Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының жағдайы және оның соңғы жылдардағы динамикасы
Кәмелетке толмағандардың арасындағы қылмыстылықпен күресу - қылмыстылықпен күресудің басты бағыттарының бірі. Кәмелетке томағандардың қылмыстылығымен күресуді жеке сала ретінде бөліп шығару көптеген себептермен түсіндіріледі. Олардың ішіндегі маңыздылары ретінде криминолог ғалымдар төмендегілерді көрсеткен:
Біріншіден, жаңа буынның өмірі мен денсаулығын қорғау мақсаттарының аса маңыздылығымен және осыған байланысты мемлекеттік органдар мен жалпы қоғамның қызметінің жеке бағыты ретінде жас балалар мен жасөспірімдердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағытталған мемлекеттік саясаттың пайда болуы.
Екіншіден, кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жасайтын қылмыстарының олардың өмірі мен тәрбиесімен (жеке тұлғасы дамуы мерзімінің салыстырмалы түрде шектелуі, әлеуметтік позицияларынының ауыспалылығы, шектелген әрекет қабілеттілік), жеке тұлғалық сипаттамасымен, әлеуметтік топтық, психологиялық және басқа да ерекшеліктерімен түсінідірілетін мотивациясының және генезисінің айырмашылықтары.
Үшіншіден, осы ерекшеліктермен тығыз байланысты жасөспірімдердің қылмыстылық белсенділілігі, олардың қылмыстылығының құрылымы мен деңгейінің, динамикасы мен себептерінің ерекшеліктері.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының түсінігін қарастыру алдында біз кәмелетке толмағандарды, олардың жеке басын және жастық категорияларын анықтап алайық. Ғылыми әдебиетте, кәмелетке толмағандардың жас санаттары жайлы пікірлер көп. Солай мысалға В.А.Еренков жасөспірімдік шақ мектептің 5-8 сыныптарына сәйкес келіп, олардың ішінде кіші жасөспірімдік жас (11-13 жас) және ересек жасөспірімдік жас (14-15 жас) деп көрсетеді. Краковский А.П аталғандарға қоса кіші бозбалалық шақты көрсетеді (16-18) жас. О.Е Сапарин олардың ішінде жасөспірімдік жас (13-16 жас), бозбалалық жас (17-21 жас) деп көрсетеді.
Бірақ, Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жас он төртке толған, бірақ он сегізге толмаған адам танылады (ҚК 80 бабының 1 тармағы). Сондықтан кәмелетке толмағандардың жасы осы нормаға сәйкес көрсетіледі.
Аталғандармен қоса қазіргі кезде республикамыздың заң ғылымында жоғарыда көрсетілген категорияларды атауда біркелкі нысан қалыптаспағандығын атап өту қажет. Заң терминдері қазіргі кезде түгелдей дерлік орыс тілінен аударылады, бұл жағдай елімізде жаппай сипат алғандығы да белгілі, оның себептері де мәлім. Ал қазіргі кезде біз белгілі бір терминді түсініп, басқа ұғыммен шатастырып алмау үшін, оны орыс тіліндегі терминмен қатар оқуға мәжбүрміз. Солай, орыс тіліндегі «юноша термині, бозбала деп те жас жігіт деп те аударылады. Орыс тілінде «подросток термині, «юноша терминіне қарағанда кең мағынада қолданылады, яғни бұл ұғымға жас балада (сегіз жасқа дейінгі бала), мектеп оқушысы да кіреді және көп жағдайда «подросток бұл он төрт жастағы кәмелетке толмаған адам. Бірақ қазақ орыс сөздіктеріне сүйенсек «подросток термині – жасөспірім, жас ұлан, бозбала (12-17 арасындағы жас) [6,45 б.]. Яғни кәмелетке толмағандардың әртүрлі жастық категорияларының нақты атауы ана тілімізде қалыптаспаған. Сонымен кәмелетке толмаған адам ұғымын басқаша қалай атайтындығымыз туралы нақты таңдап алайық: бозбала термині өте тар мағынада, яғни он алты жастан кейінгі жасты көрсету үшін ғана колданылуы мүмкін, жасөспірім ұғымы болса бозбалалық жасты көрсетпесе де, оған қарағанда кең түснінік береді, сол себепті төмендегі жұмыста кәмелетке толмаған адам термині жасөспірім терминімен де аламастырылуы мүмкін. Тап осындай позицияны өзінің еңбегінде Г.М Мауленовте ұстанған.
Біріншіден, жаңа буынның өмірі мен денсаулығын қорғау мақсаттарының аса маңыздылығымен және осыған байланысты мемлекеттік органдар мен жалпы қоғамның қызметінің жеке бағыты ретінде жас балалар мен жасөспірімдердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағытталған мемлекеттік саясаттың пайда болуы.
Екіншіден, кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жасайтын қылмыстарының олардың өмірі мен тәрбиесімен (жеке тұлғасы дамуы мерзімінің салыстырмалы түрде шектелуі, әлеуметтік позицияларынының ауыспалылығы, шектелген әрекет қабілеттілік), жеке тұлғалық сипаттамасымен, әлеуметтік топтық, психологиялық және басқа да ерекшеліктерімен түсінідірілетін мотивациясының және генезисінің айырмашылықтары.
Үшіншіден, осы ерекшеліктермен тығыз байланысты жасөспірімдердің қылмыстылық белсенділілігі, олардың қылмыстылығының құрылымы мен деңгейінің, динамикасы мен себептерінің ерекшеліктері.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының түсінігін қарастыру алдында біз кәмелетке толмағандарды, олардың жеке басын және жастық категорияларын анықтап алайық. Ғылыми әдебиетте, кәмелетке толмағандардың жас санаттары жайлы пікірлер көп. Солай мысалға В.А.Еренков жасөспірімдік шақ мектептің 5-8 сыныптарына сәйкес келіп, олардың ішінде кіші жасөспірімдік жас (11-13 жас) және ересек жасөспірімдік жас (14-15 жас) деп көрсетеді. Краковский А.П аталғандарға қоса кіші бозбалалық шақты көрсетеді (16-18) жас. О.Е Сапарин олардың ішінде жасөспірімдік жас (13-16 жас), бозбалалық жас (17-21 жас) деп көрсетеді.
Бірақ, Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жас он төртке толған, бірақ он сегізге толмаған адам танылады (ҚК 80 бабының 1 тармағы). Сондықтан кәмелетке толмағандардың жасы осы нормаға сәйкес көрсетіледі.
Аталғандармен қоса қазіргі кезде республикамыздың заң ғылымында жоғарыда көрсетілген категорияларды атауда біркелкі нысан қалыптаспағандығын атап өту қажет. Заң терминдері қазіргі кезде түгелдей дерлік орыс тілінен аударылады, бұл жағдай елімізде жаппай сипат алғандығы да белгілі, оның себептері де мәлім. Ал қазіргі кезде біз белгілі бір терминді түсініп, басқа ұғыммен шатастырып алмау үшін, оны орыс тіліндегі терминмен қатар оқуға мәжбүрміз. Солай, орыс тіліндегі «юноша термині, бозбала деп те жас жігіт деп те аударылады. Орыс тілінде «подросток термині, «юноша терминіне қарағанда кең мағынада қолданылады, яғни бұл ұғымға жас балада (сегіз жасқа дейінгі бала), мектеп оқушысы да кіреді және көп жағдайда «подросток бұл он төрт жастағы кәмелетке толмаған адам. Бірақ қазақ орыс сөздіктеріне сүйенсек «подросток термині – жасөспірім, жас ұлан, бозбала (12-17 арасындағы жас) [6,45 б.]. Яғни кәмелетке толмағандардың әртүрлі жастық категорияларының нақты атауы ана тілімізде қалыптаспаған. Сонымен кәмелетке толмаған адам ұғымын басқаша қалай атайтындығымыз туралы нақты таңдап алайық: бозбала термині өте тар мағынада, яғни он алты жастан кейінгі жасты көрсету үшін ғана колданылуы мүмкін, жасөспірім ұғымы болса бозбалалық жасты көрсетпесе де, оған қарағанда кең түснінік береді, сол себепті төмендегі жұмыста кәмелетке толмаған адам термині жасөспірім терминімен де аламастырылуы мүмкін. Тап осындай позицияны өзінің еңбегінде Г.М Мауленовте ұстанған.
1. Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы АСТАНА. 14 желтоқсан.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы 2015 жыл.
3. Балалар құқығы туралы конвенция 2002 ЖЫЛҒЫ 8 ТАМЫЗДАҒЫ № 345-ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢЫ.
4. Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы.Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 шілдедегі N 591 Заңы
5. Жастары саясаты туралы заң. Астана 20 желтоқсан 2015 жыл.
6. Советское уголовное право. Общая часть. М., 1964. Стр.45.
7. Гуковская Н.И. Изучение дел о совместной преступной деятельности
подростков и взрослых и о вовлечении несовершеннолетних в преступ-
ную деятельность. - Научная информация по вопросам борьбы с преступ-
ностью.М., 1968, №26. 240 стр.
8. Наумов А.В. Қылмыстық құқығы Жалпы бөлім Лекциялар курсы – 2- бас Н.О.Дулатбеков, - Астана: Фолиант, 2001. 420 бет.
9. Келина С.Г. Современные тенденции развития уголовного законодательства и уголовно-правовой теории. Современные тенденции развития уголовной политики и уголовного законодательства. М., 1994.С 225.
10. Бұғыбай Д.Б. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: Лекциялар курсы. -
Алматы: Қайнар университеті, 2003. - 252 б.
11. Статистический сборник. Экономическая активность населения Казахстана. А. 2007. С.312.
12. Статистический сборник. Экономическая активность населения Казахстана. А. 2007. С.342.
13. МауленовГ.С. Основные характеристики преступности в Республике Казахстан. Алматы, 1999, с. 60.
14. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений. Алматы, 1990, с. 91.
15. Жунисов Б.Ж. Проблемы уголовно-исполнительной политики. Алматы, 1995, с. 9.
16. Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан. Аіматы, 1999, с. 22.
17. Кригер Г.А. Место принципа советского уголовного права в системе принципов права. // сов. гос-во и право. 1981, -N2 0. 102.
18. См.: Кузнецова Н.Ф. Проблемы криминологической детерминации.-М.:Изд-во МГУ, 1984.-С.13.
19. Ратинов А.Р. Психологическое изучение личности преступника.-М.:Наука, 1977.-С.9.
20. См.: Ломброзо Ч. Преступление / Пер. Г.Н. Гордона.-СПб.: Питер,1900.-С.13.
21. Дуюнов В.К. Дополнительные наказания по советскому уголовному праву // лекция для студентов ВЮЗИ. — М., 1957, с. 6
22. См.: Эфроимсон В.П.Генетика этика и эстетика.-СПб.: АЗОТ «Талисман», 1995.-С.18б.
23. См.: Эфроимсон В.П.Генетика этика и эстетика.-СПб.: АЗОТ «Талисман», 1995. -С. 187-190.
24. См.: Дубинин Н.П., Карпец И.И., Кудрявцев В.И. Генетика, поведение, ответственность: о природе антиобщественных поступков и путях их предупреждения.-М.: Политиздат, 1989.-С.304.
25. См.: Мирошниченко Е.В. Указ. Соч.-С.70.
26. Reckless W. Self Concept as on insulator against delinquency // American Sociological Review. -1965. –Vol. 21.-№4.-1965. –P.744-756.
27. См.: Салагаев А.П. Молодежные правонарушения и делинквентные сообщества сквозь призму американских социологических теорий. –Казань: Изд-во казан. ун-та, 1997. -С.71
28. См.: Дюритейм Э.О разделении общественнного труда. Метод социологии / пер. с фр. –М.: Наука, 1991.-С.83
29. См.: Мертон Р.К. Социальная структура и аномия // Рубеж. Альманах социальных исследований. –Сыктывкар, 1992. -№2. –С.81-96.
30. Cм: Tamenbaum F. Crime and the Comminity. –N.Y., 1938.
31. Cohen A.K. Delinquent Boys.- N.Y., 1995.
32. Cloward R., Ohlin L. Delinquency and opportunity. –London: Collier Macmillan, 1960.
33. Цат. по: Акбаров Н.Г. Указ соч.-С.20.
34. См.: Садков Е.Б. Маргинальность и преступность // Социод. иссл. -2000. -№4. –С.44
35. См.: Акбаров Н.Г. Указ.соч.-С.52
36. Н.Дулатбеков. Адам өміріне қарсы бағытталған қылмыстарға жазаны жеке даралау. Диссертациялық жұмыс. Алматы., 1993, 86 б.
37. Я.М. Брайнин. Принципы применения наказания в советском уголовном праве // научные записки Киевского ун-та. — 1953, т. 12 вып 12. с, 51.
38. Я.М. Брайнин. Принципы применения наказания в советском уголовном праве // научные записки Киевского ун-та. — 1953, т. 12 вып 12. с, 51.
39. Курс советского уголовного права. Общая часть. Ленинград, 1970, т. 2. с. 321.
40. Ишанбай Каракүлов. Қырык сүрақ. Алматы, 1983, 48-6.
41. Петрунек В.П., Таран Л.Н. Возраст тревог (заметки
врачей-психоневрологов) М., "Знание", 1973, с. 7.
42. КржовскийАП.Оподростках.М.,"Педагогика", 1970, с. 76.
43. См.: Фомина Л.В. Указ.соч.-С.48.
44. См.: Справка состочния преступности несовершеннолетних в 1994г., -С.29.
45. См.: Антонин Ю.А., Юстицкий В.В. Несовершеннолетние преступники с акцентуациями характера. –М.: Мин-во внутренних дел РФ, Всероссийский НИИ, 1993.-С.69.
46. См.: Кузнецова Н.Ф. Уках.соч.-С.161.
47. См.: Кузнецова Н.Ф. Уках.соч.-С.161.
48. См.: Фомина Л.В. Указ соч. –С.51.
49. См.: Кузнецова Н.Ф. Уках.соч.-С.57.
50. Миньковский Г.М. Проблемы судебной психологии. . Төзисы докладов и сообщений на 1 съөзде общества психологов ІСССР. Тбилиси, 1971, с. 31.
51. Вопросы методики изучения и предупреждения .преступлений. М., Госполитиздат, 1962, с. 53.
52. В.Н. Кудрявцев. Генөзис преступления. Опыт Криминологического моделирования. Москва, 1998, с. 3.
53. Герцензон А.А. О некоторых вопросах предупреждения преступности и других антиобщественных явлений и борьбы с ними в современных условиях // Совет. государство и право. - 1961. —№9.-С. 5-10.
54. Блувштейн Ю.Д., Яковлев А.М. Криминологические понятия. - Вильнюс, 1989. - С. 7.
55. Желнов М.В. Современная неотомическая концепция личности / В кн.: Проблемы человека в современной философии.-М., 1969. -С. 404.
56. Карпец И.И. Индивидуализация наказания. — М., 1961, с.10.
57. Барон Э.Д., В.Розенберг. Необходимость целесообразного и экономного назначения меры наказания. Юрьев. — 1917, с. 12.
58. Брайнин Я.М. Уголовный закон и его применение. — М., 1976, с. 198; Загородников Н.И. Принципы советского социалистического лрава. // Сов. гос-во и право. 1966, N5, с, 73.
59. Баймурзин Г. Прикосновенность к преступлению. — Алма-Ата, 1968, с. 162
60. Шаргородский М.Д. Наказание его цели и эффективность. — Ленинград, 1973, с. 32.
61. Чечель Г.И. Смягчающие ответственность обстоя-ва и их значение в индивидуализации наказания, — Саратов, 1978, - с. 13.
62. Мамытов АИ. Советгік қылмыстық праю. Атматы, 1971, 156 6.
63. Гуковская Н.И. Изучение дел о совместной преступной деятельности
подростков и взрослых и о вовлечении несовершеннолетних в преступ-
ную деятельность. - Научная информация по вопросам борьбы с преступ-
ностью.М., 1968, №26. С. 240.
64. Пронина В.С., Столбов Б.А. Положения о комиссиях по делам несовершеннолетних. Комментарий. М., 1988. С. 260.
65. О практике применения судами законодательства о необходимой оборо-
не. - Сборник Постановлений Пленума Верховного Суда СССР, 1924-1973
66. г.г. М., 1974. С.623.
67. Беляев Н.А. Уголовно-правовая политика - М.,1987 ж. 404 с.
68. Сахаров А.Б. Соцальная система предупреждения преступлений // Советское государство и право. -1972.-№11. –С.240
69. В.К. Глистин. Проблемы уголовно- правовой охраны общеизвестных отношении - Л., 1979, 260 с.
70. Худяков Е.А. Уголовное ответственность за вовлечение несовершеннолетних в преступную деятельность -Автореф.дисс.канд.юрид.наук - М,. 1967. 623с.
71. Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгертулермен толықтырулар енгізу туралы.- Алматы: ЮРИСТ, 2010-40 б.
72. Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан. Аіматы, 1999. - 22 с.
73. Брайнин Я.М. Уголовный закон и его применение. — М., 1976, с. 198; Загородников Н.И. Принципы советского социалистического лрава. // Сов. гос-во и право. 1966. N5, - с. 73.
74. Чечель Г.И. Смягчающие ответственность обстоя-ва и их значение в индивидуализации наказания, — Саратов, 1978. - 130 с.
75. Познышев С.В. Основныс начала науки уголовного права. М. 1907. - 52 с.
76. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, Жеті жарғы, 1995. - 4 б.
77. Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан. Алматы, 1999. - 22 с.
78. Долгова А.И. Социально-психологические аспекты преступности несовершеннолетних. –М.: Юрид. лит, 1981.-118с.
79. Долгова А.И. Социально-психологические аспекты преступности несовершеннолетних. –М.: Юрид. лит, 1981.-128с.
80. А.А.Герцензон Советское законодательство в борьбе с алкоголизмом. Изд. Знание - М.,1966 г.4с.
81. Садкова Е.В. Маргинальность и преступность // Социол. иссл. -2000.-№4. –С.43-49.
82. Пионтковский А.А. Учение о преступлении по Советскому уголовному праву - М.,1961, 301с.
83. В.К. Глистин. Проблемы уголовно- правовой охраны общеизвестных отношении - Л., 1979, 6 с.
84. Ю.М.Антонян Социальная среда и формирования личности преступника - М., 1975ж. 38 с.
85. Остроумов С.С. Советское судебная статистика - М., 1970, 30 с.
86. Л.А. Берзиныш. Групповое преступление несовершеннолетних, в сб. «Вопросы эффективности уголовно-правовых мер воздействия на несовершеннолетних право нарушителей» - Рига., 1971.
87. Костицкий Н.В., Настюк М.И. Особенности профилактики правонарушения учащиеся молодежи - Львов 1983. 25 с.
88. Познышев С.В. Основные начала науки уголовного права. М, 1907. – 120 с.
89. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений.- Алматы, 1990. – 100 с.
90. МамытовА. Советтік қылмыстық құқық. -Алматы, 1971.- 210 б.
91. Лунеев В.В. Преступность XXвека.- М., 1997. – 210с.
92. Бегалиев К.А. Предупреждение бөзнадзорности п правонарушений несовершеннолетних.- Алма-Ата, 1980. - 198.с.
93. Никифоров В.С. Наказание и его цели // сов. гос-во и право. 1981. N9. с, 64-65.
94. Батталханов Е. Қиын оқушылармен жұмыс ерекшелігі, тәрбие құралы, №4, 2003. – 125 б.
95. Е.Алауханов, С.М.Рахметов. Жаза.- Алматы, 1999. – 235 б.
96. Қ.Жарыкбаев. Психология. Алматы, 1993. 120 б.
97. Әбенбаев С.Ш. Тәрбие теориясы мен әдістемесі : Оқу құралы, - Алматы: Дарын. 2004.- 452 б.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы 2015 жыл.
3. Балалар құқығы туралы конвенция 2002 ЖЫЛҒЫ 8 ТАМЫЗДАҒЫ № 345-ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢЫ.
4. Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы.Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 шілдедегі N 591 Заңы
5. Жастары саясаты туралы заң. Астана 20 желтоқсан 2015 жыл.
6. Советское уголовное право. Общая часть. М., 1964. Стр.45.
7. Гуковская Н.И. Изучение дел о совместной преступной деятельности
подростков и взрослых и о вовлечении несовершеннолетних в преступ-
ную деятельность. - Научная информация по вопросам борьбы с преступ-
ностью.М., 1968, №26. 240 стр.
8. Наумов А.В. Қылмыстық құқығы Жалпы бөлім Лекциялар курсы – 2- бас Н.О.Дулатбеков, - Астана: Фолиант, 2001. 420 бет.
9. Келина С.Г. Современные тенденции развития уголовного законодательства и уголовно-правовой теории. Современные тенденции развития уголовной политики и уголовного законодательства. М., 1994.С 225.
10. Бұғыбай Д.Б. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: Лекциялар курсы. -
Алматы: Қайнар университеті, 2003. - 252 б.
11. Статистический сборник. Экономическая активность населения Казахстана. А. 2007. С.312.
12. Статистический сборник. Экономическая активность населения Казахстана. А. 2007. С.342.
13. МауленовГ.С. Основные характеристики преступности в Республике Казахстан. Алматы, 1999, с. 60.
14. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений. Алматы, 1990, с. 91.
15. Жунисов Б.Ж. Проблемы уголовно-исполнительной политики. Алматы, 1995, с. 9.
16. Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан. Аіматы, 1999, с. 22.
17. Кригер Г.А. Место принципа советского уголовного права в системе принципов права. // сов. гос-во и право. 1981, -N2 0. 102.
18. См.: Кузнецова Н.Ф. Проблемы криминологической детерминации.-М.:Изд-во МГУ, 1984.-С.13.
19. Ратинов А.Р. Психологическое изучение личности преступника.-М.:Наука, 1977.-С.9.
20. См.: Ломброзо Ч. Преступление / Пер. Г.Н. Гордона.-СПб.: Питер,1900.-С.13.
21. Дуюнов В.К. Дополнительные наказания по советскому уголовному праву // лекция для студентов ВЮЗИ. — М., 1957, с. 6
22. См.: Эфроимсон В.П.Генетика этика и эстетика.-СПб.: АЗОТ «Талисман», 1995.-С.18б.
23. См.: Эфроимсон В.П.Генетика этика и эстетика.-СПб.: АЗОТ «Талисман», 1995. -С. 187-190.
24. См.: Дубинин Н.П., Карпец И.И., Кудрявцев В.И. Генетика, поведение, ответственность: о природе антиобщественных поступков и путях их предупреждения.-М.: Политиздат, 1989.-С.304.
25. См.: Мирошниченко Е.В. Указ. Соч.-С.70.
26. Reckless W. Self Concept as on insulator against delinquency // American Sociological Review. -1965. –Vol. 21.-№4.-1965. –P.744-756.
27. См.: Салагаев А.П. Молодежные правонарушения и делинквентные сообщества сквозь призму американских социологических теорий. –Казань: Изд-во казан. ун-та, 1997. -С.71
28. См.: Дюритейм Э.О разделении общественнного труда. Метод социологии / пер. с фр. –М.: Наука, 1991.-С.83
29. См.: Мертон Р.К. Социальная структура и аномия // Рубеж. Альманах социальных исследований. –Сыктывкар, 1992. -№2. –С.81-96.
30. Cм: Tamenbaum F. Crime and the Comminity. –N.Y., 1938.
31. Cohen A.K. Delinquent Boys.- N.Y., 1995.
32. Cloward R., Ohlin L. Delinquency and opportunity. –London: Collier Macmillan, 1960.
33. Цат. по: Акбаров Н.Г. Указ соч.-С.20.
34. См.: Садков Е.Б. Маргинальность и преступность // Социод. иссл. -2000. -№4. –С.44
35. См.: Акбаров Н.Г. Указ.соч.-С.52
36. Н.Дулатбеков. Адам өміріне қарсы бағытталған қылмыстарға жазаны жеке даралау. Диссертациялық жұмыс. Алматы., 1993, 86 б.
37. Я.М. Брайнин. Принципы применения наказания в советском уголовном праве // научные записки Киевского ун-та. — 1953, т. 12 вып 12. с, 51.
38. Я.М. Брайнин. Принципы применения наказания в советском уголовном праве // научные записки Киевского ун-та. — 1953, т. 12 вып 12. с, 51.
39. Курс советского уголовного права. Общая часть. Ленинград, 1970, т. 2. с. 321.
40. Ишанбай Каракүлов. Қырык сүрақ. Алматы, 1983, 48-6.
41. Петрунек В.П., Таран Л.Н. Возраст тревог (заметки
врачей-психоневрологов) М., "Знание", 1973, с. 7.
42. КржовскийАП.Оподростках.М.,"Педагогика", 1970, с. 76.
43. См.: Фомина Л.В. Указ.соч.-С.48.
44. См.: Справка состочния преступности несовершеннолетних в 1994г., -С.29.
45. См.: Антонин Ю.А., Юстицкий В.В. Несовершеннолетние преступники с акцентуациями характера. –М.: Мин-во внутренних дел РФ, Всероссийский НИИ, 1993.-С.69.
46. См.: Кузнецова Н.Ф. Уках.соч.-С.161.
47. См.: Кузнецова Н.Ф. Уках.соч.-С.161.
48. См.: Фомина Л.В. Указ соч. –С.51.
49. См.: Кузнецова Н.Ф. Уках.соч.-С.57.
50. Миньковский Г.М. Проблемы судебной психологии. . Төзисы докладов и сообщений на 1 съөзде общества психологов ІСССР. Тбилиси, 1971, с. 31.
51. Вопросы методики изучения и предупреждения .преступлений. М., Госполитиздат, 1962, с. 53.
52. В.Н. Кудрявцев. Генөзис преступления. Опыт Криминологического моделирования. Москва, 1998, с. 3.
53. Герцензон А.А. О некоторых вопросах предупреждения преступности и других антиобщественных явлений и борьбы с ними в современных условиях // Совет. государство и право. - 1961. —№9.-С. 5-10.
54. Блувштейн Ю.Д., Яковлев А.М. Криминологические понятия. - Вильнюс, 1989. - С. 7.
55. Желнов М.В. Современная неотомическая концепция личности / В кн.: Проблемы человека в современной философии.-М., 1969. -С. 404.
56. Карпец И.И. Индивидуализация наказания. — М., 1961, с.10.
57. Барон Э.Д., В.Розенберг. Необходимость целесообразного и экономного назначения меры наказания. Юрьев. — 1917, с. 12.
58. Брайнин Я.М. Уголовный закон и его применение. — М., 1976, с. 198; Загородников Н.И. Принципы советского социалистического лрава. // Сов. гос-во и право. 1966, N5, с, 73.
59. Баймурзин Г. Прикосновенность к преступлению. — Алма-Ата, 1968, с. 162
60. Шаргородский М.Д. Наказание его цели и эффективность. — Ленинград, 1973, с. 32.
61. Чечель Г.И. Смягчающие ответственность обстоя-ва и их значение в индивидуализации наказания, — Саратов, 1978, - с. 13.
62. Мамытов АИ. Советгік қылмыстық праю. Атматы, 1971, 156 6.
63. Гуковская Н.И. Изучение дел о совместной преступной деятельности
подростков и взрослых и о вовлечении несовершеннолетних в преступ-
ную деятельность. - Научная информация по вопросам борьбы с преступ-
ностью.М., 1968, №26. С. 240.
64. Пронина В.С., Столбов Б.А. Положения о комиссиях по делам несовершеннолетних. Комментарий. М., 1988. С. 260.
65. О практике применения судами законодательства о необходимой оборо-
не. - Сборник Постановлений Пленума Верховного Суда СССР, 1924-1973
66. г.г. М., 1974. С.623.
67. Беляев Н.А. Уголовно-правовая политика - М.,1987 ж. 404 с.
68. Сахаров А.Б. Соцальная система предупреждения преступлений // Советское государство и право. -1972.-№11. –С.240
69. В.К. Глистин. Проблемы уголовно- правовой охраны общеизвестных отношении - Л., 1979, 260 с.
70. Худяков Е.А. Уголовное ответственность за вовлечение несовершеннолетних в преступную деятельность -Автореф.дисс.канд.юрид.наук - М,. 1967. 623с.
71. Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгертулермен толықтырулар енгізу туралы.- Алматы: ЮРИСТ, 2010-40 б.
72. Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан. Аіматы, 1999. - 22 с.
73. Брайнин Я.М. Уголовный закон и его применение. — М., 1976, с. 198; Загородников Н.И. Принципы советского социалистического лрава. // Сов. гос-во и право. 1966. N5, - с. 73.
74. Чечель Г.И. Смягчающие ответственность обстоя-ва и их значение в индивидуализации наказания, — Саратов, 1978. - 130 с.
75. Познышев С.В. Основныс начала науки уголовного права. М. 1907. - 52 с.
76. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, Жеті жарғы, 1995. - 4 б.
77. Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан. Алматы, 1999. - 22 с.
78. Долгова А.И. Социально-психологические аспекты преступности несовершеннолетних. –М.: Юрид. лит, 1981.-118с.
79. Долгова А.И. Социально-психологические аспекты преступности несовершеннолетних. –М.: Юрид. лит, 1981.-128с.
80. А.А.Герцензон Советское законодательство в борьбе с алкоголизмом. Изд. Знание - М.,1966 г.4с.
81. Садкова Е.В. Маргинальность и преступность // Социол. иссл. -2000.-№4. –С.43-49.
82. Пионтковский А.А. Учение о преступлении по Советскому уголовному праву - М.,1961, 301с.
83. В.К. Глистин. Проблемы уголовно- правовой охраны общеизвестных отношении - Л., 1979, 6 с.
84. Ю.М.Антонян Социальная среда и формирования личности преступника - М., 1975ж. 38 с.
85. Остроумов С.С. Советское судебная статистика - М., 1970, 30 с.
86. Л.А. Берзиныш. Групповое преступление несовершеннолетних, в сб. «Вопросы эффективности уголовно-правовых мер воздействия на несовершеннолетних право нарушителей» - Рига., 1971.
87. Костицкий Н.В., Настюк М.И. Особенности профилактики правонарушения учащиеся молодежи - Львов 1983. 25 с.
88. Познышев С.В. Основные начала науки уголовного права. М, 1907. – 120 с.
89. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений.- Алматы, 1990. – 100 с.
90. МамытовА. Советтік қылмыстық құқық. -Алматы, 1971.- 210 б.
91. Лунеев В.В. Преступность XXвека.- М., 1997. – 210с.
92. Бегалиев К.А. Предупреждение бөзнадзорности п правонарушений несовершеннолетних.- Алма-Ата, 1980. - 198.с.
93. Никифоров В.С. Наказание и его цели // сов. гос-во и право. 1981. N9. с, 64-65.
94. Батталханов Е. Қиын оқушылармен жұмыс ерекшелігі, тәрбие құралы, №4, 2003. – 125 б.
95. Е.Алауханов, С.М.Рахметов. Жаза.- Алматы, 1999. – 235 б.
96. Қ.Жарыкбаев. Психология. Алматы, 1993. 120 б.
97. Әбенбаев С.Ш. Тәрбие теориясы мен әдістемесі : Оқу құралы, - Алматы: Дарын. 2004.- 452 б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 94 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 94 бет
Таңдаулыға:
0.1. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының жағдайы және оның соңғы жылдардағы динамикасы
Кәмелетке толмағандардың арасындағы қылмыстылықпен күресу - қылмыстылықпен күресудің басты бағыттарының бірі. Кәмелетке томағандардың қылмыстылығымен күресуді жеке сала ретінде бөліп шығару көптеген себептермен түсіндіріледі. Олардың ішіндегі маңыздылары ретінде криминолог ғалымдар төмендегілерді көрсеткен:
Біріншіден, жаңа буынның өмірі мен денсаулығын қорғау мақсаттарының аса маңыздылығымен және осыған байланысты мемлекеттік органдар мен жалпы қоғамның қызметінің жеке бағыты ретінде жас балалар мен жасөспірімдердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағытталған мемлекеттік саясаттың пайда болуы.
Екіншіден, кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жасайтын қылмыстарының олардың өмірі мен тәрбиесімен (жеке тұлғасы дамуы мерзімінің салыстырмалы түрде шектелуі, әлеуметтік позицияларынының ауыспалылығы, шектелген әрекет қабілеттілік), жеке тұлғалық сипаттамасымен, әлеуметтік топтық, психологиялық және басқа да ерекшеліктерімен түсінідірілетін мотивациясының және генезисінің айырмашылықтары.
Үшіншіден, осы ерекшеліктермен тығыз байланысты жасөспірімдердің қылмыстылық белсенділілігі, олардың қылмыстылығының құрылымы мен деңгейінің, динамикасы мен себептерінің ерекшеліктері.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының түсінігін қарастыру алдында біз кәмелетке толмағандарды, олардың жеке басын және жастық категорияларын анықтап алайық. Ғылыми әдебиетте, кәмелетке толмағандардың жас санаттары жайлы пікірлер көп. Солай мысалға В.А.Еренков жасөспірімдік шақ мектептің 5-8 сыныптарына сәйкес келіп, олардың ішінде кіші жасөспірімдік жас (11-13 жас) және ересек жасөспірімдік жас (14-15 жас) деп көрсетеді. Краковский А.П аталғандарға қоса кіші бозбалалық шақты көрсетеді (16-18) жас. О.Е Сапарин олардың ішінде жасөспірімдік жас (13-16 жас), бозбалалық жас (17-21 жас) деп көрсетеді.
Бірақ, Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жас он төртке толған, бірақ он сегізге толмаған адам танылады (ҚК 80 бабының 1 тармағы). Сондықтан кәмелетке толмағандардың жасы осы нормаға сәйкес көрсетіледі.
