Жайық өзені туралы
Облыстың солтүстігінен оңтүстігіне қарай кесіп өтетін басты су көзі-Жайық өзені. Жайық өзені бастауын Орал тауының 600 м биіктегі оңтүстік-батыс сілемдерінің бірінен алады. Облыс аумағына Жайықтың төменгі сағасындағы 300 шақырымнан астам бөлігі ғана енеді. Өзеннің жалпы ұзындығы 2534 шақырым. Арнасының ені 305-500 метр аралығында ауытқып отырады. Өзен суының деңгейі негізінен облыстан тыс жердегі су жинау алабы беретін суға тікелей байланысты болып келеді. Жайық өзенінің 500 шақырымы ғана облыс территориясымен өтеді. Ол Каспий маңы ойпатын кесіп өтіп, Каспий теңізіне құяды. Негізгі арнасына Батыс Қазақстан облысының жерінде бірнеше салалары қосылады. Өзеннің орта бөлігінде көктемгі тасқын судың артығы қолдан қазылған Көшім каналы арқылы төрт су қоймасына құйылып,шабындық және жайылымдық жерлерді суаруға пайдаланылады. Көшім каналы осы облыс еңбеккерлерінің қажымас қайратының белгісі. Отызыншы жылдары елімізде техникалық құралдар жетпей жатқан кезде еңбекші бұқара бұл каналды қолмен қазған болатын.
Жайықтың бір жылғы орташа су шығыны секундына 320 текше м3. Соңғы жылдары құрғақшылық пен шаруашылық мақсатына алынатын су мөлшерінің артуы өзеннің орташа су көлемінің жылына 7-8 текше м3 шақырымға дейін азайуына әкеліп соқтырады. Жайық өзенінің тағы бір ерекшелігі-оның төменгі ағысында салалары жоқ. Сондықтан су деңгейінің түсуі немесе көтерілуі жоғары жақтан келетін су мөлшеріне байланысты болады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Жайық өзенінің қазіргі экологиялық ахуалын, тіршілігіне адам ағзасына, кәсіпорындардың лас қалдықтармен ластануын және өзен суының сапасының төмендеуі көптеген проблемаға әкелуде.
Дипломдық жұмыстың мақсатты. Жайық өзенінің тіршілігін тұрақтандыру, балық қорларын сақтау және ластаушы көздерді ШРК-на сай талаптарды орындау.
Дипломдық жұмыстың міндетті. Жайық өзенің экологиялық ахуалын, жақсарту үшін кәсіпорындардың лас қалдықтардың тастау жолдары, құрамындағы ауыр металдар, балықтардың және бекіре балықтардың азайуы себебі қарастырылу.
Жайықтың бір жылғы орташа су шығыны секундына 320 текше м3. Соңғы жылдары құрғақшылық пен шаруашылық мақсатына алынатын су мөлшерінің артуы өзеннің орташа су көлемінің жылына 7-8 текше м3 шақырымға дейін азайуына әкеліп соқтырады. Жайық өзенінің тағы бір ерекшелігі-оның төменгі ағысында салалары жоқ. Сондықтан су деңгейінің түсуі немесе көтерілуі жоғары жақтан келетін су мөлшеріне байланысты болады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Жайық өзенінің қазіргі экологиялық ахуалын, тіршілігіне адам ағзасына, кәсіпорындардың лас қалдықтармен ластануын және өзен суының сапасының төмендеуі көптеген проблемаға әкелуде.
Дипломдық жұмыстың мақсатты. Жайық өзенінің тіршілігін тұрақтандыру, балық қорларын сақтау және ластаушы көздерді ШРК-на сай талаптарды орындау.
Дипломдық жұмыстың міндетті. Жайық өзенің экологиялық ахуалын, жақсарту үшін кәсіпорындардың лас қалдықтардың тастау жолдары, құрамындағы ауыр металдар, балықтардың және бекіре балықтардың азайуы себебі қарастырылу.
[1] Қазақстан ұлттық энциклопедиясы – Алматы.: Бастау 2001, Б. 473-474.
[2] Қаженбаев Е. Атырау өңірінің географиясы. – Ақтау: Ақтау баспасы, 2000, 62-74 б.
[3] Қаженбаев Е. Атырау табиғаты және оны қорғау. – Ақтау: Ақтау баспасы, 1994.
[4] Атырау газеті 1 қыркүйек 2010 жыл, - № 23, 2010, Б. 2-3.
[5] Алтын Орда газеті 8 қыркүйек 2010 жыл, - № 15, 2010, Б. 8-9.
[6] Атамекен газеті 2 желтоқсан 2007 жыл, -№ 30, 2009, Б. 5-6.
[7] Дүние газеті 13 наурыз 2006 жыл, - № 5, 2006, Б. 9-10.
[8] Достайұлы Ж. Жалпы гидробиология, Алматы: Ғылым, 1996, - 92б.
[9] Атамекен газеті 10 қараша 2000 жыл, - № 20, 2009, Б. 7-8.
[10] Садчиков А.П., Кудрияшов М.А Гидроботаника: прибрежно-водная растительность. - М.: Академия, 2005. - 240 с.
[11] Отчет КазНИИРХ «Экологические особенности функционирования рыбохозяйственных водоемов Урала-Каспийского бассейна в условиях антропогенного и природного воздействия». – Атырау, 1994.
[12] Беспамиятнов Г.П,. Кротов Ю.А. Предельно-допустимые концентраций вредных веществ в воздухе и воде. - Л. 1995, - 456 с.
[13] Васков И.В. Ганина В.С. Нагрузки на водные экосистемы. Водные ресурсы №6, 1993.
[14] Куштахова В.Д. Условия совместного существования сероводород и кислорода в водоемах. - М.: Наука, 1997.
[15] Суббоктин Ф.Н. Нитраты питьевой воды и их влияние на образование метгемоглобина. Гигиена и санитария. - К. - 1961.
[16] Семенов А.Д., Кашкинова Т.С. Характер и уровни загрязнения водной среды реки Урала и Каспийского моря в связи с явлением расслоения мышечной ткани осетровых // Тезисы международной конференций, Баку.- 1991.
[17] Христофорова Н.К. Биоиндикация и мониторинг загрязнения речных и морских вод тяжелыми металлами. - Л.: Наука, 1989.
[18] Фитин А.Ф., Тищенокова В.Т. Эколого-геохимические исследования в районах техногенного воздействия. - М. 1996.
[19] Зырин Н.Г., Гринь А.В. и др. Техногенное загрязнение и нормирование высоких концентрации в воде и почвах // Материалы всесоюзной конференций по проблемам микроэлементов в биологии. - Кишинев, 1981. - С. 102-108
[20] Каспийское море. Палеография и геоморфология Каспийского региона в плейстоцене. - М.:Наука,1991.- 156 с.
[21] Курманов Ш.К. Табиғатты пайдалану экономикасы. – Атырау: Атырау баспасы, 1999.
[22] «Егемен газеті» 1 наурыз 2011 жыл, № 9, 2011, Б. 4-5.
[23] Жас Алаш газеті 14 сәуір 2002 жыл, № 12, 2002, Б 9-10.
[24] www.qooqle.kz.
[25] Облыстық Атырау газеті 1-қыркүйек 2010 жыл, № 25, 2010, Б. 3-4.
[26] Панин М.С. Химическая экология / Под ред. д.х.н., проф. Кудайбергенова С.Е. 2002 - 852 с.
[2] Қаженбаев Е. Атырау өңірінің географиясы. – Ақтау: Ақтау баспасы, 2000, 62-74 б.
[3] Қаженбаев Е. Атырау табиғаты және оны қорғау. – Ақтау: Ақтау баспасы, 1994.
[4] Атырау газеті 1 қыркүйек 2010 жыл, - № 23, 2010, Б. 2-3.
[5] Алтын Орда газеті 8 қыркүйек 2010 жыл, - № 15, 2010, Б. 8-9.
[6] Атамекен газеті 2 желтоқсан 2007 жыл, -№ 30, 2009, Б. 5-6.
[7] Дүние газеті 13 наурыз 2006 жыл, - № 5, 2006, Б. 9-10.
[8] Достайұлы Ж. Жалпы гидробиология, Алматы: Ғылым, 1996, - 92б.
[9] Атамекен газеті 10 қараша 2000 жыл, - № 20, 2009, Б. 7-8.
[10] Садчиков А.П., Кудрияшов М.А Гидроботаника: прибрежно-водная растительность. - М.: Академия, 2005. - 240 с.
[11] Отчет КазНИИРХ «Экологические особенности функционирования рыбохозяйственных водоемов Урала-Каспийского бассейна в условиях антропогенного и природного воздействия». – Атырау, 1994.
[12] Беспамиятнов Г.П,. Кротов Ю.А. Предельно-допустимые концентраций вредных веществ в воздухе и воде. - Л. 1995, - 456 с.
[13] Васков И.В. Ганина В.С. Нагрузки на водные экосистемы. Водные ресурсы №6, 1993.
[14] Куштахова В.Д. Условия совместного существования сероводород и кислорода в водоемах. - М.: Наука, 1997.
[15] Суббоктин Ф.Н. Нитраты питьевой воды и их влияние на образование метгемоглобина. Гигиена и санитария. - К. - 1961.
[16] Семенов А.Д., Кашкинова Т.С. Характер и уровни загрязнения водной среды реки Урала и Каспийского моря в связи с явлением расслоения мышечной ткани осетровых // Тезисы международной конференций, Баку.- 1991.
[17] Христофорова Н.К. Биоиндикация и мониторинг загрязнения речных и морских вод тяжелыми металлами. - Л.: Наука, 1989.
[18] Фитин А.Ф., Тищенокова В.Т. Эколого-геохимические исследования в районах техногенного воздействия. - М. 1996.
[19] Зырин Н.Г., Гринь А.В. и др. Техногенное загрязнение и нормирование высоких концентрации в воде и почвах // Материалы всесоюзной конференций по проблемам микроэлементов в биологии. - Кишинев, 1981. - С. 102-108
[20] Каспийское море. Палеография и геоморфология Каспийского региона в плейстоцене. - М.:Наука,1991.- 156 с.
[21] Курманов Ш.К. Табиғатты пайдалану экономикасы. – Атырау: Атырау баспасы, 1999.
[22] «Егемен газеті» 1 наурыз 2011 жыл, № 9, 2011, Б. 4-5.
[23] Жас Алаш газеті 14 сәуір 2002 жыл, № 12, 2002, Б 9-10.
[24] www.qooqle.kz.
[25] Облыстық Атырау газеті 1-қыркүйек 2010 жыл, № 25, 2010, Б. 3-4.
[26] Панин М.С. Химическая экология / Под ред. д.х.н., проф. Кудайбергенова С.Е. 2002 - 852 с.
КІРІСПЕ
Облыстың солтүстігінен оңтүстігіне қарай кесіп өтетін басты су көзі-Жайық өзені. Жайық өзені бастауын Орал тауының 600 м биіктегі оңтүстік-батыс сілемдерінің бірінен алады. Облыс аумағына Жайықтың төменгі сағасындағы 300 шақырымнан астам бөлігі ғана енеді. Өзеннің жалпы ұзындығы 2534 шақырым. Арнасының ені 305-500 метр аралығында ауытқып отырады. Өзен суының деңгейі негізінен облыстан тыс жердегі су жинау алабы беретін суға тікелей байланысты болып келеді. Жайық өзенінің 500 шақырымы ғана облыс территориясымен өтеді. Ол Каспий маңы ойпатын кесіп өтіп, Каспий теңізіне құяды. Негізгі арнасына Батыс Қазақстан облысының жерінде бірнеше салалары қосылады. Өзеннің орта бөлігінде көктемгі тасқын судың артығы қолдан қазылған Көшім каналы арқылы төрт су қоймасына құйылып,шабындық және жайылымдық жерлерді суаруға пайдаланылады. Көшім каналы осы облыс еңбеккерлерінің қажымас қайратының белгісі. Отызыншы жылдары елімізде техникалық құралдар жетпей жатқан кезде еңбекші бұқара бұл каналды қолмен қазған болатын.
Жайықтың бір жылғы орташа су шығыны секундына 320 текше м3. Соңғы жылдары құрғақшылық пен шаруашылық мақсатына алынатын су мөлшерінің артуы өзеннің орташа су көлемінің жылына 7-8 текше м3 шақырымға дейін азайуына әкеліп соқтырады. Жайық өзенінің тағы бір ерекшелігі-оның төменгі ағысында салалары жоқ. Сондықтан су деңгейінің түсуі немесе көтерілуі жоғары жақтан келетін су мөлшеріне байланысты болады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Жайық өзенінің қазіргі экологиялық ахуалын, тіршілігіне адам ағзасына, кәсіпорындардың лас қалдықтармен ластануын және өзен суының сапасының төмендеуі көптеген проблемаға әкелуде.
Дипломдық жұмыстың мақсатты. Жайық өзенінің тіршілігін тұрақтандыру, балық қорларын сақтау және ластаушы көздерді ШРК-на сай талаптарды орындау.
Дипломдық жұмыстың міндетті. Жайық өзенің экологиялық ахуалын, жақсарту үшін кәсіпорындардың лас қалдықтардың тастау жолдары, құрамындағы ауыр металдар, балықтардың және бекіре балықтардың азайуы себебі қарастырылу.
1 Әдебиетттерге шолу
0.1 Жайық өзеніне жалпы түсінік
Бұл өзен өзінің басын Орал тауының 600 м биіктігінен алады. Оның жалпы ұзындығы 2354 шақырым, оның 500 шақырымы ғана облыс территориясымен өтеді. Жайық өзені Каспий маңы ойпатын кесіп өтіп, Каспий теңізіне құяды. Негізгі арнасына Батыс Қазақстан облысының жерінде бірнеше салалары қосылады. Оның оң жақ салаларына-Ембулатовка, Быковка, Рубежка, Шаған және Деркөл, ал сол жақ салаларына- Елек, Шыңғырлау, Барбастау және Ащы өзендері жатады. Соңғысы басын Шалқар көлінен алады да, Жайық өзеніне су мол жылдары ғана қосылады.
Өзеннің орта бөлігінде көктемгі тасқын судың артығы қолдан қазылған Кешім каналы арқылы терт суқоймасына құйылып, шабындық және жайылымдық жерлерді суаруға пайдаланылады. Көшім каналы осы облыс еңбеккерлерінің қажымас қайратының белгісі. Отызыншы жылдары елімізде техникалық құралдар жетпей жатқан кезде еңбекші бұқара бұл каналды қолмен қазған болатын. Жайықтың бір жылғы орташа су шығыны секундына 320 текше метр. Соңғы жылдардағы құрғақшылық және шаруашылық мақсатына алынатын су мөлшерінің артуы өзеннің орташа су көлемінің жылына 7-8 текше шақырымға дейін азайуына әкеліп соқтырады [1].
Жайық өзенінің тағы бір ерекшелігі, оның төменгі ағысында салалары жоқ. Сондықтан су деңгейінің түсуі немесе көтерілуі жоғарғы жақтан келетін су мөлшеріне байланысты болады. Жайық езенінің бастауында жер бетінің деңгейі 637 м биікте, ал Каспий теңізіне құяр жері - теңіз деңгейінен 27-28 метр төмен жатыр. Сондықтан Жайық езені арнасының құлау бұрышы әрбір шақырым сайын 30 см. төмендеп отырады. Ал көршілес жатқан Еділ өзенінің құлау бұрышының деңгейі Жайықтан 4 есе аз. Осы құлау деңгейінің салыстырмалы биіктері үлкен болғандықтан, күз кезінде су ағысының жылдамдығы сағатына 4-5 шақырым болса, ал көктемгі су тасыған шағында 10 шақырымға дейін жетеді. Жайықтың арнасы ғасырлар бойы көп өзгеріске ұшырап отырған. Бір кездегі көптеген ескі арналар мен салалар бүгінде Жайық өзенінен өгейсіп, бөлініп қалған. Оған дәлел - XVII ғасырда алғаш көшіп келіп өзеннің жағасына коныстанған қазақ селолары қазір жағалаудан мүлдем жырақ жатыр. Жайық өзені онша енді емес, бірақ көктемде тасыған кезде бірнеше шақырымға жайылып кетеді. Жайық өзенінің тасуы сәуір айының екінші жартысынан басталады да, мамыр айының орта кезінде су ең жоғарғы деңгейге жетеді. Өзеннің көктемдегі деңгейі әр жылдары бірдей емес. 1942 жылы Жайық өзенінің тасу мөлшерінің су шығыны 1933 жылмен салыстырғанда 20 есе көп болды. Бұл кезде су шығыны секундына 18400 текше метрге дейін жетті. Ал суының ең аз кезі ақпан айында су шығыны бар болғаны бір секундта 100 текше метр. Алайда өзеннің бір қалыпты орташа сабасының кезінде ені 150-200 метрден, терендігі қайраңда бір, негізгі арнасында үш метрден аспайды. Жайыққа қарашаның аяқ кезінен бастап мұз қатады да, наурыз айының соңы мен сәуір басында мұздар сөгіліп, өзен ағысы еркіндік алады. Мұздың қалыңдығы орташа 60-80 см-ге дейін жетеді. Мұз құрсану уақыты 130-120 тәулікке созылады. Өзеннің екі жағасы көбіне тік жарқабақ болып келеді. Өзен суы біршама лайлы. Жайыққа Көшім саласының қосылар жерінде судың лайлануы бір текше метрде 290 грамм. Осы жердегі қатты шайынды жыныстардың мөлшері жылына 1900 мың тоннаға тең. Өзен суының химиялык, құрамында карбонатты кальций тұздарының қоспасы басым болып келеді. Жайық езенінде су жол қатынасы ХХ-ғасырдың бірінші жартысында күшті дамып, оның аяғында мүлдем тоқталды деуге болады. Өйткені Жайық сонау тарихи заманнан бері балық кәсіпшілігі өркендеген, әсіресе қызыл балықтың негізгі мекені болып келеді.
1977 жылы Жайық өзені бассейнінің табиғи ресурстарын қорғау, тиімді пайдалану және оны молайту жөнінде Республика аралық қоғамдық тұрақты комитет құрылды. Оның құрамында Ресей Федерациясы, Орал және Ақтөбе облыстарының өкілдері енгізілді. Жыл сайын комитет мүшелері бас қосып, Жайық өзені мәселелерін талқылайды. Ал мәселелер аз емес. Елдің халық шаруашылығы комплексінде Жайық бассейні маңызды орын алады. Бұл аймақта 4 миллионнан астам адам тұрады. Еліміздің балқытылған металдың әр он тоннасының бірі,әр он текше метр газдың бірі осында өндіріледі. Жайық ерте кездерден бері бағалы қызыл балықтың өркендеген мекені болып табылады.
Жайық өзені-Ресей Федерациясы (Башқұртстан, Челябі, Орынбор облыстары) мен Қазақстан Республикасы (Атырау, Батыс Қазақстан облыстары) жеріндегі өзен. Өзен Еуропа мен Азия дүние бөліктерін бөлуші Орал тауларынан бірге шекара болып есептеледі.
Екі мың шақырымға созылып жатқан Жайық өзені ұзындығы бойынша облыстары және Башқұртстан Республикасы мен Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Атырау облыстарының аумағымен ағып өтеді.
1-сурет. Жайық өзеніне шекаралас мемлекеттердің картасы
Оңтүстік Орал тауы және Каспий ойпаты, Ресей Федерациясының Башқұртстан Республикасы, Челябі, Орынбор және Қазақстанның Батыс Қазақстан, Атырау облыстары жерінен ағып, Атырау қаласы орналасқан Каспий теңізінің бөлігіне құяды. Жалпы ұзындығы 2428 км, су жиналатын алабының ауданы 237 мың км², Қазақстан жеріндегі ұзындығы 1084 км. Орал тау жотасынан басталып, жоғарғы бөлігінде Оңтүстік Оралдың шығыс беткейін бойлай тар аңғармен ағып, Верхнеуральск қаласынан төмен қарай жазықпен ағады. Бөгеннен төмен қарай өзеннің жағасы жарқабақ, арнасында қайраңдар бар. Ресей жеріндегі Орск қаласына дейінгі бөлігінде Жайыққа оң жағынан Таналық, сол жағынан Ор салалары құяды. Су тасу кезінде орта ағысы тұсында арнасы 10 км-ге, ал атырауында бірнеше ондаған км-ге дейін жайылады. Өзен жоғарғы ағысында - қарашаның басында, орта, төменгі бөлігінде қарашаның аяғында қатып, мұзының еруі төменгі бөлігінде наурыздың аяғында басталып, жоғарғы бөлігінде сәуірдің ортасына дейін созылады.
2-сурет. Жайық өзенінің жалпы көрінісі
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ, ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы жауын-шашынсыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде қар аз жауып, суық болады. Атырау қаласы кеңдігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады. Қаңтар айындағы орташа температура -80С-ден бастап -120С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +240С-ден бастап +260С-ге дейін. Ең төменгі температура -380С, ең жоғары температура +450С. Каспий теңізіне құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан Орал өзенінің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады.
0.2 Экологиялық жағдайы
Жайықтың жасыл желегі, орманды алқабы соңғы жылдары 8-10 есе азайып кетті. Егін тәуір шыққан жылдары 8-10 миллион тонна астық жиналады. Жыл сайын әр суы 1,2 миллион гектарға дейін шалғынды шайып өтеді. Өзен ондаған мың гектар еістікті суарады, жүздеген мың гектар жайылымға су шығарылады. Дүние жүзінде ауланатын бекіре тұқымдас балықтың 31 жуығы Жайықтан ауланады [2].
Жайық-Каспий балық өнеркәсібі Қазақстан Республикасының ішкі су қорлары арасында жетекші орынға ие. Балық саласының дамуына бекіре тектес бағалы балық түрлерінің Жайық және Каспий теңізінде болуы уылдырық пен балықты дүниежүзілік рынокка шығара алады. Атырау балық Атырау қаласы ірі уылдырық өндірудің арқасында көптеген елдерде экспортталады. Каспий теңізінің жақын орналасуы өндіріс салаларының, яғни балық шаруашылығы, балық өндіріс өнеркәсібі, кеме шаруашылығы өндірістерінің дамуына жағдай жасайды. Облыстың бас экологы Роберт Сүйербаев кезекті есеп беру кездесуін өткізді. Бөрлі ауданында өткен жүздесуге Ақсай қаласының тұрғындары мен Бөрлі ауданының тұрғындары қатысты. Сонымен қатар, бұл алқалы жиынға үкіметтік емес ұйым жетекшілері, аудан басшылығы мен ақпарат құралдарының өкілдері қатысты. Тұрғындар сауалы денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау және мемлекеттік санипед қадағалау қызметіне де арналды. Жайық өзенінің экологиялық жағдайы, Қарашығанақ кенішінен бөлініп шығатын өндірістік қалдықтар, Капустин Яр, Азғыр әскери полигондарының залалды әсері күн тәртібінен түсер емес. Бұл проблемалар Батыс Қазақстан облысы, соның ішінде Бөрлі ауданына да қатысты облыстың бас экологы экологиялық заңнаманың табиғатты пайдалану, ауада тіркелген зиянды заттар мөлшерініңде нақты есебін шығару, экологиялық процедураларды тіркеу бөлімінде көптеген кемшіліктер бар екенін атап өтті. Ал аудан басшылығы Қарашығанақ кенішін игеру барысында бөлінетін күкіртті сутек, көмірсутегі мен азот қоспалары қалдықтарынан тұрғындар денсаулығына айтарлықтай әсері жоқ екенін алға тартты. Кеніштен бөлінетін залалды қалдықтардың зияндылығы да бекітілген нормадан аспайды деген пікірлер айтылып, тұжырым жасалды.
Жайық өзенінің экологиялық ахуалы да экологтардың алаңдаушылығын туғызып отыр. Биылғы жылы өзеннен 200 тоннаға жуық қауіпсіздігі жөнінен 1,2-класқа жатқызылған лас қалдықтар шығарылады. Улы заттарды сақтауға арналған полигон құрылысына қатысты мәселелер де шешімін таппай отыр. Полигон құрылысына қажетті 250 млн теңгенің 60 млн өткен жылы, ал 80 млн ағымдағы жылы ғана бөлінді. Есеп беру кездесуінде денсаулық сақтау департаментінен келтірілген мәліметтерге сәйкес бөрліліктердің денсаулық жағдайы, елді-мекендердегі ауаның ахуалын бағалау нәтижелері республиканың өзге аймақтарынан ерекшеленбейді.
Жайық өзенінің балық байлығы тарихта көптеген адамдарды қызықтырған. Орал қаласының өлкетануі музейінде ұшы жыртқыш құстың тұмсығына ұқсас багор деп аталатын құралмен 1837 жылы 17-шілде орыс ақын Василий Андреевич Жуковский балық аулаған. 1752 жылы патша Жайық өзенін қазақтардың меншігіне берді. 1902 жылы Санкт- Петербургта өткізілген көрмеде тұмсығына ұқсас багор деп аталатын құралмен 1837 жылы 17-шілде орыс ақын Василий Андреевич Жуковский балық аулаған. 1752 жылы патша Жайық өзенін қазақтардың меншігіне берді. 1902 жылы Санкт- Петербургта өткізілген көрмеде аулау кәсібі бойынша Ресей дүниежүзінде алдыңғы орын алады. Осы себепті жануарлардың балық қоры азайды. Сондықтан 1803 жылы Жайық өзенінен балық ұстау тәртібі 1828 жылы заңсыз балық ауламауға 1835 жылы балықтардың уылдырық шашатын жерін қорғау үшін патша арнайы жарлық шығарды.
Өзеннің табиғат қалыптастырған арнасы ондағы жануарлар мен басқа да тірі ағзалардың тағдыры көпшілік жағдайда табиғат құбылыстарына тәуелді болғанымен тепе-теңдіктің бұзылу тарихы қоғамдық антропогендік құбылыстармен тікелей байланысты болады.
3-сурет. Жайық өзенінің лас қалдықтармен ластануы
Аулау кәсібі бойынша Ресей дүниежүзінде алдыңғы орын алады. Осы себепті жануарлардың балық қоры азайды. Сондықтан 1803 жылы Жайық өзенінен балық ұстау тәртібі 1828 жылы заңсыз балық ауламауға 1835 жылы балықтардың уылдырық шашатын жерін қорғау үшін патша арнайы жарлық шығарды.
Жайық өзенінің тазалығы, экологиялық ахуалы жергілікті атқарушы биліктің қатаң бақылауында. Соңғы уақытта облыста қолға алынған шаралардың бірі-қаладағы Жайықты жағалай салынған коттедждердің кәріз жүйесін ортақ желіге қосу жұмыстары аяқталып келеді. Оған қоса бұрын ара-тұра науқандық шара кезінде ғана болмаса, назардан тыс қалып келген Жайық жағалауының тазалығы талапқа сәйкестендірілді. Су рәсуа болмауы үшін жағалаулар бекітіліп, абаттандырылып, жарық пен бейнебақылаулар орнатылып, қазір бұл жерлер қала халқының демалып, серуендейтін тамаша орындарына айналды. Алайда, Жайықтың арнайы мәртебесінің болмауы оның экологиялық тағдырына әсер етіп, өсімдік және жануарлар дүниесіне зиян келтіріп отыр. Бұл алдымен, балық шаруашылығына қатысты Кезінде бекіре тұқымдас балықтардың әлемдік қорының 33 пайызы Жайықта шоғырланып, өндірілетін қара уылдырықтың 40 пайызы осынан шыққан екен. Бекіре тұқымдастардың уылдырық шашып, шабақтардың тіршілік ететін негізгі аймағы болған. Ол кездегі Атыраудың мақтанышы мұнайдан бұрын уылдырық болатын. Қазір бұның барлығы келмеске кетті. Бүгінде Жайық өзеніндегі әйгілі бекіре тұқымдастардың таралуы 30 есе кеміген. Өзенде балық та, уылдырық та тіршілік етпейді. Балдыр басқан лайлы су да аса бағалы емес, ұсақ балықтар ғана қалды. Олардың өздеріне де жойылып кету қаупі төніп тұр. Ғалымдардың пікірінше, бекірелердің Каспийден жоғары көтерілмеуіне браконьерлік әрекеттер ғана емес, су деңгейінің төмендеп, шамадан тыс ластануы да кесірін тигізіп отыр. Каспийдің бекіре балықтары тайыз суларда емін-еркін тарай алмай, жейтін жеміне, уылдырық шашатын қорларына жете алмауда. Бүгінде Жайық бойындағы 68 уылдырық шашатын және қыстайтын жердің 13-і ғана пайдаға жарамды. Осылардың салдарынан балық аулау көрсеткіштері еселеп кеміді. Бұрын он мың тонналап есептелетін балық енді ондаған тоннамен мөлшерленеді. Сонымен қатар, қара балық та қырғынға ұшырауда. Соңғы жылдарда қыс қатты болып, өзен қалың мұз құрсануда. Ауа келмеуіне байланысты мыңдаған балық қырылып, олардың өліктері көктемгі су көтерілген кезде жағаға шығып қалуы жиілеп кетті. Облыстық бюджеттен жыл сайын үкі жасап, балықтың тыныс алуына жағдай жасау үшін қомақты қаражат бөлінуде. Дегенмен, бұл жұмыстар жеткіліксіз, мәселеге қаражат республикалық деңгейде қаралуы керек. Бүгінде өзенге балықтың бұрынғыдай келуі саябырсыды. Қазір өзеннің түбі түрлі аулар мен қармақтардың қалдықтарына толы. Бұл-заңсыз балық аулаушылардан қалған мұра. Бұл суға түсем деген адамдарға да қауіп туғызады.
0.3 Жайық-Каспий су бассейнінің ахуалы
Жайық-Каспий су бассейнінің ахуалы ол күн тәртібінен түспейді. Алайда, бұл бір облыстың көлеміндегі, тек әкімдіктің құзырындағы шаруа емес.
Жайық өзенін сақтап қалу мақсатында арнайы қор құру керек. Екі елге ортақ проблема екенін ескеріп, осы қорға жергілікті ірі кәсіпорындар мен бизнес құрылымдары үлес қоссын. Қазір бір-екі үкіметтік емес ұйым болмаса, экология проблемасын басқа ешкім көтеріп отырған жоқ. Билік органдары, ұйым, кәсіпорын, мекемелер, барлық су пайдаланушылар, қоғамдық ұйымдар бірігіп жұмыс істемейінше, суды үнемдеу мен сақтау жолын, дұрыс пайдалану мен басқару жолын таппайынша бұл проблема келешекте қайталана бермек және күрделене түспек. Облыс үшін ең басты су көзі саналатын Жайық өзені проблемасын шешу мақсатында бірінші кезектегі шараларды жүзеге асыруымыз керек:
- Ең бастысы, Жайық өзенін мемлекеттік ерекше маңызы бар объектілер тізіміне қосу, оған ерекше қорғалатын аймақ деген мәртебе беру керек. Сонда бұл мәселені жедел түрде шешуге мүмкіндік аламыз.
- Сондай-ақ, Үкіметке өзен астын тазарту және тереңдету жұмыстарына қаржы көлемін көбейту мәселесін шешуді ұсынып отырмыз.
- Ең басты, шешуші фактордың бірі-Жайық өзені бойында ғылыми зерттеулерге негізделген контрегулятор құрылысын салуды ойластыру қажет.
Облыстағы негізгі су қоры- Жайық өзені. Өзен негізінен қар және жер асты суымен қоректенеді. Көп жылдық деректер бойынша 19-20 қарашада Жайық қатады,орташа есеппен өзен бетін жылына 121 күн мұз құрсап жатады.
4-сурет. Жайық өзенінің жағалауына орналасқан елді мекен жайы
Көктемде 7 наурыз бен 14 сәуір аралығында мұз еріп су беті ашылады. Жайықтың төменгі ағысында көкектің 2-жартысынан маусымға дейін су тасқыны болады. Өзен деңгейі бастауында 3-4 метр, орта және төменгі ағысында 9-10 метр, атырауында 3метрге жуық ауытқиды. Жайық өзенінің орташа көп жылдық ағын мөлшері Махамбет аулы тұсында (1985) 7,92 текше кмжыл мөлшерінде, орташа су шығыны 51 мың текше метр секундына дейін. Адамдардың шаруашылық қажеттеріне байланысты өзен деңгейі жылдан-жылға төмендеп келеді: сондай факторлардың бірі-өзен суымен егістікті суару, шабындық пен жайылымды суландыру болып табылады.
Егістік суаруға Жайықтан жылына 0,6 текше км, суландыруға 0,2 текше км суы кетіп, арнаға қайтып оралмайды. 1972-1973 жылдары шаруашылықтың қажетіне 1,8 текше км су жұмсалып өзен арнасына қайта құйылмаған. Жайық өзені суының кемуі жер асты су деңгейінің төмен түсуіне, сөйтіп гидрографиялық жүйенің жойылуына, өзен жайылмасының құрғауына және жағалаудағы ағаш пен бұталардың азаюына әкеліп соқтырады. Облыс аумағындағы кіші өзендерге дұрыс бақылау болмағандықтан өзен бойындағы кез келген шаруашылық жергілікті қажетке суды есепсіз шығындап, бөгет, тоғандар жасау арқылы көп жағдайда судың тартылып қалуына дейін жеткізеді.
Бұрындары жоғарыдан келетін көлемді судан өзен арнасынан тасып, егіс алқаптарын, елді мекендер мен мұнай шарушылығы ошақтарын басып кету жағдайы жиі болатын. Енді ластанып, лайланған өзен жайылмаларын өзгертіп, тіпті кей жерлерде су тартылып, арна кеуіп қалып жтыр. Жайылымдар соңғы жылдары жауынсыз жазды аса қиындықпен өткізуде. Нәтижесінде малға жем-шөп қоры күрт кеміп барады. Өзен бойын қуалай өскен жасыл белдеу-қалың тоғай қурап, жойылу алдында. Осы арада бассейннің өсімдік және жануарлар дүниесін сақтау мен қорғау мәселелерін де ұмыт қалдырмауымыз керек. Жоғарыда айтылған проблемалардың ушығуына өзен табанын тазалауға қажетті қаржының жоқтығы да себеп болып отыр. Жайық суын тазалауға көңіл бөлінбеу себебі-оның Үкімет қаулысымен бекітілген Қазақстанның ерекше маңызды өзендер қатарына кірмей қалуы. 2004 жылдың 21 қаңтарында № 59 Қазақстан Республикасының Үкіметінің Ерекше мемлекеттік маңызы бар су объектілерінің тізбесін және ерекше мемлекеттік маңызы бар су объектілеріндегі шаруашылық қызметті реттеу құқықтық режимінің ерекшеліктерін бекіту туралы қаулысы жарық көрген. Ал, осы тізімге жағдайы Жайыққа қарағанда әлдеқайда тәуірлеу өзендер енгізілгенімен, бұл өзенге ондай атақ берілмеген [3].
Судың тайыздығынан өзендегі балықтың жүруі нашарлаған соң жергілікті атқарушы билік арнаны тереңдету жұмыстарына және табиғатты қорғау шараларын жүзеге асыруға жыл сайын біраз қаржы бөліп отыр. Дегенмен, бұл қаржы өте аз және облыстық деңгейде шешілетін мәселе емес. Ал, тиісті ведомстволар атқаратын жұмыстары өте нашар жүргізілуде. Тек 2007-2008 жылдары ғана Водные пути коммуналдық мекемесі Жайықта аз-мұз тазарту жұмыстарын іске асырды. Оның өзінде кеме жолдарына байланысты. Содан соң балық шаруашылығы комитеті там-тұмдап ақша бөліп, балық жүретін жолдарды тазартқандай болған. Облыста Жайық өзеніне бақылау жасайтын қаншама мекеме болғанымен жүргізілген жұмыс осымен ғана шектеледі.
Күні бүгінге дейін Жайықты қорғау мен сақтауға қатысты бағдарлама да қабылданбапты.Тіпті, бағдарлама түгілі облыс аумағындағы өзен кесіндісіне мемлекеттік қорғалған табиғи зона деген мәртебе де берілмеген. Жайық өзенінің арнайы мәртебесінің жоқтығы, ведомствоаралық бытыраңқылық мәселені түбегейлі шешуге кесел болып отыр.
Бүгінгі таңда біздің елде өзенді қорғау мәселесі үш министрлікке тәуелді. Олар-Қоршаған ортаны қорғау, Көлік және коммуникация мен Ауыл шаруашылығы министрліктері. Алайда, өзен мәселесіне қатысты салалас министрліктердің көптігінен пайда көріп отырғанымыз жоқ. Тіпті, жағдайды күрделендіріп отыр десекте болады.
1.4 Су жүйелері және кеме қатынас жүйесі
Жайық өзенінде кеме шаруашылығы 1925 жылы ұйымдастырылған болатын. 1927 жылдан бастап Жайық өзені арқылы Атырау-Орал аралығында жүк тасымалы жүргізілді. Жүктер қолмен тиеліп, тікелей палубада тасылды. Ұлы Отан соғысы жылдарында Ембімұнайы Каспий теңізі арқылы мұнай құятын баржалармен Астрахан қаласына жеткізіліп отырды. 1964 жылы Гурьев өзен порты құрылып, оны жабдықтау жүк көтеретін техникадан басталды, флот теплоходтармен, буксирлермен толықтырылды.
Жайық өзенімен жүк және жолаушы тасудың дамыған кезі 1977-1981 жылдар арасы болды. 1982 жылдан бастап жүк тасу көлемі төмендей бастады. Ол Жайық өзенінің бағалы балық қорын сақтау мақсатында оның мемлекеттік қорық аймағына айналуына байланысты болды. 1982 жылы өзен порты қайта жаңартылып, механикаландырылды. Мұнда үш порт краны қондырылып, темір жол тартылды. 1999 жылдан бастап Жайық-Каспий теңізі каналы арнасын тазарту, қазу жұмыстары басталды Каспий теңізі қайраңының игерілуіне байланысты су көлігін қарқынды дамыту, 2030 жылға дейін жүк тасымалдау көлемін 14 млн. тоннаға жеткізетін мұнай терминалдарын салу және портты қайта жөндеуден өткізу жоспарланып отыр. Теңіз және өзен портын, мұнай және дәнді терминал құрылысын жаңарту мұнай өнімдерін, құрал-жабдықтар мен дәнді әлемдік нарыққа өткізуге шығатын су жолы арқылы тасымалдауды реттеуге мүмкіндік береді.
Кезінде өзен бойымен кеме қозғалысы қарқынды болды. Ауыр жүк тасымалдайтын алып кемелер жүретін сирек өзеннің бірі болатын. Бүгін соңғы 15 жылда түбі тазаланбаған өзенмен шағын кемелердің қайраңдамай жүзіп өтуі проблемаға айналды. Мысал ретінде былтыр Солтүстік Каспий игеру жобасына қажетті Барыс кемесін суға түсірердегі әбігерді айтсақ та жеткілікті. Қазір өзендегі ірі кемелердің қозғалысы мүлдем жоқ деуге болады.
Жайық өзені Жайық-Каспий бассейнінде басты және өзгеше суат болып табылады және оның биоресурстарының қалыптасуында басты рөл атқарады. Жайық өзенінің сағасына жанасатын Солтүстік Каспий ауданы бекіре, шала өтпелі балықтар үшін маңызды потенциялды алмасу жолы шабақтардың шиыршықталып оралып шоғырланатын орны, оңалуға жоғарғы азық орны, бағалы балықтар тіршілік орны болып табылады. Судың жағдайына және биологиялық ресурстарына әсер ететін маңызды факторлардың бірі болып гидрологиялық режимі табылады. Әрине, өзеннің сулылығы, тасқын құблыстардың өтуіндегі кейбір сипаттамалар, судың температуралық параметрі Жайық-Каспий бассейнінің биоресурстарының қалыптасуында белгілі рөл алады.
Жайық сулылығы жөнінде европа өзендерінің үшінші ондығында ғана орын алады. Жайықтың басты ерекшелігі ағуының аса біркелкі еместігінде. Мысалы, Жайықтың суы көп жылғы жалпы ағуы, аз сулы жылдан 10 есеге көп болуы мүмкін. Жайық ағуының жылдық жиынтық теңселу шегімен европалық рекордқа жатады. Жазғы, күзгі, қысқы кезде, яғни жылдың 9-10 айында Жайық қарағанда кішкене өзен, ал көктемде өзінің суын орта және төменгі ағыспен көптеген километрге құятын күшті өзен [4].
Көктемгі су тасуында Жайықта 60-80 %, ал кейде 96 % жылдық ағу болады. Атырауында тасқын судың жиектен асуы брлығы 2,5 метрді құрайды, тек кейде 5 метрге жетеді. Бұдан Жайықтан төмен өзенге қарай басқа салалар құймауына, судың бөлігінің ағыстарда жойылуына байланысты тасқын созылады. Жайықтың орта ағысындағы тасынның тағы бір ерекшелігі - су деңгейінің шұғыл көтерілуі. Жайықтың орта ағысында судың көтерілуінің барынша көп жылдамдығы тәулігіне 3 метрге жетеді. Кейде деңгейінің бір түннің ішінде 0,5 метр төмен түсетін кездері болатын. Жайықтың атырауы үшін өте аумалы деңгейлі режим тән.
Жайық өзені сығасы жанындағы теңіз кемелері қатта өзен ағуының аккумуляциясыы нәтижесінде пайда болды. Жайық өзеніне өлшенген заттар тайыз сулы қайраң жасап тұнады.
1-кесте-Жайық өзенінің 2008-2012 жыдардағы гидрологиялық параметрлері
Сипаттама
Жылдар
2008
2006
2005
2004
2003
1996-2012
Су тасқыны басталған күні
5.4
15.4
2.4
5.4
27.03
14.04
Атырау су орны бойынша судың максимальды деңгейі, см
765
450
516
472
563
514
Толқынның көтерілу ұзақтығы, тәуліктер
2.06
15.05
18.05
1.06
15.06
22.05
Су тасқынының ұзақтығы, күндер
57
30
47
55
28
53
Жылдық ағым, м3
10.7
8.5
12.5
8.4
11
8.6
Уылдырық шашу температурасының басталған күні
26.4
6.05
3.05
26.04
17.04
25.04
Мұз қату күні
10.12
2.12
6.12
26.11
22.11
-
Мұз қалыңдығы, см
24
65
37
30
20
-
Мұзды жару күні
29.02
1.04
25.02
1.03
22.02
-
Мұз қату ұзақтығы, күндер
81
121
81
75-77
93
87
Бекіре шабақтары саны, дана
4106
766
3038
2040
9918
3492
Бекіренің жлпы саны, мың. дана
60.5(1)
79.1
81.4
82.4
109.6
110.3
Трансшекаралық су мәселесінің енді бір ұшы Қазақстан мен Қытай арасындағы қарым-қатынасқа тіреліп отыр. Қытай жағының трансшекаралық өзендерге қатысты мәселеге әлі де болса өзімбілемдік сақтықпен қарап келе жатқаны байқалатындай. Неге десеңіз, Қытай су қатынастарына арналған бір де бір конвенцияға күні бүгінге дейін қол қоймай келе жатыр. Екі мемлекет арасында өткен жылдың қазан айында Шанхай қаласында трансшекаралық өзендерді пайдалану және қорғау жөніндегі Қазақстан-Қытай комиссиясының үшінші бірлескен отырысы өткен болатын. Онда Ертіс және Іле трансшекаралық өзендерінің суын пайдалану жөніндегі келісімді әзірлеу туралы Қазақстан тарапының ұсынысы талқыланды. Кейбір сарапшылардың сөзіне қарағанда, Қара Ертіс-Қарамай каналы іске қосылғаннан кейін Қытай жағы Жайық өзенінен 800 млн. текше метр көлемінде су ала бастаған. Ал оның көлемі кейін 1,5 млрд. текше метрге дейін жетуі мүмкін деген болжам да айтылуда. Біле білгенге бұл болашақта қиын жағдайға душар ететін көрсеткіш. Егер де Жайықтың жалпы су ресурсының мөлшері шамамен 9,8 млрд. текше метр екенін ескерсек, Қытайдың бұл ұстанымы Қазақстанның ғана емес, сонымен қоса Ресейдің экономикасы мен экологиясына едәуір залал келтіретін болады. Мәселенің қай жаққа қарай бағыт алуы сол отырыста Комиссия шешімі бойынша Қазақстан әзірлейтін келісімнің жобасына және оның қабылдануына байланысты болмақ. Дайын болған кезде Қытай тарапына дипломатиялық жолмен жіберуі тиіс бұл жобаны әзірлеу жолдары әлі күнге дейін қарастырылу үстінде. Сала мамандары өз кезегінде келісім жобасын жасау үшін алдымен арнайы ғылыми негіздеме енгізу, одан барып ғылыми-зерттеулер жүргізу керек.
Жайық өзенінің экологиялық проблемалары басқа да өзендер сияқты кешенді табиғи, антропогендік және техногендік үрдістермен байланысты. Жайық өзенінің табиғи экожүйесінің тозуына оның су, өсімдіктер, жануарлар мен балық ресурстарын пайдаланатын шаруашылық қызметтерде өзіндік әсерін тигізеді.
1.5 Шекарааралық Жайық өзені
Жайық өзені Орал тауы оңтүстік сілемдері теңіз деңгейінен 640 м биіктігінен басталады. Ол Ресей Федерациясы аймағын, Қазақстан Республикасының Батыс Қазақстан мен Атырау облыстарынан өтеді. Өзеннің ұзындығы 2534 км. Қазақстан Республикасы ішінде - 1084 км. Суды жинау көлемі - 220 мың км². Су сақтағыш, алқап, арна сипаттары бойынша Жайық өзенін 3-ке бөледі (ағыстар): жоғарғы, орта және төменгі. Басында өзен оңтүстікке Орск қаласына дейін ағады. Бұл жоғары ағыс болып саналады. Содан соң кенет батысқа бұрылады. Ендік бағытта 850 км Орал қаласына дейін (орта ағыс), қайтадан оңтүстікке бұрылады, осы бағытты Каспий теңізіне дейін сақтайды(төменгі ағыс,аралығы 840 км.). Орск қаласынан басталардағы, жоғарғы ағыс шегінде, өзен солтүстіктен оңтүстікке меридионалдық бағытта Оралдың шығыс баурайы бойы енсіз алқапта, ізбестерден салынған құздар арасынан ағады. Ең терең жерлері-3 м. Өзеннің бұл жері таулы сипатта болады. Орск қаласынан 70 км жерде Ириклин су торабы салынған .
Бұл бөген Жайық өзенінің деңгейін 30 метрден астамға көтереді. Көктемгі тасқын кезінде толып, Ириклин бөгені жыл бойы біртіндеп өз көлемінің, шамамен жартысын өзенге береді [5].
Орск қаласынан Орал қаласына дейін өзен кең алқапта орташа ағыста ағады. Енсіз таулы табалдырықты жерлері сирек кездеседі. Өзен тегіс саяз жерлерге айналады. Орынбор қаласы аумағында Жайық өзеніне ең ірі оң тармағы Сақмар ағады . Оның ұзындығы 761 км, алқап көлемі 29,1 мың км. Сақмар алабын көп қарлы және тармақтанған өзен жүйесі бар орман жабады. Тек Орынбор облысы шеңберінде Сақмарға құйылатын 290 өзен саналады. Сақмардың су айдауы Оралдан шамамен 1,5-2,0 рет артық, одан қалыпты ағуымен және көктемгі тасқынының ұзақтылығымен ерекшеленеді, сонымен қатар Жайық өзенінің режиміне маңызды өзгерістер енгізеді. Орал қаласынан жоғарыда Жайық өзеніне сол жағынан Елек өзені ағады, оның ұзындығы 730 км. Орал қаласы маңында Жайық өзеніне 2 сала - Шаған мен Барбастау өзендері құяды. Төменгі ағысында Жайық өзені Батыс Қазақстан мен Атырау облыстары аумағынан Каспий теңізі маңы ойпатынан өтеді,бұнда үш табиғи аймақтан өтеді: дала, шөлейтті- дала және шөл. Даланың аймақ ұзындығы 250 км Батыс Қазақстан облысында солтүстік жағында орналасқан. Бұл аймақтың оңтүстік шекарасы Жайық өзен бойы Чапаев ауылы жанынан өтеді. Әрі қарай оңтүстікке 220 км шөл-дала аймағы созылып жатыр. Ол Каспий теңізі ойпатының солтүстік бетінен Батыс Қазақстан облысының Чапаев , Атырау облысының Индер ауылдары аралығында белдеулей өтеді. Индерден теңізге дейін шөл аймағы ені 400км-ге созылады. Жайықтың төменгі ағысының тереңдігі, жыл сайын көктемгі судың көтерілуінен өзен арнасының шайылуына қарай, барынша қалыпты. Көктемде тасқында судың көтерілу деңгейі сабадан 3-7 м-ге асады. Фарватер бойындағы Жайықтың орта тереңдігі сабасында (саяздар мен шұңқырларсыз) 3-5 м құрайды. Жайық өзенінің сағалық ауқымының жоғарғы шекарасы атыраудың басымен ұласады (Атырау қаласынан төмен), теңіздік - теңіз кемеріне 3 м изобатта кіреді. Бұл шектегі саға аумағының көлемі 1500 км ² тең. Өзен атырауы көлемі 600 км². Жайық өзені тек қана қар суларына қоректенетін жай өзендерге жатады. Оның ағыны, негізінен, өзендер жүйесі дамыған, жоғарыдан қалыптасады. Жайық өзенінде Оралдан төмен теңізге кұйғанға дейін, суы аз Барбастаудан басқа сала жоқ. Жайық өзенінің балық шаруашылығында зор маңызы бар. Аймақтағы табиғи факторлар жиынтығы жылдың мезгіліне байланысты, сәуірден шілде айлары аралығында, балық өсіруді жоғары деңгейде дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады. Қазіргі кезде Жайық өзені - Каспий алабындағы бекіре балықтың табиғи кең уылдырық қоры сақталған бір ғана өзен. Күзде 15 тамыздан 15 қараша аралығында Жайық өзенінде балықтың балықшаруашылық шұңқырларына жылыстауы жүреді, яғни күздегі қыстаққа қоныстануы болады. Содан соң Жайық өзені арнасында мамырдан шілде айларына дейін балық шабақтарының уылдырықтайтын және өсетін орнынан өзеннің сағалық кеңестігіне жылыстауы жүреді. Жайық өзенінде балықтардың 38-ден астам түрі бар: бекіре тәрізділер, майшабақтар, шортантәрізділер, тұқытәрізділер және басқалары кездеседі.
Жайық өзенінің жайылмасы мен аңғарлары Батыс Қазақстанның биологиялық алуан түрлілігінің интро аймақтық орталығы болып табылады. Дала мен шөлейт ланшафттың біртекті төсегі Жайық аңғарының кіретін жайылма ормандардың жасыл желегімен алмасады. Жайықтың жайылма ормандары: емендер, қара ағаштар, ақтеректер,талдар қайың, шегіршендермен сипатталады. Тіршілік ортасының жағдайына қарай бұл ормандар алуан түрлі болып құралуы мүмкін. Жайылмалардың солтүстік бөлігінде көктеректер мен аққайындар таралады және шағын тоғайлар құрайды. Жайылмалардағы өсімдіктердің таралуына тасқын сулардың тұру ұзақтығы үлкен әсер келтіреді. Өзеннің қазіргі арнасынан жайылманың жоғары беткейінің экологиялық қатарын мына өсімдіктер бірлестіктері құрайды. Облыстың солтүстігінде өзен бойының құмайт қайрандарында бұтақты талдар өседі, ал Қызыл - Жар еңдеуінде оларға жыңғылдар араласады. Олардан жоғары қаратал, арнадан әрі талдық екпелер орналасқан. Жер бедерінің биіктеу жерлерінде, жағалаулардың өнбойы мен ескі арнасында қара терек пен ақ терек тоғайлар орналасқан. Орман тұқымдарының осы екі түрі барлық орман алқаптарының 50 % құрайды. Шегіршін орман алқаптары орталық жайылманың жоғары телімдерінде орналасқан, тасқын сумен басу кезеңі 30 күннен аспайды. Шегіршін бұталар мен ақтерек жазықтар арасында орналасады. Шегіршін орман алқаптары оңтүстікке қарай азаяды, ал Антонов ауылынан оңтүстікке қарай жоғалады. Экологиялық қатардың жоғарғы бөлігін емендер алады. Мұнда тасқын сулардың тұру ұзақтығы үш аптадан аспайды. Еменді ағаштар тек өзеннің солтүстік жағында шоғырланған. Жайылмалы ормандар бұта қопасымен жамылған шабындық пен алаңдарға ауысады.
Өзен жайылмасындағы экологиялық жағдайдың алуан түрлілігі: жер бедері түрліше қиылысып отыратындығы, су қорларының көптігі, бай жануарлар дүниесінің тіршілігі мен сақталуына өсімдіктер топтастығының алмасуы қолайлы әсер туғызған. Өзен жайылмасында бұлан, елік, жабайы қабан, қоян, түлкі, тіпті орман сусары мен сілеусіндерді кездестіруге болады. Өзеннің солтүстік бөлігінде қоныс аударған камшаттардың мекендейтін үйшіктер мен жасанды бөгеттері кездеседі. Әсіресе, құсқанаттылардың саны мен түрлері ерекше көп. Жайылмалық ормандарда саршымшықтар, сайрақтар, шыбынқырғыштар, тоқылдақтар, мысықторғайлар, бақтар мен қамыстардағы сұлыкештер, ормандағы жадырақтар, құрлар, бөденелер, байғыздар және т.б мекендейді. Айрықша биологиялық әртүрлілікті, қызыл кітаптық және сирек түрлерді сақтап және қайта қалыпқа келтіру мақсатында Батыс Қазақстан облысы аумағының Жайық өзені аңғарында Кирсанов және Бударин қорықшалары құрылған . Бударин зоологиялық қорықшасы, жер көлемі 80 мың га, бұлан елік,қабан,құндыз, ондатра, қоян және басқа жануарларды сақтау және көбейту үшін құрылған. Бұдан басқа қорықша территориясы өте сирек бара жатқан реликта- су жаңғағы (чилим) мен су папортнигінің
оңтүстіктегі мекені. Қорықшада омыртқалы жануарлар дүниесінен құстардың 56 түрі, сүтқоректілерінің 21 түрі, 6 түрлі рептилия, амфибияның 4 түрі және балықтың 9 түрі есептеледі. Кирсанов кешенді қорықшасы ,жер көлемі 61 мың га, қамшатты жерсіндіру және елік,бұлан және басқа жануарлардың санын көбейту үшін құрылған. Қорықшаның территориясының өзен жайылмасында далалы Орал өңірінің тамаша табиғи кешені - әсем емен мен ақтерек ормандары сақталған. Бұл жерде, Батыс Қазақстанда тек осында кездесетін, сиреп бара жатқан өсімдіктері мен жануарларына өте қолайлы жағдай жасалған. Бұнда Қызыл кітапқа енгізілген көптеген өсімдік түрлері өседі ( қарапайым емен, мамыр маржангүлі). Сирек кездесетін сәлемшөп, аюбалдырған, шерменгүл, қоңырауша, субидайық, қабыржық, қара мойыл тағы басқалары да табылады.
Жайық өзенінің экологиялық проблемалары , басқа да өзендер сияқты, кешенді табиғи, антропогендік және техногендік үрдістермен байланысты. Жайық өзенінің тозып өзгеруінің бірінші себептері болып, толассыз су ағынының табиғи үрдістердің механикалық үрдістер түріндегі әсерінен болатын арнаның бұзылуы болып табылады. Оның жағымсыз салдары болып табылатындар:
- арнаның лайлануы, өзеннің тайыздалуы мен оның гидрологиялық режимінің нашарлауына соқтыратын қайраңдардың пайда болуы;
- жағалаулардың иреңдері мен топырақты жерлерінің жеңіл механикалық құраммен шайылуы. Бұл өзеннің арнадан шығып және үлкен аумақты басып кетуіне қауіп туғызады.
Осы үрдістер Жайықтың көктемгі қатты тасқынымен тіптен тереңдей түседі. Қазақстандық аймақта өзен арнасының лайлануына теріс әсер ететін факторларға ағысты баяулатын даланың жазықтылығы және арнаның көп ирелеңдігіне әсер ететін жер бедерінің сәл жотылығы жатады. Осыған байланысты өзеннің тұтастығы мен қызметі оның тұрақты күтімсіздігінсіз мүмкін емес. Өзен арнасының лайлануына оның салалары мен бастау көздерінің тазаланбауы әсер етеді. Батыс Қазақстан облысындағы Жайық өзенінің алабына кіретін кіші өзендерге Шаған, Деркөл, Елек, Утва, Рубежка, Быковка, Емболат, Барбастау және т.б. кіреді. Бұдан басқа , Жайық өзенінің табиғи экожүйесінің тозуына оның су, өсімдіктер, жануарлар мен балық ресурстарын пайдаланатын шаруашылық қызметтері де өзіндік әсерін тигізеді. Елді мекен жерлердегі жағалай өзеннің жағалаулары мен су алатын алаңдарда, тасқын кезінде өзенге шайылатын қалдықтар төгіледі. Жайық бойында орналасқан үлкен қалалардың арналы тазалық құралғылары ескірген, қайта жаңғыртуды қажет етеді және арналық ағындарды қажетті дәрежеде тазартуды қамтамасыз етпейді.
Жайық өзенінің беткі суларының ластануының маңызды факторы өндірістік кәсіпорындарының қызметі, суалатын алаңдар аумағындағы ескіден бергі ластар, қалалық, және кенттік шайынды сулар болып табылады. Жайық өзені мен аңғарлардың суының азаюына, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің бұзылуына рұқсатсыз ағаштар кесу және далалық өрттер әсер етуде. Шекара аумақтық Жайық өзені суға тапшы Қазақстан ғана емес , Ресейдің де ерекше мемлекеттік маңызды негізі су күретамыры болып табылатыны сөзсіз. Тіпті одақтық мемлекет кезінде де осылай болған. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 21.01.2004 жылғы №159 қаулысымен Ерекше мемлекеттік маңызы бар су нысандары тізбесі мен ерекше мемлекеттік маңызы бар су нысандарының шаруашылық қызмет режимін құқықтық реттеу ерекшеліктері бекітілген. Өкінішке орай, Жайық өзені осы аталған құжаттағы өлшемдерге сәйкес келсе де, ерекше мемлекеттік маңызы бар су нысандарына жатқызылмаған, осыған байланысты оған өз дәрежесінде көңіл бөлінбей келеді. Жайық өзені алабы ежелгі өркениет орталығы және қазіргі уақытта Қазақстан мен Ресей Федерациясының әлеуметтік экономикасында аса маңызды орын алады. Жайық өзенінің ландшафтты-экологиялық жағдайын және су кешенін қалыпқа келтіру мен сақтау басты міндет.
1.6 Өзенде мекендейтін балықтар
70 мың шаршы километр жерді алып жатқан Жайық өзенінің сағасы аса маңызды табиғи аймаққа жатады. Олар жартылай өрістегіш және өрістегіш балықтардың қоң жинайтын жайылымы, уылдырық шашуға өтетін жолы, өзен балықтарының өмір сүретін ортасы, балықтар шабақтарының өзеннен теңізге шығатын жолы болып табылады. Көктемде уылдырлық шашу үшін бекіре тұқымдастар - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Облыстың солтүстігінен оңтүстігіне қарай кесіп өтетін басты су көзі-Жайық өзені. Жайық өзені бастауын Орал тауының 600 м биіктегі оңтүстік-батыс сілемдерінің бірінен алады. Облыс аумағына Жайықтың төменгі сағасындағы 300 шақырымнан астам бөлігі ғана енеді. Өзеннің жалпы ұзындығы 2534 шақырым. Арнасының ені 305-500 метр аралығында ауытқып отырады. Өзен суының деңгейі негізінен облыстан тыс жердегі су жинау алабы беретін суға тікелей байланысты болып келеді. Жайық өзенінің 500 шақырымы ғана облыс территориясымен өтеді. Ол Каспий маңы ойпатын кесіп өтіп, Каспий теңізіне құяды. Негізгі арнасына Батыс Қазақстан облысының жерінде бірнеше салалары қосылады. Өзеннің орта бөлігінде көктемгі тасқын судың артығы қолдан қазылған Көшім каналы арқылы төрт су қоймасына құйылып,шабындық және жайылымдық жерлерді суаруға пайдаланылады. Көшім каналы осы облыс еңбеккерлерінің қажымас қайратының белгісі. Отызыншы жылдары елімізде техникалық құралдар жетпей жатқан кезде еңбекші бұқара бұл каналды қолмен қазған болатын.
Жайықтың бір жылғы орташа су шығыны секундына 320 текше м3. Соңғы жылдары құрғақшылық пен шаруашылық мақсатына алынатын су мөлшерінің артуы өзеннің орташа су көлемінің жылына 7-8 текше м3 шақырымға дейін азайуына әкеліп соқтырады. Жайық өзенінің тағы бір ерекшелігі-оның төменгі ағысында салалары жоқ. Сондықтан су деңгейінің түсуі немесе көтерілуі жоғары жақтан келетін су мөлшеріне байланысты болады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Жайық өзенінің қазіргі экологиялық ахуалын, тіршілігіне адам ағзасына, кәсіпорындардың лас қалдықтармен ластануын және өзен суының сапасының төмендеуі көптеген проблемаға әкелуде.
Дипломдық жұмыстың мақсатты. Жайық өзенінің тіршілігін тұрақтандыру, балық қорларын сақтау және ластаушы көздерді ШРК-на сай талаптарды орындау.
Дипломдық жұмыстың міндетті. Жайық өзенің экологиялық ахуалын, жақсарту үшін кәсіпорындардың лас қалдықтардың тастау жолдары, құрамындағы ауыр металдар, балықтардың және бекіре балықтардың азайуы себебі қарастырылу.
1 Әдебиетттерге шолу
0.1 Жайық өзеніне жалпы түсінік
Бұл өзен өзінің басын Орал тауының 600 м биіктігінен алады. Оның жалпы ұзындығы 2354 шақырым, оның 500 шақырымы ғана облыс территориясымен өтеді. Жайық өзені Каспий маңы ойпатын кесіп өтіп, Каспий теңізіне құяды. Негізгі арнасына Батыс Қазақстан облысының жерінде бірнеше салалары қосылады. Оның оң жақ салаларына-Ембулатовка, Быковка, Рубежка, Шаған және Деркөл, ал сол жақ салаларына- Елек, Шыңғырлау, Барбастау және Ащы өзендері жатады. Соңғысы басын Шалқар көлінен алады да, Жайық өзеніне су мол жылдары ғана қосылады.
Өзеннің орта бөлігінде көктемгі тасқын судың артығы қолдан қазылған Кешім каналы арқылы терт суқоймасына құйылып, шабындық және жайылымдық жерлерді суаруға пайдаланылады. Көшім каналы осы облыс еңбеккерлерінің қажымас қайратының белгісі. Отызыншы жылдары елімізде техникалық құралдар жетпей жатқан кезде еңбекші бұқара бұл каналды қолмен қазған болатын. Жайықтың бір жылғы орташа су шығыны секундына 320 текше метр. Соңғы жылдардағы құрғақшылық және шаруашылық мақсатына алынатын су мөлшерінің артуы өзеннің орташа су көлемінің жылына 7-8 текше шақырымға дейін азайуына әкеліп соқтырады [1].
Жайық өзенінің тағы бір ерекшелігі, оның төменгі ағысында салалары жоқ. Сондықтан су деңгейінің түсуі немесе көтерілуі жоғарғы жақтан келетін су мөлшеріне байланысты болады. Жайық езенінің бастауында жер бетінің деңгейі 637 м биікте, ал Каспий теңізіне құяр жері - теңіз деңгейінен 27-28 метр төмен жатыр. Сондықтан Жайық езені арнасының құлау бұрышы әрбір шақырым сайын 30 см. төмендеп отырады. Ал көршілес жатқан Еділ өзенінің құлау бұрышының деңгейі Жайықтан 4 есе аз. Осы құлау деңгейінің салыстырмалы биіктері үлкен болғандықтан, күз кезінде су ағысының жылдамдығы сағатына 4-5 шақырым болса, ал көктемгі су тасыған шағында 10 шақырымға дейін жетеді. Жайықтың арнасы ғасырлар бойы көп өзгеріске ұшырап отырған. Бір кездегі көптеген ескі арналар мен салалар бүгінде Жайық өзенінен өгейсіп, бөлініп қалған. Оған дәлел - XVII ғасырда алғаш көшіп келіп өзеннің жағасына коныстанған қазақ селолары қазір жағалаудан мүлдем жырақ жатыр. Жайық өзені онша енді емес, бірақ көктемде тасыған кезде бірнеше шақырымға жайылып кетеді. Жайық өзенінің тасуы сәуір айының екінші жартысынан басталады да, мамыр айының орта кезінде су ең жоғарғы деңгейге жетеді. Өзеннің көктемдегі деңгейі әр жылдары бірдей емес. 1942 жылы Жайық өзенінің тасу мөлшерінің су шығыны 1933 жылмен салыстырғанда 20 есе көп болды. Бұл кезде су шығыны секундына 18400 текше метрге дейін жетті. Ал суының ең аз кезі ақпан айында су шығыны бар болғаны бір секундта 100 текше метр. Алайда өзеннің бір қалыпты орташа сабасының кезінде ені 150-200 метрден, терендігі қайраңда бір, негізгі арнасында үш метрден аспайды. Жайыққа қарашаның аяқ кезінен бастап мұз қатады да, наурыз айының соңы мен сәуір басында мұздар сөгіліп, өзен ағысы еркіндік алады. Мұздың қалыңдығы орташа 60-80 см-ге дейін жетеді. Мұз құрсану уақыты 130-120 тәулікке созылады. Өзеннің екі жағасы көбіне тік жарқабақ болып келеді. Өзен суы біршама лайлы. Жайыққа Көшім саласының қосылар жерінде судың лайлануы бір текше метрде 290 грамм. Осы жердегі қатты шайынды жыныстардың мөлшері жылына 1900 мың тоннаға тең. Өзен суының химиялык, құрамында карбонатты кальций тұздарының қоспасы басым болып келеді. Жайық езенінде су жол қатынасы ХХ-ғасырдың бірінші жартысында күшті дамып, оның аяғында мүлдем тоқталды деуге болады. Өйткені Жайық сонау тарихи заманнан бері балық кәсіпшілігі өркендеген, әсіресе қызыл балықтың негізгі мекені болып келеді.
1977 жылы Жайық өзені бассейнінің табиғи ресурстарын қорғау, тиімді пайдалану және оны молайту жөнінде Республика аралық қоғамдық тұрақты комитет құрылды. Оның құрамында Ресей Федерациясы, Орал және Ақтөбе облыстарының өкілдері енгізілді. Жыл сайын комитет мүшелері бас қосып, Жайық өзені мәселелерін талқылайды. Ал мәселелер аз емес. Елдің халық шаруашылығы комплексінде Жайық бассейні маңызды орын алады. Бұл аймақта 4 миллионнан астам адам тұрады. Еліміздің балқытылған металдың әр он тоннасының бірі,әр он текше метр газдың бірі осында өндіріледі. Жайық ерте кездерден бері бағалы қызыл балықтың өркендеген мекені болып табылады.
Жайық өзені-Ресей Федерациясы (Башқұртстан, Челябі, Орынбор облыстары) мен Қазақстан Республикасы (Атырау, Батыс Қазақстан облыстары) жеріндегі өзен. Өзен Еуропа мен Азия дүние бөліктерін бөлуші Орал тауларынан бірге шекара болып есептеледі.
Екі мың шақырымға созылып жатқан Жайық өзені ұзындығы бойынша облыстары және Башқұртстан Республикасы мен Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Атырау облыстарының аумағымен ағып өтеді.
1-сурет. Жайық өзеніне шекаралас мемлекеттердің картасы
Оңтүстік Орал тауы және Каспий ойпаты, Ресей Федерациясының Башқұртстан Республикасы, Челябі, Орынбор және Қазақстанның Батыс Қазақстан, Атырау облыстары жерінен ағып, Атырау қаласы орналасқан Каспий теңізінің бөлігіне құяды. Жалпы ұзындығы 2428 км, су жиналатын алабының ауданы 237 мың км², Қазақстан жеріндегі ұзындығы 1084 км. Орал тау жотасынан басталып, жоғарғы бөлігінде Оңтүстік Оралдың шығыс беткейін бойлай тар аңғармен ағып, Верхнеуральск қаласынан төмен қарай жазықпен ағады. Бөгеннен төмен қарай өзеннің жағасы жарқабақ, арнасында қайраңдар бар. Ресей жеріндегі Орск қаласына дейінгі бөлігінде Жайыққа оң жағынан Таналық, сол жағынан Ор салалары құяды. Су тасу кезінде орта ағысы тұсында арнасы 10 км-ге, ал атырауында бірнеше ондаған км-ге дейін жайылады. Өзен жоғарғы ағысында - қарашаның басында, орта, төменгі бөлігінде қарашаның аяғында қатып, мұзының еруі төменгі бөлігінде наурыздың аяғында басталып, жоғарғы бөлігінде сәуірдің ортасына дейін созылады.
2-сурет. Жайық өзенінің жалпы көрінісі
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ, ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы жауын-шашынсыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде қар аз жауып, суық болады. Атырау қаласы кеңдігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады. Қаңтар айындағы орташа температура -80С-ден бастап -120С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +240С-ден бастап +260С-ге дейін. Ең төменгі температура -380С, ең жоғары температура +450С. Каспий теңізіне құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан Орал өзенінің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады.
0.2 Экологиялық жағдайы
Жайықтың жасыл желегі, орманды алқабы соңғы жылдары 8-10 есе азайып кетті. Егін тәуір шыққан жылдары 8-10 миллион тонна астық жиналады. Жыл сайын әр суы 1,2 миллион гектарға дейін шалғынды шайып өтеді. Өзен ондаған мың гектар еістікті суарады, жүздеген мың гектар жайылымға су шығарылады. Дүние жүзінде ауланатын бекіре тұқымдас балықтың 31 жуығы Жайықтан ауланады [2].
Жайық-Каспий балық өнеркәсібі Қазақстан Республикасының ішкі су қорлары арасында жетекші орынға ие. Балық саласының дамуына бекіре тектес бағалы балық түрлерінің Жайық және Каспий теңізінде болуы уылдырық пен балықты дүниежүзілік рынокка шығара алады. Атырау балық Атырау қаласы ірі уылдырық өндірудің арқасында көптеген елдерде экспортталады. Каспий теңізінің жақын орналасуы өндіріс салаларының, яғни балық шаруашылығы, балық өндіріс өнеркәсібі, кеме шаруашылығы өндірістерінің дамуына жағдай жасайды. Облыстың бас экологы Роберт Сүйербаев кезекті есеп беру кездесуін өткізді. Бөрлі ауданында өткен жүздесуге Ақсай қаласының тұрғындары мен Бөрлі ауданының тұрғындары қатысты. Сонымен қатар, бұл алқалы жиынға үкіметтік емес ұйым жетекшілері, аудан басшылығы мен ақпарат құралдарының өкілдері қатысты. Тұрғындар сауалы денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау және мемлекеттік санипед қадағалау қызметіне де арналды. Жайық өзенінің экологиялық жағдайы, Қарашығанақ кенішінен бөлініп шығатын өндірістік қалдықтар, Капустин Яр, Азғыр әскери полигондарының залалды әсері күн тәртібінен түсер емес. Бұл проблемалар Батыс Қазақстан облысы, соның ішінде Бөрлі ауданына да қатысты облыстың бас экологы экологиялық заңнаманың табиғатты пайдалану, ауада тіркелген зиянды заттар мөлшерініңде нақты есебін шығару, экологиялық процедураларды тіркеу бөлімінде көптеген кемшіліктер бар екенін атап өтті. Ал аудан басшылығы Қарашығанақ кенішін игеру барысында бөлінетін күкіртті сутек, көмірсутегі мен азот қоспалары қалдықтарынан тұрғындар денсаулығына айтарлықтай әсері жоқ екенін алға тартты. Кеніштен бөлінетін залалды қалдықтардың зияндылығы да бекітілген нормадан аспайды деген пікірлер айтылып, тұжырым жасалды.
Жайық өзенінің экологиялық ахуалы да экологтардың алаңдаушылығын туғызып отыр. Биылғы жылы өзеннен 200 тоннаға жуық қауіпсіздігі жөнінен 1,2-класқа жатқызылған лас қалдықтар шығарылады. Улы заттарды сақтауға арналған полигон құрылысына қатысты мәселелер де шешімін таппай отыр. Полигон құрылысына қажетті 250 млн теңгенің 60 млн өткен жылы, ал 80 млн ағымдағы жылы ғана бөлінді. Есеп беру кездесуінде денсаулық сақтау департаментінен келтірілген мәліметтерге сәйкес бөрліліктердің денсаулық жағдайы, елді-мекендердегі ауаның ахуалын бағалау нәтижелері республиканың өзге аймақтарынан ерекшеленбейді.
Жайық өзенінің балық байлығы тарихта көптеген адамдарды қызықтырған. Орал қаласының өлкетануі музейінде ұшы жыртқыш құстың тұмсығына ұқсас багор деп аталатын құралмен 1837 жылы 17-шілде орыс ақын Василий Андреевич Жуковский балық аулаған. 1752 жылы патша Жайық өзенін қазақтардың меншігіне берді. 1902 жылы Санкт- Петербургта өткізілген көрмеде тұмсығына ұқсас багор деп аталатын құралмен 1837 жылы 17-шілде орыс ақын Василий Андреевич Жуковский балық аулаған. 1752 жылы патша Жайық өзенін қазақтардың меншігіне берді. 1902 жылы Санкт- Петербургта өткізілген көрмеде аулау кәсібі бойынша Ресей дүниежүзінде алдыңғы орын алады. Осы себепті жануарлардың балық қоры азайды. Сондықтан 1803 жылы Жайық өзенінен балық ұстау тәртібі 1828 жылы заңсыз балық ауламауға 1835 жылы балықтардың уылдырық шашатын жерін қорғау үшін патша арнайы жарлық шығарды.
Өзеннің табиғат қалыптастырған арнасы ондағы жануарлар мен басқа да тірі ағзалардың тағдыры көпшілік жағдайда табиғат құбылыстарына тәуелді болғанымен тепе-теңдіктің бұзылу тарихы қоғамдық антропогендік құбылыстармен тікелей байланысты болады.
3-сурет. Жайық өзенінің лас қалдықтармен ластануы
Аулау кәсібі бойынша Ресей дүниежүзінде алдыңғы орын алады. Осы себепті жануарлардың балық қоры азайды. Сондықтан 1803 жылы Жайық өзенінен балық ұстау тәртібі 1828 жылы заңсыз балық ауламауға 1835 жылы балықтардың уылдырық шашатын жерін қорғау үшін патша арнайы жарлық шығарды.
Жайық өзенінің тазалығы, экологиялық ахуалы жергілікті атқарушы биліктің қатаң бақылауында. Соңғы уақытта облыста қолға алынған шаралардың бірі-қаладағы Жайықты жағалай салынған коттедждердің кәріз жүйесін ортақ желіге қосу жұмыстары аяқталып келеді. Оған қоса бұрын ара-тұра науқандық шара кезінде ғана болмаса, назардан тыс қалып келген Жайық жағалауының тазалығы талапқа сәйкестендірілді. Су рәсуа болмауы үшін жағалаулар бекітіліп, абаттандырылып, жарық пен бейнебақылаулар орнатылып, қазір бұл жерлер қала халқының демалып, серуендейтін тамаша орындарына айналды. Алайда, Жайықтың арнайы мәртебесінің болмауы оның экологиялық тағдырына әсер етіп, өсімдік және жануарлар дүниесіне зиян келтіріп отыр. Бұл алдымен, балық шаруашылығына қатысты Кезінде бекіре тұқымдас балықтардың әлемдік қорының 33 пайызы Жайықта шоғырланып, өндірілетін қара уылдырықтың 40 пайызы осынан шыққан екен. Бекіре тұқымдастардың уылдырық шашып, шабақтардың тіршілік ететін негізгі аймағы болған. Ол кездегі Атыраудың мақтанышы мұнайдан бұрын уылдырық болатын. Қазір бұның барлығы келмеске кетті. Бүгінде Жайық өзеніндегі әйгілі бекіре тұқымдастардың таралуы 30 есе кеміген. Өзенде балық та, уылдырық та тіршілік етпейді. Балдыр басқан лайлы су да аса бағалы емес, ұсақ балықтар ғана қалды. Олардың өздеріне де жойылып кету қаупі төніп тұр. Ғалымдардың пікірінше, бекірелердің Каспийден жоғары көтерілмеуіне браконьерлік әрекеттер ғана емес, су деңгейінің төмендеп, шамадан тыс ластануы да кесірін тигізіп отыр. Каспийдің бекіре балықтары тайыз суларда емін-еркін тарай алмай, жейтін жеміне, уылдырық шашатын қорларына жете алмауда. Бүгінде Жайық бойындағы 68 уылдырық шашатын және қыстайтын жердің 13-і ғана пайдаға жарамды. Осылардың салдарынан балық аулау көрсеткіштері еселеп кеміді. Бұрын он мың тонналап есептелетін балық енді ондаған тоннамен мөлшерленеді. Сонымен қатар, қара балық та қырғынға ұшырауда. Соңғы жылдарда қыс қатты болып, өзен қалың мұз құрсануда. Ауа келмеуіне байланысты мыңдаған балық қырылып, олардың өліктері көктемгі су көтерілген кезде жағаға шығып қалуы жиілеп кетті. Облыстық бюджеттен жыл сайын үкі жасап, балықтың тыныс алуына жағдай жасау үшін қомақты қаражат бөлінуде. Дегенмен, бұл жұмыстар жеткіліксіз, мәселеге қаражат республикалық деңгейде қаралуы керек. Бүгінде өзенге балықтың бұрынғыдай келуі саябырсыды. Қазір өзеннің түбі түрлі аулар мен қармақтардың қалдықтарына толы. Бұл-заңсыз балық аулаушылардан қалған мұра. Бұл суға түсем деген адамдарға да қауіп туғызады.
0.3 Жайық-Каспий су бассейнінің ахуалы
Жайық-Каспий су бассейнінің ахуалы ол күн тәртібінен түспейді. Алайда, бұл бір облыстың көлеміндегі, тек әкімдіктің құзырындағы шаруа емес.
Жайық өзенін сақтап қалу мақсатында арнайы қор құру керек. Екі елге ортақ проблема екенін ескеріп, осы қорға жергілікті ірі кәсіпорындар мен бизнес құрылымдары үлес қоссын. Қазір бір-екі үкіметтік емес ұйым болмаса, экология проблемасын басқа ешкім көтеріп отырған жоқ. Билік органдары, ұйым, кәсіпорын, мекемелер, барлық су пайдаланушылар, қоғамдық ұйымдар бірігіп жұмыс істемейінше, суды үнемдеу мен сақтау жолын, дұрыс пайдалану мен басқару жолын таппайынша бұл проблема келешекте қайталана бермек және күрделене түспек. Облыс үшін ең басты су көзі саналатын Жайық өзені проблемасын шешу мақсатында бірінші кезектегі шараларды жүзеге асыруымыз керек:
- Ең бастысы, Жайық өзенін мемлекеттік ерекше маңызы бар объектілер тізіміне қосу, оған ерекше қорғалатын аймақ деген мәртебе беру керек. Сонда бұл мәселені жедел түрде шешуге мүмкіндік аламыз.
- Сондай-ақ, Үкіметке өзен астын тазарту және тереңдету жұмыстарына қаржы көлемін көбейту мәселесін шешуді ұсынып отырмыз.
- Ең басты, шешуші фактордың бірі-Жайық өзені бойында ғылыми зерттеулерге негізделген контрегулятор құрылысын салуды ойластыру қажет.
Облыстағы негізгі су қоры- Жайық өзені. Өзен негізінен қар және жер асты суымен қоректенеді. Көп жылдық деректер бойынша 19-20 қарашада Жайық қатады,орташа есеппен өзен бетін жылына 121 күн мұз құрсап жатады.
4-сурет. Жайық өзенінің жағалауына орналасқан елді мекен жайы
Көктемде 7 наурыз бен 14 сәуір аралығында мұз еріп су беті ашылады. Жайықтың төменгі ағысында көкектің 2-жартысынан маусымға дейін су тасқыны болады. Өзен деңгейі бастауында 3-4 метр, орта және төменгі ағысында 9-10 метр, атырауында 3метрге жуық ауытқиды. Жайық өзенінің орташа көп жылдық ағын мөлшері Махамбет аулы тұсында (1985) 7,92 текше кмжыл мөлшерінде, орташа су шығыны 51 мың текше метр секундына дейін. Адамдардың шаруашылық қажеттеріне байланысты өзен деңгейі жылдан-жылға төмендеп келеді: сондай факторлардың бірі-өзен суымен егістікті суару, шабындық пен жайылымды суландыру болып табылады.
Егістік суаруға Жайықтан жылына 0,6 текше км, суландыруға 0,2 текше км суы кетіп, арнаға қайтып оралмайды. 1972-1973 жылдары шаруашылықтың қажетіне 1,8 текше км су жұмсалып өзен арнасына қайта құйылмаған. Жайық өзені суының кемуі жер асты су деңгейінің төмен түсуіне, сөйтіп гидрографиялық жүйенің жойылуына, өзен жайылмасының құрғауына және жағалаудағы ағаш пен бұталардың азаюына әкеліп соқтырады. Облыс аумағындағы кіші өзендерге дұрыс бақылау болмағандықтан өзен бойындағы кез келген шаруашылық жергілікті қажетке суды есепсіз шығындап, бөгет, тоғандар жасау арқылы көп жағдайда судың тартылып қалуына дейін жеткізеді.
Бұрындары жоғарыдан келетін көлемді судан өзен арнасынан тасып, егіс алқаптарын, елді мекендер мен мұнай шарушылығы ошақтарын басып кету жағдайы жиі болатын. Енді ластанып, лайланған өзен жайылмаларын өзгертіп, тіпті кей жерлерде су тартылып, арна кеуіп қалып жтыр. Жайылымдар соңғы жылдары жауынсыз жазды аса қиындықпен өткізуде. Нәтижесінде малға жем-шөп қоры күрт кеміп барады. Өзен бойын қуалай өскен жасыл белдеу-қалың тоғай қурап, жойылу алдында. Осы арада бассейннің өсімдік және жануарлар дүниесін сақтау мен қорғау мәселелерін де ұмыт қалдырмауымыз керек. Жоғарыда айтылған проблемалардың ушығуына өзен табанын тазалауға қажетті қаржының жоқтығы да себеп болып отыр. Жайық суын тазалауға көңіл бөлінбеу себебі-оның Үкімет қаулысымен бекітілген Қазақстанның ерекше маңызды өзендер қатарына кірмей қалуы. 2004 жылдың 21 қаңтарында № 59 Қазақстан Республикасының Үкіметінің Ерекше мемлекеттік маңызы бар су объектілерінің тізбесін және ерекше мемлекеттік маңызы бар су объектілеріндегі шаруашылық қызметті реттеу құқықтық режимінің ерекшеліктерін бекіту туралы қаулысы жарық көрген. Ал, осы тізімге жағдайы Жайыққа қарағанда әлдеқайда тәуірлеу өзендер енгізілгенімен, бұл өзенге ондай атақ берілмеген [3].
Судың тайыздығынан өзендегі балықтың жүруі нашарлаған соң жергілікті атқарушы билік арнаны тереңдету жұмыстарына және табиғатты қорғау шараларын жүзеге асыруға жыл сайын біраз қаржы бөліп отыр. Дегенмен, бұл қаржы өте аз және облыстық деңгейде шешілетін мәселе емес. Ал, тиісті ведомстволар атқаратын жұмыстары өте нашар жүргізілуде. Тек 2007-2008 жылдары ғана Водные пути коммуналдық мекемесі Жайықта аз-мұз тазарту жұмыстарын іске асырды. Оның өзінде кеме жолдарына байланысты. Содан соң балық шаруашылығы комитеті там-тұмдап ақша бөліп, балық жүретін жолдарды тазартқандай болған. Облыста Жайық өзеніне бақылау жасайтын қаншама мекеме болғанымен жүргізілген жұмыс осымен ғана шектеледі.
Күні бүгінге дейін Жайықты қорғау мен сақтауға қатысты бағдарлама да қабылданбапты.Тіпті, бағдарлама түгілі облыс аумағындағы өзен кесіндісіне мемлекеттік қорғалған табиғи зона деген мәртебе де берілмеген. Жайық өзенінің арнайы мәртебесінің жоқтығы, ведомствоаралық бытыраңқылық мәселені түбегейлі шешуге кесел болып отыр.
Бүгінгі таңда біздің елде өзенді қорғау мәселесі үш министрлікке тәуелді. Олар-Қоршаған ортаны қорғау, Көлік және коммуникация мен Ауыл шаруашылығы министрліктері. Алайда, өзен мәселесіне қатысты салалас министрліктердің көптігінен пайда көріп отырғанымыз жоқ. Тіпті, жағдайды күрделендіріп отыр десекте болады.
1.4 Су жүйелері және кеме қатынас жүйесі
Жайық өзенінде кеме шаруашылығы 1925 жылы ұйымдастырылған болатын. 1927 жылдан бастап Жайық өзені арқылы Атырау-Орал аралығында жүк тасымалы жүргізілді. Жүктер қолмен тиеліп, тікелей палубада тасылды. Ұлы Отан соғысы жылдарында Ембімұнайы Каспий теңізі арқылы мұнай құятын баржалармен Астрахан қаласына жеткізіліп отырды. 1964 жылы Гурьев өзен порты құрылып, оны жабдықтау жүк көтеретін техникадан басталды, флот теплоходтармен, буксирлермен толықтырылды.
Жайық өзенімен жүк және жолаушы тасудың дамыған кезі 1977-1981 жылдар арасы болды. 1982 жылдан бастап жүк тасу көлемі төмендей бастады. Ол Жайық өзенінің бағалы балық қорын сақтау мақсатында оның мемлекеттік қорық аймағына айналуына байланысты болды. 1982 жылы өзен порты қайта жаңартылып, механикаландырылды. Мұнда үш порт краны қондырылып, темір жол тартылды. 1999 жылдан бастап Жайық-Каспий теңізі каналы арнасын тазарту, қазу жұмыстары басталды Каспий теңізі қайраңының игерілуіне байланысты су көлігін қарқынды дамыту, 2030 жылға дейін жүк тасымалдау көлемін 14 млн. тоннаға жеткізетін мұнай терминалдарын салу және портты қайта жөндеуден өткізу жоспарланып отыр. Теңіз және өзен портын, мұнай және дәнді терминал құрылысын жаңарту мұнай өнімдерін, құрал-жабдықтар мен дәнді әлемдік нарыққа өткізуге шығатын су жолы арқылы тасымалдауды реттеуге мүмкіндік береді.
Кезінде өзен бойымен кеме қозғалысы қарқынды болды. Ауыр жүк тасымалдайтын алып кемелер жүретін сирек өзеннің бірі болатын. Бүгін соңғы 15 жылда түбі тазаланбаған өзенмен шағын кемелердің қайраңдамай жүзіп өтуі проблемаға айналды. Мысал ретінде былтыр Солтүстік Каспий игеру жобасына қажетті Барыс кемесін суға түсірердегі әбігерді айтсақ та жеткілікті. Қазір өзендегі ірі кемелердің қозғалысы мүлдем жоқ деуге болады.
Жайық өзені Жайық-Каспий бассейнінде басты және өзгеше суат болып табылады және оның биоресурстарының қалыптасуында басты рөл атқарады. Жайық өзенінің сағасына жанасатын Солтүстік Каспий ауданы бекіре, шала өтпелі балықтар үшін маңызды потенциялды алмасу жолы шабақтардың шиыршықталып оралып шоғырланатын орны, оңалуға жоғарғы азық орны, бағалы балықтар тіршілік орны болып табылады. Судың жағдайына және биологиялық ресурстарына әсер ететін маңызды факторлардың бірі болып гидрологиялық режимі табылады. Әрине, өзеннің сулылығы, тасқын құблыстардың өтуіндегі кейбір сипаттамалар, судың температуралық параметрі Жайық-Каспий бассейнінің биоресурстарының қалыптасуында белгілі рөл алады.
Жайық сулылығы жөнінде европа өзендерінің үшінші ондығында ғана орын алады. Жайықтың басты ерекшелігі ағуының аса біркелкі еместігінде. Мысалы, Жайықтың суы көп жылғы жалпы ағуы, аз сулы жылдан 10 есеге көп болуы мүмкін. Жайық ағуының жылдық жиынтық теңселу шегімен европалық рекордқа жатады. Жазғы, күзгі, қысқы кезде, яғни жылдың 9-10 айында Жайық қарағанда кішкене өзен, ал көктемде өзінің суын орта және төменгі ағыспен көптеген километрге құятын күшті өзен [4].
Көктемгі су тасуында Жайықта 60-80 %, ал кейде 96 % жылдық ағу болады. Атырауында тасқын судың жиектен асуы брлығы 2,5 метрді құрайды, тек кейде 5 метрге жетеді. Бұдан Жайықтан төмен өзенге қарай басқа салалар құймауына, судың бөлігінің ағыстарда жойылуына байланысты тасқын созылады. Жайықтың орта ағысындағы тасынның тағы бір ерекшелігі - су деңгейінің шұғыл көтерілуі. Жайықтың орта ағысында судың көтерілуінің барынша көп жылдамдығы тәулігіне 3 метрге жетеді. Кейде деңгейінің бір түннің ішінде 0,5 метр төмен түсетін кездері болатын. Жайықтың атырауы үшін өте аумалы деңгейлі режим тән.
Жайық өзені сығасы жанындағы теңіз кемелері қатта өзен ағуының аккумуляциясыы нәтижесінде пайда болды. Жайық өзеніне өлшенген заттар тайыз сулы қайраң жасап тұнады.
1-кесте-Жайық өзенінің 2008-2012 жыдардағы гидрологиялық параметрлері
Сипаттама
Жылдар
2008
2006
2005
2004
2003
1996-2012
Су тасқыны басталған күні
5.4
15.4
2.4
5.4
27.03
14.04
Атырау су орны бойынша судың максимальды деңгейі, см
765
450
516
472
563
514
Толқынның көтерілу ұзақтығы, тәуліктер
2.06
15.05
18.05
1.06
15.06
22.05
Су тасқынының ұзақтығы, күндер
57
30
47
55
28
53
Жылдық ағым, м3
10.7
8.5
12.5
8.4
11
8.6
Уылдырық шашу температурасының басталған күні
26.4
6.05
3.05
26.04
17.04
25.04
Мұз қату күні
10.12
2.12
6.12
26.11
22.11
-
Мұз қалыңдығы, см
24
65
37
30
20
-
Мұзды жару күні
29.02
1.04
25.02
1.03
22.02
-
Мұз қату ұзақтығы, күндер
81
121
81
75-77
93
87
Бекіре шабақтары саны, дана
4106
766
3038
2040
9918
3492
Бекіренің жлпы саны, мың. дана
60.5(1)
79.1
81.4
82.4
109.6
110.3
Трансшекаралық су мәселесінің енді бір ұшы Қазақстан мен Қытай арасындағы қарым-қатынасқа тіреліп отыр. Қытай жағының трансшекаралық өзендерге қатысты мәселеге әлі де болса өзімбілемдік сақтықпен қарап келе жатқаны байқалатындай. Неге десеңіз, Қытай су қатынастарына арналған бір де бір конвенцияға күні бүгінге дейін қол қоймай келе жатыр. Екі мемлекет арасында өткен жылдың қазан айында Шанхай қаласында трансшекаралық өзендерді пайдалану және қорғау жөніндегі Қазақстан-Қытай комиссиясының үшінші бірлескен отырысы өткен болатын. Онда Ертіс және Іле трансшекаралық өзендерінің суын пайдалану жөніндегі келісімді әзірлеу туралы Қазақстан тарапының ұсынысы талқыланды. Кейбір сарапшылардың сөзіне қарағанда, Қара Ертіс-Қарамай каналы іске қосылғаннан кейін Қытай жағы Жайық өзенінен 800 млн. текше метр көлемінде су ала бастаған. Ал оның көлемі кейін 1,5 млрд. текше метрге дейін жетуі мүмкін деген болжам да айтылуда. Біле білгенге бұл болашақта қиын жағдайға душар ететін көрсеткіш. Егер де Жайықтың жалпы су ресурсының мөлшері шамамен 9,8 млрд. текше метр екенін ескерсек, Қытайдың бұл ұстанымы Қазақстанның ғана емес, сонымен қоса Ресейдің экономикасы мен экологиясына едәуір залал келтіретін болады. Мәселенің қай жаққа қарай бағыт алуы сол отырыста Комиссия шешімі бойынша Қазақстан әзірлейтін келісімнің жобасына және оның қабылдануына байланысты болмақ. Дайын болған кезде Қытай тарапына дипломатиялық жолмен жіберуі тиіс бұл жобаны әзірлеу жолдары әлі күнге дейін қарастырылу үстінде. Сала мамандары өз кезегінде келісім жобасын жасау үшін алдымен арнайы ғылыми негіздеме енгізу, одан барып ғылыми-зерттеулер жүргізу керек.
Жайық өзенінің экологиялық проблемалары басқа да өзендер сияқты кешенді табиғи, антропогендік және техногендік үрдістермен байланысты. Жайық өзенінің табиғи экожүйесінің тозуына оның су, өсімдіктер, жануарлар мен балық ресурстарын пайдаланатын шаруашылық қызметтерде өзіндік әсерін тигізеді.
1.5 Шекарааралық Жайық өзені
Жайық өзені Орал тауы оңтүстік сілемдері теңіз деңгейінен 640 м биіктігінен басталады. Ол Ресей Федерациясы аймағын, Қазақстан Республикасының Батыс Қазақстан мен Атырау облыстарынан өтеді. Өзеннің ұзындығы 2534 км. Қазақстан Республикасы ішінде - 1084 км. Суды жинау көлемі - 220 мың км². Су сақтағыш, алқап, арна сипаттары бойынша Жайық өзенін 3-ке бөледі (ағыстар): жоғарғы, орта және төменгі. Басында өзен оңтүстікке Орск қаласына дейін ағады. Бұл жоғары ағыс болып саналады. Содан соң кенет батысқа бұрылады. Ендік бағытта 850 км Орал қаласына дейін (орта ағыс), қайтадан оңтүстікке бұрылады, осы бағытты Каспий теңізіне дейін сақтайды(төменгі ағыс,аралығы 840 км.). Орск қаласынан басталардағы, жоғарғы ағыс шегінде, өзен солтүстіктен оңтүстікке меридионалдық бағытта Оралдың шығыс баурайы бойы енсіз алқапта, ізбестерден салынған құздар арасынан ағады. Ең терең жерлері-3 м. Өзеннің бұл жері таулы сипатта болады. Орск қаласынан 70 км жерде Ириклин су торабы салынған .
Бұл бөген Жайық өзенінің деңгейін 30 метрден астамға көтереді. Көктемгі тасқын кезінде толып, Ириклин бөгені жыл бойы біртіндеп өз көлемінің, шамамен жартысын өзенге береді [5].
Орск қаласынан Орал қаласына дейін өзен кең алқапта орташа ағыста ағады. Енсіз таулы табалдырықты жерлері сирек кездеседі. Өзен тегіс саяз жерлерге айналады. Орынбор қаласы аумағында Жайық өзеніне ең ірі оң тармағы Сақмар ағады . Оның ұзындығы 761 км, алқап көлемі 29,1 мың км. Сақмар алабын көп қарлы және тармақтанған өзен жүйесі бар орман жабады. Тек Орынбор облысы шеңберінде Сақмарға құйылатын 290 өзен саналады. Сақмардың су айдауы Оралдан шамамен 1,5-2,0 рет артық, одан қалыпты ағуымен және көктемгі тасқынының ұзақтылығымен ерекшеленеді, сонымен қатар Жайық өзенінің режиміне маңызды өзгерістер енгізеді. Орал қаласынан жоғарыда Жайық өзеніне сол жағынан Елек өзені ағады, оның ұзындығы 730 км. Орал қаласы маңында Жайық өзеніне 2 сала - Шаған мен Барбастау өзендері құяды. Төменгі ағысында Жайық өзені Батыс Қазақстан мен Атырау облыстары аумағынан Каспий теңізі маңы ойпатынан өтеді,бұнда үш табиғи аймақтан өтеді: дала, шөлейтті- дала және шөл. Даланың аймақ ұзындығы 250 км Батыс Қазақстан облысында солтүстік жағында орналасқан. Бұл аймақтың оңтүстік шекарасы Жайық өзен бойы Чапаев ауылы жанынан өтеді. Әрі қарай оңтүстікке 220 км шөл-дала аймағы созылып жатыр. Ол Каспий теңізі ойпатының солтүстік бетінен Батыс Қазақстан облысының Чапаев , Атырау облысының Индер ауылдары аралығында белдеулей өтеді. Индерден теңізге дейін шөл аймағы ені 400км-ге созылады. Жайықтың төменгі ағысының тереңдігі, жыл сайын көктемгі судың көтерілуінен өзен арнасының шайылуына қарай, барынша қалыпты. Көктемде тасқында судың көтерілу деңгейі сабадан 3-7 м-ге асады. Фарватер бойындағы Жайықтың орта тереңдігі сабасында (саяздар мен шұңқырларсыз) 3-5 м құрайды. Жайық өзенінің сағалық ауқымының жоғарғы шекарасы атыраудың басымен ұласады (Атырау қаласынан төмен), теңіздік - теңіз кемеріне 3 м изобатта кіреді. Бұл шектегі саға аумағының көлемі 1500 км ² тең. Өзен атырауы көлемі 600 км². Жайық өзені тек қана қар суларына қоректенетін жай өзендерге жатады. Оның ағыны, негізінен, өзендер жүйесі дамыған, жоғарыдан қалыптасады. Жайық өзенінде Оралдан төмен теңізге кұйғанға дейін, суы аз Барбастаудан басқа сала жоқ. Жайық өзенінің балық шаруашылығында зор маңызы бар. Аймақтағы табиғи факторлар жиынтығы жылдың мезгіліне байланысты, сәуірден шілде айлары аралығында, балық өсіруді жоғары деңгейде дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады. Қазіргі кезде Жайық өзені - Каспий алабындағы бекіре балықтың табиғи кең уылдырық қоры сақталған бір ғана өзен. Күзде 15 тамыздан 15 қараша аралығында Жайық өзенінде балықтың балықшаруашылық шұңқырларына жылыстауы жүреді, яғни күздегі қыстаққа қоныстануы болады. Содан соң Жайық өзені арнасында мамырдан шілде айларына дейін балық шабақтарының уылдырықтайтын және өсетін орнынан өзеннің сағалық кеңестігіне жылыстауы жүреді. Жайық өзенінде балықтардың 38-ден астам түрі бар: бекіре тәрізділер, майшабақтар, шортантәрізділер, тұқытәрізділер және басқалары кездеседі.
Жайық өзенінің жайылмасы мен аңғарлары Батыс Қазақстанның биологиялық алуан түрлілігінің интро аймақтық орталығы болып табылады. Дала мен шөлейт ланшафттың біртекті төсегі Жайық аңғарының кіретін жайылма ормандардың жасыл желегімен алмасады. Жайықтың жайылма ормандары: емендер, қара ағаштар, ақтеректер,талдар қайың, шегіршендермен сипатталады. Тіршілік ортасының жағдайына қарай бұл ормандар алуан түрлі болып құралуы мүмкін. Жайылмалардың солтүстік бөлігінде көктеректер мен аққайындар таралады және шағын тоғайлар құрайды. Жайылмалардағы өсімдіктердің таралуына тасқын сулардың тұру ұзақтығы үлкен әсер келтіреді. Өзеннің қазіргі арнасынан жайылманың жоғары беткейінің экологиялық қатарын мына өсімдіктер бірлестіктері құрайды. Облыстың солтүстігінде өзен бойының құмайт қайрандарында бұтақты талдар өседі, ал Қызыл - Жар еңдеуінде оларға жыңғылдар араласады. Олардан жоғары қаратал, арнадан әрі талдық екпелер орналасқан. Жер бедерінің биіктеу жерлерінде, жағалаулардың өнбойы мен ескі арнасында қара терек пен ақ терек тоғайлар орналасқан. Орман тұқымдарының осы екі түрі барлық орман алқаптарының 50 % құрайды. Шегіршін орман алқаптары орталық жайылманың жоғары телімдерінде орналасқан, тасқын сумен басу кезеңі 30 күннен аспайды. Шегіршін бұталар мен ақтерек жазықтар арасында орналасады. Шегіршін орман алқаптары оңтүстікке қарай азаяды, ал Антонов ауылынан оңтүстікке қарай жоғалады. Экологиялық қатардың жоғарғы бөлігін емендер алады. Мұнда тасқын сулардың тұру ұзақтығы үш аптадан аспайды. Еменді ағаштар тек өзеннің солтүстік жағында шоғырланған. Жайылмалы ормандар бұта қопасымен жамылған шабындық пен алаңдарға ауысады.
Өзен жайылмасындағы экологиялық жағдайдың алуан түрлілігі: жер бедері түрліше қиылысып отыратындығы, су қорларының көптігі, бай жануарлар дүниесінің тіршілігі мен сақталуына өсімдіктер топтастығының алмасуы қолайлы әсер туғызған. Өзен жайылмасында бұлан, елік, жабайы қабан, қоян, түлкі, тіпті орман сусары мен сілеусіндерді кездестіруге болады. Өзеннің солтүстік бөлігінде қоныс аударған камшаттардың мекендейтін үйшіктер мен жасанды бөгеттері кездеседі. Әсіресе, құсқанаттылардың саны мен түрлері ерекше көп. Жайылмалық ормандарда саршымшықтар, сайрақтар, шыбынқырғыштар, тоқылдақтар, мысықторғайлар, бақтар мен қамыстардағы сұлыкештер, ормандағы жадырақтар, құрлар, бөденелер, байғыздар және т.б мекендейді. Айрықша биологиялық әртүрлілікті, қызыл кітаптық және сирек түрлерді сақтап және қайта қалыпқа келтіру мақсатында Батыс Қазақстан облысы аумағының Жайық өзені аңғарында Кирсанов және Бударин қорықшалары құрылған . Бударин зоологиялық қорықшасы, жер көлемі 80 мың га, бұлан елік,қабан,құндыз, ондатра, қоян және басқа жануарларды сақтау және көбейту үшін құрылған. Бұдан басқа қорықша территориясы өте сирек бара жатқан реликта- су жаңғағы (чилим) мен су папортнигінің
оңтүстіктегі мекені. Қорықшада омыртқалы жануарлар дүниесінен құстардың 56 түрі, сүтқоректілерінің 21 түрі, 6 түрлі рептилия, амфибияның 4 түрі және балықтың 9 түрі есептеледі. Кирсанов кешенді қорықшасы ,жер көлемі 61 мың га, қамшатты жерсіндіру және елік,бұлан және басқа жануарлардың санын көбейту үшін құрылған. Қорықшаның территориясының өзен жайылмасында далалы Орал өңірінің тамаша табиғи кешені - әсем емен мен ақтерек ормандары сақталған. Бұл жерде, Батыс Қазақстанда тек осында кездесетін, сиреп бара жатқан өсімдіктері мен жануарларына өте қолайлы жағдай жасалған. Бұнда Қызыл кітапқа енгізілген көптеген өсімдік түрлері өседі ( қарапайым емен, мамыр маржангүлі). Сирек кездесетін сәлемшөп, аюбалдырған, шерменгүл, қоңырауша, субидайық, қабыржық, қара мойыл тағы басқалары да табылады.
Жайық өзенінің экологиялық проблемалары , басқа да өзендер сияқты, кешенді табиғи, антропогендік және техногендік үрдістермен байланысты. Жайық өзенінің тозып өзгеруінің бірінші себептері болып, толассыз су ағынының табиғи үрдістердің механикалық үрдістер түріндегі әсерінен болатын арнаның бұзылуы болып табылады. Оның жағымсыз салдары болып табылатындар:
- арнаның лайлануы, өзеннің тайыздалуы мен оның гидрологиялық режимінің нашарлауына соқтыратын қайраңдардың пайда болуы;
- жағалаулардың иреңдері мен топырақты жерлерінің жеңіл механикалық құраммен шайылуы. Бұл өзеннің арнадан шығып және үлкен аумақты басып кетуіне қауіп туғызады.
Осы үрдістер Жайықтың көктемгі қатты тасқынымен тіптен тереңдей түседі. Қазақстандық аймақта өзен арнасының лайлануына теріс әсер ететін факторларға ағысты баяулатын даланың жазықтылығы және арнаның көп ирелеңдігіне әсер ететін жер бедерінің сәл жотылығы жатады. Осыған байланысты өзеннің тұтастығы мен қызметі оның тұрақты күтімсіздігінсіз мүмкін емес. Өзен арнасының лайлануына оның салалары мен бастау көздерінің тазаланбауы әсер етеді. Батыс Қазақстан облысындағы Жайық өзенінің алабына кіретін кіші өзендерге Шаған, Деркөл, Елек, Утва, Рубежка, Быковка, Емболат, Барбастау және т.б. кіреді. Бұдан басқа , Жайық өзенінің табиғи экожүйесінің тозуына оның су, өсімдіктер, жануарлар мен балық ресурстарын пайдаланатын шаруашылық қызметтері де өзіндік әсерін тигізеді. Елді мекен жерлердегі жағалай өзеннің жағалаулары мен су алатын алаңдарда, тасқын кезінде өзенге шайылатын қалдықтар төгіледі. Жайық бойында орналасқан үлкен қалалардың арналы тазалық құралғылары ескірген, қайта жаңғыртуды қажет етеді және арналық ағындарды қажетті дәрежеде тазартуды қамтамасыз етпейді.
Жайық өзенінің беткі суларының ластануының маңызды факторы өндірістік кәсіпорындарының қызметі, суалатын алаңдар аумағындағы ескіден бергі ластар, қалалық, және кенттік шайынды сулар болып табылады. Жайық өзені мен аңғарлардың суының азаюына, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің бұзылуына рұқсатсыз ағаштар кесу және далалық өрттер әсер етуде. Шекара аумақтық Жайық өзені суға тапшы Қазақстан ғана емес , Ресейдің де ерекше мемлекеттік маңызды негізі су күретамыры болып табылатыны сөзсіз. Тіпті одақтық мемлекет кезінде де осылай болған. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 21.01.2004 жылғы №159 қаулысымен Ерекше мемлекеттік маңызы бар су нысандары тізбесі мен ерекше мемлекеттік маңызы бар су нысандарының шаруашылық қызмет режимін құқықтық реттеу ерекшеліктері бекітілген. Өкінішке орай, Жайық өзені осы аталған құжаттағы өлшемдерге сәйкес келсе де, ерекше мемлекеттік маңызы бар су нысандарына жатқызылмаған, осыған байланысты оған өз дәрежесінде көңіл бөлінбей келеді. Жайық өзені алабы ежелгі өркениет орталығы және қазіргі уақытта Қазақстан мен Ресей Федерациясының әлеуметтік экономикасында аса маңызды орын алады. Жайық өзенінің ландшафтты-экологиялық жағдайын және су кешенін қалыпқа келтіру мен сақтау басты міндет.
1.6 Өзенде мекендейтін балықтар
70 мың шаршы километр жерді алып жатқан Жайық өзенінің сағасы аса маңызды табиғи аймаққа жатады. Олар жартылай өрістегіш және өрістегіш балықтардың қоң жинайтын жайылымы, уылдырық шашуға өтетін жолы, өзен балықтарының өмір сүретін ортасы, балықтар шабақтарының өзеннен теңізге шығатын жолы болып табылады. Көктемде уылдырлық шашу үшін бекіре тұқымдастар - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz