
2844
34493
42298
46977
50895
57276
Соның ішінде РБ есебінен арнаулы трансферт
141073
0
15318
19205
24381
26325
26482
29362
Соның ішінде ЖБ
129945
10835
12926
15288
17917
20652
24413
27914
Автокөлік жолдарының нашарлығынан жанар-жағар майлар шығыны 30 пайызға, техникалық күтім мен жөндеу жұмыстарына 2,5 есеге артық қаржы жұмсалып, автомобильдердің пайдалану жылдарының мөлшері 30-50 пайызға қысқарып отыр. Мемлекеттік мәліметтерге жүгінсек автокөлік жолдарының нашарлдығынан автомобилдьдер паркі бойынша елімізде жыл сайын 5-5 млрд тенге қаржы ретсіз жұмсалып келеді (1.6 кесте).
Кесте 1.6-Автомобиль шығындарының өзгеруі [14]
Шығындардың өзгеруі еселіктері:
Жанар-жағар майлар
Техникалық күтім мен жөндеу
Автомобильдің желінуі
Дөңгелетің желінуі
Жүргізушінің еңбек ақысы
I
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
II
1,10
1,10
1,05-1,10
1,10
1,00-1,05
III
1,25
1,20
1,10-1,20
1,20
1,10-1,20
IV
1,40
1,35
1,20-1,35
1,35
1,20-1,30
V
1,50
1,40
1,3,5-1,40
1,40
1,30-1,40
Кесте 1.7 - Орталық қолданысты жүк автокөліктерінің саны [13]
Жыл
Облыс
2010
2011
2012
2013
2014
Қазақстан
Республикасы
74175
39385
18060
13537
11061
Ақмола
4481
2200
1377
1108
880
Ақтөбе
2756
1334
859
738
692
Алматы
7316
3648
2035
1077
620
Атырау
1977
910
215
263
352
Шығыс-Қазақстан
7659
4702
1482
1072
863
Жамбыл
4586
2639
937
535
318
Батыс-Қазақстан
2508
1502
801
854
709
Қарағанды
7400
3766
2178
1638
1188
Қостанай
7355
4200
1369
977
782
Қызылорда
2413
1175
603
679
538
Маңғыстау
1365
791
799
706
753
Павлодар
5246
2959
1001
711
647
Солтүстік-Қазақстан
5547
3357
981
774
722
Оңтүстік-Қазақстан
7587
3182
1277
670
670
Астана қаласы
-
-
632
368
306
Алматы қаласы
5879
3021
1514
1367
1021
1.2Автокөлік логистикасы жүйесінің сенімділігінің теориялық негіздері
Автомобильдермен жүктерді тасымалдау тиімділігін арттыру ісі - автомобиль көліктерінің жылжымалы құрамы мен басып-түсіру құралдарын техникалық қайта жарақтандыру, жүк тасымалдауды ұйымдастыру жұмысын жетілдірумен тікелей байланысты. Техникалық жетілдіру жылжымалы құрамның жылдамдығын арттыруды, басып-түсіру кезіндегі тоқтап тұру уақытын кемітуді, тасымалданатын жүк көлемін арттыруды және т.б. қамтамасыз етеді. Технологияның мақсаты - атқарылатын жұмыс санын және тасымалдау үрдісінің сандық ретін кеміту арқылы жүк тасымалдау ұзақтығы мен еңбек сіңірімділігін кеміту.
Автомобильмен жүк тасымалдаудың артықшылығы: тасымалды ұйымдастыруға жұмсалатын қаржының аздығы, көліктің оралымдылығы, жоғарылығы және жүкті жөнелтушіден қабылдаушыға дейін түсіріп қайта тиемей, бірден баратын жеріне жеткізіп бере алатындығы және көліктің теміржол, су жолы түрлеріне қарағанда жүкті, айтарлықтай жылдамдықпен тасымалдау мүмкіндігі және тасымалдаудың өзіндік құнының төмендігі.Бірақ автокөлікпен тасымалдау тиімділігі көптеген ұйымдастыру мен басқару жүйелеріне тікелей байланысты. Төмендегі (2.1) суретте автокөлікпен тасымалдау тізбегінің еңбек өнімділігіне, ұйымдастыру жұмыстарынан байланыстылығы берілген.[32]
93
83
33
43
13
2
Т1
Т4
Т4
Т2
Т3
Тs
Т4
Т5
Т5
53
63
73
13
мұндағылар: - өндіруші кәсіпорынның өкілі;
2
- тұтынушылар одағының өкілі;
33
-дайын бұйымды немесе шикізаттарды дайындап тиеу жұмыстарын атқаратын бөлімше жетекшісі;
43
- тасымалдаушы мекеменің басшысы;53
-63
жүктерді қабылдап, түсіріп,сақтауға қабылдап алатын мекеменің жетекшісі; - тасымалдаушы мекеме немесе жеке автокөлік жүргізушілері;
7
8
9
- жергілікті тұтынушылар, (сауда орындары, базар т.с.с).
2.1-сурет. Өндіруші кәсіпорынмен тұтынушылар арасындағы көлік логистикасы жүйесіндегі ұйымдастыру факторларының жүйесі
Кез келген жұмыстың ұйымдастыру және басқару жүйесінің тиімділігі олардың атқарылған уақыт мерзімімен өлшенеді. Сол себепті келесі (2.2) суретте қарастырып отырған тасымалдау тізбегінің атқару уақытының құрамдары берілген.
Тұтыныушы
Тасымалдаушы
Қабылдау тиеу
Қабылдаушы, түсіру, сақтау
Қабылдау
тиеу
Қабылдау тиеу
Қабылдау
тиеу
Тасымалдаушы
Тасымалдаушы
Тасымалдаушы
t4
t4
t1
t3
t2
t4
t4
Тұтынушы
Тұтынушы
Тұтынушы
Өндіруші кәсіпорын
Т1 - өндіруші мен тұтынушылар арасындағы келіс - сөздер уақыты.
Т2 - тұтынушы мен тасымалдаушылар арасындағы келіс - сөздер уақыты.
Т3 - тұтынушы мен қабылдаушы жетекшілермен келісім уақыт.
Т4 - тұтынушы мен негізгі тұтынушылармен келісім уақыты.
Т5 - тұтынушылар мен тасымалдаушылар арасындағы келісім уақыты.
t 1 - тасымалдаушы көлікке жүктерді дайындап, тиеуге жұмсалар уақыт.
t2 - тасымалдаушы көліктің ара қашықтықты жүріп өтуге кетер уақыт.
t3 - жүкті қабылдап түсіріп алу уақыты.
t4 - жүкті негізгі тұтынушыларды қабылдап, тасымалдап түсіру уақыты.
2.2-сурет. Өндіруші кәсіпорыннан дайын немесе шикізаттардың тұтынушыларға жеткізудегі тасымалдау тізбегінің басты сүлбесі.
Нарықтық қарым - қатынаста, жалпы бәсекелестік кеңестігіндегі басты фактор уақыт, яғи сұраныстың керектігін дәл уақытында орындап, жоғарғы бағамен өткізу болады. Бұны мынандай математикалық өрнекпен келтіруге болады (2.1 формула): [33]
НТ=f (П,Б) (2.1)
Мұндағылар:
НТ - нарықтағы тасымалдау жұмыстары;
П - нақты дайын бұйымның немесе шикізаттардың нарықтық сұранысы,бірлік;
Б - нақты дайын бұйымның немесе шикізаттардың бағасы.
Автокөлікпен тасымалдау логистикалық жүйесінің тізбегінің беріктігі, яғни дәл мерзімінде атқарылуының мүмкіндігі көптеген ішкі және сыртқы факторларға байланысты. Олар логистикалық циклды құрайтын жеке операцияларды орындаудың уақыттық аралықтары, жол бойындағы әсер етер жағдайлар кездейсоқ шамалар болғандықтан, бүкіл циклда бөлінісітің белгілі бір заңына бағынатын кездейсоқ шама болып табылады.
Тасымалдау логистикасының сенімділігін арттыру мақсатында көлік логистикасының жүйелік талдау негіздеріне қарастырамыз. Логистикалық жүйе деген ұғым өнідіріс саласының арнаулы бір жүйелері болатыны белгілі, бірақ сол жүйелер ішінен логистикалық жүйені анықтап, оны талдауға, талқылауға және ықшамдау амалдарын іске асыру үшін пайдалануға болады. Логистикалық жүйе жоғарыда аталып өткендей үлкен өнідіріс саласының бір бөлшегі немесе құрастырушы-құрылымы.
Ал тасымалдау уақыты екі бөліктен тұрады. Біріншісі нарықтағы өзара байланыстары мен мұқтаждықтары бар кәсіпорындар, мекемелер немесе кәсіпкерлер арасындағы келіс - сөздер мерзімі және толықтай ұйымдастыру жұмыстарына кейбір уақыт ΣТi, екіншісі алдын - ала келісілген іс - шараларды толықтай атқару уақыты ΣТi (2.2 формула):
T0=Ti+ti . (2.2)
Тасымалдау жүйесін орнату бірнеше амалдармен атқарылады. Алғашқы жалпы классикалық шешім, яғни жеке тұлғалардың мақсаттарына, ниеттеріне мүмкіндіктеріне қарай олардың бастарын қосып, тұтастай бір көрсеткішке жұмылдырады. Ол үшін қаржыдай, ақпараттық, адам күштері мен автокөліктерін біріктіру арқылы орталықтан басқаратын және түскен пайданы әркімнің үлесіне сәйкес бөлетіндей негізде тұтастай жүйе құрылады. Демек классикалық жүйелік шешім қабылдаудың соңғы мақсаты әркім өз пайдасын алу.Осы аталған логистикалық циклдарға келер қауіп-қатерлердің сенімділік теориясына әсерін келтіреміз. Баршаға аян, жол жағдайы ең бірінші автомобильдің техникалық ахауына әсер етеді. Алыс жол үстінде кездесетін қауіп-қатерлерімен техникалық ахауларға байланысты кедергілер және олардан шығу амалдары әр қилы болып келеді. Жол үстіндегі қолайсыздық қандай жағынан болса да сәтсіздік әкеліп (сурет 2.3) [35-39], логистикалық жүйесінің орындалу сенімділігін нашарлатады. Бірінші жағдайда жоспарланған қозғалыс жылдамдығын және кездейсоқ жөндеуге жұмсалған уақытты, қалған жолда жүргізушілердің кәсіби дайындығы деңгейіне, денсаулықтары мен жүйелерінің орнықтылығына байланысты жүріс жылдамдығын өсіріп, әрі демалыс уақыттарын қысқарту арқылы тапсырыс уақытында орындалуы мүмкін. Ал екінші жағдайда қосалқы бөлшек немесе арнаулы сайман керек болғанда, тасымалдаушы өте ауыр жағдайда қалады, жеткізуде төмен коммерциялық жылдамдықтардың негізгі себептерінің бірі болып табылады.
Ал тапсырысты орындау уақыты, жоғарыдағы суретте көрсетілгендей жол ұзақтығы мен жағдайына тікелей байланысты және нақты тасымалдау жұмысының көлемі мен тасымалдау уақыты шектеулі болады. Мысалы үлкен бір құрылысқа керекті кірпіштерді, кірпіш өндіруші зауатынан құрылыс басына жеткізу керек делік. Егер сол құрылыстың аяқталу уақыты белгіленген болса, автокөлікпен кірпіштерді тасымалдап, жеткізу уақыты сол құрылысты аяқтау мерзімінен көп болмайтыны анық. Екінші бір атап өтер тұжырымдама нақты келісілген жүк көлемін тасымалдау уақыты мен бағасы келісілгесін, тасымалдаушы сол жүкті тасымалдау тиімділігін арттыру үшін, келісілген бағадан кем шығын жұмсауы тиіс. Егер оның тасымалдау жұмыстарына шығарған қаржы сомасы келісілген бағадан артық болса, онда оның залалмен жұмыс атқарғаны, ал шығынымен алған қаржы сомасы тең болса, онда ешқандай пайда көрмегені, демек техникалар мен адам күштерін тиімсіз пайдаланғаны. Осы аталған тұжырымдамаларды математикалық өрнек арқылы төмендегіше (2.3 формула): келтіруге болады: [40-45]
Qт = Qк ;
Тт = Тк ;
ТШт КБк ; (2.3)
мұндағылар:
Qт - тасымалдауға берілген тапсырыс көлемі;
Qк - тапсырыс берушінің мұқтажына керек жүк көлемі;
Тт - тасымалдауға берілген уақыт мерзімі;
Т к - жүктердің тапсырыс берушінің мұқтажына керек уақыт мерзімі;
ТШт -тасымалдау жұмысына жұмсалған барлық шығындар сомасы;
КБк - келісілген жүк көлемін тасымалдағаны үшін төленетін қаржы сомасы.
Жоғарыда келтірілген математикалық өрнектерге сүйеніп, авткөлікпен жүк тасымалдау тиімділігі, нақты тапсырыстың келісілген уақыт мерзімінде атқарылуы деуге болады.