Аталғандармен қоса қазіргі кезде республикамыздың заң ғылымында жоғарыда көрсетілген категорияларды атауда біркелкі нысан қалыптаспағандығын атап өту қажет. Заң терминдері қазіргі кезде түгелдей дерлік орыс тілінен аударылады, бұл жағдай елімізде жаппай сипат алғандығы да белгілі, оның себептері де мәлім. Ал қазіргі кезде біз белгілі бір терминді түсініп, басқа ұғыммен шатастырып алмау үшін, оны орыс тіліндегі терминмен қатар оқуға мәжбүрміз. Солай, орыс тіліндегі юноша термині, бозбала деп те жас жігіт деп те аударылады. Орыс тілінде подросток термині, юноша терминіне қарағанда кең мағынада қолданылады, яғни бұл ұғымға жас балада (сегіз жасқа дейінгі бала), мектеп оқушысы да кіреді және көп жағдайда подросток бұл он төрт жастағы кәмелетке толмаған адам. Бірақ қазақ орыс сөздіктеріне сүйенсек подросток термині - жасөспірім, жас ұлан, бозбала (12-17 арасындағы жас) [6,45 б.]. Яғни кәмелетке толмағандардың әртүрлі жастық категорияларының нақты атауы ана тілімізде қалыптаспаған. Сонымен кәмелетке толмаған адам ұғымын басқаша қалай атайтындығымыз туралы нақты таңдап алайық: бозбала термині өте тар мағынада, яғни он алты жастан кейінгі жасты көрсету үшін ғана колданылуы мүмкін, жасөспірім ұғымы болса бозбалалық жасты көрсетпесе де, оған қарағанда кең түснінік береді, сол себепті төмендегі жұмыста кәмелетке толмаған адам термині жасөспірім терминімен де аламастырылуы мүмкін. Тап осындай позицияны өзінің еңбегінде Г.М Мауленовте ұстанған.
Ең алдымен еліміздегі кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының құрылымына және динамикасына назар аударайық.
1988-2008 жылдар арасында ол мынадай көрсеткіштерді аңғартады: 7535 (1988ж.), 11617 (1989ж.), 11204 (1990ж.), 12747 (1991ж.), 13326 (1992ж.), 13115 (1993ж.), 15656 (1994ж.), 13724 (1995ж.), 9027 (2006ж.), 7435 (2007ж.), 7197 (2008ж.).
Республика бойынша жалпы алғанда кәмелетке жасы толмағандардың қылмыстарының үлес салмағы 1961-1981 жылдар аралығында, яғни 20 жылда шамамен 9 пайызды құраған болса, ол көрсеткіш соңғы жылдар ішінде (1988 -2008) 14 пайызға жақындап отыр. Жасы 18 ге толмаған адамдардың саны еліміздегі жалпы адам санының 33 пайызын құрайтын болса, аталған көрсеткіш деңгейінің қаншалықты зор екендігін байқау қиын емес [7, 240 б.].
Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жасаған қылмыстары арасында ұрлау, тонау, қарақшылық, қасақана кісі өлтіру, денсаулыққа зиян келтіру, бұзақылық, зорлау секілді қылмыстар кең тараған.
Кәмелетке толмағандар ең көп біреудің мұлкін ұрлау және бұзақылық қылмыстарын жасайды, осы қылмыстарды орындаушылардың 75-80 пайызы кәмелетке толмағандар.
Мүлікке қарсы қылмыстардың басым көпшілігі ересектердің қатысуымен (60 пайызға жуық), оның ішінде 30 пайызы - ересектердің басшылығымен жасалған. Кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстардың тағы да бір тобы ол бұзақылық әрекеттер - олар кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстардың жалпы санының 15 тен 30 пайызға дейін құрайды. Бұзақылық әрекеттердің көпшілігі (90-95 пайыз) мас күйінде және топпен жасалған. Адам өлтіру қылмысы кәмелетке толмағандардың қылмыстарының жалпы санының 1-2 пайызын құрайды.
Криминологтардың көптеген зерттеулері кәмелтке толмағандардың қылмыстылығы бұл негізінен топтық қылмыс екендігін дәлелдеп отыр. Еліміздегі кәмлетке толмағандардың топтасып қылмыс жасау деңгейі алаңдатарлық деңгейде екендігі статистикалық мәліметтер көрстеуде.
Кәмелтке толмағандардың топтасып қылмыс жасауының ерекше жоғары болуы - бұл, олардың жастық психологиялық және басқа да ерекшеліктеріне сай нормадан ауытқу емес, қайта оған сай болу. Ересек және бозбалалық жасөспірімдік шақта кәмелетке толмаған адам үшін қоршаған орта араласу, ой бөлісу, жаңа мәлімет алудың қайнар көзі болып табылады. Құрдастары арасында өзін жоғары көрсету осы жастағылар үшін маңызы өте үлкен. Әдетте құқық бұзуға жақын жасөспірім өзінің проблеммалары мен ұқсас, уақыты шектелмеген адамды іздейді, сонымен ой бөліседі. Өмірінің басқа салаларында түсініспеушіліктер ұлғайған сайын бұндай ортаның қажеттілігі де арта түседі. Сол себепті өзінің көзқарастарымен, топтың қөзқарастары сәйкес болмаған жағдайда жасөспірімдер топтың мүддесін білдіруге тырысады. Жасөсіпірмдердің криминогендік топтары олардың негативті әдеттерді, көзқарастарды үйренуінің қайнар көзі болып табылады.
Криминогендік топқа қатысудың өзі қылмыстарға алып келуі әбден мүмкін. Көп жағдайда топтардың лидерлерінің әрекеті топтың басқа да мүшелерінің қылмыстық әрекет жасауына тікелей итермелейді. Топта қылмыс жасаған жасөспірімдердің көрсетулері бойынша тек топпен бірге болуға, бөлінбеуге, өзін батылсыз ретінде көрсетпеуге деген ынтаның әсерінен ғана олар қылмыс жасаған. Солай, қылмыс жасаған жасөспірімдердің 71 пайызы ондай қылмысты жалғыз өзі жасай алмайтындығын көрсетті, ал 18,6 пайызы қылмыс жасауға итермелеуші фактор ретінде өзінің жолдастарының әсері деп көрсетті.
Соңғы жылдары құқыққа қарсы әрекет жасайтын жасөспірмдердің криминогенді топтарының ірілену үрдісі байқалуда. Осындай топтардың үштен екісі әр түрлі жастағы жасөспірімдерден құралған, бұл жағдай осындай топтардың ұзақ мерзімді әрекет етуге деген ынтасын көрсетеді.
Жасөспірімдердің арасында қылмыстардың қайталануы жыл сайын өсу үстінде, соңғы бес жылда кәмелетке толмағандардың арасында қылмыстардың қайталануы 42,7 пайызға өскен.
Бірқатар құқықтық - әлеуметтік зерттеулердің мәліметтері ұрлық, бұзақылық, және тұлғаның жеке басына қол сұғушылық жасаған әр үш қылмыскердің екеуі өздерінің қылмыстарын кәмелетке толмай тұрған кезінде жасағандығын көрсеткен. Бұл көрсеткіш ұры - рецидивисттердің арасында бұдан да жоғары. Келтірілеген мәлімет жастар қылмыстылығы мен кәмелетке томағандар қылмыстылығының байланысын айқын көрсетіп отыр.
Кәмлетке толмағандардың қылмыстылығы жастардың қылмыстылығының көлеңкесі сияқты көрінеді. Себебі кәмелетке толмағандар үлкендердің әрекеттерін қайталағысы келіп, ересектер қылмыскерлердің қатары кәмелетке толмағандар есебінен толықтырылады. Ересектердің қылмыстылығының кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына әсері көп жағдайда тағы да бір буын - жастардың қылмыстылығы арқылы жүзеге асырылады. Сол себепті кәмелетке толмағандардың қылмыстылығын қазіргі жағдайымен ғана сипаттау дұрыс емес. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы - бұл жалпы қылмыстылықтың бастапқы сатысы ғана. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының басқа жастық топтармен тығыз байланысының өзі оның аса қауіптілігін айқын көрсетеді. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы басқа жастық топтармен жасалатын қылмыс түріне байланысты ажыратылады. Пайдақорлық ниетпен жасалған қылмыстарды жасаудағы үлкендер мен кішілердің арасындағы байланыс, зорлық зомбылық қылмыстарымен салыстырғанда тығыз [8, 420б.].
Ересектердің зорлық зомбылық қылмыстарындағы байланыстың бәсең болуы - қылмыстлықтың осы түрінің өмірдің әр түрлі салаларында көрінетіндіктен болып отыр. Себебі кәмелетке толмағандарда бұл негізінен бос уақытындағы қылмыстар болса, ересектерде бұл кәсіби қылмыс болып табылады.
Соңғы жылдары зорлық көрсету әрекеттері қоғамның барлық саласына тарала бастады. Оның себебі қоғамдағы, адамдар бойындағы құндылықтар өлшемінің өзгергендігінде болып отыр. Оның үстіне әлеуметтік шиеленіс пен экономикалық дағдарыс та адамда болашаққа деген сенімсіздік тудырады.
Бүгінде кәмелетке толмағандардың қылмыстық қылықтарына қатысты мәселе жалпы қоғам дамуының бір көрсеткішіне айналып отыр. Жас ерекшеліктеріне байланысты кәмелетке толиағандар жасаған қылмыстар өздерінің қатыгездік сипаты жағынан ересектердікінен асып түседі. ХХ ғасырдың аяқ кезіндегі статистикалық мәліметтер негізінде, Қазақстанда қылмыстылық кең тараған орта кәмелетке толмағандар ортасы деп айта аламыз. Жастар арасындағы теріс көріністерді криминологиялық зерттеу бұл ортада менмендіктің, қатыгездіктің, маскүнемдіктің, нашақорлықтың, құқықтық сауатсыздықтың және басқадай қоғамға жат қылықтардың етек алғандығын көрсетті. Бельгияның ХӀХ ғасырдағы белгілі статисі А. Кетле: Барлық қылмыстарды қоғамның өзі даярлайды, ал қылмыскер - оны орындаушы ғана. Әрбір жаңа қоғамдық құрылыс өзімен бірге көптеген қылмыстар алып келеді,- деп жазды.
Кәмелетке толмағандар қылмыстылығын қоғамның өзі тудырады, оны тек ірі әлеуметтік-экономикалық процестерді жетілдіру арқылы азайтуға болады,- дейді Е.Т. Әбілезов. Жастар арасындағы криминогендік ахуал жылдан жылға нашарлауда. Олар жасаған қылмыстардың 80% ауыр және аса ауыр қылмыстарға жатады. Кәмелетке толмағандардың өздері жасаған немесе олардың қатысуымен жасалған кісі өлтіру, тонау, ұрлау сияқты қылмыстар саны жылдан жылға көбеюде. Қазақстан Респубдикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өз сөзінде жасөспірімдер ортасының криминалдану мәселесі мемлекеттің бірінші кезекте шешілуі тиіс мәселелерінің қатарына қойылғандығын айтады. Кәмелетке толмағандардың құқықтық санасының төмендігі, олар тап болған жағдайдың қиындығы қалайда қылмыстық әрекеттің жасалуына себеп болады. Бұл қылмыстылықтың статистикасы жалпы қоғамдағы, әсіресе жастар ортасындағы әлеуметтік өмірдің айнасы ісетті. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының жайы, бір жағынан, қоғамда қалыптасқан криминалды ахуалды көрсетеді, екінші жағынан - қоғам мен құқық қорғау органдарының қылмытылықпен күрестегі қабілетін сипаттайды. Мысалы, мемлекеттің қылмыстық саясатқа және жазалау практикасына өзгеріс енгізуіне байланысты кәмелетке толмағандар қылмыстылығының сандық сипаттамасы да өзгереді. Кәмелетке толмағандар қоғамдағы оң, теріс өзгерістерге ересектерден жылдам көңіл аударады, оны қылмыстылық динамикасынан көруге болады, онда белгілі бір тербеліс байқалады, оны толқын сияқты қозғалыс деп атайды. Мысалы, криминологиялық зерттеулер нәтижесі көрсетіп отырғандай, кәмелетке толмағандар қылмыстылығы 1993 жылға дейін өскен, содан соң ол абсолюттік көрсеткіші бойынша да, коэффициент бойынша да төмендей бастаған. Реформа жылдары оның динамикасының шарықтау шыңы әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан ең қиын кезең - 1993 жылға келді. Одан кейінгі төрт жыл бойы (1994-1997 жылдар) Қазақстанда кәмелетке толмағандар қылмыстылығының біршама төмендеп тұрақтағандығы байқалды. Бірақ 1998-1999 жылдары кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар саны қайта өсе бастады, 2000-2002 жылдары қайтадан төмендеп, 2003-2005 жылдары қайтадан өсті. Алматы облысындағы кәмелетке толмағандар қылмыстылығының 2002-2005 жылдарғы статистикалық мәліметтеріне жасалған [9, 225б.].
Алматы өңірінде етек алғандығын, олардың жалпы қылмыстар ішіндегі үлесі 10,5% екендігін көрсетті (жалпы қазақстандық көрсеткіш - 9%). Кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстар саны біршама азайғанмен, ондай қылмыстылықты сылтауының нашарлауымен байланысты бірқатар теріс өзгерістердің пайда болғандығын атамауға болмайды. Кәмелетке толмағандар бұрындары оларға тән емес қылмыстарға қатыса бастады - аманат басып алуға, бопсалауға, заңсыз бостандықтан айыруға, қару қолдануға, есірткі заттарының заңсыз айналымына және басқаларға. Олардың ішімдікке, есірткі заттар қолданып мас күйде қылмыс жасауы көбейді. ОҚО-да соңғы бес жылда (2007-2011 жылдары) кәмелетке толмағандар қылмыстылығы 2037-ден 2519-ға дейін өсті, оны барлық тіркелген қылмыстар ішіндегі үлесі 5,8% болды. Топ болып 430 қылмыс, ересектердің қатысуымен 760 қылмыс жасалған (2010 жылғы өсім 3,3% құраған). 2013 жылы ОҚО-да кәмелетке 29 кісі өлтірген, ол өткен жылмен салыстырғанда 7,4%-ға көп. Аса ауыр қылмыстар саны 106-дан 124-ке дейін өсті (17%). Сонымен қатар тонау мен ұрлау саны 342-ге дейін (2014 жылы - 391, яғни - 12,5%), ауыр қылмыстар 752-ге дейін (-13,2%), бұзақылық 8-ге дейін (-62%) азайды. Айта кететін бір жағдай - кәмелетке толмағандар қылмыстылығының жоғары латенттік сипаты бар. Егер жалпы қылмыстылықтың жайы мен дамыту үрдісін жыл сайын тіркелген қылмыстардың санымен анықтасақ, кәмелетке толмағандардың қылмыстылығын тек ашылғын қылмыстар бойынша анықтаймыз, ал қылмыстардың 30%-ы ашылмай қалады, олар статистикалық мәліметте көрініс таппайды. К.К. Горяинов латенттіктің есептік деңгейін 70%-ға теңейді. Басқа зерттеушілердің пікірінше, қылмыстардың түрлері бойынша 40%-дан (жалпы қылмыстық әрекеттер) 95%-ға (экономикалық) дейін қылмыстар тіркелмей қалады екен. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының латенттігінің жоғары болу себебі - азаматтардың құқық қорғау органдарына жүгінбеуінде. Криминологтардың мәліметтері бойынша, сұралған азаматтардың бесеуінің біреуіне жыл бойында кәмелетке толмағандар тарапынан қастандық жасалған, ол жәбірленгендердің 45,5%-ы құқық қорғау органдарына арызданбаған. Оның үстіне кәмелетке толмағандардың біраз қылықтарын балалықтың әсері деп санаймыз (оқу орнында, дүкенде ұрлық жасау, бұзақылық, әлі жеткеннің ақшасын тартып алу және т.б.), олар жайында ешқайда хабарламаймыз. Ондай жағдайларда көбіне келісе саламыз. Ішкі істер органдары қызметкерлерінің қылмысты жасыруы да кәмелетке толмағандар қылмыстылығының латенттігін көтереді. Сонымен қатар кәмелетке толмағандар қылмыстылығының сандық көрсеткішінде оң өзгеріс болғанмен, онда сапалық және құрылымдық жағынан теріс сипат бар. Мысалы, 2005 жылы кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстардың жалпы құрылымында ауыр және аса ауыр қылмыстар 73,6% құрады, ұрлықтың үлесі 2007 жылғы 8,0%-дан 2008 жылғы 10,1%-ға дейін, қарақшылық 3,2%-дан 4,3%-ға дейін, кісі өлтіру 0,9%-дан 1,2%-ға дейін, ауыр дене жарақатын салу 1,5%-дан 2,1%-ға дейін өсті. Қоғамға қауіптілігі едәуір қылмыстардың өсу қарқыны 2007-2008 жылдары 16-17 жастағыларға қарағанда 14-15 жастағыларда 5%-ға жоғары болған. Сондықтанда соңғы жылдары 14-15 жастағы жасөспірімдердің қылмыс жасаған кәмелетке толмағандар арасындағы үлесі 27-30%-дан түспей тұр, ал сотталғандар арасындағы үлесі - 31-33% [10, 252б.].
Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының қоғамға қауіптілігі және ұйымдасқандығы, пайдакүнемдігі және зорлықшыл сипат алуы, жасөспірімдердің қылмыстылықпен жүйелі түрде айналысуы кәмелетке толмаған қылмыскердің жеке басының қоғам үшін аса қауіптігін көрсетеді. Айта кететін бір жағдай, соңғы жылдары бас пайданы көздеген қылмыстарды зорлықшыл қылмыстар ығыстыра бастады. Мысалы, 2008 жылы кәмелетке толмағандар қылмыстылығының жалпы құрылымындағы ұрлықтың үлесі 59,0%-дан 47,3%-ға төмендесе, бұзақылық, керісінше, 5,9%-дан 9,2%-ға көтерілген.
Сонымен қатар кәмелетке толмағандар қылмыстылығының жайы мен динамикасын бағалағанда қылмыстардың бұл тобының бірыңғай есебі жоқ екендігін ескеру керек. Статистикалық тіркеуге алғанда олар әртүрлі негіздер: қастандық жасалған нысан, ауырлық дәрежесі, жасалған жері және т.б. бойынша бөлінеді. Сондықтан да осы қылмыстарға түрлер бойынша бөлек-бөлек талдау жасаймыз, баға береміз, болжам құрамыз.
Кәмелетке толмағандардың зорлықшыл қылмыстылығының сандық өзгеруін теріс үрдісін Алматы облысы мен Алматы қаласының БІІБ-ларының ресми статистикалық мәліметтері көрсетіп отыр. Мысалы, бұл аймақтарда соңғы жылдары кәмелетке толмағандардың зорлықшыл қылмыстарының саны тиісінше 43,8% және 35%-ға өскен, ал жалпы құрылымындағы үлесі 1999-жылғы 12,9% және 15,2%-дан 2003 жылғы 27,8% және 26,2%-ға дейін өскен.
Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының құрамында осы талданып отырған кезеңде Алматы облысында адам өлтіру 22%-ға (2006 жылы - 14; 20011 ж. - 18), әйел зорлау - екі еседен аса (198), ауыр дене жарақатын салу үш есеге жуық (4516), қарақшылық шабуыл жарты есе (59114); ОҚО-да денсаулыққа ауыр және жеңіл зиян келтіру 50%-дан аса, қарақшылық жасау үштен бірге (6181), тонау 35%-ға (164253) өскен.
Сонымен кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстардың басым көпшілігі ұрлық болғанмен, зорлықшыл қылмыстарда едәуір және олар барған сайын көбейіп келеді. Міне осы жағдай соңғы кездері мамандарды да, қоғамды да алаңдатып отыр. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығында аймақтық сипат бар, бұл жерде 100 мың адамға шаққанда 14-17 жастағылардың қылмыстық деңгейін ескеру керек. Кәмелетке толмағандардың қылмысқа бой алдыру коэффициенті батыстан шығысқа қарай едәуір өседі. Мысалы, барлық қылмыскерлер ішіндегі кәмелетке толмағандар үлесі азайғанмен олардың 100 мың адамға шаққандағы деңгейі 2005 жылғы 89,2 адамнан 2012 жылғы 187,9 адамға дейін артқан. Қылмыстар деңгейінің Қазақстандағы орташа көрсеткіштеріне қарағанда, Алматы қаласы мен облысында жылдық өсу қарқыны жоғары. Бұл аймақтар тек жастар не олардың қатысып, топтасып жасаған қылмыстар жағынан да алда келеді. Қылмыстар саны 2010 жылы біршама азайғанмен, бұл күрделі мәселе сол қалпы қалуда, себебі кәмелетке толмаған қылмыскерлер коэффициенті аталған облыстарда жалпы Қазақстан Республикасы бойынша бір жарым есе жоғары. Жалпы Қазақстан Республикасы бойынша кәмлетке толмаған қылмыскерлер санының 100 мың адамға шаққандағы орташа жылдық өсімі - 6,5%. Ұлдар көрсеткіші 2008 жылғы 82,3 адамнан 2011 жылғы 105,4 адамға дейін, қыздардікі - тиісінше 6,9-дан 9,5-ке дейін өскен.Соңғы жылдары кәмелетке толмаған қыздар деңгейі орташа 8,1%, ұлдар - 6,4% болды. Кісі өлтіру, тонау, қарақшылық жасау, сондай-ақ денсаулыққа қатты зиян келтіру сияқты қылмыстар жасаған кәмелетке толмаған қылмыскерлер саны жағынан да ШҚО және Алматы облыстары алдыда келеді. Бұлардың көрсеткіштері орташа Қазақстан бойынша айтылған көрсеткіштен екі еседей жоғары. [11, 312б.].
Қылмыстардың соңғы бес жылғы орташа өсу қарқыны кәмелетке толмаған зорлықшыл қылмыскерлер санының жалпы динамикасын көрсетеді. Мәліметтерге жүгінетін болсақ, қылмыстардың ең жоғарғы өсу қарқыны кісі өлтіру, екінші орында - қасақана ауыр дене жарақатын салумен байланысты қылмыстар, одан кейінгі мүліктік қылмыстар, қарақшылық жасағандар, тонағандар және жыныстық қылмыстардың жасалуы.
Зорлықшылық қылмыс жасап, сотталғандар санының көбейіп келе жатқандағы алаңдатпай қоймайды. Мысалы, заңгер-ғалымдардың зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша, 2005жылы Қазақстанда қылмыстың барлық түрлері бойынша 146 мыңдай кәмелетке толмаған сотталған, оның 1079-ы қасақана кісі өлтіргендер. Олардың ішінде 65698 кісі толық емес отбасында немесе отбасынан тыс тәрбиеленген, қылмыс жасаған кезде 53911 кісі жұмыс істемеген не оқымаған.
2007 жылмен салыстырғанда 2009 жылдың басында кісі өлтіргені үшін сотталған кәмелетке толмағандар саны 5,5%-дан 8,6%-ға дейін, қарақшылық жасағандар 12,6%-дан 15%-ға дейін өскен. Алматы облысы мен ОҚО-да сотталған кәмелетке толмағандар арасында зорлықшылық қылмыс жасап сотталғандар санының ұлғайып келе жатқандығы байқалады. Мысалы, Алматы облысында ондай қылмыс жасап 207 жылы 603 жасөспірім сотталса, ол көрсеткіш 2003 жылы - 715-ке жеткен, ал ОҚО-да мұндай көрсеткіштер тиісінше 474 және 503 [12, 342б.].
Қарастырылып отырған қылмыстың кәмелетке толмағандар қылмыстылығындағы өзіндік салмағы 2008 жылы біршама азайғанмен ол 2006 жылмен салыстырғанда Алматы облысында екі есеге жуық, ОҚО-да үштен бірге өсті. Қазіргі кезде зорлықшыл қылмыскерлер құрамы жасарып келеді. Оған ересек қылмыскерлердің өнегелік-психологиялық тәрбиесі әсер етуде, олар жастардың зорлықшыл қылмысқа баруына жол көрсетіп отыр. Мысалы, 2006 жылы 14-15 жасарлар 177, ал 16-17 жасарлар 827 кісі өлтірген болса, олардың 2010 жылғы көрсеткіші 368 және 1603 адамға дейін көтерілген. Зорлық қылмыстардың басқа түрлері бойынша да жағдай осындай. Әйел зорлағандарда ғана басқаша. Олардың саны 2010 жылдың аяғына дейін ұдайы азайып келді, бірақ 2006 жылы біршама көбейді. 14-15 жасар ондай қылмыскерлер үлесі 43,3%, 16-17 жасарлар үлесі 8,4% болды. Мысалы, облысында зорлықшыл қылмыс жасап, сотталған кәмелетке толмағандар саны 2006 жылы 2007 жылдың деңгейінде қалғанмен 14-15 жасар сотталғандар саны 9,8%-ға , ал олардың өзіндік үлесі 23,4%-тен 26%-ға өсті. Бұл теріс үрдіс 2005 жылы байқалған еді. ОҚО-да 2008 жылы жағдай басқаша болды. 14-15 жаста зорлықшыл қылмыс жасап сотталғандар саны азайды, бірақ олардың өзіндік үлесі жоғары күйінде қалды. Қазақстанда криминалдық белсенділік танытқандар саны көбейді, ал ондай адамдар дұрыс тәрбиеге көне қоймайды, келешек қылмыстылықтың іргетасын қалайтындар солардың арасынан шығатындығын байқауымызға болады. Криминологтардың айтуына қарағанда, кәмелетке толмай қылмыс жасағандардың әрбір екінші немесе үшіншісі қылмыстық жауаптылық жасына жеткенше ҚК-нің нормаларында белгілері бар әрекеттер жасап үлгерген, 14 жасқа дейінгілер жыл сайын ондай 60-80мың әрекет жасайды [13, 60б.].
Қазақстан Республикасы ІІМ-нің мәліметіне қарағанда 109 мың жасөспірім қылмыстық топта жасаған. Қазақстан Республикасы бойынша олардың үлесі 60%-дан асады. Топ, әдетте, 3-5 адамнан тұрады. Екі топтың бірінің құрамында сотталған адамдар болған. Кәмелетке толмағандар ұйымдасқан қылмыстарды жасауға да қатысуда: кәмелетке толмағандардың топтасып жасаған 129 мың қылмыстарының 3 мыңнан астамында ұйымдасқан қылмыстың сипаты бар. Жастар бұрындары тек ересектер ғана айналысатын қылмыстарды игере бастады: аманат басып алу, бопсалау, қару-жарақ, есірткі саудасымен айналысу және т.б.
Алматы облысында кәмелетке толмағандар жасаған он қылмыстың жетеуі топтасып жасалады. Мұнда кәмелетке толмағанның өз құрбыларының формальды емес ортасына ұмтылысы бар. Алматы облысы соттарының кәмелетке толмағандарға қатысты 2005-2014 жылдарғы құқық қолдану практикасының талдамасы жастардың топтасып қылмыс жасауының жиілегенін көрсетеді. Мысалы, тек кәмелетке толмағандардан тұратын топтар құрамында қылмыс жасағандар үлесі 2005 жылмен салыстырғанда 5,3%-ға өскен.
Ересектермен бірлесіп кісі өлтірген және ауыр дене жарақатын салған кәмелетке толмағандар үлесінің азаю үрдісі бар. Қарақшылық шабуыл жасағаны үшін жауапқа тартылған жастардың өзіндік үлесі жоғары, кісі өлтіргендер үлесіне 62% келеді, бұл ең жоғарғы көрсеткіш. Топтасып ұрлық жасағандар үлесі 61,8%, оның ішінде ересектермен бірлесіп жасағандары - 51,5%, бұзақылық - 69,3%, әйел зорлау - 59,1%, оның ересектермен бірге жасағандары - 53,8%. Криминологтардың айтуынша, кәмелетке толмағандардың қылмыстық әрекетке ересектермен бірлесіп қатысуы аса қауіпті екен. Криминологиялық зерттеулердің мәліметтеріне қарағанда, жастардың топтасқан қылмыстарының 30-40%-ына ересектер қатысатын көрінеді. Мысалы, Қазақстанда кәмелетке толмағандар әр үшінші қылмысын ересектермен бірлесіп жасайды. Соңғы жылдары Қазақстанда кәмелетке толмағандардың ересектермен бірлесіп жасаған қылмыстарының саны 13,7%-ға, өзіндік салмағы 30,6%-дан 35%-ға дейін өсті. [14, 91б.].
Олардың зорлықшыл қылмыстылығында жоғары ұйымдасқандық сипаты бар, мұнда ересектердің үлесі аз емес. Ересектер араласқан топтар көбіне тұрақты келеді, олардың мақсатқа жетудегі табандылығы күшті болады.
Бас бостандығынан айыру орындарынан оралған жастар жақсы төленетін, көңіліндегі жұмысқа тұруда көп қиындық көреді, олардың біразы жұмыс табалмағандықтан қылмысты кәсіп қылғандардың қол астына барады, кәмелетке толмағандар алдында өз беделін көтереді, қылмыстық жолмен тапқан ақшасын оңды-солды шашып жүреді. Криминалдық жастар тобының мектебін өткендерді тіс қаққан қылмыскерлер жауынгер ретінде пайдаланады. Кәмелетке толмағандарды ұйымдасқан қылмыстық әрекеттерге қатыстыру көп шығынды керек етпейді, көбіне олардың құқыққа қайшы қылықтары елеусіз қалады. Тәжірбиесінің жоқтығынан немесе аздығынан жастар үгітке тез көнеді, төнген қауіпке жете мән бермейді. Оның үстіне заң мен қоғам жауапқа тартылатын жастарға жеңілдік жасайды. Ізденуші жүргізген зерттеу ересектер қылмыстылығы мен кәмелетке толмағандардың зорлықшыл қылмыстылығы арасындағы байланысты анықтады. Мысалы, сұралған ішкі істер органдары қызметкерлерінің 41%-ы ересек қылмыскерлер кейбір жекелеген тапсырмаларды орындауға криминалдық тәжірбиесі бар жастарды таңдайды деп, ал 17% -ы - ұйымдасқан қылмыстылықты криминалдық жастар тобына қатысушылар толықтырады деп санайды. Кәмелетке толмағандар тобының қаншалықты криминалдық сипат алатындығы ондағы ересек адамның жасына көп байланысты [15, 9б.].
Біздің зерттеулеріміз топтасып зорлықшыл қылмыс жасаған жасөспірімдер үлесінің жоғары екендігін көрсетті, олардың 106-ы құрбыларымен бірге, 63-і ересектермен бірге қылмыс жасаған. Сауалнама жасаудың нәтижелері кәмелетке толмағандар қарақшылық шабуылдың басым көпшілігін топтасып жасайды,-деген Л. Сердюктің тұжырымын растап отыр. Мысалы, топ құрамында қарақшылық шабуыл жасаған кәмелетке толмағандар үлесі 93%-ды құрайды. Ал оның 19-ы шабуыл жасаған кезде қару қолданған, олардың 9-ын қылмысқа құрбылары, 10-ын ересектер тартқан. Топтасып кісі өлтірген және қасақана ауыр дене жарақатын салған респонденттер үлесі тиісінше 80,6% және 77,1% болған. Қылмыстың көпшілігін жасөспірімдер ересектермен бірігіп жасаған, алты жағдайдың барлығында да атылатын қару болған және кәмелетке толмағандарды барлық жағдайларда, оның ішінде қылмыстық құрбыларымен бірлесіп жасаған 20% жағдайда да қылмыстық ересектер тартқан. Топтасып кісі өлтірген 80-85% жағдайда олардың қолында суық қару немесе басқадай заттар болған, ал үш жағдайда жалаң қолмен өлтірілген.
Кәмелетке толмағандардың құқыққа қайшы қылықтарының қайталануы туралы мәліметтер олардың зорлықшыл қылмыстылығының жайын сипаттайтын маңызды көрсеткіш болып табылады. Кәмелетке толмағандардың қайталап қылмыс жасауының алдын алу арқылы оларды зорлықшыл қылмыс жасаудан сақтандыруға болады [16, 22б.].
Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының рецидивіне баса назар аудару керек, себебі рецидив қылмыскерлердің қоғамға аса қауіпті бөлігін құрайды, себебі олар әлеуметтік психологиялық босаңсуды пайдаланып қылмыс жасауға ыңғайлы жағдайларды тез табады немесе ондай жағдайларды өздері-ақ жасап алады, тиянағы жоқ адамадарды өзінің қылмыстық әрекетіне тартады. В.А. Лелековтың айтуынша, соттылығы бар адамдардың қылмыстық белсенділігі басқа азаматтардікіне қарағанда 25 есе жоғары екен. ҚР ІІМ-нің ғылыми зерттеу институты құқық бұзған жасөспірімдердің нақты жазаланбай қалуы елеулі проблема тудырып отырғандығы туралы мәліметтерді көрсетіп отыр. Мысалы, 2010 жылы Қазақстанда бұрын қылмыс жасаған кәмелетке толмағандар саны өткен жылмен салыстырғанда 1,8 %-ға өскен. 68 000 аса кәмелетке толмаған бас бостандығынан айыру мен байланысты емес жазаға сотталғандықтан олар кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі бөлімшелер есебінде тұр. Кәмелетке толмағандардың әрбір екінші қылымыстық тобында бұрын сотты болған адамдар бар.
ҚР ІІМ-нің қоғамдық қауіпсіздік полициясының сақтандыру шараларын жетілдіру жөніндегі жұмысына шолу кәмелетке толмағандардың неше қайтара қылмыстылығын алдын алудың ойдағыдай нәтиже бернмейтіндігін көрсетті. Қазақстанның 21 субьектісінде бұрын қылмыс жасап, жауапкершілікке қайта тартылған кәмелетке толмағандар саны 18%-ға артқан. Көп жағдайларда бұл аймақтарда ішкі істер органдарының қызметкерлері кәмелетке толмағандардың қоғамға қауіпті іс-әрекеттерін тіркеуге формальды қарайды. Сақтандыру жұмысының тиімділігіне ықпал ететін екінші бір жағдай - кәмелетке толмаған құқықбұзушылармен айналысатын мекемелер арасында тығыз байланыстың болмауы, ондағы қызметкерлердің білім, тәжірибиесінің жеткіліксіздігі, жасөспірімнің әрекетіне тиісті баға бере алмауы. Шығыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарындығы тәрбие колонияларының алған біздің мәліметтер бойынша, зорлықшылық қылмыс жасап, жаза өтеп жатқандардың 37,5%-ы бұрын сотталғандар. Ал ұрлық жасағандығы үшін сотталғандар көрсеткіші - 13% құраған. Мұның барлығы қылмыстың алдын-алу шараларының тиімділігін төмендетуде. Тәрбие колонияларынан шартты түрде мерзімнен бұрын босанған кәмелетке толмағандар арасындағы рецидив деңгейі 49,3% болып отыр. Рақымшылық актісі бойынша босатылғандар арасында криминалдық белсенділік жоғары. Мысалы, 2005 жылғы рақымшылықтан кейінгі 6 ай ішінде 20%-дай кәмелетке толмағандар қайтара қылмыс жасаған. Шартты соттаудың да тиімділігі төмен, себебі кәзіргі кезде тәрби колониясында отырған кәмелетке толмағандардың жартысы қылмысты сынақ мерзімінде жасағандар. Мысалы, неміс криминологы Густав Ашаффенбург былай дейді: Қылмыстылық - адамзат қоғамның ажырамас бөлігі, оған тамырын терең жайған, одан нәр алып тұрады. Тек қоғамда ғана, тек онымен өзара әрекеттестікте ғана қылмыстылық орын алада....
Г.А.Аванесовтың пікірінше, Қылмыстылық өзін-өзі тудырады, кейінгі қылмыстардың себебі де өзі, ол тұрақсыз адамдарды бұзады, қылмыстық іске итермелейді. Бұған қарағанда ересек адамдардың зорлықшыл қылмыстарды жастар арқылы өзін қайталайды екен, ал мемлекет пен қоғам оған онша мән бермей отыр.
Алматы облысы соттарының соңғы жылдарғы кәмелетке толмағандарға қатысты құқық қолдану практикасына жүргізген талдауымыз мынаны көрсетті: біршама тұрақты 2005 - 2014 жылдары зорлықшыл қылмыс жасап, сотталған жастардың ең көп үлесі 2000 жылға келеді екен - 24,3%. Сонымен қатар 2003 жылы өткен жылмен салыстырғанда, бұл санаттағы кәмелетке толмаған саны 6,6%-ға, ал олардың үлесі 2002 жылғы 19,7%-дан 2010 жылғы 21,1%-ға өскен. 2014 жылы Алматы облысында зорлықшыл қылмыс жасағаны үшін сотталған және соттылығы бар кәмелетке толмағандар үлесі 1,7%-ға шартты сотталғандар 2,4%-ға қылмыстық жауаптылықтан босатылғандар 0,4%-ға артқан, ал соттылығы алынған немесе жойылғандар үлесі 3%-ға кеміген. Бұрындары қылмыс жасаған және кісі өлтіргені үшін жауапқа тартылған кәмелетке толмағандар үлесінің көбею үрдісі бар. 2005 - 2010 жылдар аралығында Алматы өлкесінде 370 кәмелетке толмаған сот-психиатрия сараптамасынан өтті [17, 102б.].
Н.Р. Косевичтің пікірінше, кәмелетке толмағандардың қайда, қашан және қандай жағдайда қылмыс жасауы мүмкін екендігін білу - болатын қылмысты алдын ала болжауға және оған қарсы тиісті іс-шаралар ұйымсдастыруға мүмкіндік береді. Тәрбие колонияларында таратылған сауалнамада кәмелетке толмағандардың қоғамдық орындарда жасайтын зорлықшыл қылмыстарының үлесінің жоғары екендігін көрсетті, ал мұндай жағдай халықты қобалжытуда, ол өзін дәрменсіз сезінуде. Зорлықшыл қылмыс жасап сотталғандардың ішінде респондент қылмысты қоғамдық орындарда: 51-і - көшеде, аялдамаларда, 46-ы - саябақтарда, 27-і - басқа орындарда жасаған. Полиция қызметкерлерінің алынған мәліметтерге қарағанда кәмелетке толмағандар өздерінің зорлықшыл қылмыстарының 90,5%-ын - көшелерде, саябақтарда, 47%-ын - үйлердің жанында, 13%-ын - клубтарда, 13%-ын - басқадай орындарда жасайды екен. Қылмыстар жасалынатын негізгі уақыт - кешкі кез. Зерттеу көрсетіп отырғандай, қылмыстардың 71%-ы қалады, 29% ауылды жерде болады екен. Мысалы, Алматы облысында кәмелетке толмағандар қылмыстылығы көбіне қалада орын алады. Қалаларда әсіресе халқы тығыз, әлеуметтік инфрақұрылымы нашар дамыған қалаларда әлеуметтік теріс үрдістер кәмелетке толмағандарға күшті ықпал етеді. 2008 - 2009 жылдары 16 - 17 жастағылардың криминалдық белсенділігі жоғары болды, олар кәмелетке толмағандар жасаған барлық қылмыстардың 70%-дан астамын жасаған. Сауалнамадағы мәліметтерге қарағанда, респонденттердің 27%-ы қылмысты спирттік ішімдікке мас күйде, 5,5%-ы есірткі заттарды қолданып жасаған. Алматы облысында қылмысты мас күйінде жасап сотталған кәмелетке толмағандар үлесі 2011 жылы 35,4%-ға дейін азайған, дегенмен бұл жоғарғы көрсеткіш. Талданып отырған кезеңде мас күйінде жасалған қылмыстардың ең көбі әйел зорлаудың үлесіне тиіп отыр, ол осындай қылмыс үшін сотталған жасөспірімдердің 59,6%-ын құрайды екен, екінші орында ауыр дене жарақатын салу - 56%, үшінші орында кісі өлтіру - 55,1%, ары қарай қарақшылық - 35,6%, тонау - 18%. Оңтүстік Қазақстан облысында кәмелетке толмағандар қылмысты мас күйінде 31%-ға және есірткі қолданып 37,5%-ға аз жасаған. Соңғы жылдары Қазақстанда ажырасу, жесір қалу, некесіз бала туу, өгей әке-шешемен тұру сияқты жағдайлар көбейіп кетті. Ал, отбасындағы жағдай мен кәмелетке толмағандар қылмыстылығы арасында байланыс бар екендігін бұрыннан белгілі. Бұл жерде балалардың жүріс-тұрысын қадағаламау, олардың оқуына көмектеспеу, отбасындағы ушықты жағдай, ата-ананың теріс қылығы, тұрмыстық жағдайдың нашарлауы сияқты жайлар маңызды рөл атқарады.
1.2. Қылмыстылықтың детерминациясын зерттеудің теориялық аспектілері
Деструкциялық әлеуметтік көріністердің зерттеуіндегі басты мақсат- түрлі қылмыстардың заңға қайшы әрекеттерін алдын алу мақсатында ғылыми негізде тиімді әдістерді қолданып, мүмкіндігінше қылмыстардың аса ауыр түрлерін жасалуын және де өсуін бақылап, қадағалау және де алдын алу.
Қазіргі таңда, қоғам арасындағы қылмыстардың жасалуының негізі себептерін айқындау, саралау қылмыстардың алдын алу ең басты әдіс.
Криминология, социология пәндерінің зерттеулерінде әлеуметтік детерминация сөзі фактор (лат. factor - айналысушы, жасаушы) деген түсініктемелер қолданады. Детерминация (лат. determinare - анықтаймын) деген сөзінен шыққан. Фактор сөзінін түсінігін детерминант сөзімен синоним ретінде қарастыруға болады. Әлеуметтік (және криминологиялық) детерминация жүйесіне детерминанттардың үш түрін қамтиды, олар: себептері, шарттары және корреляттары.
Себептер - обьективті және субьективті сипаттағы әлеуметтік-психологиялық құбылыстардың кешені. Объективтік себептерге экономикалық, саяси, құқықтық немесе идеологиялық мәселелер жатады. Субъективтік себептерге қылмысқа ынталандыру жатады. Бұл термин қылмыскердің психикалық жағдайындағы қылмысқа бару әрекетінің мотивін анықтауда қолданылады. Өзінің кезегінде мотив-бұл жеке адамның ішкі жағдайы, яғни өзінің қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында белсенді әрекеті (бұл жағдайда қылмысқа баруы). Мотивация өз алдына адамның ішкі сезімінің қылмыс жасап, күткен нәтижесіне жету болып табылады.
Криминология саласындағы жиі кездесетін себептер тікелей және жанама; себептердің бірінші, екінші және де үшінші жиынтықтары. Бұл жерде ескере кететін жәйт, себептер өзінің зерттеуі-қылмысы-екі деңгейлі тудыратын тізбегін құрайды. Егер де осы бойынша жалғасатын болса керісінше бағытта, онда қылмыстың себептері өз кезегінде әлеуметтік жағдайдың салдарынан деп қарастырылады, яғни, детерминациянын бұрынғы деңгейінің салдары негізінде. Криминологтардың көзқарастары бойынша тек жақын (тікелей) себептердің салдары. Бұндай тікелей себептердің қылмысы болып субъективтік факторлардың әсері: яғни, индивидтердің психикасының дефектісі, әлеуметтік ортанын. Басқа себептердің бәрі бұрынғы себептер жанама және қылмыстың шарты болып келеді, себебі емес. [18,13б] Көптеген криминолог-психологтардың зерттеулері бойынша тікелей себептер және қылмыскердің қылмыс жасауы жеке адамның басына байланысты қылмыс жасалынады. Бірақ есте сақтайтын мән-жай, социологиялық зерттеулердің факторы қылмысты тек әлеуметтік-психологиялық адамның ерекшеліктерін ғана қарастырып шектеліп қалуға болмайды. Детерминанттың объективті тұрғыдан қылмыскердің тұлғасын алдымен қарастырып, талдау жасау тиесілі.
Детерминанттың екінші түрі болып шарттар болып табылады. Олардың себептері мен салдарларының байланысты. Шарттарға мынадай құбылыстар мен процесстер жатады, яғни өздері пайда болмайды, бірақ көмектеседі, жеңілдетеді, күшейтеді, себептердің пайда болуын қамтамасыз етеді.Олардың салдарларға әсері жанама себептермен байланысты. Шарт санаты мүмкіншілік санатымен байланысты және ықтималдық.Бірақ олар себептердің пайда болуы мен әрекеттерін қамтамасыз етеді. Шарттарсыз себептер мен әрекеттеспесе соңғысы пайда болмайды немесе әрекет етпейді. Тек бір ғана шарттың салдарларының пайда болуы шындыққа айналмайды.
Себептер мен шарттардың бірлесуі детерминацияның бұрынғысы мен қазіргісін анықтайды. [19, 9б] Осыған сай шарттар екі топқа бөлінеді: 1- шарттың пайда болуы (құрылуы) себептердің және 2-шарттың тиімді процессін қамтамасыз ету. Жеке адамның криминогендік қалыптасуына мынадай белгілер әсер етеді: отбасылық жағдайдың кері әсері, қоршаған ортаның кері әсері, бұқаралық ақпарат құралдарындағы психологиялық тұрғыдан кері әсерлері т.б. Жеке тұлғаны қылмыс жасауға итермелейтін түрлі мән-жағдайлар бар. Солардың бірі болып мемлекеттің басқару формасы (мысалы ішкі істер органдарындағы полиция қызметкерлерінің өз міндеттерін дұрыс орындамауы, материалдық құндылықтарды қорғауға қорғаушылардың салғырт қарағандары т.б.). Сонымен қатар, бұлардың қатарына жәбірленушінің мінез-құлқы да жатқызылады.
Криминология саласында шарттардың басқаша топтастырылуы қарастырылды. Олар: сүйемелді, қажетті және жеткілікті. Сүйемелді шарттардың түсігіне қылмыстың орын алған жері мен уақыты жатады. Олар ортақ фонды құрайтын мән-жайлар жатады.
Олар зерттеудің нысанын және нақты мүмкіндіктерін анықтайды. Ең маңыздысын қажетті шарттар құрайды. Қажетті шарттарсыз болып жатқан құбылыстар орын алмайды. Барлық шарттардың жиынтығын жеткілікті шарттар реті құрайды. Жеткілікті шарттар мен себептер орын алған жағдайларда, зерттеулер өз ретімен іске асады. Жоғарыда көрсетіліп кеткендей, криминогендік детерминанттар криминогендік жүйеде басты орын алады. Элементтердің арасында соңғысы болып көп деңгейлі өзара іс-қимылдар жатқызылады, қылмыстардың арифметикалық соммамен сәйкестендірілмейтін себептер мен шарттар кіреді. Тек өзара тығыз әрекеттердің өз арасында нақты детерминанттары қылмыстың себептер мен шарттарын қылмыстардың құрайды. Яғни, барлық криминогендік жүйеде қылмыстардың түрлерінде және де жеке қылмыс түрлерін құрайды.
Детерминанттардың үшінші түрі корреляттар. Бұл детерминацияның көп факторлы жүйесі, оның өзгеруі көбеюіне немесе азаюына алып келетін факторлардың өзгерісі. Бұл байланыс тиісінше көп немесе аз болып келетін толық синхронды салдарлардың бір-бірімен қатынасы. Бұндай байланыс корреляцияның көрсеткішінің тығыздығын білдіреді.
Корреляциялы детерминизмнің жаппай құбылыстарды анықтауда үлкен рөл атқарады. Олардың қатарына қылмыс және оның детерминанты кіреді. Негізгі заңдылық болып тенденциялар және заңдар. Корреляцияның болуы немесе болмауының байланысы зерттелінетін құбылыста міндетті кезеңді құрайды. Болжамдардың себебін анықтау және детерминациянын жағдайын анықтау.
Жоғарыда көрсетіліп кеткенді қорытындылай келетін болсақ, ескере кететін жәйт, қылмыстылықтың детерминациясы өз алдына келтіру, жүктеу және тікелей байланысын көрсетеді. Қылмыстылықтың себептері мен шарттары әрқашан әлеуметтік құбылыстар болып келеді. Олар: әлеуметтік- экономикалық, әлеуметтік-мәдени және т.б. Олар әрқашан қоғамның әлеуметтік кері қайшылықтарымен жасалған. Қылмыстылықтың өзі әлеуметтік феномен, өз алдына бір қоғамның сипаттамасы, бір параметр, қоғамның жағдайын білдіретін, әлеуметтік себептер.
Сонымен, қылмыстылықтың себептері мен шарттарын біз әлеуметтік-жағымсыз құбылысты және үдерісті айтамыз. Бірақ, алдымен біз елімізде қоғамның дамуын, шарттары мен себептерін, қазіргі таңда кәмелеттік жасқа толмағандардың қылмыстылығының өсуі және жас балалардың құқық бұзушылығының өсуі, ең көп тараған тәсілдермен талдау арқылы қылмыстылықтың себебін анықтап, әлеуметтік және заң ғылымындағы басты тенденцияларын анықтауымыз қажет. Осыған орай, қылмыстылықтың себептері-бұл қоғамда орын алып жатқан, өз шешімін таппаған мәселелердің бірі. Криминологияда әрқашан мына мәселелердің арасында күрес жүрді, адамның қылмыс жасауының себебін анықтауда бір ғалымдардың пікірінше қоғамдық қатынастағы қылмыстылықтың кемшіліктер анықтау арқылы делінсе, басқаларының тұжырымы бойынша қылмыс биологиялық тегі бойынша жасалынады, яғни адам табиғатымен қылмыс жасауға бейімді деген пікірлері бар.
Биологиялық тұрғыдағы теорияға сүйенсек, индивидтін қылмыс жасауының себептерінің бірі антропологиялық теория деп Ч.Ломброзе анықтады. Түрмедегі қылмыскерлерді Ч.Ломброзе зерттеу арқылы мынадай тұжырымға келді, қылмыскерлердің 5 түрі бар: а) табиғатымен тумысымен қылмыскерлер; б) кәнігі қылмыскерлер; в) абайсыздан қылмыскерлер; г) әдеттегі қылмыскерлер; д) психикалық ауытқуы бар қылмыскерлер. Ч.Ломброзе мәлімдеді тумысымен қылмыскерлер қоғамда заңды бұзатын қылмыскерлердің 40% құрайды, бірақ олар өздерінің соматикалық ерекшеліктерімен сипатталады. Яғни, (сүйегінің құрылымы, бет-бейнесінің құрылымымен) бұларды алдын-ала танып білуге болады және уақытылы қоғамнан оқшаулап ұстау қажет немесе құрту керек.[20, 13б]
Ч.Ломброзо қылмыскердің пайда болуы биологиялық тұрғыдан, адамның дене бітімі оның әлеуметтік мінез-құлқымен бірге бір бітімде деп санайды. Егер де, ұсынылған концепция дұрыс деп қарастырсақ, онда қоғамда орын алатын қылмыстылыққа төтеп беру мүмкін емес, себебі қоғам қылмыскерлердің аномалиялық ағзасына әсер ете алмайды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кәмелетке толмағандардың арасындағы қылмыстылықпен күресу - қылмыстылықпен күресудің басты бағыттарының бірі. Кәмелетке томағандардың қылмыстылығымен күресуді жеке сала ретінде бөліп шығару көптеген себептермен түсіндіріледі. Олардың ішіндегі маңыздылары ретінде криминолог ғалымдар төмендегілерді көрсеткен:
Біріншіден, жаңа буынның өмірі мен денсаулығын қорғау мақсаттарының аса маңыздылығымен және осыған байланысты мемлекеттік органдар мен жалпы қоғамның қызметінің жеке бағыты ретінде жас балалар мен жасөспірімдердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағытталған мемлекеттік саясаттың пайда болуы.
Екіншіден, кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жасайтын қылмыстарының олардың өмірі мен тәрбиесімен (жеке тұлғасы дамуы мерзімінің салыстырмалы түрде шектелуі, әлеуметтік позицияларынының ауыспалылығы, шектелген әрекет қабілеттілік), жеке тұлғалық сипаттамасымен, әлеуметтік топтық, психологиялық және басқа да ерекшеліктерімен түсінідірілетін мотивациясының және генезисінің айырмашылықтары.
Үшіншіден, осы ерекшеліктермен тығыз байланысты жасөспірімдердің қылмыстылық белсенділілігі, олардың қылмыстылығының құрылымы мен деңгейінің, динамикасы мен себептерінің ерекшеліктері.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының түсінігін қарастыру алдында біз кәмелетке толмағандарды, олардың жеке басын және жастық категорияларын анықтап алайық. Ғылыми әдебиетте, кәмелетке толмағандардың жас санаттары жайлы пікірлер көп. Солай мысалға В.А.Еренков жасөспірімдік шақ мектептің 5-8 сыныптарына сәйкес келіп, олардың ішінде кіші жасөспірімдік жас (11-13 жас) және ересек жасөспірімдік жас (14-15 жас) деп көрсетеді. Краковский А.П аталғандарға қоса кіші бозбалалық шақты көрсетеді (16-18) жас. О.Е Сапарин олардың ішінде жасөспірімдік жас (13-16 жас), бозбалалық жас (17-21 жас) деп көрсетеді.
Бірақ, Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жас он төртке толған, бірақ он сегізге толмаған адам танылады (ҚК 80 бабының 1 тармағы). Сондықтан кәмелетке толмағандардың жасы осы нормаға сәйкес көрсетіледі.
Аталғандармен қоса қазіргі кезде республикамыздың заң ғылымында жоғарыда көрсетілген категорияларды атауда біркелкі нысан қалыптаспағандығын атап өту қажет. Заң терминдері қазіргі кезде түгелдей дерлік орыс тілінен аударылады, бұл жағдай елімізде жаппай сипат алғандығы да белгілі, оның себептері де мәлім. Ал қазіргі кезде біз белгілі бір терминді түсініп, басқа ұғыммен шатастырып алмау үшін, оны орыс тіліндегі терминмен қатар оқуға мәжбүрміз. Солай, орыс тіліндегі юноша термині, бозбала деп те жас жігіт деп те аударылады. Орыс тілінде подросток термині, юноша терминіне қарағанда кең мағынада қолданылады, яғни бұл ұғымға жас балада (сегіз жасқа дейінгі бала), мектеп оқушысы да кіреді және көп жағдайда подросток бұл он төрт жастағы кәмелетке толмаған адам. Бірақ қазақ орыс сөздіктеріне сүйенсек подросток термині - жасөспірім, жас ұлан, бозбала (12-17 арасындағы жас) [6,45 б.]. Яғни кәмелетке толмағандардың әртүрлі жастық категорияларының нақты атауы ана тілімізде қалыптаспаған. Сонымен кәмелетке толмаған адам ұғымын басқаша қалай атайтындығымыз туралы нақты таңдап алайық: бозбала термині өте тар мағынада, яғни он алты жастан кейінгі жасты көрсету үшін ғана колданылуы мүмкін, жасөспірім ұғымы болса бозбалалық жасты көрсетпесе де, оған қарағанда кең түснінік береді, сол себепті төмендегі жұмыста кәмелетке толмаған адам термині жасөспірім терминімен де аламастырылуы мүмкін. Тап осындай позицияны өзінің еңбегінде Г.М Мауленовте ұстанған.
Ең алдымен еліміздегі кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының құрылымына және динамикасына назар аударайық.
1988-2008 жылдар арасында ол мынадай көрсеткіштерді аңғартады: 7535 (1988ж.), 11617 (1989ж.), 11204 (1990ж.), 12747 (1991ж.), 13326 (1992ж.), 13115 (1993ж.), 15656 (1994ж.), 13724 (1995ж.), 9027 (2006ж.), 7435 (2007ж.), 7197 (2008ж.).
Республика бойынша жалпы алғанда кәмелетке жасы толмағандардың қылмыстарының үлес салмағы 1961-1981 жылдар аралығында, яғни 20 жылда шамамен 9 пайызды құраған болса, ол көрсеткіш соңғы жылдар ішінде (1988 -2008) 14 пайызға жақындап отыр. Жасы 18 ге толмаған адамдардың саны еліміздегі жалпы адам санының 33 пайызын құрайтын болса, аталған көрсеткіш деңгейінің қаншалықты зор екендігін байқау қиын емес [7, 240 б.].
Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жасаған қылмыстары арасында ұрлау, тонау, қарақшылық, қасақана кісі өлтіру, денсаулыққа зиян келтіру, бұзақылық, зорлау секілді қылмыстар кең тараған.
Кәмелетке толмағандар ең көп біреудің мұлкін ұрлау және бұзақылық қылмыстарын жасайды, осы қылмыстарды орындаушылардың 75-80 пайызы кәмелетке толмағандар.
Мүлікке қарсы қылмыстардың басым көпшілігі ересектердің қатысуымен (60 пайызға жуық), оның ішінде 30 пайызы - ересектердің басшылығымен жасалған. Кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстардың тағы да бір тобы ол бұзақылық әрекеттер - олар кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстардың жалпы санының 15 тен 30 пайызға дейін құрайды. Бұзақылық әрекеттердің көпшілігі (90-95 пайыз) мас күйінде және топпен жасалған. Адам өлтіру қылмысы кәмелетке толмағандардың қылмыстарының жалпы санының 1-2 пайызын құрайды.
Криминологтардың көптеген зерттеулері кәмелтке толмағандардың қылмыстылығы бұл негізінен топтық қылмыс екендігін дәлелдеп отыр. Еліміздегі кәмлетке толмағандардың топтасып қылмыс жасау деңгейі алаңдатарлық деңгейде екендігі статистикалық мәліметтер көрстеуде.
Кәмелтке толмағандардың топтасып қылмыс жасауының ерекше жоғары болуы - бұл, олардың жастық психологиялық және басқа да ерекшеліктеріне сай нормадан ауытқу емес, қайта оған сай болу. Ересек және бозбалалық жасөспірімдік шақта кәмелетке толмаған адам үшін қоршаған орта араласу, ой бөлісу, жаңа мәлімет алудың қайнар көзі болып табылады. Құрдастары арасында өзін жоғары көрсету осы жастағылар үшін маңызы өте үлкен. Әдетте құқық бұзуға жақын жасөспірім өзінің проблеммалары мен ұқсас, уақыты шектелмеген адамды іздейді, сонымен ой бөліседі. Өмірінің басқа салаларында түсініспеушіліктер ұлғайған сайын бұндай ортаның қажеттілігі де арта түседі. Сол себепті өзінің көзқарастарымен, топтың қөзқарастары сәйкес болмаған жағдайда жасөспірімдер топтың мүддесін білдіруге тырысады. Жасөсіпірмдердің криминогендік топтары олардың негативті әдеттерді, көзқарастарды үйренуінің қайнар көзі болып табылады.
Криминогендік топқа қатысудың өзі қылмыстарға алып келуі әбден мүмкін. Көп жағдайда топтардың лидерлерінің әрекеті топтың басқа да мүшелерінің қылмыстық әрекет жасауына тікелей итермелейді. Топта қылмыс жасаған жасөспірімдердің көрсетулері бойынша тек топпен бірге болуға, бөлінбеуге, өзін батылсыз ретінде көрсетпеуге деген ынтаның әсерінен ғана олар қылмыс жасаған. Солай, қылмыс жасаған жасөспірімдердің 71 пайызы ондай қылмысты жалғыз өзі жасай алмайтындығын көрсетті, ал 18,6 пайызы қылмыс жасауға итермелеуші фактор ретінде өзінің жолдастарының әсері деп көрсетті.
Соңғы жылдары құқыққа қарсы әрекет жасайтын жасөспірмдердің криминогенді топтарының ірілену үрдісі байқалуда. Осындай топтардың үштен екісі әр түрлі жастағы жасөспірімдерден құралған, бұл жағдай осындай топтардың ұзақ мерзімді әрекет етуге деген ынтасын көрсетеді.
Жасөспірімдердің арасында қылмыстардың қайталануы жыл сайын өсу үстінде, соңғы бес жылда кәмелетке толмағандардың арасында қылмыстардың қайталануы 42,7 пайызға өскен.
Бірқатар құқықтық - әлеуметтік зерттеулердің мәліметтері ұрлық, бұзақылық, және тұлғаның жеке басына қол сұғушылық жасаған әр үш қылмыскердің екеуі өздерінің қылмыстарын кәмелетке толмай тұрған кезінде жасағандығын көрсеткен. Бұл көрсеткіш ұры - рецидивисттердің арасында бұдан да жоғары. Келтірілеген мәлімет жастар қылмыстылығы мен кәмелетке томағандар қылмыстылығының байланысын айқын көрсетіп отыр.
Кәмлетке толмағандардың қылмыстылығы жастардың қылмыстылығының көлеңкесі сияқты көрінеді. Себебі кәмелетке толмағандар үлкендердің әрекеттерін қайталағысы келіп, ересектер қылмыскерлердің қатары кәмелетке толмағандар есебінен толықтырылады. Ересектердің қылмыстылығының кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына әсері көп жағдайда тағы да бір буын - жастардың қылмыстылығы арқылы жүзеге асырылады. Сол себепті кәмелетке толмағандардың қылмыстылығын қазіргі жағдайымен ғана сипаттау дұрыс емес. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы - бұл жалпы қылмыстылықтың бастапқы сатысы ғана. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының басқа жастық топтармен тығыз байланысының өзі оның аса қауіптілігін айқын көрсетеді. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы басқа жастық топтармен жасалатын қылмыс түріне байланысты ажыратылады. Пайдақорлық ниетпен жасалған қылмыстарды жасаудағы үлкендер мен кішілердің арасындағы байланыс, зорлық зомбылық қылмыстарымен салыстырғанда тығыз [8, 420б.].
Ересектердің зорлық зомбылық қылмыстарындағы байланыстың бәсең болуы - қылмыстлықтың осы түрінің өмірдің әр түрлі салаларында көрінетіндіктен болып отыр. Себебі кәмелетке толмағандарда бұл негізінен бос уақытындағы қылмыстар болса, ересектерде бұл кәсіби қылмыс болып табылады.
Соңғы жылдары зорлық көрсету әрекеттері қоғамның барлық саласына тарала бастады. Оның себебі қоғамдағы, адамдар бойындағы құндылықтар өлшемінің өзгергендігінде болып отыр. Оның үстіне әлеуметтік шиеленіс пен экономикалық дағдарыс та адамда болашаққа деген сенімсіздік тудырады.
Бүгінде кәмелетке толмағандардың қылмыстық қылықтарына қатысты мәселе жалпы қоғам дамуының бір көрсеткішіне айналып отыр. Жас ерекшеліктеріне байланысты кәмелетке толиағандар жасаған қылмыстар өздерінің қатыгездік сипаты жағынан ересектердікінен асып түседі. ХХ ғасырдың аяқ кезіндегі статистикалық мәліметтер негізінде, Қазақстанда қылмыстылық кең тараған орта кәмелетке толмағандар ортасы деп айта аламыз. Жастар арасындағы теріс көріністерді криминологиялық зерттеу бұл ортада менмендіктің, қатыгездіктің, маскүнемдіктің, нашақорлықтың, құқықтық сауатсыздықтың және басқадай қоғамға жат қылықтардың етек алғандығын көрсетті. Бельгияның ХӀХ ғасырдағы белгілі статисі А. Кетле: Барлық қылмыстарды қоғамның өзі даярлайды, ал қылмыскер - оны орындаушы ғана. Әрбір жаңа қоғамдық құрылыс өзімен бірге көптеген қылмыстар алып келеді,- деп жазды.
Кәмелетке толмағандар қылмыстылығын қоғамның өзі тудырады, оны тек ірі әлеуметтік-экономикалық процестерді жетілдіру арқылы азайтуға болады,- дейді Е.Т. Әбілезов. Жастар арасындағы криминогендік ахуал жылдан жылға нашарлауда. Олар жасаған қылмыстардың 80% ауыр және аса ауыр қылмыстарға жатады. Кәмелетке толмағандардың өздері жасаған немесе олардың қатысуымен жасалған кісі өлтіру, тонау, ұрлау сияқты қылмыстар саны жылдан жылға көбеюде. Қазақстан Респубдикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өз сөзінде жасөспірімдер ортасының криминалдану мәселесі мемлекеттің бірінші кезекте шешілуі тиіс мәселелерінің қатарына қойылғандығын айтады. Кәмелетке толмағандардың құқықтық санасының төмендігі, олар тап болған жағдайдың қиындығы қалайда қылмыстық әрекеттің жасалуына себеп болады. Бұл қылмыстылықтың статистикасы жалпы қоғамдағы, әсіресе жастар ортасындағы әлеуметтік өмірдің айнасы ісетті. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының жайы, бір жағынан, қоғамда қалыптасқан криминалды ахуалды көрсетеді, екінші жағынан - қоғам мен құқық қорғау органдарының қылмытылықпен күрестегі қабілетін сипаттайды. Мысалы, мемлекеттің қылмыстық саясатқа және жазалау практикасына өзгеріс енгізуіне байланысты кәмелетке толмағандар қылмыстылығының сандық сипаттамасы да өзгереді. Кәмелетке толмағандар қоғамдағы оң, теріс өзгерістерге ересектерден жылдам көңіл аударады, оны қылмыстылық динамикасынан көруге болады, онда белгілі бір тербеліс байқалады, оны толқын сияқты қозғалыс деп атайды. Мысалы, криминологиялық зерттеулер нәтижесі көрсетіп отырғандай, кәмелетке толмағандар қылмыстылығы 1993 жылға дейін өскен, содан соң ол абсолюттік көрсеткіші бойынша да, коэффициент бойынша да төмендей бастаған. Реформа жылдары оның динамикасының шарықтау шыңы әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан ең қиын кезең - 1993 жылға келді. Одан кейінгі төрт жыл бойы (1994-1997 жылдар) Қазақстанда кәмелетке толмағандар қылмыстылығының біршама төмендеп тұрақтағандығы байқалды. Бірақ 1998-1999 жылдары кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар саны қайта өсе бастады, 2000-2002 жылдары қайтадан төмендеп, 2003-2005 жылдары қайтадан өсті. Алматы облысындағы кәмелетке толмағандар қылмыстылығының 2002-2005 жылдарғы статистикалық мәліметтеріне жасалған [9, 225б.].
Алматы өңірінде етек алғандығын, олардың жалпы қылмыстар ішіндегі үлесі 10,5% екендігін көрсетті (жалпы қазақстандық көрсеткіш - 9%). Кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстар саны біршама азайғанмен, ондай қылмыстылықты сылтауының нашарлауымен байланысты бірқатар теріс өзгерістердің пайда болғандығын атамауға болмайды. Кәмелетке толмағандар бұрындары оларға тән емес қылмыстарға қатыса бастады - аманат басып алуға, бопсалауға, заңсыз бостандықтан айыруға, қару қолдануға, есірткі заттарының заңсыз айналымына және басқаларға. Олардың ішімдікке, есірткі заттар қолданып мас күйде қылмыс жасауы көбейді. ОҚО-да соңғы бес жылда (2007-2011 жылдары) кәмелетке толмағандар қылмыстылығы 2037-ден 2519-ға дейін өсті, оны барлық тіркелген қылмыстар ішіндегі үлесі 5,8% болды. Топ болып 430 қылмыс, ересектердің қатысуымен 760 қылмыс жасалған (2010 жылғы өсім 3,3% құраған). 2013 жылы ОҚО-да кәмелетке 29 кісі өлтірген, ол өткен жылмен салыстырғанда 7,4%-ға көп. Аса ауыр қылмыстар саны 106-дан 124-ке дейін өсті (17%). Сонымен қатар тонау мен ұрлау саны 342-ге дейін (2014 жылы - 391, яғни - 12,5%), ауыр қылмыстар 752-ге дейін (-13,2%), бұзақылық 8-ге дейін (-62%) азайды. Айта кететін бір жағдай - кәмелетке толмағандар қылмыстылығының жоғары латенттік сипаты бар. Егер жалпы қылмыстылықтың жайы мен дамыту үрдісін жыл сайын тіркелген қылмыстардың санымен анықтасақ, кәмелетке толмағандардың қылмыстылығын тек ашылғын қылмыстар бойынша анықтаймыз, ал қылмыстардың 30%-ы ашылмай қалады, олар статистикалық мәліметте көрініс таппайды. К.К. Горяинов латенттіктің есептік деңгейін 70%-ға теңейді. Басқа зерттеушілердің пікірінше, қылмыстардың түрлері бойынша 40%-дан (жалпы қылмыстық әрекеттер) 95%-ға (экономикалық) дейін қылмыстар тіркелмей қалады екен. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының латенттігінің жоғары болу себебі - азаматтардың құқық қорғау органдарына жүгінбеуінде. Криминологтардың мәліметтері бойынша, сұралған азаматтардың бесеуінің біреуіне жыл бойында кәмелетке толмағандар тарапынан қастандық жасалған, ол жәбірленгендердің 45,5%-ы құқық қорғау органдарына арызданбаған. Оның үстіне кәмелетке толмағандардың біраз қылықтарын балалықтың әсері деп санаймыз (оқу орнында, дүкенде ұрлық жасау, бұзақылық, әлі жеткеннің ақшасын тартып алу және т.б.), олар жайында ешқайда хабарламаймыз. Ондай жағдайларда көбіне келісе саламыз. Ішкі істер органдары қызметкерлерінің қылмысты жасыруы да кәмелетке толмағандар қылмыстылығының латенттігін көтереді. Сонымен қатар кәмелетке толмағандар қылмыстылығының сандық көрсеткішінде оң өзгеріс болғанмен, онда сапалық және құрылымдық жағынан теріс сипат бар. Мысалы, 2005 жылы кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстардың жалпы құрылымында ауыр және аса ауыр қылмыстар 73,6% құрады, ұрлықтың үлесі 2007 жылғы 8,0%-дан 2008 жылғы 10,1%-ға дейін, қарақшылық 3,2%-дан 4,3%-ға дейін, кісі өлтіру 0,9%-дан 1,2%-ға дейін, ауыр дене жарақатын салу 1,5%-дан 2,1%-ға дейін өсті. Қоғамға қауіптілігі едәуір қылмыстардың өсу қарқыны 2007-2008 жылдары 16-17 жастағыларға қарағанда 14-15 жастағыларда 5%-ға жоғары болған. Сондықтанда соңғы жылдары 14-15 жастағы жасөспірімдердің қылмыс жасаған кәмелетке толмағандар арасындағы үлесі 27-30%-дан түспей тұр, ал сотталғандар арасындағы үлесі - 31-33% [10, 252б.].
Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының қоғамға қауіптілігі және ұйымдасқандығы, пайдакүнемдігі және зорлықшыл сипат алуы, жасөспірімдердің қылмыстылықпен жүйелі түрде айналысуы кәмелетке толмаған қылмыскердің жеке басының қоғам үшін аса қауіптігін көрсетеді. Айта кететін бір жағдай, соңғы жылдары бас пайданы көздеген қылмыстарды зорлықшыл қылмыстар ығыстыра бастады. Мысалы, 2008 жылы кәмелетке толмағандар қылмыстылығының жалпы құрылымындағы ұрлықтың үлесі 59,0%-дан 47,3%-ға төмендесе, бұзақылық, керісінше, 5,9%-дан 9,2%-ға көтерілген.
Сонымен қатар кәмелетке толмағандар қылмыстылығының жайы мен динамикасын бағалағанда қылмыстардың бұл тобының бірыңғай есебі жоқ екендігін ескеру керек. Статистикалық тіркеуге алғанда олар әртүрлі негіздер: қастандық жасалған нысан, ауырлық дәрежесі, жасалған жері және т.б. бойынша бөлінеді. Сондықтан да осы қылмыстарға түрлер бойынша бөлек-бөлек талдау жасаймыз, баға береміз, болжам құрамыз.
Кәмелетке толмағандардың зорлықшыл қылмыстылығының сандық өзгеруін теріс үрдісін Алматы облысы мен Алматы қаласының БІІБ-ларының ресми статистикалық мәліметтері көрсетіп отыр. Мысалы, бұл аймақтарда соңғы жылдары кәмелетке толмағандардың зорлықшыл қылмыстарының саны тиісінше 43,8% және 35%-ға өскен, ал жалпы құрылымындағы үлесі 1999-жылғы 12,9% және 15,2%-дан 2003 жылғы 27,8% және 26,2%-ға дейін өскен.
Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының құрамында осы талданып отырған кезеңде Алматы облысында адам өлтіру 22%-ға (2006 жылы - 14; 20011 ж. - 18), әйел зорлау - екі еседен аса (198), ауыр дене жарақатын салу үш есеге жуық (4516), қарақшылық шабуыл жарты есе (59114); ОҚО-да денсаулыққа ауыр және жеңіл зиян келтіру 50%-дан аса, қарақшылық жасау үштен бірге (6181), тонау 35%-ға (164253) өскен.
Сонымен кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстардың басым көпшілігі ұрлық болғанмен, зорлықшыл қылмыстарда едәуір және олар барған сайын көбейіп келеді. Міне осы жағдай соңғы кездері мамандарды да, қоғамды да алаңдатып отыр. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығында аймақтық сипат бар, бұл жерде 100 мың адамға шаққанда 14-17 жастағылардың қылмыстық деңгейін ескеру керек. Кәмелетке толмағандардың қылмысқа бой алдыру коэффициенті батыстан шығысқа қарай едәуір өседі. Мысалы, барлық қылмыскерлер ішіндегі кәмелетке толмағандар үлесі азайғанмен олардың 100 мың адамға шаққандағы деңгейі 2005 жылғы 89,2 адамнан 2012 жылғы 187,9 адамға дейін артқан. Қылмыстар деңгейінің Қазақстандағы орташа көрсеткіштеріне қарағанда, Алматы қаласы мен облысында жылдық өсу қарқыны жоғары. Бұл аймақтар тек жастар не олардың қатысып, топтасып жасаған қылмыстар жағынан да алда келеді. Қылмыстар саны 2010 жылы біршама азайғанмен, бұл күрделі мәселе сол қалпы қалуда, себебі кәмелетке толмаған қылмыскерлер коэффициенті аталған облыстарда жалпы Қазақстан Республикасы бойынша бір жарым есе жоғары. Жалпы Қазақстан Республикасы бойынша кәмлетке толмаған қылмыскерлер санының 100 мың адамға шаққандағы орташа жылдық өсімі - 6,5%. Ұлдар көрсеткіші 2008 жылғы 82,3 адамнан 2011 жылғы 105,4 адамға дейін, қыздардікі - тиісінше 6,9-дан 9,5-ке дейін өскен.Соңғы жылдары кәмелетке толмаған қыздар деңгейі орташа 8,1%, ұлдар - 6,4% болды. Кісі өлтіру, тонау, қарақшылық жасау, сондай-ақ денсаулыққа қатты зиян келтіру сияқты қылмыстар жасаған кәмелетке толмаған қылмыскерлер саны жағынан да ШҚО және Алматы облыстары алдыда келеді. Бұлардың көрсеткіштері орташа Қазақстан бойынша айтылған көрсеткіштен екі еседей жоғары. [11, 312б.].
Қылмыстардың соңғы бес жылғы орташа өсу қарқыны кәмелетке толмаған зорлықшыл қылмыскерлер санының жалпы динамикасын көрсетеді. Мәліметтерге жүгінетін болсақ, қылмыстардың ең жоғарғы өсу қарқыны кісі өлтіру, екінші орында - қасақана ауыр дене жарақатын салумен байланысты қылмыстар, одан кейінгі мүліктік қылмыстар, қарақшылық жасағандар, тонағандар және жыныстық қылмыстардың жасалуы.
Зорлықшылық қылмыс жасап, сотталғандар санының көбейіп келе жатқандағы алаңдатпай қоймайды. Мысалы, заңгер-ғалымдардың зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша, 2005жылы Қазақстанда қылмыстың барлық түрлері бойынша 146 мыңдай кәмелетке толмаған сотталған, оның 1079-ы қасақана кісі өлтіргендер. Олардың ішінде 65698 кісі толық емес отбасында немесе отбасынан тыс тәрбиеленген, қылмыс жасаған кезде 53911 кісі жұмыс істемеген не оқымаған.
2007 жылмен салыстырғанда 2009 жылдың басында кісі өлтіргені үшін сотталған кәмелетке толмағандар саны 5,5%-дан 8,6%-ға дейін, қарақшылық жасағандар 12,6%-дан 15%-ға дейін өскен. Алматы облысы мен ОҚО-да сотталған кәмелетке толмағандар арасында зорлықшылық қылмыс жасап сотталғандар санының ұлғайып келе жатқандығы байқалады. Мысалы, Алматы облысында ондай қылмыс жасап 207 жылы 603 жасөспірім сотталса, ол көрсеткіш 2003 жылы - 715-ке жеткен, ал ОҚО-да мұндай көрсеткіштер тиісінше 474 және 503 [12, 342б.].
Қарастырылып отырған қылмыстың кәмелетке толмағандар қылмыстылығындағы өзіндік салмағы 2008 жылы біршама азайғанмен ол 2006 жылмен салыстырғанда Алматы облысында екі есеге жуық, ОҚО-да үштен бірге өсті. Қазіргі кезде зорлықшыл қылмыскерлер құрамы жасарып келеді. Оған ересек қылмыскерлердің өнегелік-психологиялық тәрбиесі әсер етуде, олар жастардың зорлықшыл қылмысқа баруына жол көрсетіп отыр. Мысалы, 2006 жылы 14-15 жасарлар 177, ал 16-17 жасарлар 827 кісі өлтірген болса, олардың 2010 жылғы көрсеткіші 368 және 1603 адамға дейін көтерілген. Зорлық қылмыстардың басқа түрлері бойынша да жағдай осындай. Әйел зорлағандарда ғана басқаша. Олардың саны 2010 жылдың аяғына дейін ұдайы азайып келді, бірақ 2006 жылы біршама көбейді. 14-15 жасар ондай қылмыскерлер үлесі 43,3%, 16-17 жасарлар үлесі 8,4% болды. Мысалы, облысында зорлықшыл қылмыс жасап, сотталған кәмелетке толмағандар саны 2006 жылы 2007 жылдың деңгейінде қалғанмен 14-15 жасар сотталғандар саны 9,8%-ға , ал олардың өзіндік үлесі 23,4%-тен 26%-ға өсті. Бұл теріс үрдіс 2005 жылы байқалған еді. ОҚО-да 2008 жылы жағдай басқаша болды. 14-15 жаста зорлықшыл қылмыс жасап сотталғандар саны азайды, бірақ олардың өзіндік үлесі жоғары күйінде қалды. Қазақстанда криминалдық белсенділік танытқандар саны көбейді, ал ондай адамдар дұрыс тәрбиеге көне қоймайды, келешек қылмыстылықтың іргетасын қалайтындар солардың арасынан шығатындығын байқауымызға болады. Криминологтардың айтуына қарағанда, кәмелетке толмай қылмыс жасағандардың әрбір екінші немесе үшіншісі қылмыстық жауаптылық жасына жеткенше ҚК-нің нормаларында белгілері бар әрекеттер жасап үлгерген, 14 жасқа дейінгілер жыл сайын ондай 60-80мың әрекет жасайды [13, 60б.].
Қазақстан Республикасы ІІМ-нің мәліметіне қарағанда 109 мың жасөспірім қылмыстық топта жасаған. Қазақстан Республикасы бойынша олардың үлесі 60%-дан асады. Топ, әдетте, 3-5 адамнан тұрады. Екі топтың бірінің құрамында сотталған адамдар болған. Кәмелетке толмағандар ұйымдасқан қылмыстарды жасауға да қатысуда: кәмелетке толмағандардың топтасып жасаған 129 мың қылмыстарының 3 мыңнан астамында ұйымдасқан қылмыстың сипаты бар. Жастар бұрындары тек ересектер ғана айналысатын қылмыстарды игере бастады: аманат басып алу, бопсалау, қару-жарақ, есірткі саудасымен айналысу және т.б.
Алматы облысында кәмелетке толмағандар жасаған он қылмыстың жетеуі топтасып жасалады. Мұнда кәмелетке толмағанның өз құрбыларының формальды емес ортасына ұмтылысы бар. Алматы облысы соттарының кәмелетке толмағандарға қатысты 2005-2014 жылдарғы құқық қолдану практикасының талдамасы жастардың топтасып қылмыс жасауының жиілегенін көрсетеді. Мысалы, тек кәмелетке толмағандардан тұратын топтар құрамында қылмыс жасағандар үлесі 2005 жылмен салыстырғанда 5,3%-ға өскен.
Ересектермен бірлесіп кісі өлтірген және ауыр дене жарақатын салған кәмелетке толмағандар үлесінің азаю үрдісі бар. Қарақшылық шабуыл жасағаны үшін жауапқа тартылған жастардың өзіндік үлесі жоғары, кісі өлтіргендер үлесіне 62% келеді, бұл ең жоғарғы көрсеткіш. Топтасып ұрлық жасағандар үлесі 61,8%, оның ішінде ересектермен бірлесіп жасағандары - 51,5%, бұзақылық - 69,3%, әйел зорлау - 59,1%, оның ересектермен бірге жасағандары - 53,8%. Криминологтардың айтуынша, кәмелетке толмағандардың қылмыстық әрекетке ересектермен бірлесіп қатысуы аса қауіпті екен. Криминологиялық зерттеулердің мәліметтеріне қарағанда, жастардың топтасқан қылмыстарының 30-40%-ына ересектер қатысатын көрінеді. Мысалы, Қазақстанда кәмелетке толмағандар әр үшінші қылмысын ересектермен бірлесіп жасайды. Соңғы жылдары Қазақстанда кәмелетке толмағандардың ересектермен бірлесіп жасаған қылмыстарының саны 13,7%-ға, өзіндік салмағы 30,6%-дан 35%-ға дейін өсті. [14, 91б.].
Олардың зорлықшыл қылмыстылығында жоғары ұйымдасқандық сипаты бар, мұнда ересектердің үлесі аз емес. Ересектер араласқан топтар көбіне тұрақты келеді, олардың мақсатқа жетудегі табандылығы күшті болады.
Бас бостандығынан айыру орындарынан оралған жастар жақсы төленетін, көңіліндегі жұмысқа тұруда көп қиындық көреді, олардың біразы жұмыс табалмағандықтан қылмысты кәсіп қылғандардың қол астына барады, кәмелетке толмағандар алдында өз беделін көтереді, қылмыстық жолмен тапқан ақшасын оңды-солды шашып жүреді. Криминалдық жастар тобының мектебін өткендерді тіс қаққан қылмыскерлер жауынгер ретінде пайдаланады. Кәмелетке толмағандарды ұйымдасқан қылмыстық әрекеттерге қатыстыру көп шығынды керек етпейді, көбіне олардың құқыққа қайшы қылықтары елеусіз қалады. Тәжірбиесінің жоқтығынан немесе аздығынан жастар үгітке тез көнеді, төнген қауіпке жете мән бермейді. Оның үстіне заң мен қоғам жауапқа тартылатын жастарға жеңілдік жасайды. Ізденуші жүргізген зерттеу ересектер қылмыстылығы мен кәмелетке толмағандардың зорлықшыл қылмыстылығы арасындағы байланысты анықтады. Мысалы, сұралған ішкі істер органдары қызметкерлерінің 41%-ы ересек қылмыскерлер кейбір жекелеген тапсырмаларды орындауға криминалдық тәжірбиесі бар жастарды таңдайды деп, ал 17% -ы - ұйымдасқан қылмыстылықты криминалдық жастар тобына қатысушылар толықтырады деп санайды. Кәмелетке толмағандар тобының қаншалықты криминалдық сипат алатындығы ондағы ересек адамның жасына көп байланысты [15, 9б.].
Біздің зерттеулеріміз топтасып зорлықшыл қылмыс жасаған жасөспірімдер үлесінің жоғары екендігін көрсетті, олардың 106-ы құрбыларымен бірге, 63-і ересектермен бірге қылмыс жасаған. Сауалнама жасаудың нәтижелері кәмелетке толмағандар қарақшылық шабуылдың басым көпшілігін топтасып жасайды,-деген Л. Сердюктің тұжырымын растап отыр. Мысалы, топ құрамында қарақшылық шабуыл жасаған кәмелетке толмағандар үлесі 93%-ды құрайды. Ал оның 19-ы шабуыл жасаған кезде қару қолданған, олардың 9-ын қылмысқа құрбылары, 10-ын ересектер тартқан. Топтасып кісі өлтірген және қасақана ауыр дене жарақатын салған респонденттер үлесі тиісінше 80,6% және 77,1% болған. Қылмыстың көпшілігін жасөспірімдер ересектермен бірігіп жасаған, алты жағдайдың барлығында да атылатын қару болған және кәмелетке толмағандарды барлық жағдайларда, оның ішінде қылмыстық құрбыларымен бірлесіп жасаған 20% жағдайда да қылмыстық ересектер тартқан. Топтасып кісі өлтірген 80-85% жағдайда олардың қолында суық қару немесе басқадай заттар болған, ал үш жағдайда жалаң қолмен өлтірілген.
Кәмелетке толмағандардың құқыққа қайшы қылықтарының қайталануы туралы мәліметтер олардың зорлықшыл қылмыстылығының жайын сипаттайтын маңызды көрсеткіш болып табылады. Кәмелетке толмағандардың қайталап қылмыс жасауының алдын алу арқылы оларды зорлықшыл қылмыс жасаудан сақтандыруға болады [16, 22б.].
Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының рецидивіне баса назар аудару керек, себебі рецидив қылмыскерлердің қоғамға аса қауіпті бөлігін құрайды, себебі олар әлеуметтік психологиялық босаңсуды пайдаланып қылмыс жасауға ыңғайлы жағдайларды тез табады немесе ондай жағдайларды өздері-ақ жасап алады, тиянағы жоқ адамадарды өзінің қылмыстық әрекетіне тартады. В.А. Лелековтың айтуынша, соттылығы бар адамдардың қылмыстық белсенділігі басқа азаматтардікіне қарағанда 25 есе жоғары екен. ҚР ІІМ-нің ғылыми зерттеу институты құқық бұзған жасөспірімдердің нақты жазаланбай қалуы елеулі проблема тудырып отырғандығы туралы мәліметтерді көрсетіп отыр. Мысалы, 2010 жылы Қазақстанда бұрын қылмыс жасаған кәмелетке толмағандар саны өткен жылмен салыстырғанда 1,8 %-ға өскен. 68 000 аса кәмелетке толмаған бас бостандығынан айыру мен байланысты емес жазаға сотталғандықтан олар кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі бөлімшелер есебінде тұр. Кәмелетке толмағандардың әрбір екінші қылымыстық тобында бұрын сотты болған адамдар бар.
ҚР ІІМ-нің қоғамдық қауіпсіздік полициясының сақтандыру шараларын жетілдіру жөніндегі жұмысына шолу кәмелетке толмағандардың неше қайтара қылмыстылығын алдын алудың ойдағыдай нәтиже бернмейтіндігін көрсетті. Қазақстанның 21 субьектісінде бұрын қылмыс жасап, жауапкершілікке қайта тартылған кәмелетке толмағандар саны 18%-ға артқан. Көп жағдайларда бұл аймақтарда ішкі істер органдарының қызметкерлері кәмелетке толмағандардың қоғамға қауіпті іс-әрекеттерін тіркеуге формальды қарайды. Сақтандыру жұмысының тиімділігіне ықпал ететін екінші бір жағдай - кәмелетке толмаған құқықбұзушылармен айналысатын мекемелер арасында тығыз байланыстың болмауы, ондағы қызметкерлердің білім, тәжірибиесінің жеткіліксіздігі, жасөспірімнің әрекетіне тиісті баға бере алмауы. Шығыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарындығы тәрбие колонияларының алған біздің мәліметтер бойынша, зорлықшылық қылмыс жасап, жаза өтеп жатқандардың 37,5%-ы бұрын сотталғандар. Ал ұрлық жасағандығы үшін сотталғандар көрсеткіші - 13% құраған. Мұның барлығы қылмыстың алдын-алу шараларының тиімділігін төмендетуде. Тәрбие колонияларынан шартты түрде мерзімнен бұрын босанған кәмелетке толмағандар арасындағы рецидив деңгейі 49,3% болып отыр. Рақымшылық актісі бойынша босатылғандар арасында криминалдық белсенділік жоғары. Мысалы, 2005 жылғы рақымшылықтан кейінгі 6 ай ішінде 20%-дай кәмелетке толмағандар қайтара қылмыс жасаған. Шартты соттаудың да тиімділігі төмен, себебі кәзіргі кезде тәрби колониясында отырған кәмелетке толмағандардың жартысы қылмысты сынақ мерзімінде жасағандар. Мысалы, неміс криминологы Густав Ашаффенбург былай дейді: Қылмыстылық - адамзат қоғамның ажырамас бөлігі, оған тамырын терең жайған, одан нәр алып тұрады. Тек қоғамда ғана, тек онымен өзара әрекеттестікте ғана қылмыстылық орын алада....
Г.А.Аванесовтың пікірінше, Қылмыстылық өзін-өзі тудырады, кейінгі қылмыстардың себебі де өзі, ол тұрақсыз адамдарды бұзады, қылмыстық іске итермелейді. Бұған қарағанда ересек адамдардың зорлықшыл қылмыстарды жастар арқылы өзін қайталайды екен, ал мемлекет пен қоғам оған онша мән бермей отыр.
Алматы облысы соттарының соңғы жылдарғы кәмелетке толмағандарға қатысты құқық қолдану практикасына жүргізген талдауымыз мынаны көрсетті: біршама тұрақты 2005 - 2014 жылдары зорлықшыл қылмыс жасап, сотталған жастардың ең көп үлесі 2000 жылға келеді екен - 24,3%. Сонымен қатар 2003 жылы өткен жылмен салыстырғанда, бұл санаттағы кәмелетке толмаған саны 6,6%-ға, ал олардың үлесі 2002 жылғы 19,7%-дан 2010 жылғы 21,1%-ға өскен. 2014 жылы Алматы облысында зорлықшыл қылмыс жасағаны үшін сотталған және соттылығы бар кәмелетке толмағандар үлесі 1,7%-ға шартты сотталғандар 2,4%-ға қылмыстық жауаптылықтан босатылғандар 0,4%-ға артқан, ал соттылығы алынған немесе жойылғандар үлесі 3%-ға кеміген. Бұрындары қылмыс жасаған және кісі өлтіргені үшін жауапқа тартылған кәмелетке толмағандар үлесінің көбею үрдісі бар. 2005 - 2010 жылдар аралығында Алматы өлкесінде 370 кәмелетке толмаған сот-психиатрия сараптамасынан өтті [17, 102б.].
Н.Р. Косевичтің пікірінше, кәмелетке толмағандардың қайда, қашан және қандай жағдайда қылмыс жасауы мүмкін екендігін білу - болатын қылмысты алдын ала болжауға және оған қарсы тиісті іс-шаралар ұйымсдастыруға мүмкіндік береді. Тәрбие колонияларында таратылған сауалнамада кәмелетке толмағандардың қоғамдық орындарда жасайтын зорлықшыл қылмыстарының үлесінің жоғары екендігін көрсетті, ал мұндай жағдай халықты қобалжытуда, ол өзін дәрменсіз сезінуде. Зорлықшыл қылмыс жасап сотталғандардың ішінде респондент қылмысты қоғамдық орындарда: 51-і - көшеде, аялдамаларда, 46-ы - саябақтарда, 27-і - басқа орындарда жасаған. Полиция қызметкерлерінің алынған мәліметтерге қарағанда кәмелетке толмағандар өздерінің зорлықшыл қылмыстарының 90,5%-ын - көшелерде, саябақтарда, 47%-ын - үйлердің жанында, 13%-ын - клубтарда, 13%-ын - басқадай орындарда жасайды екен. Қылмыстар жасалынатын негізгі уақыт - кешкі кез. Зерттеу көрсетіп отырғандай, қылмыстардың 71%-ы қалады, 29% ауылды жерде болады екен. Мысалы, Алматы облысында кәмелетке толмағандар қылмыстылығы көбіне қалада орын алады. Қалаларда әсіресе халқы тығыз, әлеуметтік инфрақұрылымы нашар дамыған қалаларда әлеуметтік теріс үрдістер кәмелетке толмағандарға күшті ықпал етеді. 2008 - 2009 жылдары 16 - 17 жастағылардың криминалдық белсенділігі жоғары болды, олар кәмелетке толмағандар жасаған барлық қылмыстардың 70%-дан астамын жасаған. Сауалнамадағы мәліметтерге қарағанда, респонденттердің 27%-ы қылмысты спирттік ішімдікке мас күйде, 5,5%-ы есірткі заттарды қолданып жасаған. Алматы облысында қылмысты мас күйінде жасап сотталған кәмелетке толмағандар үлесі 2011 жылы 35,4%-ға дейін азайған, дегенмен бұл жоғарғы көрсеткіш. Талданып отырған кезеңде мас күйінде жасалған қылмыстардың ең көбі әйел зорлаудың үлесіне тиіп отыр, ол осындай қылмыс үшін сотталған жасөспірімдердің 59,6%-ын құрайды екен, екінші орында ауыр дене жарақатын салу - 56%, үшінші орында кісі өлтіру - 55,1%, ары қарай қарақшылық - 35,6%, тонау - 18%. Оңтүстік Қазақстан облысында кәмелетке толмағандар қылмысты мас күйінде 31%-ға және есірткі қолданып 37,5%-ға аз жасаған. Соңғы жылдары Қазақстанда ажырасу, жесір қалу, некесіз бала туу, өгей әке-шешемен тұру сияқты жағдайлар көбейіп кетті. Ал, отбасындағы жағдай мен кәмелетке толмағандар қылмыстылығы арасында байланыс бар екендігін бұрыннан белгілі. Бұл жерде балалардың жүріс-тұрысын қадағаламау, олардың оқуына көмектеспеу, отбасындағы ушықты жағдай, ата-ананың теріс қылығы, тұрмыстық жағдайдың нашарлауы сияқты жайлар маңызды рөл атқарады.
1.2. Қылмыстылықтың детерминациясын зерттеудің теориялық аспектілері
Деструкциялық әлеуметтік көріністердің зерттеуіндегі басты мақсат- түрлі қылмыстардың заңға қайшы әрекеттерін алдын алу мақсатында ғылыми негізде тиімді әдістерді қолданып, мүмкіндігінше қылмыстардың аса ауыр түрлерін жасалуын және де өсуін бақылап, қадағалау және де алдын алу.
Қазіргі таңда, қоғам арасындағы қылмыстардың жасалуының негізі себептерін айқындау, саралау қылмыстардың алдын алу ең басты әдіс.
Криминология, социология пәндерінің зерттеулерінде әлеуметтік детерминация сөзі фактор (лат. factor - айналысушы, жасаушы) деген түсініктемелер қолданады. Детерминация (лат. determinare - анықтаймын) деген сөзінен шыққан. Фактор сөзінін түсінігін детерминант сөзімен синоним ретінде қарастыруға болады. Әлеуметтік (және криминологиялық) детерминация жүйесіне детерминанттардың үш түрін қамтиды, олар: себептері, шарттары және корреляттары.
Себептер - обьективті және субьективті сипаттағы әлеуметтік-психологиялық құбылыстардың кешені. Объективтік себептерге экономикалық, саяси, құқықтық немесе идеологиялық мәселелер жатады. Субъективтік себептерге қылмысқа ынталандыру жатады. Бұл термин қылмыскердің психикалық жағдайындағы қылмысқа бару әрекетінің мотивін анықтауда қолданылады. Өзінің кезегінде мотив-бұл жеке адамның ішкі жағдайы, яғни өзінің қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында белсенді әрекеті (бұл жағдайда қылмысқа баруы). Мотивация өз алдына адамның ішкі сезімінің қылмыс жасап, күткен нәтижесіне жету болып табылады.
Криминология саласындағы жиі кездесетін себептер тікелей және жанама; себептердің бірінші, екінші және де үшінші жиынтықтары. Бұл жерде ескере кететін жәйт, себептер өзінің зерттеуі-қылмысы-екі деңгейлі тудыратын тізбегін құрайды. Егер де осы бойынша жалғасатын болса керісінше бағытта, онда қылмыстың себептері өз кезегінде әлеуметтік жағдайдың салдарынан деп қарастырылады, яғни, детерминациянын бұрынғы деңгейінің салдары негізінде. Криминологтардың көзқарастары бойынша тек жақын (тікелей) себептердің салдары. Бұндай тікелей себептердің қылмысы болып субъективтік факторлардың әсері: яғни, индивидтердің психикасының дефектісі, әлеуметтік ортанын. Басқа себептердің бәрі бұрынғы себептер жанама және қылмыстың шарты болып келеді, себебі емес. [18,13б] Көптеген криминолог-психологтардың зерттеулері бойынша тікелей себептер және қылмыскердің қылмыс жасауы жеке адамның басына байланысты қылмыс жасалынады. Бірақ есте сақтайтын мән-жай, социологиялық зерттеулердің факторы қылмысты тек әлеуметтік-психологиялық адамның ерекшеліктерін ғана қарастырып шектеліп қалуға болмайды. Детерминанттың объективті тұрғыдан қылмыскердің тұлғасын алдымен қарастырып, талдау жасау тиесілі.
Детерминанттың екінші түрі болып шарттар болып табылады. Олардың себептері мен салдарларының байланысты. Шарттарға мынадай құбылыстар мен процесстер жатады, яғни өздері пайда болмайды, бірақ көмектеседі, жеңілдетеді, күшейтеді, себептердің пайда болуын қамтамасыз етеді.Олардың салдарларға әсері жанама себептермен байланысты. Шарт санаты мүмкіншілік санатымен байланысты және ықтималдық.Бірақ олар себептердің пайда болуы мен әрекеттерін қамтамасыз етеді. Шарттарсыз себептер мен әрекеттеспесе соңғысы пайда болмайды немесе әрекет етпейді. Тек бір ғана шарттың салдарларының пайда болуы шындыққа айналмайды.
Себептер мен шарттардың бірлесуі детерминацияның бұрынғысы мен қазіргісін анықтайды. [19, 9б] Осыған сай шарттар екі топқа бөлінеді: 1- шарттың пайда болуы (құрылуы) себептердің және 2-шарттың тиімді процессін қамтамасыз ету. Жеке адамның криминогендік қалыптасуына мынадай белгілер әсер етеді: отбасылық жағдайдың кері әсері, қоршаған ортаның кері әсері, бұқаралық ақпарат құралдарындағы психологиялық тұрғыдан кері әсерлері т.б. Жеке тұлғаны қылмыс жасауға итермелейтін түрлі мән-жағдайлар бар. Солардың бірі болып мемлекеттің басқару формасы (мысалы ішкі істер органдарындағы полиция қызметкерлерінің өз міндеттерін дұрыс орындамауы, материалдық құндылықтарды қорғауға қорғаушылардың салғырт қарағандары т.б.). Сонымен қатар, бұлардың қатарына жәбірленушінің мінез-құлқы да жатқызылады.
Криминология саласында шарттардың басқаша топтастырылуы қарастырылды. Олар: сүйемелді, қажетті және жеткілікті. Сүйемелді шарттардың түсігіне қылмыстың орын алған жері мен уақыты жатады. Олар ортақ фонды құрайтын мән-жайлар жатады.
Олар зерттеудің нысанын және нақты мүмкіндіктерін анықтайды. Ең маңыздысын қажетті шарттар құрайды. Қажетті шарттарсыз болып жатқан құбылыстар орын алмайды. Барлық шарттардың жиынтығын жеткілікті шарттар реті құрайды. Жеткілікті шарттар мен себептер орын алған жағдайларда, зерттеулер өз ретімен іске асады. Жоғарыда көрсетіліп кеткендей, криминогендік детерминанттар криминогендік жүйеде басты орын алады. Элементтердің арасында соңғысы болып көп деңгейлі өзара іс-қимылдар жатқызылады, қылмыстардың арифметикалық соммамен сәйкестендірілмейтін себептер мен шарттар кіреді. Тек өзара тығыз әрекеттердің өз арасында нақты детерминанттары қылмыстың себептер мен шарттарын қылмыстардың құрайды. Яғни, барлық криминогендік жүйеде қылмыстардың түрлерінде және де жеке қылмыс түрлерін құрайды.
Детерминанттардың үшінші түрі корреляттар. Бұл детерминацияның көп факторлы жүйесі, оның өзгеруі көбеюіне немесе азаюына алып келетін факторлардың өзгерісі. Бұл байланыс тиісінше көп немесе аз болып келетін толық синхронды салдарлардың бір-бірімен қатынасы. Бұндай байланыс корреляцияның көрсеткішінің тығыздығын білдіреді.
Корреляциялы детерминизмнің жаппай құбылыстарды анықтауда үлкен рөл атқарады. Олардың қатарына қылмыс және оның детерминанты кіреді. Негізгі заңдылық болып тенденциялар және заңдар. Корреляцияның болуы немесе болмауының байланысы зерттелінетін құбылыста міндетті кезеңді құрайды. Болжамдардың себебін анықтау және детерминациянын жағдайын анықтау.
Жоғарыда көрсетіліп кеткенді қорытындылай келетін болсақ, ескере кететін жәйт, қылмыстылықтың детерминациясы өз алдына келтіру, жүктеу және тікелей байланысын көрсетеді. Қылмыстылықтың себептері мен шарттары әрқашан әлеуметтік құбылыстар болып келеді. Олар: әлеуметтік- экономикалық, әлеуметтік-мәдени және т.б. Олар әрқашан қоғамның әлеуметтік кері қайшылықтарымен жасалған. Қылмыстылықтың өзі әлеуметтік феномен, өз алдына бір қоғамның сипаттамасы, бір параметр, қоғамның жағдайын білдіретін, әлеуметтік себептер.
Сонымен, қылмыстылықтың себептері мен шарттарын біз әлеуметтік-жағымсыз құбылысты және үдерісті айтамыз. Бірақ, алдымен біз елімізде қоғамның дамуын, шарттары мен себептерін, қазіргі таңда кәмелеттік жасқа толмағандардың қылмыстылығының өсуі және жас балалардың құқық бұзушылығының өсуі, ең көп тараған тәсілдермен талдау арқылы қылмыстылықтың себебін анықтап, әлеуметтік және заң ғылымындағы басты тенденцияларын анықтауымыз қажет. Осыған орай, қылмыстылықтың себептері-бұл қоғамда орын алып жатқан, өз шешімін таппаған мәселелердің бірі. Криминологияда әрқашан мына мәселелердің арасында күрес жүрді, адамның қылмыс жасауының себебін анықтауда бір ғалымдардың пікірінше қоғамдық қатынастағы қылмыстылықтың кемшіліктер анықтау арқылы делінсе, басқаларының тұжырымы бойынша қылмыс биологиялық тегі бойынша жасалынады, яғни адам табиғатымен қылмыс жасауға бейімді деген пікірлері бар.
Биологиялық тұрғыдағы теорияға сүйенсек, индивидтін қылмыс жасауының себептерінің бірі антропологиялық теория деп Ч.Ломброзе анықтады. Түрмедегі қылмыскерлерді Ч.Ломброзе зерттеу арқылы мынадай тұжырымға келді, қылмыскерлердің 5 түрі бар: а) табиғатымен тумысымен қылмыскерлер; б) кәнігі қылмыскерлер; в) абайсыздан қылмыскерлер; г) әдеттегі қылмыскерлер; д) психикалық ауытқуы бар қылмыскерлер. Ч.Ломброзе мәлімдеді тумысымен қылмыскерлер қоғамда заңды бұзатын қылмыскерлердің 40% құрайды, бірақ олар өздерінің соматикалық ерекшеліктерімен сипатталады. Яғни, (сүйегінің құрылымы, бет-бейнесінің құрылымымен) бұларды алдын-ала танып білуге болады және уақытылы қоғамнан оқшаулап ұстау қажет немесе құрту керек.[20, 13б]
Ч.Ломброзо қылмыскердің пайда болуы биологиялық тұрғыдан, адамның дене бітімі оның әлеуметтік мінез-құлқымен бірге бір бітімде деп санайды. Егер де, ұсынылған концепция дұрыс деп қарастырсақ, онда қоғамда орын алатын қылмыстылыққа төтеп беру мүмкін емес, себебі қоғам қылмыскерлердің аномалиялық ағзасына әсер ете алмайды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz