Тәңіршілдік діні мен Ислам діні

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысымда Ислам мен Тәңіршілдік діндерінің пайда болуы мен қалыптасуын, аталған діндердің діни наным-сенімдері мен культтерін, дүниетанымдық көзқарастары мен өзіндік құлшылықтарын салыстыра отырып талданды. Тәңіршілдік діні өкілдерінің ислам дінін қабылдауы және ондағы бастысы сенімі (Алла мен Тәңір) синоним болғандығы жан-жақты дінтанулық тұрғыдан сарапталды.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне жиырма бір жыл толды. Өкеткен жиырма бір жылдық мерзімде қыруар шаруалар жүзеге асырылды; еліміздің шекарасы, төлқұжатымыз бен мемлекеттік рәміздеріміз бекітілді, ата-заңымыз қабылданды т. б. Қазақстан қоғамы бұрын-соңды болмаған елеулі өзгерістерді, әлеуметтік трансформациялануды бастан кешті. Егеменді еліміздің азаматтарында дінге, рухани құндылықтарға деген үлкен бетбұрысы көрініс алды. Қазақ халқының дүниетанымы мен діни нанымдары, еліміздің автохтонды халықтарының діни сенімдері туралы жаңаша көзқарастағы, тіпті апологиялық сипаттағы ғылыми зерттеулер мен монографиялар да жарыққа шыға бастады. Елімізде тоталитарлық билік өктемдік еткен қиын кезеңнен жойқын ауыртпашылығын тартпаған рухани саламыз жоқтың қасы десек қателеспейміз. Міне, осындай кесірлі заманада дініміз де ұмыт бола жаздады. Соңғы жылдарда ғасырлар бойы ата-бабамыз аңсаған азаттыққа қол жеткізіп, тарихымызды, тіліміз бен рухани мәдениетімізді жан-жақты зерттеуге ұмтылудамыз. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан-2030» деп аталатын жолдауын; «Біз елзіміздің тәуелсіз егемен мемлекетіміздің негізін қалайық» [1] деп бастаған. Ал, мемлекеттің негізін қалауға атсалысқан әрбір азамат білімді де өнерлі, іскер, болашағын пайымдайтын дәрежеде саналы ілім иманды болуы абзал. Әрбір адам тез тарихын, тілін, дінін, ұлттық ділін танып-білу арқылы күллі адамзатқа ортақ рухани мәдениетке қол жеткізе алады. Әлбетте, терең рухани байлық қана үлкен мақсатты істеріге үлес қосуға мүмкіндік береді, деп айтуға толық негіз бар.

Қазіргі замандағы Исламға дейінгі Тәңіршілдіктің пайда болуымен қалыптасуын және өзінен кейін пайда болған әлемдік Ислам дінімен салытыру. Бұларды түсіндіруде қазақ халқының арғы тегі түркілердің қай заманда, қандай жағдайда Ислам дінін қабылдап, оның бірте-бірте жалпы ойлаудың бір желісіне айналып, діл мен руханияттың қалыптасуына игі әсер етуі мәселесі маңызды орын алуда. Осы тұрғыдан алғанда түркілердің діни тарихының философиялық негіздемелерін анықтау аса қажетті мәселе ретінде қаралуда. Қайта өрлеу дәуірін басымыздан кешіріп отырған тарихи кезеңде материалдық мәдениетімізбен қоса рухани мәдениетімізді де жаңғыртсақ, имандылық адами қасиеттердің біріне айналса, бұл біздің болашаққа басқан қадамымыздың нық болуына септігін тигізетіні ақиқат. Адам бойында адамгершілік, ізгі ниеттілік, ар-ождан, имандылық сияқты адамгершілік- моральдық қасиеттер болған жағдайда ғана терең руханилық қалыптасып, болашаққа бағыт сілтей алады. Өткен дәуірдегі исламофобиялық саясат салдарынан «дін» деген ұғым лексикологиямыздан шығуға жақындады. Алайда, адамзат тарихында діни сенімі жоқ қауымдар болмаған. Барлық мәдениеттерде діни нанымның ерекше маңызды орын алғаны байқалады.

Қазақ халқының хакім біртуар перзенті Ибраһим (Абай) Құнанбайұлы «Ғақылия» деп аталған философиялық тезистерінде: « . . . білім-ғылымды көбейтуге екі қару бар адамның ішінде: бірі - мұлахаза, екіншісі - мұлхафаза. Бұл екі қуатты зорайту жаһатінде болмақ керек. Бұлар зораймай, ғылым зораймайды» [2] деген өсиетін қалдырған болашақ ұрпаққа. Ал, Президент Н. Ә. Назарбаев «В потоке истории» атты еңбегінде былай деген: «Түркі әлемі әрқашанда халықтар мен мәдениеттерді байланыстырушы дәнекер болған. Бәлкім, уақыт өте келе зерттеушілер өзінің мәдени потенциалын біріктіретін және дамытатын бүгінгі түркі әлемін «түркі-ислам өркениеті» деп атайтын шығар. Осы түркі-ислам әлемі мына мәдениет-өркениет кешендеріндегі халықтардың арасындағы мәдениетті байытатын көпір болмақ: а) Батыс б) Араб-Иран әлемі в) Ресей г) Қытай» [3] . Демек, түркі- ислам әлемі деп аталатын өркениет кешенінің маңыздылығы келешекте одан да артпақ. Осы тұрғыдан алғанда, мәдениетіміздің негізгі компоненттерінің бірі саналатын діннің болмысын зерттеу, түркілердің діни эволюциясын эпистемологиялық тұрғыдан анықтау Абай айтқан «білім-ғылымды» көбейтуге және халқымыздың рухани болмысын терең түсінуге жағдай жасамақ. Жоғарыда айтылған фактілердің барлығы дипломдық зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Түркі халықтарының діни болмысының философиялық негіздері мен тарихи дамуы жөнінде еңбектер жазған авторлар көп. Әсіресе, XVIII-XIX ғғ. бастап, Орталық Азияға келген саяхаткерлер мен зерттеушілер көптеген тарихи-этнографиялық, әдеби, мәдени ілім діни мәселелерді зерттеп, өз ойларын қорытқан. Олардың құрамынан Н. Аристов, В. В. Бартольд, А. Н. Бернштам, Н. Я. Бичурин, Л. С. JI. H. Гумилев, А. И. Левшин, С. Г. Кляшторный, Г. Н. Потанин, В. В. Радлов, У. Томсен және т. б. қатарлы түркологтар мен тарихшыларды, әдебиеттанушылар мен философтарды атауға болады.

Орта ғасырлардағы мұсылман ғалымдары мен саяхаткерлер де түркілердің діни нанымдары, әдет-салттары, ырымдары мен иланымдары хақында көптеген мағлұмат қалдырған. Олардан әл-Жаһиз, әт-Табари, Ата Мәлік Жуайни, Ибни Касир, Йақит әл-Руми, әл-Мусиди, Рашидеддин, әл-Хамауи, Ибн Фадлан, Ибн Халдун, Ибн Хардадбих, Ибн әл-Басир атауға тұрарлық ғалымдар. Мұсылман ғалымдар жазған еңбектердің арқасында ежелгі түркі халықтарының діни сенімдері, антропологиялық қасиеттері мен мәдениеттері туралы көп мәлімет табамыз.

Еліміздің ғалымдарынан С. Ақатай, А. И. Артемьев, Қ. А. Әбішев, Н. Ж. Бейтенова, Р. Бердібай, Ә. Б. Дербісәлі, Ғ. Есім, Т. Х. Ғабитов, М. З. Изотов, А. Қ. Қасабек, Б. К. Құдайбергенов, Ә. Марғұлан, С. Мұқанов, Ә. Н. Нысанбаев, М. С. Орынбеков, Ғ. Қ. Шалабаева, Қ. Ш. Шүлембаев, Н. Аюпов қазақ халқының дәстүрлі философиясының қалыптасуында діни сенімдердің, атап айтқанда тәңіршілдік зороастризм, тотемизм, тіршілік, шаманизм, христиандық және Ислам діндерінің ықпалын зерттеген.

С. Ақатай ғылыми зерттеулерінде мәдениеттер арасындағы ортақ мифтік және сенімдік ұқсастықтарға, қазақтың дүниетанымындағы синкретизм [4] және ата-баба культінінің орны мен [5] көне тәңір культінің сарқыншақтарына тоқталған [6] .

Түркітанушы Р. Бердібай көптеген ғылыми еңбектерінде түркі жұрттарының діни наным-сенімдеріне жан-жақты тоқталып келіп, Ислам дінінің түркі жұрттарының басын біріктірудегі ең үлкен күш болғанын, сонымен қатар тәуелсіздікті сақтаудың басты кепілі екенін айтады [7] .

F. Есім түркі халықтарының дүниетанымы мен діни философиясы хақында келелі еңбектер жазған ғалым. Әсіресе, 6 томнан кұралған «Сана болмысы» атты философиялық ойлар жинағы мен «Фалсафа тарихы» атты еңбектерінде Исламның алғашқы ғасырларында пайда болған діни- философиялық ағымдар туралы гносеологиялық және онтологиялық мәліметтер келтірген. Суфизмге кіріспе жазған ғалым оның қазақ халқының дүниетанымы мен лексикалық-семантикасына жасаған әсерлерін зерттей келе, суфизмді Ислам философиясының жеке бір саласы деп қарастыруға әбден болады деп тұжырымдайды [8] .

А. Қасабек тәңіршілік және шамандық нанымдардың қазақ халқының дүниетанымына жасаған әсерлері туралы дәйекті дәлелдер келтіре отырып, Исламнан бұрынғы дәуірді «предфилософия» (алғы философия) деп атайды [9] .

Ә. Марғұлан еңбектерінде көне түркі тайпаларының діни сенімдері мен әдет-ұрыптары, жазу мәдениеті туралы келелі мәліметтер келтірген. Оның еңбектерінде шамандық, мани және несториан діндерінің түркі жұрттарына таралуы хақында тың деректер келтірілген. Дегенмен, ғалым, әсіресе XI ғасырдан бастап, Бетпақдала сахарасында араб әрпімен тасқа жазылған таңбалардың жиі кездесетінін алға тартады [10] .

М. Орынбеков сақ, ғұн, үйсін, қаңлы, түрік тайпаларындағы анимизм, тотемизм, зороастризм, тәңір-жер-су-ұмай нанымдарын гносеологиялық және ретроспективтік түрде зерттеп, алғашқы синкреттіліктің Иран-Тегеран мәдениеттерінен пайда болғанын дәлелдеген [11] . Ол, Ислам мәдениетінің Қазақстанның ғылымы мен мәдениетінің дамуына айтарлықтай күшті серпін бергенін айтады [12] .

Заңгер ғалымдар С. З. Зиманов және И. Эсеров шариғаттың казақ халқының әдет-ғұрып заңдарына жасаған әсерлерін зерттегенімен, мұнда Ислам дінінің таралуының себептері туралы мәліметтер келтірілмеген [13] .

С. Т. Әмірғазин «Діни келешегіміздің келбеті» атты еңбегінде тіршірлік нанымының генотиптік дүниетаным негізінде қалыптаса отырып, оның монотеистік дін деңгейіне көтерілгенін тұжырымдайды. Ол, Ислам дінінің қазақ жерінде таралуының басты себептері ретінде Исламның рулық- тайпалық-патриархалдық тәртіптерге сәйкестігі, қазақтардың әдет заңдарының шариғатқа қайшы келмеуі, Ислам уағыздарының қарапайым және түсінікті болуы секілді факторларды ұсынады, бірақ оларға философиялық талдау жасамайды [14] .

Тарихшы Н. Д. Нуртазина «Ислам в истории средневекового Казахстана» атты монографиясында Ислам дінінің қазақ жерінде таралуы барысындағы тарихи уақиғалар жөнінде сүбелі мәліметтер келтіре отырып, оның басты себептері ретінде Орталык Азиядағы Исламга дейінгі діндер мен мифологиялық жүйелердің қоғамдық дамудың талаптарына сәйкес келе алмағандықтарын білдіреді. Н. Нұртазинаның пікірше Исламның түркілер арасында таралуы бейбіт жолдармен болған [15] .

Соңғы жылдары осы мәселе бойынша қазақ тіліндегі ғылыми еңбектердің көбейіп келе жатқаны байқалады. Алайда, жоғарыдағы еңбектерде көбінесе көшпенділердің белгілі бір кезеңдегі наным-сенімдері туралы айтылғанмен, олардың Ислам дінін қабылдау себептеріне аса тоқталмаған. Бұл дипломда тәңіршілдік пен исламды салыстыра отырып, тұтастай діни болмысын арнайы жүйелеп, олардың мұсылмандықты қабылдауы мәселесіне дінтанулық тұрғыдан мән бермекшіміз.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық зерттеудің басты мақсаты түркілердің тәңіршлдік діни тарихының даму жолын (эволюциясын) егжей-тегжейлі зерттеп, түркі халықтарының Ислам дінін қабылдауындағы екі діннің ұқсас жақтары мен кереғар келетін жақтары туралы ғылыми дәйекті қорытындылар жасап, философиялық-дінтанушылық, тарихи тұжырымдарды ұсыну. Дипломдық зерттеуде қойылған мақсатқа жету үшін, төмендегідей негізгі міндеттерді шешу ұсынылады:

- діндерді компаративті түрде онтологиялық және гносеологиялық тұрғыдан зерттеп, діннің қоғамдық санадағы мәнін ашу, оның этномәдениетің қалыптасуындағы қызметін көрсету арқылы діннің коғамдық сананың компоненті ретінде болмысын анықтау;

діни сенімге деген адами қажеттіліктің негізгі аксиологиялық- психологиялық мотиваларын анықтап, дін деген ұғымның адамдарды байланыстырып, өзара жақындатудағы катализаторлық мәнін көрсету;
дін мен философияның тұтастығын және оның нақтылы тарихи- әлеуметтік жағдайларда бірін-бірі қажет етуін көрсету (мұндай пікірді М. О. Әуезов және А. Швейцер айтқан [16] . ) ;
көптүрлі (политеистік) сенімдердің басты ерекшеліктері (политеистік зоолатрия, антропоморфизм, дуализм, т. т. ) мен эволюциясын, олардың әлеуметтік-тарихи болмысын дүниетанымдық синкретизм жағынан зерттеп, түркілердің діни тарихындағы орнын көрсету;
монотеистік (біртәңірлі) діндердің, атап айтқанда иудаизм, христиандық және Исламның пайда болуының философиялық және тарихи негіздемелерін, олардың басты қасиеттері (иудаизмдегі этноцентризм, христиандықтағы тритеизм, патрипассианизм, Исламдағы таухид т. т. ) және түркілердің тәңіршілдіктен дінінен исламдық бір тәңірлі дінге өту процессін талдау;
көптеген көптәңірлі һәм біртәңірлі діндер мен наным-сенімдерді қабылдап, оларды ғасырлар бойы ұстанған түркілердің мұсылман болуындағы рухани, мәдени, әлеуметтік, теологиялық ілім экономикалық факторларды философиялық және тарихи дінтанулық тұрғыдан айқындау;
ислам дінінің VII ғасырда араб территориясына келуінің тарихына тоқталу және ислам дінінің негізгі сенімдері мен құндылықтарын, адамгершілік қағидаларын пайымдау;

Дипломдық зерттеудің жаңалығы. Зерттеу жұмысында ғылыми жаңалық деп тануға тұрарлық нәтижелер төмендегідей:

Тәңіршілдік дінінің діни дүниетанымдық болмысында бір Құдайға табыну идеясы орын алды;
діннің эволюциясына қарағанымызда ежелгі политеистік діндердің соңғы фазаларында монотеизмге қарай бет бұрғаны байқалады. Бұған қоса политеистік нанымдардың көпшілігінде монотеистік элементтер жиі кезігеді. Діндердің танымдық сипаттары (аскетизмнің формалары, эзотерикалық сенімдер, т. б. ) және ғибадат формаларындағы (ораза ұстау, сумен тазалану, құрбандық беру, зікір салу т. б. ) параллелдіктерге қарағанда барлық діндердің ең ежелгі монотеистік бір діннен таралғаны туралы тұжырымдауға болады;
түркі жұрттарының VIII-XII ғғ. аралығында Исламды жаппай қабылдау себептері және аталмыш діндердің бір-біріне ұқсастығы, Исламның түркілердің дүниетанымдық синтезіндегі елеулі рөлі мен философиялық концепциялардың қалыптасуындағы мәні айқындалды.

Зерттеу жұмысының нысаны мен пәні. Диплом жұмысының негізгі нысаны Ислам және Тәңіршілдік: салыстырмалы талдау

Зерттеу жұмысының сыннан өзгертуі және мақұлдануы. Шет тілдер және іскерлік карьера университеті, Тарих және Дінтану факультетінің «Дінтану» кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды.

Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, екі параграфтан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Зерттеу жұмысымның жалпы көлемі . . . -бет.

1 ТӘҢІРШІЛДІК ДІНІ МЕН ИСЛАМ ДІНІНІҢ ПАЙДА БОЛУ ТАРИХЫ

1. 1 Тәңіршілдік дінінің қалыптасу тарихы

Әлемдегі діни құбылыстардың пайда болуы, қайырымды құдыретті күштерге табынуға негізделген, ал осыған байланысты өмірдің мәнге ие болып, тіршілік ету амалдары қалыптасады. Осы қайырымдылық әрі оның соңындағы табиғи күштерге табыну ең алғашқы болып саналады. Мәдениетті адамның дүниедегі болмыс тәсіліне сенім мағыналық пен тұрақтылық беретін күшке жатады. Адамзат баласын бәрін өз қолымен жасайтын құдыретті деп көтерсек те, оның болмысы қайшылыққа толы, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, байлық пен кедейлік, әділеттілік пен зұлымдық және т. б. айтуға болады. Мынау өмірдегі қайшылыққа толы күресте желеп-жебеуші тылсым күш иесіне адамзаттың сенімдері арта түсті. Сенімсіз адамзат өмір сүруі қиынға соғады. Әрбір адам баласына сенім берілген. Ол діни әдет-ғұрыптар мен салт-жораларды жасау барысында жер мен ғарыштық күштермен байланысқа түседі. Сенім бізге әлемді тұтас қабылдау үшін қажет. Сенім арқылы рухани әлем мен аспан рухы физикалық әлем мен адам жаратушысы танылады. Ғылым мен сенім бірін-бірі толықтыруы тиіс: ғылым өзінің ғылыми біліктілігімен толықтырылса, ал сенім адам болмысының идеясында болуы қажет. Дүниеде әлем діндері қабылданғанға дейін ежелгі түркілердің өзіндік діні Тәңірге табыну дүниеге келді. Ол ғарыштық Тәңірі құдайының культіне негізделді. Тәңірге ежелгі түркі халқының сенуінің алғышарттары қалай пайда болды, не болмаса не себептен көк Тәңірі деп атаймыз, «Тәңірі дегеніміз кім, түркі мәдениетінің ұлы рухы ма» деген сияқты сан-қилы сұрақтар қойсақ, қытай жылнамаларымен, Орхон-Енисей жазба-ескерткіштерінен, Маньчжур діни кітабтарынан, араб, парсы нұсқаларынан және жалпы ойшылдар, философтар, түркітанушылар еңбектерінен жауабын кездестіруге болады. Әлемдік мәдениет пен өркениетте өзіндік орны бар, түркі тілдес ұлттардың ертедегі тарихи дінінің бірі болған, Тәңіршдік дінінің қалыптасуына тоқталайық. Жер жүзінде қандай дін болмасын оның өзіндік дүниетанымдық көзқарасы мен тарихтың түрлі кезеңдерінен өткен өзіндік мол мұрасы бар. Исламға дейінгі қазақ қоғамының ертедегі діни наным сенімдері мен дәстүріне қарастырайық.

Түркі халқының салт-дәстүрі мен ереже-тәртіптерінің негізі түркілік дүниетанымдағы адам мен әлем қатынасының мәселесі Тәңіршілдік идеясымен тығыз байланысты. Тәңіршілдік терең күрделі құбылыс ретінде түркі халқының рухани өмірі мен қоса әлемдік мәдениетте де айрықша із қалдырған. Түркі халқының дәстүрлі мәдени дүниетанымдық қайнарларын зерттеудің қазіргі таңда ғылыми мән-мағынасы зор. Сондықтанда Тәңіршілдікке қатысты мәселелерді жан-жақты зерттеу бүгінгі күннің талабы. Бұл дүниетаным бізге ата-бабаларымыздың рухани болмысын зерделеуге, ұлттық ойлау дәстүріміздің тереңде жатқан қабаттарын тануға әкелетіні хақ. Өткенімізді өй елегінен өткізу, бүгінгі тірлік харекетімізді сараптауға жол ашады.

Тәңірі ұлы түркі даласының басты жаратушы құдайы ретінде шамамен біздің дәуірімізге дейінгі II мыңжылдықтың соңы мен I мыңжылдықтың басында пайда болды, оның өрістеген кезі алғаш біздің дәуіріміздегі V-VI ғасырларда түрік және моңғол тайпаларының елдік принципі бойынша қалыптасып, далалық империяларды құрған уақытына сәйкес келеді. «Оны ғұнардың ченли («аспан»), қытайлардың Тянь, шумерліктердің дингир («аспан») деп аталатын аспан құдайларына ұқсастырылады». Кейін мұны француз дінтанушысы Жан Поль Ру жалпы терминімен «тәңіршілік» деп атады. Тәңір термині «аспан», «құдай», «дүниені жартушы», «басқарушы» деген мағынаны білдіреді.

Бұл сөздің шығуына қатысты көптегнен болжамдар бар, оның бірі «Тәңірі» «Таң-Ра» деген екі сөзден құралған, мұндағы таң шығыс дегенді білдірсе, «Ра» - күннің ежелгі діни атауы. Осыған орай белгілі ғалым Ә. Марғұлан: «Қытай жазбаларына ол кездері ғұн, үйсін, қаңлылар өздерін қоғам қорғайтын батыр, ерлерін көбінесе «Тәңірі», «Күн» деп атайтын болған. «Тәңір ескі үйсіндердің тілінде «мықты», «ер», «құдіретті» деген мағынада жұмсалып, кейін табынатын нәрсеге (көбінесе) аспанға айналды», - деп ой қозғайды. [17, 71 б. ]

«Күлтегіннің кіші жазбасының бірінші жолында былай деген: «Теңірі тег теңірде болмыш Төрүк Білге Қаған − Аспанға тең, аспанда пайда болған Төрдегі Білгір Қаған». Бұл сөздердің мағынасы бойынша Білгір Қаған, Яки Теңірі Хан жерде емес, аспанда өзінен өзі пайда болған. Бұл дүние жаратылысының басы екені хақ» дейді − Т. Досанов [18, 83 б. ] .

Әрине көптеген халықтар мен діндерде осыған ұқсас мұндай мифтер баршылық. Түркілердің Елбасы мен оның тағын киелі санау негізінде Ел мен жер, Отан киелілігі, Елдік философиясы көрініс береді. Кейін бұл дүниетанымы түркілердің исламды қабылдағаннан кейін де жалғасып, бергі заманға дейін жетті. билік киелілігі Ел киелігі, жер киелілігімен түсіндірілді. Ханның мақсат-мұраты осы киеліліктің, елдің, жердің тұтастығын сақтауға бар күш-жігерін жұмсауда. Бұл киелілік Ханның өктемдік пен зорлыққа, астамшылыққа түсуін, өзім білемділікке салуына апармайды. Ханның билігін бүкіл ел, халық болып қадағалап отырған. Хан өз мақсатынан тайқыса Елдің қасиетін бұзды деп халық ондай ханнан теріс айналған. Оған тарихымыздың беттеріндегі оқиғалар куә. Елдік пен биліктің бір-бірімен ұштасқан мұндай дүниетанымдық болмыс қазақ тарихында көрініс тапты.

«Түркілер ұғымында Мәңгілік мақсатты көздемеген іс оңбайды, оны Тәңірі жарылқамайды» [19, 382 б. ] .

Еліміздің тарихын терең зерттеген ғалымдарымыздың еңбектеріндегі «Тәңір» сөзінің мағынасын осылай ашып кеткен. Ендігі кезекті жоғарыда аталған дәуірдің өкілі болып табылатын, «түркілік руникалық жазбаларды» зерттеген отандық және алыс-жақын шетелдік зерттеушілернің зерттеген еңбектеріне тоқталамыз. Осы деректерде сүйенер болсақ, өз уақытында қуатты мемлекеттің құрылғаны және оның діни түсініктеріне жан-жақты тоқталған.

Руникалық жазбалардан Тәңірдің қалауымен Түркі мемлекетінің құрылғандығы туралы мәліметтер көп. Жалпы мемлекет Енисей руникасында «Құдай қалауындағы ел» деп аталады. Бұл көне мифологиялық цикл Түркі қағанатының мемлекеттік культінің ажырамас бөлігі. [20, 220 б. ] .

Байырғы түркілер өздерінің мемлекетінің құрылуы мен пайда болуына келгенде нақты және әпсаналық көзқарастарда болды. Олардың түсініктері бойынша түркі елі әлемнен кейін жаралған ең ежелгі, көне мемлекет. Бұл елді түркілердің ұлы құдайы Көк Тәңірі жаратқан деп сенді. Сондықтан, оны «Тәңір елі», мәңгі ел деп атады. Түркі дінінің өзегі болып табылатын «Ил (ел) » сөз «бейбітшілік», «илхан» (елхан) «Бейбітшілік қағаны» деген болатын. Байырғы түркілер өздерінің қайталанбас ерекше саясатын осындай жолмен жүргізді. Көне түркі мемлекеті қасиетті культтің біріне айналды. Оған қарсы шығу ауыр күнә болып саналды. Әрине, олардың көзқарастары бойынша мемлекет халықтан (түрк будуннан) бірінші емес. Мемлекет этностың өмір сүріп тіршілік етуі үшін қажетті құралы болып табылады. Оны болашақ ұрпақ үшін мәңгілік сақтау керек болды. Оның жойылуы жалпы түркі этносының жойылу қасыретімен тең болды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.