Тасымалдау тізбегінің беріктігін жоспарлап, болжам жасау үшін осы тізбектегі техникалар мен автомобильдердің техникалық дайындық сенімділігін болжау амалдарын атқарады. Арнаулы болжам жұмыстарын, нақты ғылыми дәлелденген әдістер арқылы орындау негізінде, кез-келген техника мен автомобильдің техникалық жағдайын алдын-ала біліп, керекті құрал-саймандар мен қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етуге мүмкіндік болады. Ал техникалардың жағдайын болжамдау мақсатында төмендегі (2.4) формуланы пайдалануға болады.[46-53]
, (2.4) мұндағылар:
- белгілі бір мерзім уақыты аралығына сәйкес болжамдау ;
- болжамдау көрсеткішінің орташа мәні;
- белгілі бір маусым аралықтарына сәйкес қайталануы;
- белгілі бір циклдерге сәйкес қайталануы;
- техникалық сенімділігіне ішкі ұйымдастыру факторлардан болатын, әсерлер уақыт аралықтары;
- өндіріске, сыр КБк - келісілген жүк көлемін тасымалдағаны үшін төленетін қаржы сомасы.
Жоғарыда келтірілген математикалық өрнектерге сүйеніп, авткөлікпен жүк тасымалдау тиімділігі, нақты тапсырыстың келісілген уақыт мерзімінде атқарылуы деуге болады.
Тасымалдау тізбегінің беріктігін жоспарлап, болжам жасау үшін осы тізбектегі техникалар мен автомобильдердің техникалық дайындық сенімділігін болжау амалдарын атқарады. Арнаулы болжам жұмыстарын, нақты ғылыми дәлелденген әдістер арқылы орындау негізінде, кез-келген техника мен автомобильдің техникалық жағдайын алдын-ала біліп, керекті құрал-саймандар мен қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етуге мүмкіндік болады. Ал техникалардың жағдайын болжамдау мақсатында төмендегі (2.4) формуланы пайдалануға болады.[46-53]
, (2.4) мұндағылар:
- белгілі бір мерзім уақыты аралығына сәйкес болжамдау ;
- болжамдау көрсеткішінің орташа мәні;
- белгілі бір маусым аралықтарына сәйкес қайталануы;
- белгілі бір циклдерге сәйкес қайталануы;
- техникалық сенімділігіне ішкі ұйымдастыру факторлардан болатын, әсерлер уақыт аралықтары;
- өндіріске, сыртқы әлеуметтік-экономиклық факторлардың әсерлері.
тқы әлеуметтік-экономиклық факторлардың әсерлері.
жол жөндеу
п
21
1
2
1
ыстық
А
А
ТТТ
+30º
жаңбыр
Тж
қатты жел
ТТТ
п
...
...
Lo
LТЖ
жарамсыз жолдар
Мұндағылар:
Ттт- алыс жолға дайындалған автокөлігіне жүктерді тасып әкеліп тапсырып, қабылдаумен тиеу және қабылдайтын қаладағы арнаулы орынға әкеліп тапсырумен түсіруге жұмсалған уақыттар ұзақтығы;
Lо, Lтж-жүкті қабылдап алған және тасымалдап апарып беретін орынға дейінгі жол қашықтығы;
Тж - тасымалдау уақыт ұзақтығы, қаларалық тасымалдауда жүкті қабылдап алған уақыттан, қабылдаушы орынға дейінгі барлық уақыт кіреді.
2.3-сурет. Тасымалдау қашықтығына байланысты жүк автокөліктерінің уақытылы жүріс жылдамдығына әсер етер факторлар
Аталған көреткіштерді нақтылау мақсатында жүк автокөліктеріне сәйкес бірнеше факторлар түрлерін келтіруге болады. Мысалы болжамдау уақыты бір жыл деп қарастыралық. Бір ай ішіндегі орташа жүрер жол қашықтығы 10 000 км болсын. Бұл автокөліктің бір жылға жоспарланған жүрер жолы 120 000 км. Осы аралықта (120 0008000) 15 рет жағар май мен май сүзгішін ауыстырады. Сонымен қатар автокөліктің және тіркемелердің салпыншақтарының (амортизаторлардың) жүрер қашықтығының шектелуі 60 000 км болғанда 2 рет амортизаторлар ауыстырады, бірақ еліміздегі жол жағдайына байланысты, оның жүру жолының қашықтығы 30...35 мың км-ден аспауы мүмкін. Солтүстік бағыттағы жолдар бойында, қыс мезгілдеріндегі кездесер қатты суықтар мен тайғақ жол бөліктеріне байланысты және осы бағыттағы жаз мезгіліндегі қатты ыстық болатынын ескере отырып, автокөліктің моторының салқындату жүйесіне арнаулы сұйықтар мен дөңгелектерін ауыстыруға тура келеді. Үшінші, жылма-жыл егін маусымына байланысты жол үстінде дизель майларының болмай қалатын сәттерін есепке алу керек. Соңғы атап өтер кездейсоқ факторға әлемдік немесе ішкі саяси -- экономикалық өзгерістерге байланысты, жанар-жағар майлардың бағаларының күрт өзгеруі, сол сияқты халықаралық немесе қаларалық жүк тасымалдау жұмысында жүргендер үшін, жол үстіндегі мемлекеттік арнаулы бақылау мен кеден орындарының талаптарының өзгеруі. Сонымен бірге бұл берілген математикалық модельде адам факторы мен тасымалдау бағытындағы жол жағдайы көрсетілмеген, ал бұл факторлардың автокөлік пен техникаларды пайдаланудағы әсерлері өте көп. Сол себепті математикалық модельдің толық түрін былайша бейнелеген дұрыс (2.5 формула):
(2.5)
мұндағылар:
- белгілі уақыт арасындағы автокөліктер мен техникаларда жұмыс атқаратын мамандардың кәсіби дайындық деңгейі;
- тасымалдау жұмысын атқарар бағыттағы және сол уақыт аралығындағы жол жағдайы.
Аталған жоспарлы және кездейсоқ, тасымалдау жұмыстарына тікелей әсер етер факторлар түрлерін жоспарлау мақсатында, алдын-ала болжамдау іс-шараларының керектігі анықталады. Осындай нақты атқарылған болжамдау жұмыстарының қорытындысынан, автокөліктердің техникалық күту және жөндеу жұмыстарын дер мезгілінде атқаруға қол жеткізеді. Төменде автокөлік кәсіпорынына техникалық қызмет атқаруға келген төрт автокөліктің уақыттарын пайдалануы (2.4 сурет) график түрінде берілген.
t1
t2
ti**
25
30
40
50
5
ti*
20
22
25
30
1
2
3
4
а)
б)
а- техникалық күтімге түскен тапсырыстардың мезгіл аралықтары;
б -автомобильдерге нақты тапсырысқа қарай қызмет көрсету уақыты.
2.4-сурет. Бірінші техникалық күтім орындау желісіндегі жұмыстарды атқаруы
Суретте көрініп тұрғандай автокөліктерге қызмет көрсетуге түскен тапсырыс уақыттары, олардың техникалық күту немесе жөндеу жұмыстарын атқаруға жұмсаған уақыттарынан кем. Сол себепті бір желіде қызмет атқарар жөндеуші-мамандар толықтай үлгеріп отыр. Егер осы автокөліктердің біреуіне керекті құрал-сайманы, қосалқы-бөлшектері болмаса немесе автокөлікке нендей техникалық жөндеу жұмыстарын атқаруы беймәлім болған жағдайда, оның техникалық қызмет көрсету желісінде тұрар уақыты көпке созылып кетеді, одан басқа автокөліктерге тиесілі қызмет көрсетуге мүмкіндік болмайды. Мұндай жағдайда техникалық қызмет көрсету орынында екінші желіні ұйымдастыруға тура келеді (сурет 2.4). Бірақ алдын-ала жүргізілген болжау жұмыстары мен диагностиканың дәлдігінен, нақты автокөлікке керекті қосалқы бөлшектер мен құрал-саймандар дер кезінде келмей немесе мезгілінен кеш келіп жатса, олардың техникалық жөндеу жұмыстарын, белгіленген мезгілде аяқтау мүмкін болмайды, сол себептен кәсіпорындағы жоспарлы түрде, техникалық қызмет алуға тұратын басқа автокөліктерді уақытында қоюға мүмкіндік болмайды (сурет 2.5).
20
18
15
б)
25
17
30
2
3
4
а)
а)
в)
ti*
ti**
ti**
а-тапсырыстардың түсу уақыттары; б-бірінші желіге түскен тапсырыстардың орындалу уақыттары; в- екінші желідегі тапсырыстың орындалу уақыты.
2.5-сурет.Екінші техникалық күтім орындау желісінің жұмыстарды атқару сұлбасы
Сол себептен бұл автокөліктерді алыс жолға жібермей, жақын маңдағы тасымалдау жұмыстарына пайдаланады. Өйткені әрбір автокөліктің жұмыссыз тұруы, кәсіпорынға қаржыдай үлкен шығынға әкеліп тірейді.
ti**
в)
50
60
50
ti*
ti**
1
2
3
34
4
5
24
а)
б)
20
а-тапсырыстардың түскен уақыттары; б- бірінші желіге түскен тапсырысты орындау уақыты; в-екінші желіге түскен тапсырыстарды орындау уақыттары.
2.6- сурет. Техникалық желідегі атқарылар қызметтердің жұмыс уақыттары
Автокөлікпен жүк тасымалдау кәсіпкерлігімен бірнеше жылдан бері айналысып келе жатқан ұжымдар мен кәсіпкерлер, жоғарыдағы атап өткендей, еліміз ішіндегі нақты бағыттар бойынша, жол үстінде кездесер жағдайларды жақсы біледі. Олар қандай автокөліктің түрлерін, қандай бағытта тиімді пайдалануға және жол бойындағы тексеру орындарындағы болар өзгерістерді жылма-жыл қайталар мезгілдеріне дейін есепке алады. Сол себептен бұндай кәсіпкерлер алыс жол үстінде кездесер жағдайлардың 75...80 пайызына, алдын-ала дайындық жұмыстарын жасап қояды. Сондықтан саяси тұрақтылығы бар мемлекеттерде, біздің Қазақстан еліндегі сияқты, тасымалдау жұмыстарына нақты іс-шараларды атқара отырып, тиесілі уақыттарында орындауға болады (2.7 сурет).
20
50
40
20
40
1
2
3
4
5
6
44
34,.40 мин
24
24
а)
б)
в)
г)
д)
ti*
ti**
ti**
ti***
ti***
а-тапсырыстардың түсу уақыттары; б-бірінші тапсырысты орындау уақыты; в-екінші тапсырысты орындау уақыты; г- үшінші тапсырыстың кезекті тұру уақыты; д-төртінші тапсырыстың кезекте тұру уақыты.
2.7-сурет. Кезегі бар техникалық күтім жасау желісінің жұмыстарды атқару жүйесі.
Жоғарыдағы болжамдау үшін (суреттер 2.4-2.7) және жоғарыдағы берілген формуланы негізге ала отырып, техникалар мен автокөліктердің техникалық сенімділігінің мультипликативтік моделін ұсынамыз.
(2.6)
Мұндағылар
Is - маусымдық өзгерістерді есепке алатын еселік;
Iv - белгілі бір қайталану циклін есепке алар еселік;
Id - нақты бір ұдайы қайталанып тұратын факторларды есепке алар еселік;
Ie - болжамның сыртқы күтпеген жағдайлардан өзгеру еселігі.
Iа - мамандардың кәсіби дайындығынан болатын өзгеру еселігі;
Iж - тасымалдау бағытындағы жол жағдайының тигізер әсерлерін анықтайтын еселік.
Аталған мәселелердің барлығын қорытындылай келіп, нақты жүк автокөліктерінің тиімділігін анықтау мақсатында, төмендегідей интегральды теңеумен өрнектеуге болады. [54]
( Шабi, Шқбi, Шжшi, Шбтi, Ажi, КЖi, Lжi, Liн, Liш, S, АСi )dz ,(2.7)
мұндағылар:
Шабi - i-автокөліктің алғашқыдағы сатып алу бағасы, тг;
Шқбi - i- автокөліктің техникалық дайындығы үшін керекті қосалқы бөлшектер бағасы, тг;
Шжшi - i- автокөлікті жөндеушілерге төленген еңбек ақылары, тг;
Шбтi - i- автокөліктің техникалық себептен тұрған уақыттағы залалдары,тг;
АЖi - i- автокөліктің пайдада болған жылдары, жыл;
КЖi - i-автокөліктің күрделі жөндеуден өткен көрсеткіштері;
Lжi- i-автокөліктің бір ай ішіндегі жоспарланған жүрер жолы, км;
Lнi-i-автокөліктің сол айдағы нақты жүрген жолы, км;
Lшi- i- автокөліктің техникалық шектелген жүрер жолы, км;
S - парктегі автокөліктер саны, бірлік;
ACi - i-автокөліктің техникалық сенімділік мүмкіндігі.
Сонымен қатар автомобильмен тасымалдау жұмыстарының көлемін орындау үшін барлық кәсіпорынның автомобильдерінің техникалық жағдайымен тиісті жүргізушілері болуы керек. Егер осы автокөлік кәсіпорының толық мүмкіндігін М, оның осы мүмкіндігін пайдалану үшін ішкі жағдайы Р белгілейік, яғни автокөлік кәсіпорынының автомобильдерінің техникалық жағдайы жақсы, керекті автомобиль жүргізушілерімен толықтай қамтамасыз етіліп, тиісті жанар-жағар майлар мен қаржылары бар (Р) болғандағы тасымалдау көлемі (М) болады. Осы тасымалдау (М) көлемін орындағандағы келер қаржы (П) осы кәсіпорынның тұрақты жұмыс істеуіне жеткілікті делік. Демек бұны төмендегідей белгілеуге болады:[55]
Р= М = П.
Ал осы байланыстағы Р) автокөлік кәсіпорынының (сурет 2.8) дайындығы неден байланысты болатынын қарастырайық.
Біріншіден кәсіпорынның автомобильдерінің тізімдегі саны тұрақты, қосымша материалдық және техникалық негізгі қоры өзгермейді, яғни кәсіпорынның негізгі қоры өзгермегендегі жағдайы. Бұл жағдайды, кәсіпорынның тиімді жұмыс атқаруға мүмкіндігі жететін (Р) жағдайы делік. Енді осыны тұрақты ұстап тұруы үшін не керек?
Автомобильдерге күнделікті техникалық күтім жасау (р1), жанар және жағар майларымен қамтамасыз ету (р2), әрбір автомобильге тұрақты бекітілген жүргізушілері (р3), техникалық жөндеу жұмыстарын уақытында атқару үшін қосалқы бөлшектер (р4), оны жөндейтін мамандар (р5), жол жүруге керекті құжаттар (р6) мен қаржы керек болады (р7), автокөлік кәсіпорынның тиімді басқару жүйесі (р8). Осыдан автокөлік кәсіпорынының жағдайы (Р) осы сияқты бірнеше ішкі жағдайлардан байланысты.
Р -- (р1,р2,р3,р4,р5,р6,р7,р8) немесе Р= ∑ Рі (2.9)
Егер осы келтірілген автокөлік кәсіпорындарының ішкі мәселерін топтастырсақ, біріншісі қаржы, екіншісі адам күштері. Яғни қаржы және адам факторы. Демек автокөлік кәсіпорынының негізгі қоры тұрақты болғанда, оның толықтай тасымалдау мүмкіндігін пайдалануы үшін белгілі бір қаржыдай (П1) және тұрақты адамдары (А) болуы тиіс.
Ал осы байланыстағы Р) автокөлік кәсіпорынының (сурет 2.8) дайындығы неден байланысты болатынын қарастырайық.
Біріншіден кәсіпорынның автомобильдерінің тізімдегі саны тұрақты, қосымша материалдық және техникалық негізгі қоры өзгермейді, яғни кәсіпорынның негізгі қоры өзгермегендегі жағдайы. Бұл жағдайды, кәсіпорынның тиімді жұмыс атқаруға мүмкіндігі жететін (Р) жағдайы делік. Енді осыны тұрақты ұстап тұруы үшін не керек?
Автомобильдерге күнделікті техникалық күтім жасау (р1), жанар және жағар майларымен қамтамасыз ету (р2), әрбір автомобильге тұрақты бекітілген жүргізушілері (р3), техникалық жөндеу жұмыстарын уақытында атқару үшін қосалқы бөлшектер (р4), оны жөндейтін мамандар (р5), жол жүруге керекті құжаттар (р6) мен қаржы керек болады (р7), автокөлік кәсіпорынның тиімді басқару жүйесі (р8). Осыдан автокөлік кәсіпорынының жағдайы (Р) осы сияқты бірнеше ішкі жағдайлардан байланысты.
Р -- (р1,р2,р3,р4,р5,р6,р7,р8) немесе Р= ∑ Рі (2.9)
Егер осы келтірілген автокөлік кәсіпорындарының ішкі мәселерін топтастырсақ, біріншісі қаржы, екіншісі адам күштері. Яғни қаржы және адам факторы. Демек автокөлік кәсіпорынының негізгі қоры тұрақты болғанда, оның толықтай тасымалдау мүмкіндігін пайдалануы үшін белгілі бір қаржыдай (П1) және тұрақты адамдары (А) болуы тиіс.
Сонымен қатар автокөлік кәсіпорындарындағы негізгі қорды дұрыс пайдалану мәселесін тиімді ұйымдастырған жөн. Негізгі қорды жылжымалы және жылжымайтын болып екіге бөлінеді. Төмендегі теңдеуде берілгендей екеуінің сомасы мекеменің барлық негізгі қорын құрайды.[56-59]
(2.10)
мұндағы:
негізгі қор, тг;
жылжымайтын негізгі қордың сомасы, тг;
жылжымалы негізгі қордың сомасы, тг.
Ал негізгі қордың үлес мөлшерлері нарық сұраныстарына тікелей байланысты.Қандайда болмасын автокөлік кәсіпорындары аймақтық, қалалық және мемлекеттік арнаулы бағдарламаларға сәйкес, өз алдына зерттеу және талдау жұмыстарын жүргізе отырып, тасымалдау жұмыстарының түрлерін, көлемін және ұзақтығын анықтау арқылы нақты жұмыс жоспарына орындай алады, соның негізінде керекті автомобильдер сатып алады. Төмендегі (2.8) суретте тасымалдау жұмыстарына мұқтаж кәсіпорындарының тапсырыс көлемі мен орындалу мерзімдерінің әртүрлі болатыны шартты түрде берілген.
Q1
Q2
Q1
Q3
Q4
Сt1
Ct2
Ct3
Ct4
Cti
Т2
Т3
Т4
Тi
. Мұндағылар:
Q1,Q2, Q3, Q4,... Qi - тапсырыс берушілердің автомобильмен тасымал-дау жұмыс көлемдері, т.км, т, час.; Сt1, Ct2, Ct3, Ct4,...Cti -нақты тапсырыстың нарық кеңестігіндегі бағасы,тг;
T1, Т2, Т3, Т4, Тi - тасымалдау жұмыстарының атқарылар мерзімдері;
Qt1,Qt2,Qt3,Qt4,...Qti - нақты t-уақыт аралығындағы тасымалданатын жұмыс көлемдері.
Болжамдау әдістері мекеменің тасымалдау мүмкіншілігінің жоғары және төмен шекараларын анықтауға мүмкіншілік береді. Болжамдау интервалының мәні қаржылық, материалдық еңбек ресурстарын пайдалану пәрменділігі деңгейіне және логистикалық жүйенің көлік қызметіне сұранысының әсеріне байланысты.Осы тұрғыда логистика амалдарының алар орыны ерекше. Автокөлік логистикасының теориялық және әдістемелік амалдарын жетік меңгеру арқылы тасымалдау тізбегінің ықшамдылығы мен тиімділігіне қол жеткізуге болады. Төменде (2.1) кесте түрінде логистиканың ерекшеліктері мен маңыздылығы берілген. Кесте 2.1-Логистиканың бүгінгі автокөлік кәсіпорындарындағы маңыздылығы [61-75]
Маңыздылығы
Маңыздылығы жөніндегі деректер
Өндірістегі және тасымалдаудағы ортақ шығындар.
Зеттеушілер мәліметтері бойынша дуниежүзіндегі дамыған елдер көрсеткіштерінен 2...5 есе арттық..
Кеңес кезіндегі уақыттан келе жатқан өндіріс орындарының халық сұранысына сәйкестігінің анықталмауы.
* Кеңес кезіндегі сауда орындарында жұмысшылардың 70 пайызы қол еңбегінде болған.
* Тиеп -түсіру жұмыстарының 70...80 пайызы қолмен атқарылған.
* Өндіріс қорының 8-10 пайызы тұтынушылар сұранысына байланысты қызмет атқарған.
Мемлекеттік, аймақтық деңгейдегі дайын бұйымдарды тарату жүйесінің аймағындағы аралық делдалдардың көптігі.
* Арадағы делдалдар дайын бұйымдар бағасын алғашқысынан тұтынушыларға дейін 2...2.5 есе көтеріп жіберді.
Жоғарғы деңгейдегі ірі және орта сауда орындарының жетіспеушілігі.
Көтерме саудада делдалдар санының көп болуы. Мысалы, Ресейде 1 мың тұрғынға 0.05 мекеме, АҚШ - 1.9, Жапонияда - 3.4 кәсіпорыннан келеді.
Заман талабына сәйкес электронды хабар алмасудың дамымауы.
Электронды компьютерлік бағдарламалар мен байланыс құралдары түгелдей дерлік сырт елден келеді.
Көлік кешені инфрақұрылымдарының дамуы.
Еліміздегі көлік кешеніне керекті жолдардың жоқтығы. Қазақстан автокөлік транзитінің мүмкіндігін 12 пайыз пайдаланып отыр.
Үлкен су жолына шығар жолдар жоқтың қасы. Дүниедегі ең дамыған елдерде негізінен теңіз, мұхит жағалаулары бар, жер бетіндегі тұрғындардың 75 % осы жағалауларда тұрады. Тас жол бүгінгі заман талабына сәйкес келмейді.
Көлік кешеніндегі жылжымалы құрамдардың және инфрақұрылымдардың тозуы.
* Тас жолдардың негізгі бөлігі заман талабына сәйкес келмейді.
* Жүк тасымалдаудағы автокөліктердің 80 пайызы талаптарға сай келмейді.
* Жол бойы демалатын, және жөндеу орындарының жоқтығы.
* Арнаулы автокөлік тасымалдау жұмыстарының сапасыздығы және жүйесіздігі.
* Логистикалық орталықтардың болмауы.
Қоймалар жүйесі мен олардың материалды-техникалық базасының нашарлығы.
* Қоймалар аландары өте кіші.
* Заман талабына сәйкес қоймалар салу енді ғана қолға алынып отыр.
* Ірі қоймалар үшін бұрыңғы автокөлік, өндіріс орындарының ғимараттары пайдаланылып келеді.
Заң талабына сай қораптар, ыдыстар шығаратын өндіріс орындарының жоқтығы.
Арнаулы қораптар мен ыдыстар болмаған соң тасымалданған жеміс-жидектердің 40 пайызының сапасы төмендейді. Ал оларды сатып алу бағасы жоғары.
1.3 Автокөліктердің техникалық дайындығы мен тасымалдау түрлерін сәйкестендіру амалдары
Автомобильдерді қаларалық немесе аймақтық жүк тасымалдау жұмыстарына жіберу үшін, жол бойындағы ірі қалалар мен орталықтардағы сол автомобиль маркаларына керекті құрал-сайман, қосалқы бөлшектер тауып, жедел техникалық көмек беру мүмкіндігін анықтау керек. Төмендегі (2.14) сурете шартты түрде берілген. [103]
2.14-сурет. Жүк автомобилдерін аймақ немесе қаларалық тасымалдау жұмыстарына пайдалану сұлбасы
R0
Rс
С
RА
А
LOC
LCA
0
Егер Алматы қаласының техникалық көмек беру мүмкіндігі Rо болса, келесі қалалардың мүмкіндіктері Rс және Rа көп төмен немесе тіпті болмауы мүмкін. Сол себепті тасымалдау жұмысына автомобиль түрлерін таңдау аталған факторғада байланысты.
Автокөлік логистика жүйесінің тасымалдау тізбегінің беріктігіне осы тізбектегі әрбір үрдістің орындалу сапасы мен уақыты тікелей әсер етеді, соның ішінде шешуші орын алар фактор болып, жүк тасымалдауға арналған автокөліктің техникалық сенімділігі.
Техникалық даярлық еселеуіші дегеніміз-техникалық тұрғыдан пайдалануға даяр автомобиль-күн санының тізімі бойынша, автомобиль күнге қатынасымен анықталады да, былай өрнектеледі:
. (2.38)
Автопарктің бір күндегі даярлығы, сол күнігі техникалық тұрғыдан, пайдалануға даяр автомобильдің санының, тізімдегі автомобиль санына қатынасынамен анықталады:
. (2.39) Бір автомобильдің, белгілі бір уақыт ішіндегі техникалық даярлығы, автомобильдің пайдалануға техникалық даяр тұрған күнінің, күн тізбедегі күн санына қатынасымен анықталады:
. (2.40)
Күнделікті өмір көрсетіп отырғандай АҚ Көлік және коммуникация ғылыми-зерттеу институты мәліметтері бойынша, жүк автомобильдерінің негізгі бұзылулары мен ақауларының тізбесі төменде (2.3 кесте) берілген.
Кесте 2.3 - Ұдайы кездесетін жағдайлар тізімі [104-107]
Көрсеткіштер аттары
Техникалық
дайындық
Пайдалануға
әсері
Жоспарлау
кезінде
Қозғалыс жиілігі
Байланысты
тиеді
ескеріледі
Автомобильдің жылы
онша емес
Жол жағдайы
ескерілмейді
Жүктің барлығы
байланысты емес
Материалдық база
байланысты
Автомобильдің ерекшелігі
Қосалқы бөлшектермен қамтамасыздығы
Күрделі жөндеудің сапасы
Техникалық күтімдегі күндер саны
ескеріледі
Жұмыстағы және техникалық
күтімдегі жұмыстардың кезеңдігі
ескерілмейді
Жүргізушілер және жөндеушілермен
қамтамасыздығы
Жер мен ауа-райы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Осы кестеде көрсетілгендей автомобильді тиімді пайдалануға әсер ететін көптеген жағдайлар бар екенін және олардың жоспарлауға тигізер әсерін білеміз.Ал, экономикасы тез көтеріліп отырған батыс өңіріне қатынасар автокөлік жолдарының нашарлығы, әсіресе Қызыл-Орда-Арал-Ақтөбе-Доссор мекен жайлары арасында қатты жамылғысыз жолдар бар, автокөліктерге жүруге жарамайды. Сонымен қатар осы бағыттағы жүк тасымалдауға пайдаланып жүрген жүк автокөліктерінің түрлеріне, яғни олардың жасап шығарған мемлекеттеріне сәйкес, жол бойындағы техникалық жөндеу жұмыстары мен керекті қосалқы бөлшектердің табылуы мүмкіндіктері, сұрақ-жауап қорытындысы нәтижесінде беріліп отыр (кесте 2.4 және 2.5).
Автомобильдердің техникалық даярлығы кәсіпорындағы техникалық күтім мен жөндеу жұмыстарының жоспарлы орындалуына байланысты. Жоғарыдағы (2.14) суретте автомобильдерге көрсетілер техникалық іс-шаралар шартты түрде көрсетілген және автомобильдердің пайдада болған уақыттарына қарай оларға көрсетілер техникалық жөндеу жұмыстары берілген. Автомобильдердің жүрген жолына немесе пайдада болған жыл мерзіміне сәйкес оларға көрсетілер техникалық жөндеу жұмыстарының көлемі артып отырады.
Күнделікті техникалық күтім Техникалық күтім ТО-1, ТО-2
Техникалық жөндеу АЖ, КЖ.
а) б) в)
Автокөліктің техникалық сенімділігі
а - жаңа автокөліктер;
б - 3-5 жыл пайдалануда болғандар;
в - 5 жылдан ұзақ пайдалануда болған автокөліктер;
2.15-сурет. Автокөліктің техникалық сенімділігінің шартты түрдегі сүлбесі.
LТЖ
Lo
Тк
Атырау
Ақтөбе
Қызыл-Орда
Шымкент
Тараз
То
Алматы
А
А
LAT
LТШ
LШК
LКА
LAА
Мұндағылар:
L -екі қала арасындағы жол қашықтықтары;
То, Тк - жүкті қабылдаған және тапсырған уақыттар көрсеткіштері.
2.16-сурет. Алматы - Атырау қаларалық жүк тасымалдаудағы пайдаланар жүк автокөліктерінің түрлеріне сәйкес оларға бүлінген бөлшектерін тауып, механикалық жөндеу жұмыстарын атқару мүмкіндіктері
Кесте 2.4-Батыс бағытындағы жол бойында қосалқы саймандар табылу мүмкіндіктері, пайызбен
Алматы Тараз Шымкент Қызыл-Орда Ақтөбе Атырау
Еуропа автокөлігі
100%
100%
90%
50%
50%
60%
Ресей автокөлігі
100%
100%
100%
100%
100%
100%
Кесте 2.5-Батыс бағытындағы жол бойында жөндеу жұмыстарын атқару мүмкіндіктері, пайызбен
Еуропа автокөлігі
100%
80%
50%
-
-
-
Ресей автокөлігі
100%
100%
100%
100%
100%
100%
Егер нақты автомобильге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КӨЛІК ЛОГИСТИКАСЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ МЕН ТЕХНИКАЛЫҚ СЕНІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы көлік жүйесіндегі автомобильдердің маңыздылығы
1.2 Автокөлік логистикасы жүйесінің сенімділігін арттыруды модельдеудің теориялық негіздері
1.3 Автокөліктердің техникалық дайындығы мен тасымалдау түрлерін сәйкестендіру амалдары
2. АВТОКӨЛІК ТАСЫМАЛДАУДЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ СЕНІМДІЛІГІН ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ (Transinter tim group ЖШС мысалында)
2.1 Автокөліктің техникалық жағдайына сәйкес пайдалану тиімділіктерін арттыру амалдары
2.2 Автокөлік логистикасының сенімділігінің тасымалдау шығын-дарына байланысты өзгеруін анықтау
3. АВТОКӨЛІК ТАСЫМАЛДАУ САЛАСЫНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Автокөліктерді тиімді пайдалану амалдары мен жетілдіру жолдары
3.2 Көлік жүйесінің бүгінгі күйі мен даму перспективалары.
Қорытынды
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КӨЛІК ЛОГИСТИКАСЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ МЕН ТЕХНИКАЛЫҚ СЕНІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы көлік жүйесіндегі автомобильдердің маңыздылығы
Мемлекеттің көлік жүйесінің дамуы оның экономикасының, әлеуметтік саласының және жалпы өсіп-өнуінің маңызды белгілерінің бірі. Жоғары дамыған көлік жүйесіне деген сұраныс европалық және әлемдік экономикаға бет бұрған сайын, одан да күштірек қарқын алуда. Көлік жүйесі Қазақстанның әлемдік қоғамдастыққа тиімді кіруі үшін және онда жоғары дамыған мемлекет ретінде орын алуы үшін негіз болады. Қазақстан Республикасы аумағында жүк және жолаушылар тасымалдауды қамтамасыз ететін анықтаушы жүйенің бірі сапасына, реттелуіне, көліктік байланыстарының сенімділігіне, жүктердің бүтіндігі мен жолаушылар тасымалдау қауіпсіздігіне, жеткізудің уақыты мен бағасына қатысты жоғарғы талаптар қойылатын көліктік жүйе.
Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының көлік коммуникациясының жағдайы Еуропа интеграциясының талаптарына жауап беру керек.
Қазақстан Республикасы көлік жүйесінің әлем көлік жүйесіне интеграциялану көрсеткіші болып, жұмыс істеп тұрған көлік желілерін тиімді қолдану және олардың географиялық орналасуы мен коммуникациялық мүмкіндіктерінің артықшылықтарын жүзеге асыру болып табылады. Қазақстан Республикасының көлік жүйесі әлемдік деңгейге жетуі үшін барлық көліктік комплексті модернизациялауды іске асыру керек.
Еліміздің бірыңғай көлік жүйесі құрамына темір жол, әуе жолы, су жолы, тасымалдау құбырлары және автомобиль көліктер енеді. Темір жол көлігі алыстан жүкті тасымалдауға қолайлы, сондықтан жүйеде жетекші орын алады. Темір жолмен тасымалдау өзіндік құнын салыстырмалы түрде алғанда ең арзаны.Бірақ автомобиль көлігімен жүк және жолаушы тасымалдау көлемі көлік жүйесі бойынша бірінші орында (кесте 1.1).
Кесте 1.1- Көліктермен жүк тасымалдау және жүк айналымы [6]
Көрсеткіштер
2010
2011
2012
2013
2014
Көліктің барлық түрлері, млн.т.
соның ішінде автокөлікпен
пайызбен:
Көліктің барлық түрлері
млрд. т.км.
соның ішінде автокөлікпен
пайызбен:
1531,1
1219,3
79,63
232,3
37,6
16,20
1687,5
1318,2
78,12
258,5
40,2
15,55
1840,5
144,8
78,50
283,1
43,9
15,51
1926,9
1511,1
78,42
269,3
47,1
17,50
2024,0
1582,5
78,20
328,8
53,8
16,36
Ел басының Қазақстан халқына Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты жолдауы, мемлекеттің болашақтағы даму жолдарының айқын ішкі және сыртқы саясатымыздың аса маңызды 30 бағыттарын атап берді. Ал он бірінші бағыты-Мемлекеттік-жекеменшік әріптестіктің негізінде стратегиялық инфрақұрылымды дамыту, сондай-ақ осы саладағы басқару сапасын көтеру. Соның ішінде ... көлік-логистикалық кластерді дамыту ауқымында Батыс Еуропаны Батыс Қытаймен жалғастыратын Қазақстанның аумағы арқылы өтетін автомобиль жолы салынуға тиіс. Сонымен бірге, Қазақстанның ең шалғай елді мекендеріне жетуімізді жеңілдетін жергілікті маңызы бар жолдар желісін жедел кеңейтуіміз қажет- деп атап өткен. Президент тапсырмасын іске асыру бағытында Үкімет арнаулы бағдарлама қабылдап, нақты іс-шаралар басталып кетті. Өйткені дүние жүзіндегі дамыған елдердің іс тәжірибелері көрсетіп отырғандай, ел ішіндегі жүк тасымалдау және жол қатынастарының даму деңгейімен ел экономикасының көрсеткіштері біріне бірі сәйкес.[7]
Еліміздегі автокөліктермен жүк тасымалдаушылар тек қана ішкі емес, сонымен сыртқы тасымалдау жұмыстарынада етене араласып келеді. Бұл мақсатта пайдалануға жарамды, яғни Еуро-2,3 стандарт талаптарына сәйкес келетін, 2014 жылғы 15 мамырдағы мәліметтер бойынша, Еуропадан шығарылған және елімізде халықаралық тасымалдау жолдарына шыға алатын 4744 жүк автомобильдері бар. Дегенмен тауар тасымалдауда басқа көлік түрлерімен салыстырғанда автокөлікпен сыртқы тасымалдау жұмыс көлемі 3 пайыз, ал баға жағынан салыстырғанда 10,4 пайыз құрап отыр (1.1 сурет). [7-9]
100
0
0
4 %әуе жолы
4 %т. б
5 % теңізбен
3 % автокөлікпен
90
80
70
60
50
40
30
20
10
41 %
құбырмен
51 %
темір жол
90
100
80
70
60
50
40
30
20
10
10 % автокөлікпен
6 % теңізбен
32 %
құбырмен
44 %
темір жолмен
а б
а- тасымалданған жүк көлеміне байланысты; б-тасымалданған жүктердің бағаларына сәйкес тасымалдаушы көлік түрлерінің үлес салмақтарының бөлінуі.
1.1-сурет. Еліміздің сыртқы сауда жүк айналымындағы тасымалдаушы көліктердің үлес салмақтары
Аталған көрсеткіштің төмен болар бірнеше салдары бар, солардың бастыларының бірі, ол-көптеген шет мемлекеттердің Қазақстаннан барған жүк автокөліктеріне тапсырыс бермей, жүкпен барған автомобильдерге ретсіз талаптар қойып, екі мемлекет аралық келісімдерге қарамастан, әртүрлі қиыншылықтар тудыруында. Мысалы ұлтымызға етене жақын түрік мемлекетінің өзі, қазақстандық жүк тасымалдаушы автокөліктерге әкімшілік кедергілер арқылы екі ел арасындағы автокөліктермен тасымалданған жүк көлемінің 7-9 пайызын ғана Қазақстан жүк тасымалдаушыларына беріп, қалғандарын тек қана өз автомобильдерімен тасымалдауда. Соның салдарынан 2007 жылы түрік жағынан 9556, ал 2014 жылғы алты айда 3349 жүк тасымалдау жұмысы атқарылса, қазақстандық тасымалдаушылар жағынан бұл көрсеткіштер -361 және 231 болып отыр. Сондықтан халықаралық автокөлікпен жүк тасымалдау мәселесі күн тәртібіндегі шешуі табылмаған экономикалық мәні зор мәселелердің бірі. Бұл көрсеткіштер төмендегі 1.2 суретте берілген.
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
1% басқа көлік түрлерімен
1% автокөлікпен
100
40 %
құбырмен
52 %
темір жолмен
42 % құбырмен
51 %
темір жолмен
6% теңізбен
90
7% автокөлікпен
100
а б
а- елімізден сырт мемлекеттерге жүк тасымалдаудаудағы көлік түрлерінің үлес салмақтары; б- сыртмемлекеттерден елімізге тасымалданған жүктерді тасымалдаудағы көлік түрлерінің үлес салмақтары.
1.2-сурет Ішке және сыртқа тасымалдаулдағы көлік түрлерінің пайдалану көрсеткіштер
Бүгінгі таңдағы баға бойынша есептегенде автокөлікпен тасымалдау жұмыстарының бағасы темір жолмен салыстырғанда 4 есеге қымбат, бірақ кейбір жүк тапсырушылар әртүрлі себептерден, автокөлікпен тасымалдау түрлерін таңдап отыр.Тағы аса көңіл бөлер жағдай ол, еліміз екгеменділік алғаннан бері сыртқы тасымалдау жұмыс көлемінің негізгілері, сырт мемлекеттерге жүк тасымалдау болып келеді. Мысалы соңғы 7 жыл аралығында сыртқа тасымалдау көлемі 81,5 пайызға өсіп отыр, 2000 жылы 82876,8 мың тоннадан 2007 жылы 150451,2 мың тонна болды. Ал басқа мемлекеттерден келген жүк 277 пайызға өсті, 11942,9 мың тоннадан 2000 жылы, 2007 жылы 45091,2 мың тоннаға жетті. Аталған жүктерді тасымалдаудағы көлік түрлерінің үлестері келесі (1.3) суретте берілген.
1995
1997
1999
2001
2011
2013
2007
3500
жылдар
_____
_____
Экспорт
Импорт
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
Мы ң тонн
1.3-сурет. Еліміздегі сыртқы сауда жүк айналымындағы автокөліктердің көрсеткіштері
Еліміздің транзиттің мүмкіндігін пайдалануы, бірақ бұл мәселе автокөліктер жөнінде ауыз толтырып айтарлықтай болмай отыр. Оның басты себебі еліміздегі автокөлік жолдарының нашарлығы, оның бойындағы инфрақұрылымдардың заман талабына сәйкес еместігі мен мүлдем болмауы. 1980 жылдары Қытай мемлекеті Еуропадан тауарлар сатып алудан дүние жүзіндегі мемлекеттер арасынан 25-ші орында болатын, ал өз тауарларын Батыс Еуропаға шығарудан 22-ші орын алған. Енді 2006 жылғы мәлімет бойынша Еуропалық одақ мемлекеттерге тауар шығару көлемі 191 млрд. евро, ал тауар айналымы-254 млрд.евро құрап, Еуропадан өздеріне тасымалдау тауар көлемі 63 млрд. евро болды. Сонымен қатар Қытай мемлекеті Америка Құрама Штаттары арасындағы тауар айналымын 250 млрд долларға жеткізді.
Бұл аталған тауар айналымын тасымалдау мәселесі, бүгінгі күндегі ең шешуі табылмаған мәселеге айналым отыр. Мысалы Шанхайдан Ресейдің шығыс теңіз порттарына дейін келген жүк ағымы, Трансібір темір жолымен батыс Еуропаға тасымалдау, мұхит арқылы тасымалдағаннан 10 000 км жолды қысқартады, бірақ Трансібір темір жолының тасымалдау немесе темір жолының жарамдығы 80 пайызға кеміген, кейбір тұстары Свердловска маңы түгелдей жарамсыз күйге түскен. Сонымен бірге бұл бағдар бойынша жүк тасымалдауда баға мәселесінің шешілмегені де біраз тосқауылдар болып, тасымалдау көлемі 5 пайызға кеміді, ал тасымалдау жүк көлемі 48 пайызға артып отыр. Соған қарамастан Қытай мемлекеті шекара маңында орналасқан елді-мекендеріне көп қаржы бөліп, тиісті инфрақұрылымдарын, соның ішінде логистикалық орталықтарды ұйымдастыру арқылы, осы өңірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайын көтеріп келеді. Осы аталған кемшіліктер мен жүк тасымалдау бағытын анықтау мәселесіне келгенде, автомобильмен тасымалдау мүмкіндігі шығады. Ерте кезде Жібек жолы арқылы түйелермен тасымалданған жүк ағымын, бүгінгі таңдағы автомобильдерімен тасымалдау мүмкіндігін арнаулы зерттеулер мен жобалар арқылы талдағаннан, осы бағытта автокөліктерді пайдалану тиімділігін анықтауға болады. Соның ішінде Қытай-Өзбекстан-Қазақстан-Ресей-Бел арусь-Еуропа Одағы арқылы ұйымдастыруға болатын, ұзындығы 6500 км бағыт бойынша текстиль, ауылшаруашылық өнімдері, өндіріс құрал-жабдықтары, тағамдар мен дәрі-дәрмек өнімдерін тасымалдауға болады және оның тасымалдау уақыты 10-12 күннен аспайды.
Елімізде 2014 жылдың басындағы мәліметтерге сәйкес 110,7 мың шақырым жол қатынастары бар, оның 15,1 мыңы- темір жолға, 13,6 пайыз, өзен мен теңіз жолдарының ұзындығы 4,0 мың 3,6 пайыз, автомобильдер жолдары 82,8 пайыз немесе 91,6 мың километр.Егер мемлекетіміз егемендік алған жылдары арасындағы жол қатынастарының талдау жүргізсек темір жол ұзындығы 500 км., 3,4 пайыз, су жолдары 400 км қысқарған 9,1 пайыз, ал автокөлік жолдары 13,1 пайызға өскен, яғни 10,6 мың км (1.3 кесте).
Кесте 1.3- Республикадағы автомобиль жолдарының үстіңгі қабат түрлеріне сәйкес бөлінуі [11]
Жылдар
Барлығы,
км
Соның ішінде үстіңгі қабаттары түрлері
Асфальто-
бетон
Қара-
гравийлы
Қара-
щебеночное
Черно-
грунтовое
Гравийно-
щебеночное
Грунто-
вое
2000
23011
5614
9605
5574
139
1769
310
2011
24046
5734
9599
5577
55
1833
248
2013
23044
7475
8645
4884
55
1789
196
2014
23508
9302
7604
4488
34
1936
144
Үлестері
1. 01. 2014 ж
100,0
39,6
32,3
19,1
0,1
8,3
0,6
Өзгеруі,
пайыз
102,2
165,7
79,2
80,5
24,5
109,4
46,5
Бұл жобаны іске асыру мақсатында, ең жоғарғы деңгейде әртүрлі жобалар қаралып, нақты шешімдер қабылдану үстінде. Осы мақсат негізінде Қазақстан Республикасында 2006-2012 жылдары арасында автокөлік жолдарын дамыту мемлекеттік бағдарламасы бекітіліп, оған бюджеттен 254 млрд-тан астам тенге, соның ішінде 2014 жылға -85,5 млрд.тенге бөлінді.[13]
Кесте 1.2-Қазақстан Республикасының жүк тасымалдайтын негізгі бағыттарының сипаттамасы [10]
№
пп
Бағыттырдың аты
Қазақстан Республикасы бойынша жолдың қашықтығы, км.
Жол бетінің жамылғы түрі
Категория
Жал-
пы
Тиянақ-
ты
Жеңіл-
детілген
Өтпе-лі
Жамылғы-
сыз
1
2
3
4
5
1
Қорғас-Алматы-Ташкент
1176
6557
519
-
-
322
564
290
-
-
2
РФ шекарасы-Орал-Ақтөбе-Қызылорда-Шымк ент
2065
243
1748
74
-
33
140
1708
184
-
3
РФ шекара-Қостанай-Алматы-Қырғызстан
2270
866
1313
4
87
97
628
1458
-
-
4
РФ(Омбы)-Павлодар-Майқапшағай
1105
174
919
12
-
52
426
627
-
-
5
РФ(Челябинск)-Қызылжар-РФ(Новосибир ск)
220
220
-
-
-
-
220
-
-
-
6
РФ шекарасы-Қызылжар-Рузаевка-Жезқазға н-Қызылорда-Өзбекстан
1105
174
919
12
-
52
426
627
-
-
7
РФ(Астрахань)-Атырау-Бейнеу-Түркмен башы
217
367
217
545
-
89
558
699
-
-
Кесте 1.4-Жылдар бойынша және жұмыс түрлеріне сәйкес қаржылардың бөлінуі, млн.тенге [12]
№№
Атқарылатын жұмыстар
2008-2014 жылдарға жоспарланған бюджет
Барлы
ғы
Бюджет жобасы2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
1.
Жөндеуге жоспар (км), соның ішінде:
2698
3137
3412
3853
4037
4118
4410
25665
1.1
Құрылыс, қайта өңдеу және және жаңарту
488
737
882
1203
1277
1228
1390
7205
1.2
Күрделі және орташа
жөндеу
2210
2400
2530
2650
2760
2890
3020
18460
2.
Қаржы көлемі (млн. тг.), соның ішінде,
61606
93066
112503
125176
133157
143755
160326
829589
2.1
Құрылыс және қайта өңдеу
44283
69166
85253
95026
100557
107805
121526
623616
2.2
Күрделі жөндеу
4128
9000
10350
11250
11700
13050
14400
73878
2.3
Орташа жөндеу
7800
8800
9800
10800
11800
12800
13800
75600
2.4
Ағымдағы жөндеу, көгалдандыру және күту жұмыстары
5349
6000
7000
8000
9000
10000
10500
55849
2.5
Ғылыми-зерттеу жұмыстары
46
100
100
100
100
100
100
646
Кесте 1.5-Облыс және аудан деңгейіндегі автокөлік жолдарына керекті қаржы көлемдері (млн. тенге)
Жұмыс түрлері
2008-2014 жылдары
Соның ішінде
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Құрылыс, барлығы
8724
376
1385
1496
972
1194
1697
1604
Соның ішінде РБ есебінен арнаулы трансферт
6457
0
873
907
792
1009
1472
1404
Соның ішінде ЖБ
2267
376
512
589
180
185
225
200
Қайта өңдеу, барлығы
69042
676
6482
9873
13796
13901
11954
12360
Соның ішінде РБ есебінен арнаулы трансферт
58532
0
5807
8754
12232
12048
9482
10209
Соның ішінде ЖБ
10510
676
675
1119
1564
1853
2472
2151
Күрделі жөндеу, барлығы
110967
2842
11762
13179
16436
19553
22656
24539
Соның ішінде РБ есебінен арнаулы трансферт
76084
0
8638
9544
11357
13268
15528
17749
Соның ішінде ЖБ
34883
2842
3124
3635
5079
6285
7128
6790
Орташа жөндеу, барлығы
41322
3279
4113
4940
5480
5965
7228
10317
Соның ішінде ЖБ
41322
3279
4113
4940
2480
5965
7228
10317
Ағымдағы жөндеу, көгалдандыру және күту жұмыстары,барлығы
40963
3662
4502
5005
5614
6364
7360
8456
Соның ішінде ЖБ
40963
3662
4502
5005
5614
6364
7360
8456
Барлық қаржы көлемі
271018
10835
2844
34493
42298
46977
50895
57276
Соның ішінде РБ есебінен арнаулы трансферт
141073
0
15318
19205
24381
26325
26482
29362
Соның ішінде ЖБ
129945
10835
12926
15288
17917
20652
24413
27914
Автокөлік жолдарының нашарлығынан жанар-жағар майлар шығыны 30 пайызға, техникалық күтім мен жөндеу жұмыстарына 2,5 есеге артық қаржы жұмсалып, автомобильдердің пайдалану жылдарының мөлшері 30-50 пайызға қысқарып отыр. Мемлекеттік мәліметтерге жүгінсек автокөлік жолдарының нашарлдығынан автомобилдьдер паркі бойынша елімізде жыл сайын 5-5 млрд тенге қаржы ретсіз жұмсалып келеді (1.6 кесте).
Кесте 1.6-Автомобиль шығындарының өзгеруі [14]
Шығындардың өзгеруі еселіктері:
Жанар-жағар майлар
Техникалық күтім мен жөндеу
Автомобильдің желінуі
Дөңгелетің желінуі
Жүргізушінің еңбек ақысы
I
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
II
1,10
1,10
1,05-1,10
1,10
1,00-1,05
III
1,25
1,20
1,10-1,20
1,20
1,10-1,20
IV
1,40
1,35
1,20-1,35
1,35
1,20-1,30
V
1,50
1,40
1,3,5-1,40
1,40
1,30-1,40
Кесте 1.7 - Орталық қолданысты жүк автокөліктерінің саны [13]
Жыл
Облыс
2010
2011
2012
2013
2014
Қазақстан
Республикасы
74175
39385
18060
13537
11061
Ақмола
4481
2200
1377
1108
880
Ақтөбе
2756
1334
859
738
692
Алматы
7316
3648
2035
1077
620
Атырау
1977
910
215
263
352
Шығыс-Қазақстан
7659
4702
1482
1072
863
Жамбыл
4586
2639
937
535
318
Батыс-Қазақстан
2508
1502
801
854
709
Қарағанды
7400
3766
2178
1638
1188
Қостанай
7355
4200
1369
977
782
Қызылорда
2413
1175
603
679
538
Маңғыстау
1365
791
799
706
753
Павлодар
5246
2959
1001
711
647
Солтүстік-Қазақстан
5547
3357
981
774
722
Оңтүстік-Қазақстан
7587
3182
1277
670
670
Астана қаласы
-
-
632
368
306
Алматы қаласы
5879
3021
1514
1367
1021
1.2Автокөлік логистикасы жүйесінің сенімділігінің теориялық негіздері
Автомобильдермен жүктерді тасымалдау тиімділігін арттыру ісі - автомобиль көліктерінің жылжымалы құрамы мен басып-түсіру құралдарын техникалық қайта жарақтандыру, жүк тасымалдауды ұйымдастыру жұмысын жетілдірумен тікелей байланысты. Техникалық жетілдіру жылжымалы құрамның жылдамдығын арттыруды, басып-түсіру кезіндегі тоқтап тұру уақытын кемітуді, тасымалданатын жүк көлемін арттыруды және т.б. қамтамасыз етеді. Технологияның мақсаты - атқарылатын жұмыс санын және тасымалдау үрдісінің сандық ретін кеміту арқылы жүк тасымалдау ұзақтығы мен еңбек сіңірімділігін кеміту.
Автомобильмен жүк тасымалдаудың артықшылығы: тасымалды ұйымдастыруға жұмсалатын қаржының аздығы, көліктің оралымдылығы, жоғарылығы және жүкті жөнелтушіден қабылдаушыға дейін түсіріп қайта тиемей, бірден баратын жеріне жеткізіп бере алатындығы және көліктің теміржол, су жолы түрлеріне қарағанда жүкті, айтарлықтай жылдамдықпен тасымалдау мүмкіндігі және тасымалдаудың өзіндік құнының төмендігі.Бірақ автокөлікпен тасымалдау тиімділігі көптеген ұйымдастыру мен басқару жүйелеріне тікелей байланысты. Төмендегі (2.1) суретте автокөлікпен тасымалдау тізбегінің еңбек өнімділігіне, ұйымдастыру жұмыстарынан байланыстылығы берілген.[32]
93
83
33
43
13
2
Т1
Т4
Т4
Т2
Т3
Тs
Т4
Т5
Т5
53
63
73
13
мұндағылар: - өндіруші кәсіпорынның өкілі;
2
- тұтынушылар одағының өкілі;
33
-дайын бұйымды немесе шикізаттарды дайындап тиеу жұмыстарын атқаратын бөлімше жетекшісі;
43
- тасымалдаушы мекеменің басшысы;53
-63
жүктерді қабылдап, түсіріп,сақтауға қабылдап алатын мекеменің жетекшісі; - тасымалдаушы мекеме немесе жеке автокөлік жүргізушілері;
7
8
9
- жергілікті тұтынушылар, (сауда орындары, базар т.с.с).
2.1-сурет. Өндіруші кәсіпорынмен тұтынушылар арасындағы көлік логистикасы жүйесіндегі ұйымдастыру факторларының жүйесі
Кез келген жұмыстың ұйымдастыру және басқару жүйесінің тиімділігі олардың атқарылған уақыт мерзімімен өлшенеді. Сол себепті келесі (2.2) суретте қарастырып отырған тасымалдау тізбегінің атқару уақытының құрамдары берілген.
Тұтыныушы
Тасымалдаушы
Қабылдау тиеу
Қабылдаушы, түсіру, сақтау
Қабылдау
тиеу
Қабылдау тиеу
Қабылдау
тиеу
Тасымалдаушы
Тасымалдаушы
Тасымалдаушы
t4
t4
t1
t3
t2
t4
t4
Тұтынушы
Тұтынушы
Тұтынушы
Өндіруші кәсіпорын
Т1 - өндіруші мен тұтынушылар арасындағы келіс - сөздер уақыты.
Т2 - тұтынушы мен тасымалдаушылар арасындағы келіс - сөздер уақыты.
Т3 - тұтынушы мен қабылдаушы жетекшілермен келісім уақыт.
Т4 - тұтынушы мен негізгі тұтынушылармен келісім уақыты.
Т5 - тұтынушылар мен тасымалдаушылар арасындағы келісім уақыты.
t 1 - тасымалдаушы көлікке жүктерді дайындап, тиеуге жұмсалар уақыт.
t2 - тасымалдаушы көліктің ара қашықтықты жүріп өтуге кетер уақыт.
t3 - жүкті қабылдап түсіріп алу уақыты.
t4 - жүкті негізгі тұтынушыларды қабылдап, тасымалдап түсіру уақыты.
2.2-сурет. Өндіруші кәсіпорыннан дайын немесе шикізаттардың тұтынушыларға жеткізудегі тасымалдау тізбегінің басты сүлбесі.
Нарықтық қарым - қатынаста, жалпы бәсекелестік кеңестігіндегі басты фактор уақыт, яғи сұраныстың керектігін дәл уақытында орындап, жоғарғы бағамен өткізу болады. Бұны мынандай математикалық өрнекпен келтіруге болады (2.1 формула): [33]
НТ=f (П,Б) (2.1)
Мұндағылар:
НТ - нарықтағы тасымалдау жұмыстары;
П - нақты дайын бұйымның немесе шикізаттардың нарықтық сұранысы,бірлік;
Б - нақты дайын бұйымның немесе шикізаттардың бағасы.
Автокөлікпен тасымалдау логистикалық жүйесінің тізбегінің беріктігі, яғни дәл мерзімінде атқарылуының мүмкіндігі көптеген ішкі және сыртқы факторларға байланысты. Олар логистикалық циклды құрайтын жеке операцияларды орындаудың уақыттық аралықтары, жол бойындағы әсер етер жағдайлар кездейсоқ шамалар болғандықтан, бүкіл циклда бөлінісітің белгілі бір заңына бағынатын кездейсоқ шама болып табылады.
Тасымалдау логистикасының сенімділігін арттыру мақсатында көлік логистикасының жүйелік талдау негіздеріне қарастырамыз. Логистикалық жүйе деген ұғым өнідіріс саласының арнаулы бір жүйелері болатыны белгілі, бірақ сол жүйелер ішінен логистикалық жүйені анықтап, оны талдауға, талқылауға және ықшамдау амалдарын іске асыру үшін пайдалануға болады. Логистикалық жүйе жоғарыда аталып өткендей үлкен өнідіріс саласының бір бөлшегі немесе құрастырушы-құрылымы.
Ал тасымалдау уақыты екі бөліктен тұрады. Біріншісі нарықтағы өзара байланыстары мен мұқтаждықтары бар кәсіпорындар, мекемелер немесе кәсіпкерлер арасындағы келіс - сөздер мерзімі және толықтай ұйымдастыру жұмыстарына кейбір уақыт ΣТi, екіншісі алдын - ала келісілген іс - шараларды толықтай атқару уақыты ΣТi (2.2 формула):
T0=Ti+ti . (2.2)
Тасымалдау жүйесін орнату бірнеше амалдармен атқарылады. Алғашқы жалпы классикалық шешім, яғни жеке тұлғалардың мақсаттарына, ниеттеріне мүмкіндіктеріне қарай олардың бастарын қосып, тұтастай бір көрсеткішке жұмылдырады. Ол үшін қаржыдай, ақпараттық, адам күштері мен автокөліктерін біріктіру арқылы орталықтан басқаратын және түскен пайданы әркімнің үлесіне сәйкес бөлетіндей негізде тұтастай жүйе құрылады. Демек классикалық жүйелік шешім қабылдаудың соңғы мақсаты әркім өз пайдасын алу.Осы аталған логистикалық циклдарға келер қауіп-қатерлердің сенімділік теориясына әсерін келтіреміз. Баршаға аян, жол жағдайы ең бірінші автомобильдің техникалық ахауына әсер етеді. Алыс жол үстінде кездесетін қауіп-қатерлерімен техникалық ахауларға байланысты кедергілер және олардан шығу амалдары әр қилы болып келеді. Жол үстіндегі қолайсыздық қандай жағынан болса да сәтсіздік әкеліп (сурет 2.3) [35-39], логистикалық жүйесінің орындалу сенімділігін нашарлатады. Бірінші жағдайда жоспарланған қозғалыс жылдамдығын және кездейсоқ жөндеуге жұмсалған уақытты, қалған жолда жүргізушілердің кәсіби дайындығы деңгейіне, денсаулықтары мен жүйелерінің орнықтылығына байланысты жүріс жылдамдығын өсіріп, әрі демалыс уақыттарын қысқарту арқылы тапсырыс уақытында орындалуы мүмкін. Ал екінші жағдайда қосалқы бөлшек немесе арнаулы сайман керек болғанда, тасымалдаушы өте ауыр жағдайда қалады, жеткізуде төмен коммерциялық жылдамдықтардың негізгі себептерінің бірі болып табылады.
Ал тапсырысты орындау уақыты, жоғарыдағы суретте көрсетілгендей жол ұзақтығы мен жағдайына тікелей байланысты және нақты тасымалдау жұмысының көлемі мен тасымалдау уақыты шектеулі болады. Мысалы үлкен бір құрылысқа керекті кірпіштерді, кірпіш өндіруші зауатынан құрылыс басына жеткізу керек делік. Егер сол құрылыстың аяқталу уақыты белгіленген болса, автокөлікпен кірпіштерді тасымалдап, жеткізу уақыты сол құрылысты аяқтау мерзімінен көп болмайтыны анық. Екінші бір атап өтер тұжырымдама нақты келісілген жүк көлемін тасымалдау уақыты мен бағасы келісілгесін, тасымалдаушы сол жүкті тасымалдау тиімділігін арттыру үшін, келісілген бағадан кем шығын жұмсауы тиіс. Егер оның тасымалдау жұмыстарына шығарған қаржы сомасы келісілген бағадан артық болса, онда оның залалмен жұмыс атқарғаны, ал шығынымен алған қаржы сомасы тең болса, онда ешқандай пайда көрмегені, демек техникалар мен адам күштерін тиімсіз пайдаланғаны. Осы аталған тұжырымдамаларды математикалық өрнек арқылы төмендегіше (2.3 формула): келтіруге болады: [40-45]
Qт = Qк ;
Тт = Тк ;
ТШт КБк ; (2.3)
мұндағылар:
Qт - тасымалдауға берілген тапсырыс көлемі;
Qк - тапсырыс берушінің мұқтажына керек жүк көлемі;
Тт - тасымалдауға берілген уақыт мерзімі;
Т к - жүктердің тапсырыс берушінің мұқтажына керек уақыт мерзімі;
ТШт -тасымалдау жұмысына жұмсалған барлық шығындар сомасы;
КБк - келісілген жүк көлемін тасымалдағаны үшін төленетін қаржы сомасы.
Жоғарыда келтірілген математикалық өрнектерге сүйеніп, авткөлікпен жүк тасымалдау тиімділігі, нақты тапсырыстың келісілген уақыт мерзімінде атқарылуы деуге болады.
Тасымалдау тізбегінің беріктігін жоспарлап, болжам жасау үшін осы тізбектегі техникалар мен автомобильдердің техникалық дайындық сенімділігін болжау амалдарын атқарады. Арнаулы болжам жұмыстарын, нақты ғылыми дәлелденген әдістер арқылы орындау негізінде, кез-келген техника мен автомобильдің техникалық жағдайын алдын-ала біліп, керекті құрал-саймандар мен қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етуге мүмкіндік болады. Ал техникалардың жағдайын болжамдау мақсатында төмендегі (2.4) формуланы пайдалануға болады.[46-53]
, (2.4) мұндағылар:
- белгілі бір мерзім уақыты аралығына сәйкес болжамдау ;
- болжамдау көрсеткішінің орташа мәні;
- белгілі бір маусым аралықтарына сәйкес қайталануы;
- белгілі бір циклдерге сәйкес қайталануы;
- техникалық сенімділігіне ішкі ұйымдастыру факторлардан болатын, әсерлер уақыт аралықтары;
- өндіріске, сыр КБк - келісілген жүк көлемін тасымалдағаны үшін төленетін қаржы сомасы.
Жоғарыда келтірілген математикалық өрнектерге сүйеніп, авткөлікпен жүк тасымалдау тиімділігі, нақты тапсырыстың келісілген уақыт мерзімінде атқарылуы деуге болады.
Тасымалдау тізбегінің беріктігін жоспарлап, болжам жасау үшін осы тізбектегі техникалар мен автомобильдердің техникалық дайындық сенімділігін болжау амалдарын атқарады. Арнаулы болжам жұмыстарын, нақты ғылыми дәлелденген әдістер арқылы орындау негізінде, кез-келген техника мен автомобильдің техникалық жағдайын алдын-ала біліп, керекті құрал-саймандар мен қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етуге мүмкіндік болады. Ал техникалардың жағдайын болжамдау мақсатында төмендегі (2.4) формуланы пайдалануға болады.[46-53]
, (2.4) мұндағылар:
- белгілі бір мерзім уақыты аралығына сәйкес болжамдау ;
- болжамдау көрсеткішінің орташа мәні;
- белгілі бір маусым аралықтарына сәйкес қайталануы;
- белгілі бір циклдерге сәйкес қайталануы;
- техникалық сенімділігіне ішкі ұйымдастыру факторлардан болатын, әсерлер уақыт аралықтары;
- өндіріске, сыртқы әлеуметтік-экономиклық факторлардың әсерлері.
тқы әлеуметтік-экономиклық факторлардың әсерлері.
жол жөндеу
п
21
1
2
1
ыстық
А
А
ТТТ
+30º
жаңбыр
Тж
қатты жел
ТТТ
п
...
...
Lo
LТЖ
жарамсыз жолдар
Мұндағылар:
Ттт- алыс жолға дайындалған автокөлігіне жүктерді тасып әкеліп тапсырып, қабылдаумен тиеу және қабылдайтын қаладағы арнаулы орынға әкеліп тапсырумен түсіруге жұмсалған уақыттар ұзақтығы;
Lо, Lтж-жүкті қабылдап алған және тасымалдап апарып беретін орынға дейінгі жол қашықтығы;
Тж - тасымалдау уақыт ұзақтығы, қаларалық тасымалдауда жүкті қабылдап алған уақыттан, қабылдаушы орынға дейінгі барлық уақыт кіреді.
2.3-сурет. Тасымалдау қашықтығына байланысты жүк автокөліктерінің уақытылы жүріс жылдамдығына әсер етер факторлар
Аталған көреткіштерді нақтылау мақсатында жүк автокөліктеріне сәйкес бірнеше факторлар түрлерін келтіруге болады. Мысалы болжамдау уақыты бір жыл деп қарастыралық. Бір ай ішіндегі орташа жүрер жол қашықтығы 10 000 км болсын. Бұл автокөліктің бір жылға жоспарланған жүрер жолы 120 000 км. Осы аралықта (120 0008000) 15 рет жағар май мен май сүзгішін ауыстырады. Сонымен қатар автокөліктің және тіркемелердің салпыншақтарының (амортизаторлардың) жүрер қашықтығының шектелуі 60 000 км болғанда 2 рет амортизаторлар ауыстырады, бірақ еліміздегі жол жағдайына байланысты, оның жүру жолының қашықтығы 30...35 мың км-ден аспауы мүмкін. Солтүстік бағыттағы жолдар бойында, қыс мезгілдеріндегі кездесер қатты суықтар мен тайғақ жол бөліктеріне байланысты және осы бағыттағы жаз мезгіліндегі қатты ыстық болатынын ескере отырып, автокөліктің моторының салқындату жүйесіне арнаулы сұйықтар мен дөңгелектерін ауыстыруға тура келеді. Үшінші, жылма-жыл егін маусымына байланысты жол үстінде дизель майларының болмай қалатын сәттерін есепке алу керек. Соңғы атап өтер кездейсоқ факторға әлемдік немесе ішкі саяси -- экономикалық өзгерістерге байланысты, жанар-жағар майлардың бағаларының күрт өзгеруі, сол сияқты халықаралық немесе қаларалық жүк тасымалдау жұмысында жүргендер үшін, жол үстіндегі мемлекеттік арнаулы бақылау мен кеден орындарының талаптарының өзгеруі. Сонымен бірге бұл берілген математикалық модельде адам факторы мен тасымалдау бағытындағы жол жағдайы көрсетілмеген, ал бұл факторлардың автокөлік пен техникаларды пайдаланудағы әсерлері өте көп. Сол себепті математикалық модельдің толық түрін былайша бейнелеген дұрыс (2.5 формула):
(2.5)
мұндағылар:
- белгілі уақыт арасындағы автокөліктер мен техникаларда жұмыс атқаратын мамандардың кәсіби дайындық деңгейі;
- тасымалдау жұмысын атқарар бағыттағы және сол уақыт аралығындағы жол жағдайы.
Аталған жоспарлы және кездейсоқ, тасымалдау жұмыстарына тікелей әсер етер факторлар түрлерін жоспарлау мақсатында, алдын-ала болжамдау іс-шараларының керектігі анықталады. Осындай нақты атқарылған болжамдау жұмыстарының қорытындысынан, автокөліктердің техникалық күту және жөндеу жұмыстарын дер мезгілінде атқаруға қол жеткізеді. Төменде автокөлік кәсіпорынына техникалық қызмет атқаруға келген төрт автокөліктің уақыттарын пайдалануы (2.4 сурет) график түрінде берілген.
t1
t2
ti**
25
30
40
50
5
ti*
20
22
25
30
1
2
3
4
а)
б)
а- техникалық күтімге түскен тапсырыстардың мезгіл аралықтары;
б -автомобильдерге нақты тапсырысқа қарай қызмет көрсету уақыты.
2.4-сурет. Бірінші техникалық күтім орындау желісіндегі жұмыстарды атқаруы
Суретте көрініп тұрғандай автокөліктерге қызмет көрсетуге түскен тапсырыс уақыттары, олардың техникалық күту немесе жөндеу жұмыстарын атқаруға жұмсаған уақыттарынан кем. Сол себепті бір желіде қызмет атқарар жөндеуші-мамандар толықтай үлгеріп отыр. Егер осы автокөліктердің біреуіне керекті құрал-сайманы, қосалқы-бөлшектері болмаса немесе автокөлікке нендей техникалық жөндеу жұмыстарын атқаруы беймәлім болған жағдайда, оның техникалық қызмет көрсету желісінде тұрар уақыты көпке созылып кетеді, одан басқа автокөліктерге тиесілі қызмет көрсетуге мүмкіндік болмайды. Мұндай жағдайда техникалық қызмет көрсету орынында екінші желіні ұйымдастыруға тура келеді (сурет 2.4). Бірақ алдын-ала жүргізілген болжау жұмыстары мен диагностиканың дәлдігінен, нақты автокөлікке керекті қосалқы бөлшектер мен құрал-саймандар дер кезінде келмей немесе мезгілінен кеш келіп жатса, олардың техникалық жөндеу жұмыстарын, белгіленген мезгілде аяқтау мүмкін болмайды, сол себептен кәсіпорындағы жоспарлы түрде, техникалық қызмет алуға тұратын басқа автокөліктерді уақытында қоюға мүмкіндік болмайды (сурет 2.5).
20
18
15
б)
25
17
30
2
3
4
а)
а)
в)
ti*
ti**
ti**
а-тапсырыстардың түсу уақыттары; б-бірінші желіге түскен тапсырыстардың орындалу уақыттары; в- екінші желідегі тапсырыстың орындалу уақыты.
2.5-сурет.Екінші техникалық күтім орындау желісінің жұмыстарды атқару сұлбасы
Сол себептен бұл автокөліктерді алыс жолға жібермей, жақын маңдағы тасымалдау жұмыстарына пайдаланады. Өйткені әрбір автокөліктің жұмыссыз тұруы, кәсіпорынға қаржыдай үлкен шығынға әкеліп тірейді.
ti**
в)
50
60
50
ti*
ti**
1
2
3
34
4
5
24
а)
б)
20
а-тапсырыстардың түскен уақыттары; б- бірінші желіге түскен тапсырысты орындау уақыты; в-екінші желіге түскен тапсырыстарды орындау уақыттары.
2.6- сурет. Техникалық желідегі атқарылар қызметтердің жұмыс уақыттары
Автокөлікпен жүк тасымалдау кәсіпкерлігімен бірнеше жылдан бері айналысып келе жатқан ұжымдар мен кәсіпкерлер, жоғарыдағы атап өткендей, еліміз ішіндегі нақты бағыттар бойынша, жол үстінде кездесер жағдайларды жақсы біледі. Олар қандай автокөліктің түрлерін, қандай бағытта тиімді пайдалануға және жол бойындағы тексеру орындарындағы болар өзгерістерді жылма-жыл қайталар мезгілдеріне дейін есепке алады. Сол себептен бұндай кәсіпкерлер алыс жол үстінде кездесер жағдайлардың 75...80 пайызына, алдын-ала дайындық жұмыстарын жасап қояды. Сондықтан саяси тұрақтылығы бар мемлекеттерде, біздің Қазақстан еліндегі сияқты, тасымалдау жұмыстарына нақты іс-шараларды атқара отырып, тиесілі уақыттарында орындауға болады (2.7 сурет).
20
50
40
20
40
1
2
3
4
5
6
44
34,.40 мин
24
24
а)
б)
в)
г)
д)
ti*
ti**
ti**
ti***
ti***
а-тапсырыстардың түсу уақыттары; б-бірінші тапсырысты орындау уақыты; в-екінші тапсырысты орындау уақыты; г- үшінші тапсырыстың кезекті тұру уақыты; д-төртінші тапсырыстың кезекте тұру уақыты.
2.7-сурет. Кезегі бар техникалық күтім жасау желісінің жұмыстарды атқару жүйесі.
Жоғарыдағы болжамдау үшін (суреттер 2.4-2.7) және жоғарыдағы берілген формуланы негізге ала отырып, техникалар мен автокөліктердің техникалық сенімділігінің мультипликативтік моделін ұсынамыз.
(2.6)
Мұндағылар
Is - маусымдық өзгерістерді есепке алатын еселік;
Iv - белгілі бір қайталану циклін есепке алар еселік;
Id - нақты бір ұдайы қайталанып тұратын факторларды есепке алар еселік;
Ie - болжамның сыртқы күтпеген жағдайлардан өзгеру еселігі.
Iа - мамандардың кәсіби дайындығынан болатын өзгеру еселігі;
Iж - тасымалдау бағытындағы жол жағдайының тигізер әсерлерін анықтайтын еселік.
Аталған мәселелердің барлығын қорытындылай келіп, нақты жүк автокөліктерінің тиімділігін анықтау мақсатында, төмендегідей интегральды теңеумен өрнектеуге болады. [54]
( Шабi, Шқбi, Шжшi, Шбтi, Ажi, КЖi, Lжi, Liн, Liш, S, АСi )dz ,(2.7)
мұндағылар:
Шабi - i-автокөліктің алғашқыдағы сатып алу бағасы, тг;
Шқбi - i- автокөліктің техникалық дайындығы үшін керекті қосалқы бөлшектер бағасы, тг;
Шжшi - i- автокөлікті жөндеушілерге төленген еңбек ақылары, тг;
Шбтi - i- автокөліктің техникалық себептен тұрған уақыттағы залалдары,тг;
АЖi - i- автокөліктің пайдада болған жылдары, жыл;
КЖi - i-автокөліктің күрделі жөндеуден өткен көрсеткіштері;
Lжi- i-автокөліктің бір ай ішіндегі жоспарланған жүрер жолы, км;
Lнi-i-автокөліктің сол айдағы нақты жүрген жолы, км;
Lшi- i- автокөліктің техникалық шектелген жүрер жолы, км;
S - парктегі автокөліктер саны, бірлік;
ACi - i-автокөліктің техникалық сенімділік мүмкіндігі.
Сонымен қатар автомобильмен тасымалдау жұмыстарының көлемін орындау үшін барлық кәсіпорынның автомобильдерінің техникалық жағдайымен тиісті жүргізушілері болуы керек. Егер осы автокөлік кәсіпорының толық мүмкіндігін М, оның осы мүмкіндігін пайдалану үшін ішкі жағдайы Р белгілейік, яғни автокөлік кәсіпорынының автомобильдерінің техникалық жағдайы жақсы, керекті автомобиль жүргізушілерімен толықтай қамтамасыз етіліп, тиісті жанар-жағар майлар мен қаржылары бар (Р) болғандағы тасымалдау көлемі (М) болады. Осы тасымалдау (М) көлемін орындағандағы келер қаржы (П) осы кәсіпорынның тұрақты жұмыс істеуіне жеткілікті делік. Демек бұны төмендегідей белгілеуге болады:[55]
Р= М = П.
Ал осы байланыстағы Р) автокөлік кәсіпорынының (сурет 2.8) дайындығы неден байланысты болатынын қарастырайық.
Біріншіден кәсіпорынның автомобильдерінің тізімдегі саны тұрақты, қосымша материалдық және техникалық негізгі қоры өзгермейді, яғни кәсіпорынның негізгі қоры өзгермегендегі жағдайы. Бұл жағдайды, кәсіпорынның тиімді жұмыс атқаруға мүмкіндігі жететін (Р) жағдайы делік. Енді осыны тұрақты ұстап тұруы үшін не керек?
Автомобильдерге күнделікті техникалық күтім жасау (р1), жанар және жағар майларымен қамтамасыз ету (р2), әрбір автомобильге тұрақты бекітілген жүргізушілері (р3), техникалық жөндеу жұмыстарын уақытында атқару үшін қосалқы бөлшектер (р4), оны жөндейтін мамандар (р5), жол жүруге керекті құжаттар (р6) мен қаржы керек болады (р7), автокөлік кәсіпорынның тиімді басқару жүйесі (р8). Осыдан автокөлік кәсіпорынының жағдайы (Р) осы сияқты бірнеше ішкі жағдайлардан байланысты.
Р -- (р1,р2,р3,р4,р5,р6,р7,р8) немесе Р= ∑ Рі (2.9)
Егер осы келтірілген автокөлік кәсіпорындарының ішкі мәселерін топтастырсақ, біріншісі қаржы, екіншісі адам күштері. Яғни қаржы және адам факторы. Демек автокөлік кәсіпорынының негізгі қоры тұрақты болғанда, оның толықтай тасымалдау мүмкіндігін пайдалануы үшін белгілі бір қаржыдай (П1) және тұрақты адамдары (А) болуы тиіс.
Ал осы байланыстағы Р) автокөлік кәсіпорынының (сурет 2.8) дайындығы неден байланысты болатынын қарастырайық.
Біріншіден кәсіпорынның автомобильдерінің тізімдегі саны тұрақты, қосымша материалдық және техникалық негізгі қоры өзгермейді, яғни кәсіпорынның негізгі қоры өзгермегендегі жағдайы. Бұл жағдайды, кәсіпорынның тиімді жұмыс атқаруға мүмкіндігі жететін (Р) жағдайы делік. Енді осыны тұрақты ұстап тұруы үшін не керек?
Автомобильдерге күнделікті техникалық күтім жасау (р1), жанар және жағар майларымен қамтамасыз ету (р2), әрбір автомобильге тұрақты бекітілген жүргізушілері (р3), техникалық жөндеу жұмыстарын уақытында атқару үшін қосалқы бөлшектер (р4), оны жөндейтін мамандар (р5), жол жүруге керекті құжаттар (р6) мен қаржы керек болады (р7), автокөлік кәсіпорынның тиімді басқару жүйесі (р8). Осыдан автокөлік кәсіпорынының жағдайы (Р) осы сияқты бірнеше ішкі жағдайлардан байланысты.
Р -- (р1,р2,р3,р4,р5,р6,р7,р8) немесе Р= ∑ Рі (2.9)
Егер осы келтірілген автокөлік кәсіпорындарының ішкі мәселерін топтастырсақ, біріншісі қаржы, екіншісі адам күштері. Яғни қаржы және адам факторы. Демек автокөлік кәсіпорынының негізгі қоры тұрақты болғанда, оның толықтай тасымалдау мүмкіндігін пайдалануы үшін белгілі бір қаржыдай (П1) және тұрақты адамдары (А) болуы тиіс.
Сонымен қатар автокөлік кәсіпорындарындағы негізгі қорды дұрыс пайдалану мәселесін тиімді ұйымдастырған жөн. Негізгі қорды жылжымалы және жылжымайтын болып екіге бөлінеді. Төмендегі теңдеуде берілгендей екеуінің сомасы мекеменің барлық негізгі қорын құрайды.[56-59]
(2.10)
мұндағы:
негізгі қор, тг;
жылжымайтын негізгі қордың сомасы, тг;
жылжымалы негізгі қордың сомасы, тг.
Ал негізгі қордың үлес мөлшерлері нарық сұраныстарына тікелей байланысты.Қандайда болмасын автокөлік кәсіпорындары аймақтық, қалалық және мемлекеттік арнаулы бағдарламаларға сәйкес, өз алдына зерттеу және талдау жұмыстарын жүргізе отырып, тасымалдау жұмыстарының түрлерін, көлемін және ұзақтығын анықтау арқылы нақты жұмыс жоспарына орындай алады, соның негізінде керекті автомобильдер сатып алады. Төмендегі (2.8) суретте тасымалдау жұмыстарына мұқтаж кәсіпорындарының тапсырыс көлемі мен орындалу мерзімдерінің әртүрлі болатыны шартты түрде берілген.
Q1
Q2
Q1
Q3
Q4
Сt1
Ct2
Ct3
Ct4
Cti
Т2
Т3
Т4
Тi
. Мұндағылар:
Q1,Q2, Q3, Q4,... Qi - тапсырыс берушілердің автомобильмен тасымал-дау жұмыс көлемдері, т.км, т, час.; Сt1, Ct2, Ct3, Ct4,...Cti -нақты тапсырыстың нарық кеңестігіндегі бағасы,тг;
T1, Т2, Т3, Т4, Тi - тасымалдау жұмыстарының атқарылар мерзімдері;
Qt1,Qt2,Qt3,Qt4,...Qti - нақты t-уақыт аралығындағы тасымалданатын жұмыс көлемдері.
Болжамдау әдістері мекеменің тасымалдау мүмкіншілігінің жоғары және төмен шекараларын анықтауға мүмкіншілік береді. Болжамдау интервалының мәні қаржылық, материалдық еңбек ресурстарын пайдалану пәрменділігі деңгейіне және логистикалық жүйенің көлік қызметіне сұранысының әсеріне байланысты.Осы тұрғыда логистика амалдарының алар орыны ерекше. Автокөлік логистикасының теориялық және әдістемелік амалдарын жетік меңгеру арқылы тасымалдау тізбегінің ықшамдылығы мен тиімділігіне қол жеткізуге болады. Төменде (2.1) кесте түрінде логистиканың ерекшеліктері мен маңыздылығы берілген. Кесте 2.1-Логистиканың бүгінгі автокөлік кәсіпорындарындағы маңыздылығы [61-75]
Маңыздылығы
Маңыздылығы жөніндегі деректер
Өндірістегі және тасымалдаудағы ортақ шығындар.
Зеттеушілер мәліметтері бойынша дуниежүзіндегі дамыған елдер көрсеткіштерінен 2...5 есе арттық..
Кеңес кезіндегі уақыттан келе жатқан өндіріс орындарының халық сұранысына сәйкестігінің анықталмауы.
* Кеңес кезіндегі сауда орындарында жұмысшылардың 70 пайызы қол еңбегінде болған.
* Тиеп -түсіру жұмыстарының 70...80 пайызы қолмен атқарылған.
* Өндіріс қорының 8-10 пайызы тұтынушылар сұранысына байланысты қызмет атқарған.
Мемлекеттік, аймақтық деңгейдегі дайын бұйымдарды тарату жүйесінің аймағындағы аралық делдалдардың көптігі.
* Арадағы делдалдар дайын бұйымдар бағасын алғашқысынан тұтынушыларға дейін 2...2.5 есе көтеріп жіберді.
Жоғарғы деңгейдегі ірі және орта сауда орындарының жетіспеушілігі.
Көтерме саудада делдалдар санының көп болуы. Мысалы, Ресейде 1 мың тұрғынға 0.05 мекеме, АҚШ - 1.9, Жапонияда - 3.4 кәсіпорыннан келеді.
Заман талабына сәйкес электронды хабар алмасудың дамымауы.
Электронды компьютерлік бағдарламалар мен байланыс құралдары түгелдей дерлік сырт елден келеді.
Көлік кешені инфрақұрылымдарының дамуы.
Еліміздегі көлік кешеніне керекті жолдардың жоқтығы. Қазақстан автокөлік транзитінің мүмкіндігін 12 пайыз пайдаланып отыр.
Үлкен су жолына шығар жолдар жоқтың қасы. Дүниедегі ең дамыған елдерде негізінен теңіз, мұхит жағалаулары бар, жер бетіндегі тұрғындардың 75 % осы жағалауларда тұрады. Тас жол бүгінгі заман талабына сәйкес келмейді.
Көлік кешеніндегі жылжымалы құрамдардың және инфрақұрылымдардың тозуы.
* Тас жолдардың негізгі бөлігі заман талабына сәйкес келмейді.
* Жүк тасымалдаудағы автокөліктердің 80 пайызы талаптарға сай келмейді.
* Жол бойы демалатын, және жөндеу орындарының жоқтығы.
* Арнаулы автокөлік тасымалдау жұмыстарының сапасыздығы және жүйесіздігі.
* Логистикалық орталықтардың болмауы.
Қоймалар жүйесі мен олардың материалды-техникалық базасының нашарлығы.
* Қоймалар аландары өте кіші.
* Заман талабына сәйкес қоймалар салу енді ғана қолға алынып отыр.
* Ірі қоймалар үшін бұрыңғы автокөлік, өндіріс орындарының ғимараттары пайдаланылып келеді.
Заң талабына сай қораптар, ыдыстар шығаратын өндіріс орындарының жоқтығы.
Арнаулы қораптар мен ыдыстар болмаған соң тасымалданған жеміс-жидектердің 40 пайызының сапасы төмендейді. Ал оларды сатып алу бағасы жоғары.
1.3 Автокөліктердің техникалық дайындығы мен тасымалдау түрлерін сәйкестендіру амалдары
Автомобильдерді қаларалық немесе аймақтық жүк тасымалдау жұмыстарына жіберу үшін, жол бойындағы ірі қалалар мен орталықтардағы сол автомобиль маркаларына керекті құрал-сайман, қосалқы бөлшектер тауып, жедел техникалық көмек беру мүмкіндігін анықтау керек. Төмендегі (2.14) сурете шартты түрде берілген. [103]
2.14-сурет. Жүк автомобилдерін аймақ немесе қаларалық тасымалдау жұмыстарына пайдалану сұлбасы
R0
Rс
С
RА
А
LOC
LCA
0
Егер Алматы қаласының техникалық көмек беру мүмкіндігі Rо болса, келесі қалалардың мүмкіндіктері Rс және Rа көп төмен немесе тіпті болмауы мүмкін. Сол себепті тасымалдау жұмысына автомобиль түрлерін таңдау аталған факторғада байланысты.
Автокөлік логистика жүйесінің тасымалдау тізбегінің беріктігіне осы тізбектегі әрбір үрдістің орындалу сапасы мен уақыты тікелей әсер етеді, соның ішінде шешуші орын алар фактор болып, жүк тасымалдауға арналған автокөліктің техникалық сенімділігі.
Техникалық даярлық еселеуіші дегеніміз-техникалық тұрғыдан пайдалануға даяр автомобиль-күн санының тізімі бойынша, автомобиль күнге қатынасымен анықталады да, былай өрнектеледі:
. (2.38)
Автопарктің бір күндегі даярлығы, сол күнігі техникалық тұрғыдан, пайдалануға даяр автомобильдің санының, тізімдегі автомобиль санына қатынасынамен анықталады:
. (2.39) Бір автомобильдің, белгілі бір уақыт ішіндегі техникалық даярлығы, автомобильдің пайдалануға техникалық даяр тұрған күнінің, күн тізбедегі күн санына қатынасымен анықталады:
. (2.40)
Күнделікті өмір көрсетіп отырғандай АҚ Көлік және коммуникация ғылыми-зерттеу институты мәліметтері бойынша, жүк автомобильдерінің негізгі бұзылулары мен ақауларының тізбесі төменде (2.3 кесте) берілген.
Кесте 2.3 - Ұдайы кездесетін жағдайлар тізімі [104-107]
Көрсеткіштер аттары
Техникалық
дайындық
Пайдалануға
әсері
Жоспарлау
кезінде
Қозғалыс жиілігі
Байланысты
тиеді
ескеріледі
Автомобильдің жылы
онша емес
Жол жағдайы
ескерілмейді
Жүктің барлығы
байланысты емес
Материалдық база
байланысты
Автомобильдің ерекшелігі
Қосалқы бөлшектермен қамтамасыздығы
Күрделі жөндеудің сапасы
Техникалық күтімдегі күндер саны
ескеріледі
Жұмыстағы және техникалық
күтімдегі жұмыстардың кезеңдігі
ескерілмейді
Жүргізушілер және жөндеушілермен
қамтамасыздығы
Жер мен ауа-райы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Осы кестеде көрсетілгендей автомобильді тиімді пайдалануға әсер ететін көптеген жағдайлар бар екенін және олардың жоспарлауға тигізер әсерін білеміз.Ал, экономикасы тез көтеріліп отырған батыс өңіріне қатынасар автокөлік жолдарының нашарлығы, әсіресе Қызыл-Орда-Арал-Ақтөбе-Доссор мекен жайлары арасында қатты жамылғысыз жолдар бар, автокөліктерге жүруге жарамайды. Сонымен қатар осы бағыттағы жүк тасымалдауға пайдаланып жүрген жүк автокөліктерінің түрлеріне, яғни олардың жасап шығарған мемлекеттеріне сәйкес, жол бойындағы техникалық жөндеу жұмыстары мен керекті қосалқы бөлшектердің табылуы мүмкіндіктері, сұрақ-жауап қорытындысы нәтижесінде беріліп отыр (кесте 2.4 және 2.5).
Автомобильдердің техникалық даярлығы кәсіпорындағы техникалық күтім мен жөндеу жұмыстарының жоспарлы орындалуына байланысты. Жоғарыдағы (2.14) суретте автомобильдерге көрсетілер техникалық іс-шаралар шартты түрде көрсетілген және автомобильдердің пайдада болған уақыттарына қарай оларға көрсетілер техникалық жөндеу жұмыстары берілген. Автомобильдердің жүрген жолына немесе пайдада болған жыл мерзіміне сәйкес оларға көрсетілер техникалық жөндеу жұмыстарының көлемі артып отырады.
Күнделікті техникалық күтім Техникалық күтім ТО-1, ТО-2
Техникалық жөндеу АЖ, КЖ.
а) б) в)
Автокөліктің техникалық сенімділігі
а - жаңа автокөліктер;
б - 3-5 жыл пайдалануда болғандар;
в - 5 жылдан ұзақ пайдалануда болған автокөліктер;
2.15-сурет. Автокөліктің техникалық сенімділігінің шартты түрдегі сүлбесі.
LТЖ
Lo
Тк
Атырау
Ақтөбе
Қызыл-Орда
Шымкент
Тараз
То
Алматы
А
А
LAT
LТШ
LШК
LКА
LAА
Мұндағылар:
L -екі қала арасындағы жол қашықтықтары;
То, Тк - жүкті қабылдаған және тапсырған уақыттар көрсеткіштері.
2.16-сурет. Алматы - Атырау қаларалық жүк тасымалдаудағы пайдаланар жүк автокөліктерінің түрлеріне сәйкес оларға бүлінген бөлшектерін тауып, механикалық жөндеу жұмыстарын атқару мүмкіндіктері
Кесте 2.4-Батыс бағытындағы жол бойында қосалқы саймандар табылу мүмкіндіктері, пайызбен
Алматы Тараз Шымкент Қызыл-Орда Ақтөбе Атырау
Еуропа автокөлігі
100%
100%
90%
50%
50%
60%
Ресей автокөлігі
100%
100%
100%
100%
100%
100%
Кесте 2.5-Батыс бағытындағы жол бойында жөндеу жұмыстарын атқару мүмкіндіктері, пайызбен
Еуропа автокөлігі
100%
80%
50%
-
-
-
Ресей автокөлігі
100%
100%
100%
100%
100%
100%
Егер нақты автомобильге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz