Қаржылық тәуекелдік
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .6
1.1 Тәуекелдік мәні және экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Тәуекелдерді бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Бағалы қағаздар қоржынын басқару, инвестициялық қоржын ішіндегі қаржы активтерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2 ТӘУЕКЕЛ.МЕНЕДЖМЕНТТІҢ БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТИІМДІЛІГІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.1 Қаржылық тәуекелдерді басқару жүйесіні ерекшеліктері ... ... ... ... ... ..28
2.2 Қаржылық тәуекел басқару объектісі ретінде және оны төмендету тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.1 Кәсіпорынның тәуекелдерін қаржылық көрсеткіштер бойынша талдау әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2 Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерін талдау және оны төмендету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
1ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .6
1.1 Тәуекелдік мәні және экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Тәуекелдерді бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Бағалы қағаздар қоржынын басқару, инвестициялық қоржын ішіндегі қаржы активтерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2 ТӘУЕКЕЛ.МЕНЕДЖМЕНТТІҢ БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТИІМДІЛІГІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.1 Қаржылық тәуекелдерді басқару жүйесіні ерекшеліктері ... ... ... ... ... ..28
2.2 Қаржылық тәуекел басқару объектісі ретінде және оны төмендету тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.1 Кәсіпорынның тәуекелдерін қаржылық көрсеткіштер бойынша талдау әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2 Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерін талдау және оны төмендету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Нарықтық экономика жағдайында тәуекел – бұл кәсіпкерліктің маңызды элементі. Тәуекел адамдардың қабылдайтын шешімдерінің дұрыс нәтижелілігіне әсер ететін көптеген шарттар және факторлармен байланысты қызметтердің кез-келген түрлеріне тән. Тарихи тәжірибе көзделген нәтижелерге жетпеу тәуекелі тауарлы-ақшалай қатынастар және шаруашылық айналым қатысушыларының бәсекелестігі жалпылылығында көрінетіндігін көрсетеді. Сондықтан капиталдық қатынастардың пайда болуы және дамуымен байланысты тәуекелдің түрлі теориялары пайда болады, ал экономикалық теорияның классиктері шаруашылық қызметтегі тәуекел мәселелерін зерттеуге көп көңіл бөледі [3, 34].
Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек керек. Тәуекел міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында өндірушілер, сатушылар және сатып алушылар бәсекелестік жағдайында өздері, яғни өз үрей және тәуекел жағдайында қызмет етеді. Сондықтан олардың қаржылық болашағы көбінесе аз болжанады. Тәуекел-менеджменті тәуекелді бағалау, бизнесте пайда болатын қаржылық қатынастар және тәуекелді басқару жүйесі болып табылады. Белгілі бір дәрежеде тәуекел жағдайы болуын болжамдауға және тәуекел дәрежесін уақытылы төмендету шараларын қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі тәсілдер қолдана отырып, тәуекелді басқаруға болады [4, 27б].
Тәуекел мөлшеріне және дәрежесіне стратегия және қаржылық менеджмент әдістерімен жүзеге асырылатын қаржылық механизм арқылы нақты әсер етуге болады. Бұл тәуекелді басқарудың өзіндік механизмі тәуекел-менеджменті болып табылады. Тәуекел-менеджментінің негізі тәуекелді анықтау және төмендету бойынша ұйымдастырушылық жұмыстар болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметіне әсер ететін тәуекелдік факторы нарықтық экономикада үдей түседі. Шаруашылық жүргізуші субьектінің дұрыс ұйымдастырылған тәуекелдік менеджменті табыстылық кепілі болып табылады.
Диплом жұмысында сипатталғандай тәуекелділік қандай да бір жағымсыз жағдайдың болуының мүмкіндігін көрсетеді. Тәуекелділік ұғымы кәсіпорын ресурстарының бір бөлігін жоғалту ықтималдығын, қызметті жүзеге асыру нәтижесінде табыстардың толық алынбауын немесе қосымша шығындардың пайда болуын білдіреді.
Тәуекелділік ықтималдық категориясына жатады, яғни оны белгілі бір деңгейдегі жоғалтулардың ықтималдылығы ретінде есептейді.
Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек керек. Тәуекел міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында өндірушілер, сатушылар және сатып алушылар бәсекелестік жағдайында өздері, яғни өз үрей және тәуекел жағдайында қызмет етеді. Сондықтан олардың қаржылық болашағы көбінесе аз болжанады. Тәуекел-менеджменті тәуекелді бағалау, бизнесте пайда болатын қаржылық қатынастар және тәуекелді басқару жүйесі болып табылады. Белгілі бір дәрежеде тәуекел жағдайы болуын болжамдауға және тәуекел дәрежесін уақытылы төмендету шараларын қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі тәсілдер қолдана отырып, тәуекелді басқаруға болады [4, 27б].
Тәуекел мөлшеріне және дәрежесіне стратегия және қаржылық менеджмент әдістерімен жүзеге асырылатын қаржылық механизм арқылы нақты әсер етуге болады. Бұл тәуекелді басқарудың өзіндік механизмі тәуекел-менеджменті болып табылады. Тәуекел-менеджментінің негізі тәуекелді анықтау және төмендету бойынша ұйымдастырушылық жұмыстар болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметіне әсер ететін тәуекелдік факторы нарықтық экономикада үдей түседі. Шаруашылық жүргізуші субьектінің дұрыс ұйымдастырылған тәуекелдік менеджменті табыстылық кепілі болып табылады.
Диплом жұмысында сипатталғандай тәуекелділік қандай да бір жағымсыз жағдайдың болуының мүмкіндігін көрсетеді. Тәуекелділік ұғымы кәсіпорын ресурстарының бір бөлігін жоғалту ықтималдығын, қызметті жүзеге асыру нәтижесінде табыстардың толық алынбауын немесе қосымша шығындардың пайда болуын білдіреді.
Тәуекелділік ықтималдық категориясына жатады, яғни оны белгілі бір деңгейдегі жоғалтулардың ықтималдылығы ретінде есептейді.
1. Назарбаев Н.Ә. Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері: Қазақстан халқына Жолдау // Егемен Қазақстан. – 2010. – 30 қаңтар.
2. Назарбаев Н.Ә. Президентіміздің Қазақстан халықына Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» // Егемен Қазақстан – 2007 – 1 наурыз.
3. Балабанов И.Т. Риск-менеджмент. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 192 б.
4. Бланк И.А. Стратегия и тактика управления финансами. – Киев: ИТЕМлтд, АДЕФ-Украина, 2006. – 105б.
5. Ван Хорн Дж.К. Основы управления финансами. – М.: Финансы и статистика, 2001. -173б.
6. Глухов В.В., Бахрамов Ю.М. Финансовый менеджмент. – С.-Петербург: Специальная литература, 2005. – 364 б.
7. Рогов М.А. Риск менеджмент - М.: Финансы и статистика, 2001. – 216 б.
8. Грабовой П. Г. Риски в современном бизнесе. – М.: Аланс, 2004. – 240 б.
9. Анализ финансовых решений в бизнесе: учебное пособие / В.М.Попов, С.И. Ляпунов. – М.:КНОРУС, 2007. – 298 б.
10. Бланк И.А. Управление финансовыми рисками: Учеб. курс. – К.: Ника-Центр, 2006. – 212 б.
11. Красс М.С., Чупрынов Б.П. Математические методы и модели для магистрантов экономики: Учебное пособие. – СПб.: Питер, 2006. – 181 б.
12. Принятие финансовых решений: теория и практика / под ред. А.О. Левковича. – Минск: Изд-во Гревцова, 2007.-173б.
13. Четыркин Е.М. Финансовая математика: Учебник. – 6-ое изд., испр. – М.: Дело, 2006.-201б.
14. Шапкин А.С. Экономические и финансовые риски. Оценка, управление, портфель инвестиций. – 2-е изд. – М.: Издательско-торговая корпорация “Дашков и КО”, 2003.-124б.
15. Градов А. П. и др. Стратегия и тактика антикризисного управления фирмой. – Спб.: Специальная литература. -2001. -510б.
16. Лапуста М.Г., Шаршукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности. – М.: Финансы и статистика, 2002.-301б.
17. Станиславчик Е. Н. Риск-менеджмент на предприятии. Теория и практика. М.: «Ось-89», 2002. – 80 б.
18. Стоянова Е.С Финансовый менеджмент. Российская практика. – М.: Перспектива, 2004. – 198 б.
19. Чернова Г. В. Практика управления рисками на уровне предприятия. – СПб: Питер, 2000. – 176б.
20. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа М: ИНФРА, 2005.-391б.
21. Балдин К.В. Риск-менеджмент-М.: Эксмо, 2006 – 298 б.
22. Ермасова Н.Б. Риск-менеджмент организации.-М.: Дашков и К, 2008. –187 б.
23. Просветов Г.И. Управление рисками - задачи и решения.-М.: Альфа-пресс, 2008. – 256 б.
24. Гончаренко Л.П., Филин С.А. Риск-менеджмент.-М., КноРус, 2004. – 164 б.
25. Ермасова Н.Б. Риск-менеджмент организации.-М., Альфа-пресс, 2005.
26. Кабушкин С.Н. Управление банковским кредитным риском.- Минск, Новое знание, 2004. – 182 б.
27. Кучарина Е.А. Инвестиционный анализ: принципы и методы; денежные потоки; оценки риска-СПб, Питер, 2006. – 136 б.
28. Михайлов Л.А., Кирсанов К.А, Буянов В.П. Рискология:управление рисками -М.: Экзамен, 2002. – 167 б.
29. Найт Ф. Риск, неопределенность и прибыль – М: Дело, 2003. – 244 б.
30. Никитина Т.В. Страхование коммерческих и финансовых рисков - СПб, Питер, 2002 – 168 б.
31. Соколов Ю.А., Амосова Н.А. Система страхования банковских рисков – М.: ООО «Издательство Элит», 2003. – 241 б.
32. Тактаров Г.А, Григорьева Е.М. Финансовая среда предпринимательства и предпринимательские риски-М.: Финансы и статистика, 2007. – 196 б.
33. Қазанбаева Ж.С. Менеджмент тәуекелділігі және оның банк қызметіне тигізетін әсерінің жағдайын талдау // Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ хабаршысы.-Алматы, 2008.- №2.-220-222 б.
34. Кудайбергенова Л.Ж. Современная практика управления кредитными рисками в банках второго уровня // Материалы международной научно-практической конференции «Экономические ориентиры на пути к ускоренной модернизации». - Алматы, 2005. - 81-88бб.
35. Кудайбергенова Л.Ж. Теоретические аспекты применения методов управления рисками в коммерческих банках // Материалы 4-ой международной научно-практической конференции «Инновационные процессы в экономике, бизнесе и образовании». - Алматы, 2007. - 167-170бб.
36. ҚР ҰБ Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау және қадағалау комитетінің статистикалық мәліметтері // http://www.afn.kz/kz/statistics
37. 2008-2010 жылдар аралығында «Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз» АҚ қаржылық есептемесі // http://www.petrokazakhstan.kz/rus/pages/directions.html
2. Назарбаев Н.Ә. Президентіміздің Қазақстан халықына Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» // Егемен Қазақстан – 2007 – 1 наурыз.
3. Балабанов И.Т. Риск-менеджмент. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 192 б.
4. Бланк И.А. Стратегия и тактика управления финансами. – Киев: ИТЕМлтд, АДЕФ-Украина, 2006. – 105б.
5. Ван Хорн Дж.К. Основы управления финансами. – М.: Финансы и статистика, 2001. -173б.
6. Глухов В.В., Бахрамов Ю.М. Финансовый менеджмент. – С.-Петербург: Специальная литература, 2005. – 364 б.
7. Рогов М.А. Риск менеджмент - М.: Финансы и статистика, 2001. – 216 б.
8. Грабовой П. Г. Риски в современном бизнесе. – М.: Аланс, 2004. – 240 б.
9. Анализ финансовых решений в бизнесе: учебное пособие / В.М.Попов, С.И. Ляпунов. – М.:КНОРУС, 2007. – 298 б.
10. Бланк И.А. Управление финансовыми рисками: Учеб. курс. – К.: Ника-Центр, 2006. – 212 б.
11. Красс М.С., Чупрынов Б.П. Математические методы и модели для магистрантов экономики: Учебное пособие. – СПб.: Питер, 2006. – 181 б.
12. Принятие финансовых решений: теория и практика / под ред. А.О. Левковича. – Минск: Изд-во Гревцова, 2007.-173б.
13. Четыркин Е.М. Финансовая математика: Учебник. – 6-ое изд., испр. – М.: Дело, 2006.-201б.
14. Шапкин А.С. Экономические и финансовые риски. Оценка, управление, портфель инвестиций. – 2-е изд. – М.: Издательско-торговая корпорация “Дашков и КО”, 2003.-124б.
15. Градов А. П. и др. Стратегия и тактика антикризисного управления фирмой. – Спб.: Специальная литература. -2001. -510б.
16. Лапуста М.Г., Шаршукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности. – М.: Финансы и статистика, 2002.-301б.
17. Станиславчик Е. Н. Риск-менеджмент на предприятии. Теория и практика. М.: «Ось-89», 2002. – 80 б.
18. Стоянова Е.С Финансовый менеджмент. Российская практика. – М.: Перспектива, 2004. – 198 б.
19. Чернова Г. В. Практика управления рисками на уровне предприятия. – СПб: Питер, 2000. – 176б.
20. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа М: ИНФРА, 2005.-391б.
21. Балдин К.В. Риск-менеджмент-М.: Эксмо, 2006 – 298 б.
22. Ермасова Н.Б. Риск-менеджмент организации.-М.: Дашков и К, 2008. –187 б.
23. Просветов Г.И. Управление рисками - задачи и решения.-М.: Альфа-пресс, 2008. – 256 б.
24. Гончаренко Л.П., Филин С.А. Риск-менеджмент.-М., КноРус, 2004. – 164 б.
25. Ермасова Н.Б. Риск-менеджмент организации.-М., Альфа-пресс, 2005.
26. Кабушкин С.Н. Управление банковским кредитным риском.- Минск, Новое знание, 2004. – 182 б.
27. Кучарина Е.А. Инвестиционный анализ: принципы и методы; денежные потоки; оценки риска-СПб, Питер, 2006. – 136 б.
28. Михайлов Л.А., Кирсанов К.А, Буянов В.П. Рискология:управление рисками -М.: Экзамен, 2002. – 167 б.
29. Найт Ф. Риск, неопределенность и прибыль – М: Дело, 2003. – 244 б.
30. Никитина Т.В. Страхование коммерческих и финансовых рисков - СПб, Питер, 2002 – 168 б.
31. Соколов Ю.А., Амосова Н.А. Система страхования банковских рисков – М.: ООО «Издательство Элит», 2003. – 241 б.
32. Тактаров Г.А, Григорьева Е.М. Финансовая среда предпринимательства и предпринимательские риски-М.: Финансы и статистика, 2007. – 196 б.
33. Қазанбаева Ж.С. Менеджмент тәуекелділігі және оның банк қызметіне тигізетін әсерінің жағдайын талдау // Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ хабаршысы.-Алматы, 2008.- №2.-220-222 б.
34. Кудайбергенова Л.Ж. Современная практика управления кредитными рисками в банках второго уровня // Материалы международной научно-практической конференции «Экономические ориентиры на пути к ускоренной модернизации». - Алматы, 2005. - 81-88бб.
35. Кудайбергенова Л.Ж. Теоретические аспекты применения методов управления рисками в коммерческих банках // Материалы 4-ой международной научно-практической конференции «Инновационные процессы в экономике, бизнесе и образовании». - Алматы, 2007. - 167-170бб.
36. ҚР ҰБ Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау және қадағалау комитетінің статистикалық мәліметтері // http://www.afn.kz/kz/statistics
37. 2008-2010 жылдар аралығында «Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз» АҚ қаржылық есептемесі // http://www.petrokazakhstan.kz/rus/pages/directions.html
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1қАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .6
1.1 Тәуекелдік мәні және экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Тәуекелдерді бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Бағалы қағаздар қоржынын басқару, инвестициялық қоржын ішіндегі қаржы активтерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2 ТӘУЕКЕЛ-МЕНЕДЖМЕНТТІҢ БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТИІМДІЛІГІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.1 Қаржылық тәуекелдерді басқару жүйесіні ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. 28
2.2 Қаржылық тәуекел басқару объектісі ретінде және оны төмендету тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.1 Кәсіпорынның тәуекелдерін қаржылық көрсеткіштер бойынша талдау әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2 Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерін талдау және оны төмендету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында тәуекел - бұл кәсіпкерліктің маңызды элементі. Тәуекел адамдардың қабылдайтын шешімдерінің дұрыс нәтижелілігіне әсер ететін көптеген шарттар және факторлармен байланысты қызметтердің кез-келген түрлеріне тән. Тарихи тәжірибе көзделген нәтижелерге жетпеу тәуекелі тауарлы-ақшалай қатынастар және шаруашылық айналым қатысушыларының бәсекелестігі жалпылылығында көрінетіндігін көрсетеді. Сондықтан капиталдық қатынастардың пайда болуы және дамуымен байланысты тәуекелдің түрлі теориялары пайда болады, ал экономикалық теорияның классиктері шаруашылық қызметтегі тәуекел мәселелерін зерттеуге көп көңіл бөледі [3, 34].
Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек керек. Тәуекел міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында өндірушілер, сатушылар және сатып алушылар бәсекелестік жағдайында өздері, яғни өз үрей және тәуекел жағдайында қызмет етеді. Сондықтан олардың қаржылық болашағы көбінесе аз болжанады. Тәуекел-менеджменті тәуекелді бағалау, бизнесте пайда болатын қаржылық қатынастар және тәуекелді басқару жүйесі болып табылады. Белгілі бір дәрежеде тәуекел жағдайы болуын болжамдауға және тәуекел дәрежесін уақытылы төмендету шараларын қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі тәсілдер қолдана отырып, тәуекелді басқаруға болады [4, 27б].
Тәуекел мөлшеріне және дәрежесіне стратегия және қаржылық менеджмент әдістерімен жүзеге асырылатын қаржылық механизм арқылы нақты әсер етуге болады. Бұл тәуекелді басқарудың өзіндік механизмі тәуекел-менеджменті болып табылады. Тәуекел-менеджментінің негізі тәуекелді анықтау және төмендету бойынша ұйымдастырушылық жұмыстар болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметіне әсер ететін тәуекелдік факторы нарықтық экономикада үдей түседі. Шаруашылық жүргізуші субьектінің дұрыс ұйымдастырылған тәуекелдік менеджменті табыстылық кепілі болып табылады.
Диплом жұмысында сипатталғандай тәуекелділік қандай да бір жағымсыз жағдайдың болуының мүмкіндігін көрсетеді. Тәуекелділік ұғымы кәсіпорын ресурстарының бір бөлігін жоғалту ықтималдығын, қызметті жүзеге асыру нәтижесінде табыстардың толық алынбауын немесе қосымша шығындардың пайда болуын білдіреді.
Тәуекелділік ықтималдық категориясына жатады, яғни оны белгілі бір деңгейдегі жоғалтулардың ықтималдылығы ретінде есептейді.
Кәсіпкерлік тәуекелділіктің жағымды деңгейдегі және мақсатты шешімдер қабылдаған кезде белгілі бір жоғалтуларға апаруы ықтималдылығын білумен шектеліп қоймай, сонымен қатар ол жоғалтулар сол немесе басқа деңгейден аспау ықтималдығын да қарастыруы керек.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі бизнестің тәуекелсіз болмайтынын көрсетеді. Кәсіпкер тәуекелді ең төменгі мүмкін болатын деңгейге дейін қалай азайтатынын білуі қажет. Фирма үшін қандай да бір жағымсыз жағдай болса да, кәсіпкер қолайсыз нәтижелерді азайту мүмкіндіктерін қарастыруы керек.
Тәуекелді өзін-өзі сақтандыру есебінен және хеджирлеу жолымен тәуекелдің бөліктерін басқа фирмаларға беру арқылы азайтуға болады.
Кәсіпкерлік тәуекел бұл бизнестің түріне байланысты компания қызметінің тәуекелі. Оның негізгі түрлері: өндірістік, коммерциялық және қаржылық тәуекел [4, 34б].
Өндірістік тәуекелдің пайда болу себептері: ұйғарылған өндіріс көлемінің мүмкін болатын төмендеуі, материалдық шығындардың өсуі, қызметкерлердің наразылығы, менеджерлердің қателері, көтеріңкі аударым сомалары мен салықтарды төлеу.
Коммерциялық тәуекел кәсіпкер өндірген немесе сатып алған тауарлар мен қызметтерді өткізу процесінде пайда болады. Оның себептері: өнімді өткізу көлемінің төмендеуі, материалдық ресурстардың сатып алу бағасының жоғарылауы, сатып алу көлемінің ойда болмаған төмендеуі, айналым шығындарының өсуі, экономиканың тұрақсыздығы және клиенттердің ұнату қабілетінің өзгеруі, бәсекелестердің әрекеті.
Қаржылық тәуекелді басқару процесі бес сатыдан тұрады:
oo мақсаттарды анықтау;
oo тәуекелді анықтау;
oo тәуекелді бағалау;
oo оларды жүзеге асыру;
oo нәтижелерді бағалау.
Қаржылық тәуекел кәсіпорынның банктермен және басқа да қаржылық институттармен қатынас өрісінде пайда болады. Қаржылық тәуекелдің себептері: қарыз және меншікті қаражаттардың арақатынастарының көлемінің жоғарылауы, кредиторларға тәуелділік, капиталдың әрекетсіздігі, бір жобаға бір мезгілде көп қаражат жұмсау.
Экономика дағдарыс сынағына түсіп және кәсіпорындар барлық ішкі ресурстарын жұмылдыруға шарасыз болған қазіргі жағдайлардағы кәсіпорынның қаржылық күйі мен оны талдау әдістемесі; бұл үдерісте шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметін қаржылық талдау үлкен роль атқарады.
Қаржылық талдау экономикалық үдерістер мен экономикалық қатынастарды зерттеу үшін қолданылады, ол шаруашылық жүргізуші субъектінің күшті және әлсіз жақтарын көрсетеді және оптималды (үйлесімді) басқару шешімін қабылдау үшін пайдаланылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметін қаржылық талдау, қаржылық ресурстарды қолданудың ең тиімді әдістерін анықтауға және шаруашылық жүргізуші субъектінің құрылымын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Одан өзге, қаржылық талдау шаруашылық жүргізуші субъектінің жеке көрсеткіштерін және жалпы қаржылық қызметтің көрсеткіштерін болжаудың құралы ретінде де қабылданады.
Қаржылық талдау ұйымның ақшалай қаражатының қаржылық ағымының қозғалысының дұрыстығын бақылауға және қаржылық, материалдық ресурстардың жұмсалуының мөлшері мен нормативінің сақталуын тексеруге, жұмсалған шығынның тиімділігін бақылауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдау аналитикалық ойлауды қалыптастыруға мүмкіндік беретін қаржылық талдауды зерттеу қажеттілігімен шартталған.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - қаржылық тәуекелдің мәнін толығырақ ашып, нақты банк мысалында қаржы тәуекелін басқару жүйесін талдау және оның кемшіліктері мен осал жақтарын анықтап, оларды түзету және жетілдіру жолдарын ұсыну.
Қаржылық тәуекел мына операциялардан алынған шығындарда көрсетіледі: несиелік, инвестициялық , құнды қағаздар эмиссиясы.
Айналым және өндіріс өрісіндегі кәсіпорындар үшін қаржылық тәуекелдің кұрамдастарын ажырата білу керек: несиелік, пайыздық , валюталық айырылып қалған пайда тәуекелі, инвестициялық тәуекел, салықтық тәуекел.
Несиелік капитал нарығының қатысушылары қаржылық тәуекел деп әдетте клиенттің төлем қабілетсіз болуына байланысты міндеттемелерді орындай алмау қаупінен туындайтын жалпы экономикалық тәуекелдің бір түрін түсінеді.
Қаржылық тәуекелді шешуге нақты қаражаттарды таңдаған кезде инвестор келесі принциптерді назарда ұстауы керек: меншікті капитал мүмкіндігінен артық тәуекелге бармау керек, аз нәрсе үшін көп нәрсені тәуекелге салмау керек, тәуекелдің нәтижесін алдын ала білуге тырысу қажет. Яғни берілген тәуекел бойынша, мүмкін болатын шығындардың ең көп мәнін есептеп, содан соң берілген тәуекелге итермелейтін кәсіпорынның капитал көлемімен салыстыру керек, содан кейін барып мүмкін болатын шығындарды жалпы ақша қаражаттарының көлемімен салыстыру керек. Сонда ғана бұл тәуекел кәсіпорынды банкроттық жағдайға әкелмейтінін анықтауға болады. Басқаша айтқанда, бұл тәуекелді басқарудың жалпы стратегиясы [4, 68б].
1 Қаржылық тәуекелдіктің теориялық негіздері
1.1 Тәуекелдік мәні және экономикалық мазмұны
Кез келген кәсіпорынның қаржылық әрекеттерінің барлық түрлері көптеген тәуекелмен тығыз байланысты болады. Оның ықпал ету дәрежесі нарықтық экономикаға байланысты біршама артуда.
Тәуекел шаруашылық қызметті жүзеге асырумен байланысты категориялардың ішінде ең күрделілерінің бірі болып табылады. Әдебиеттерде бұл категорияға әртүрлі түсінік береді. Мысалы, отандық әдебиетіміз -Р.Ә.Әмірқанов және А.Қ.Тұрғұлованың "Қаржы менеджменті" атты еңбегінде "Тәуекел - бұл бір жағынан, барынша мүмкінді қауіптілік, ресурстардан айырылу мүмкіндігі немесе ресурстарды ұтымды пайдаланудан алынатын табысты толық алмау, басқа жағынан, тәуекелдің арқасында қосымша пайда табу мүмкіндігі" делінген. Шынында да тәуекелдің салдарын біз алдын-ала нақты айта алмаймыз. Тәуекелге бару арқылы кәсіпорын табыс табуы да мүмкін, сонымен қатар оның шығынға ұшырамайтынына да ешкім кепілдік бермейді. Сондықтан да қаржы менеджменті табыс алу мүмкіндігін ылғи да тәуекелмен байланыстырады. Тәуекел және табыс - өзара байланысты қаржылық категориялар [5, 12б].
Ресейдің профессоры Е.С.Стоянованың "Финансовый менеджмент" оқулығында тәуекелге келесідей анықтама берілген: "Тәуекел деп қандай да бір табиғат құбылысы немесе адамның қандай да бір қызмет түрінің ерекшелігінен туындайтын шығындалу қауіптілігі түсіндіріледі". Осы орайда қаржы менеджері үшін тәуекел - бұл жағымсыз нәтиже ықтималдылығы. Әртүрлі инвестициялық жобалардың тәуекелдік деңгейі әртүрлі болады, салымдар салудың ең жоғары табысты вариантының тәуекелі тым жоғары болуы мүмкін.
Тәуекел - бұл экономикалық категория. Экономикалық категория ретінде ол болуы да мүмкін, болмауы да мүмкін оқиғаны білдіреді. Сондай-ақ, тәуекелге экономикалық категория ретінде келесідей негізгі белгілер тән:
1. Экономикалық табиғаты. Тәуекел кәсіпорынның экономикалық қызметінің сферасында көрініс табады, оның табыстарын қалыптастырумен тікелей байланысты және қаржылық қызметті жүзеге асыру процесінде кәсіпорынның экономикалық залалдарға ұшырау мүмкіндігімен сипатталады. Өзінің көрініс табуының аталған экономикалық формаларын ескере отырып, тәуекел экономикалық категория ретінде сипатталады, шаруашылық процесті жүзеге асырумен байланысты экономикалық категориялар жүйесінде белгілі бір орын алады.
2. Көрініс табу объективтілігі. Тәуекел кез-келген кәсіпорынның қызмет етуіндегі объективті құбылыс болып табылады, ол кәсіпорынның қаржылық қызметінің барлық дерлік бағыттарымен және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен бірге қабаттаса жүреді. Тәуекелдердің параметрлерінің бірқатары субъективті басқарушылық шешімдерге байланысты болғанымен оның көрініс табуының объективті табиғаты өзгермей қала береді.
3.Жүзеге асыру ықтималдылығы. Тәуекел категориясының ықтималдылығы кәсіпорынның қаржылық қызметін жүзеге асыру процесінде тәуекелді жағдай болу мүмкіндігімен де, болмау мүмкіндігімен де айқындалады. Бұл ықтималдылықтың дәрежесі объективті де, субъективті де факторлармен анықталады, бірақ тәуекелдің ықтималдылық табиғаты оның тұрақты белгісі болып табылады.
4. Салдарлардың белгісіздігі. Тәуекелдің бұл белгісі оның қаржылық нәтижелерінің, бірінші кезекте жүзеге асырылатын қаржылық операциялардың табыстылық деңгейінің толық айқындылықпен шешілмеуімен анықталады. Қаржылық операциялардың нәтижелілігінің күтілетін деңгейі тәуекелдің түрі мен деңгейіне байланысты айтарлықтай кең көлемде ауытқуы мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда, тәуекел кәсіпорын үшін айтарлықтай қаржылық залалдар да әкелуі мүмкін, сондай-ақ кәсіпорын үшін қосымша табыстар да қалыптастырылуы мүмкін.
5. Салдарлардың күтілетін қолайсыздығы. Жоғарыда тәуекелдердің көрініс табуының салдарлары қаржылық қызметтің қолайсыз да, қолайлы да нәтижелілігімен сипатталуы мүмкін деп айтылғанмен, бұл тәуекел шаруашылық тәжірибеде мүмкін болатын қолайсыз салдарлардың деңгейімен сипатталады және өлшенеді. Бұл тәуекелдің тым қолайсыз салдарлары тек ғана табыстардың ғана емес, сондай-ақ кәсіпорын капиталының да жоғалуына әкелу мүмкіндігімен анықталады, ал бұл кәсіпорынның банкроттыққа ұшырауына (яғни кәсіпорын қызметінің қайтып оралмас қолайсыз салдарларына) әкеледі.
6. Тәуекел деңгейінің өзгергіштігі. Кәсіпорынның қаржылық қызметінің белгілі бір түріне немесе қандай да бір қаржылық операцияға тән тәуекелдің деңгейі тұрақты болып табылмайды. Ең алдымен, ол уақыт бойынша айтарлықтай өзгеріп отырады, яғни қаржылық операцияны жүзеге асыру ұзақтылығына байланысты болады, өйткені уақыт факторы тәуекел деңгейіне өзіндік ықпал етеді (бұл салынатын қаржылық қаражаттардың өтімділік деңгейі арқылы, қаржы нарығындағы қарыздар бойынша пайыздық қойылымдардың өзгерісінің белгісіздігі және тағы басқалар арқылы көрініс табады). Сонымен қатар, тәуекел деңгейінің көрсеткіші үнемі динамикалық өзгерісте болып отыратын көптеген объективті және субъективті факторлардың ықпалынан да айтарлықтай ауытқып отырады.
7. Бағалау субъективтілігі. Экономикалық құбылыс ретіндегі тәуекелдің объективті табиғатына қарамастан, оның негізгі бағалану көрсеткіші - тәуекел деңгейі - субъективті сипатқа ие. Бұл субъективтілік, яғни осы объективті құбылыстың бағалануының бір мәнді болмауы ақпараттық базаның толықтылығы мен ақиқаттылық деңгейінің әртүрлілігімен, қаржы менеджерлерінің мамандану дәрежесімен, олардың тәуекелдерді басқару сферасындағы тәжірибесімен және тағы басқа да факторлармен анықталады.
Тәуекел категориясының қарастырылып өткен белгілері оны келесідей етіп түсіндіруге мүмкіндік береді: Кәсіпорынның тәуекелі деп - оның қаржылық қызметінің жүзеге асырылу шарттарының белгісіздігі жағдайында табыстар жоғалту немесе капитал жоғалту формасында жағымсыз қаржылық салдарлардың пайда болу ықтималдылығы түсіндіріледі [6, 23б].
Әрине, тәуекелден қашуға, яғни тәуекелмен байланысты шаралардан бас тартуға болады. Бірақ кәсіпкер үшін тәуекелден қашу көбінесе мүмкін пайдадан бас тартуды білдіреді.
Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелді оқиғаның пайда болуын қандай да бір дәрежеде болжауға мүмкіндік беретін әртүрлі шараларды қолдануға және тәуекел дәрежесін төмендетуге шаралар қабылдауға болады. Тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі көпшілік жағдайда тәуекелдің сыныпталуымен анықталады.
Тәуекелді талдау
Анықтау
Бағалау
Тиімділігіне қарай тәуекелге әсер ету әдісін таңдау
Шешім қабылдау
Тәуекелге әсер ету
Төмендету
Сақтау
Өткізу
Нәтижелерді бақылау
Сурет 1 - Тәуекелдерді басқарудың жалпы схемасы
Ескерту - [3] әдебиеттен алынған.
Тәуекелдердің сыныпталуы деп - белгілі бір мақсатқа жету үшін қандай да бір белгілер бойынша тәуекелдерді жеке топтарға бөлуді түсінуге болады. Тәуекелдердің ғылыми негізделген сыныпталуы әрбір тәуекел түрінің олардың жалпы жүйесіндегі нақты орнын анықтауға мүмкіндік береді. Тәуекелдердің сыныпталуы тәуекелдерді басқарудың сәйкес тәсілдері мен әдістерін тиімді пайдалануға мүмкіндік тудырады. Тәуекелдің әрбір түріне тәуекелді басқарудың өз тәсілі сәйкес келеді.
Тәуекелдерді сыныптау өзіне тәуекелдердің категорияларын, топтарын және түрлерін қамтиды [3, 42б.].
Мүмкін болатын нәтижеге байланысты тәуекелдерді екі үлкен топқа бөлуге болады: таза және спекулятивті тәуекелдер.
Таза тәуекелдер теріс немесе нөлдік нәтиже aлy мүмкіндігін білдіреді. Мұндай тәуекелдерге табиғи, экологиялық, саяси, транспорттық және коммерциялық тәуекелдердің кейбір түрлері (мүліктік, өндірістік және сауда тәуекелі) жатады.
Спекулятивті тәуекелдер оң нәтиже де, сондай-ақ теріс нәтиже де алу мүмкіндігімен айқындалады. Оларға коммерциялық тәуекелдердің бір бөлігі болып табылатын қаржылық тәуекелдер жатады.
Пайда болуының негізгі себебіне байланысты тәуекелдер келесідей категорияларға бөлінеді: табиғи, экологиялық, саяси, транспорттық және коммерциялық тәуекелдер.
Табиғи тәуекелдерге табиғаттың апатты күштерінің көрініс табуымен, яғни жер сілкінісімен, су тасқынымен, боранмен, өртпен, эпидемиямен және тағы басқалармен байланысты тәуекелдер жатады.
Экологиялық тәуекелдер - бұл қоршаған ортаны ластаумен байланысты тәуекелдер.
Саяси тәуекелдер - елдегі саяси жағдаймен және мемлекеттің қызметімен байланысты тәуекелдер. Саяси тәуекелдер өндірістік-сауда процесінің шаруашылық субъектіге байланыссыз себептер бойынша бұзылуынан пайда болады.
Транспорттық тәуекелдер -- бұл жүктерді автомобильмен, су көлігімен, өзен көлігімен, теміржол көлігімен, самолеттермен және тағы басқа да көлік түрлерімен тасумен байланысты тәуекелдер.
Коммерциялық тәуекелдер - қаржылық-шаруашылық қызмет процесінде залалдарға ұшырау қауіптілігі. Олар коммерциялық мәміле нәтижесінің белгісіздігін білдіреді.
Құрылымдық белгілері бойынша коммерциялық тәуекелдер мүліктік, өндірістік, сауда, қаржылық тәуекелдерге бөлінеді.
Мүліктік тәуекелдер - бұл кәсіпкер-азаматтың ұрлық, диверсия, техникалық және технологиялық жүйелердің бұзылуы нәтижесінде мүлкін жоғалту ықтималдылығымен байланысты тәуекелдер.
Өндірістік тәуекелдер -- бұл әртүрлі факторлардың ықпалы нәтижесінде өндірістің тоқтап қалуынан болатын шығындармен байланысты және өндіріске жаңа техника мен технологияны өндірумен байланысты тәуекелдер.
Сауда тәуекелі - бұл төлемдерді кешіктіру, тауарларды жөнелту кезінде төлемдерді жүргізуден бас тарту, тауарды уақытында жеткізбеу себептері бойынша шығындармен байланысты тәуекел.
Қаржылық тәуекелдер - қаржы ресурстарын жоғалту ықтималдылығымен байланысты болады.
Жұмыстың тақырыбы қаржы тәуекелімен байланысты болғандықтан қаржы тәуекеліне тереңірек тоқталамыз.
Қаржы тәуекелі кәсіпорын қаржылық институттармен (банктер, қаржылық, инвестициялық, сақтандыру компаниялары, биржалар және т.б.) қатынасы процесінде пайда болады.
Қаржы тәуекелінің туындау себептері - инфляциялық факторлар, банктің есептік мөлшерлемелерінің өсуі, бағалы қағаздар құнының төмендеуі және т.б.
Қаржы тәуекелдері екі түрге бөлінеді:
oo ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер;
oo капитал салымдарымен байланысты тәуекелдер (инвестициялық тәуекелдер).
Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдерге тәуекелдердің келесі түрлері жатады: инфляциялық және дефляциялық тәуекелдер, валюталық тәуекелдер, өтімділік тәуекелі.
Инфляция ақшаның құнсыздануы болып табылады, бағалар өседі. Дефляция - инфляцияға кері процесс, ол бағалардың төмендеуінен және соған сәйкес ақшаның сатып алу қабілетінің жоғарылауынан көрінеді.
Инфляциялық тәуекел - инфляция өсімі кезінде нақты сатып алу қабілеттілігі көзқарасынан өсуден гөрі алынатын ақшалай табыстар тез құнсыздануындағы тәуекел. Мұндай жағдайда кәсіпкер нақты шығыстарға тап болады.
Дефляциялық тәуекел - дефляция өсімі кезінде бағалар деңгейі төмендейді, кәсіпкерліктің экономикалық жағдайы нашарлайды табыс төмендейді.
Валюталық тәуекелдер сыртқы экономикалық, несиелік және басқа да валюталық операцияларды жүргізу кезінде бір шетелдік валюта бағамының басқа валюта бағамына қатынасының өзгеруімен байланысты валюталық жоғалту қаупімен түсіндіріледі.
Өтімділік тәуекелі - тұтынушылық құнының және сапалық бағаның өзгерісі себебінен бағалы қағаздар немесе басқа да тауарларды өткізу кезіндегі мүмкін болатын жоғалтулармен байланысты тәуекелдер.
Инвестициялық тәуекелдер келесі ішкі жүйелік тәуекелдерді қамтиды:
oo жіберіліп алған пайда тәуекелі;
oo табыстылықтың төмендеу тәуекелі;
oo тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі.
Жіберіліп алған пайда тәуекелі - белгілі бір шараларды (мысалы, сақтандыру, хеджирлеу, инвестициялау т.с.с.) іске асырмау нәтижесінде жанама (қосымша) қаржылық зиянның (алынбаған табыс) туындау тәуекелі.
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі портфельдік инвестициялар, салымдар және несиелер бойынша дивидендтер және пайыздар мөлшерінің төмендеу нәтижесінде туындауы мүмкін [7, 233б.].
Портфельдік инвестициялар инвестициялық портфельдің пайда болуымен байланысты және бағалы қағаздар және басқа активтерді сатып алумен түсіндіріледі. Портфельдік термині итальян сөзінен Porte foglio шығып, инвесторда бар бағалы қағаздардың жиынтығын білдіреді.
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі келесідей тәуекел түрлерінен тұрады: пайыздық тәуекелдер және несиелік тәуекелдер.
Пайыздық тәуекелдерге тартылған қаражаттар бойынша төленетін пайыздық мөлшерлемелер ұсынылған несиелер бойынша мөлшерлемелерден жоғары болып кетуі нәтижесіндегі коммерциялық банктердің, несиелік мекемелердің, инвестициялық институтардың жоғалту қауіптері жатады. Пайыздық тәуекелдерге сонымен қатар акциялар бойынша дивидендтердің, облигациялар, сертификаттар және басқа бағалы қағаздар нарығындағы пайыздық мөлшерлемелердің өзгерісімен байланысты инвесторлар жоғалтулар тәуекелі жатады.
Пайыздың нарықтық мөлшерлемесінің өсімі бағалы қағаздардың бағамдық құнының төмендеуіне алып келеді, әсіресе тұрақты пайызды облигацияларға қатысты. Пайыздың жоғарылауы салдарынан төмен тұрақты пайыз бойынша шығарылған және шығару шарттары бойынша эмитент жедел қайта қабылданатын бағалы қағаздардың массалық алынып тасталуының басталуы мүмкін. Тұрақтандырылған дәрежемен салыстырғанда орташа нарықтық пайыздың өсуі кезінде тұрақты пайыздық орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға өз қаражатын салған инвестор пайыздық тәуекелге ұшырауы мүмкін. Басқаша айтқанда, инвестор пайыздың жоғарылауы есебінен табыстар өсімін ала алатын еді, бірақ жоғарыда көрсетілгендерге салынған өз қаражаттарын босата алмайды.
Тұрақтандырылған деңгеймен салыстырғандағы орташа нарықтық пайыздың төмендеуі кезінде тұрақты пайызды орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарды айналысқа шығарған эмитент пайыздық тәуекелге ұшырауы мүмкін. Басқаша айтқанда, эмитент нарықтан төмен пайызды қаражаттар тарта алатын еді, бірақ ол өзі шығарған бағалы қағаздармен байланысты.
Тәуекелдің бұл түрі инфляция жағдайында пайыздық мөлшерлемелердің тез өсуі кезінде қысқа мерзімді бағалы қағаздар үшін де мән береді.
Несиелік тәуекел - қарыз алушының негізгі қарыз және несиегерге жататын пайыздардың төленбей қалу қаупі. Несиелік тәуекелге сонымен қатар қарыздық бағалы қағаздар шығарған эмитент қағаздар бойынша пайыздар немесе қарыздың негізгі сомасын төлей алмайтын жағдай да жатады.
Сонымен қатар несиелік тәуекел тікелей қаржылық жоғалтулар түрлілігі болуы мүмкін.
Тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі келесі түрлерін қамтиды: биржалық тәуекел, селективтік тәуекел, банкроттық тәуекел, сонымен қатар несиелік тәуекел.
Биржалық тәуекелдер өзімен бірге биржалық мәмілелерден жоғалту қаупін ұсынады. Бұл тәуекелдерге келесілер жатады: коммерциялық мәмілелер бойынша төлемеу тәуекелі, брокерлік фирманың комиссиялық сыйақы төлемеу тәуекелі және т.б.
Селективтік тәуекелдер (латын тілінен selectio - таңдау, сұрыптау) - инвестициялық портфель қалыптастырудағы басқа бағалы қағаздармен салыстырғанда инвестициялау үшін бағалы қағаздардың түрін, капитал салымының әдісін дұрыс емес таңдау тәуекелі.
Банкроттық тәуекелі өзімен бірге капитал салымының әдісін дұрыс емес таңдау, кәсіпкердің меншікті капиталын толық жоғалту және өзіне алған міндеттемелер бойынша есептесе алмау нәтижесінде туындайтын қауіпті ұсынады. Нәтижесінде кәсіпкер банкротқа ұшырайды [7, 243б.].
Қаржы тәуекелі өзімен бірге уақыт функциясын ұсынады. Берілген қаржылық актив немесе капитал салымының түрі үшін тәуекел деңгейі уақыт бойында жоғарылайды. Мысалы, импорттаушының шығыстары бүгінгі күнде контрактіге отырған кезден, уақыттан мәміле бойынша төлем мерзіміне дейінгі уақытқа байланысты, себебі ұлттық валютаға шетел валютасының бағамының қатынасы өсуде.
Шетелдік тәжірибеде капитал салымы тәуекелін саналы анықтау әдісі ретінде ықтималдық теориясы ұсынылады.
Бұл әдіс инвестициялық жобаның өткен мерзімдегі нәтижелермен байланысты ықтималды болашақтағы ақшалай ағымдарын нақты анықтауға мүмкіндік береді. Егер капитал салымы жобасы бірінші мерзімде қабылданатын болса, онда келесі мерзімдерде ол қабылдануы мүмкін.
Егер түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары бір-бірінен тәуелсіз болатын болса, онда әр уақыт мерзімі үшін ақша ағымдарының нәтижелерін ықтималды орналастыруды анықтау қажет.
Түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары арасында байланыс болған жағдайда бұл тәуелділікті қабылдап, оның негізінде келешектегі жағдай қалай болатынын елестетіп көруге болады.
1.2 Тәуекелдерді бағалау әдістері
Кез-келген қаржылық немесе шаруашылық оперциялардың тиімділігі мен онымен бірге болатын тәуекел деңгейі бір-бірімен байланысты. Тәуекел факторын есептемей толық инвестициялық талдау жүргізу мүмкін емес. Сондықтан тәуекел деңгейін бағалай және оның нақты операция табыстылының деңгейімен байланыстылығын бағалай білу қажет.
Тәуекелдің мәні мен түріне тәуелсіз кәсіпкерліктің негізгі мақсатына - салынған капиталдан табыс алуға - тәуекелді анықтау сәйкес келеді.
Төмен табыс табу немесе шығыстарға ұшырау ықтималдылығы қаншалықты жоғары болса, соншалықты жоба тәуекелді болатыны белгілі. Капиталды салу мүмкін нұсқауларды таңдау кезінде жиі бұл жобаның тәуекелі төменірек сияқты дегендей абстрактілік пайымдаулармен шектеледі. Алайда, көбінесе тәуекел деңгейін нақты анықтауға болады, сонымен қатар осы тәуекелге сәйкес келетін, ұсынылатын жобаның табыстылық деңгейін де анықтауға болады. Алынған нәтижелерге сүйене отырып, салымшы оған тиімді ақша салымын таңдай алады, сонымен қатар мүмкін болатын тәуекел деңгейін де төмендете алады [8, 97 б.].
Тәуекелдің жоғары, орташа немесе төмен деңгейлерін ажыратады. Тәуекелдің көлемі (не деңгейі) екі критерий арқылы өлшенеді (бағаланады): орташа ауытқу мәнімен (дисперсия) және мүмкін болатын нәтижелер өзгермелілігімен (вариация).
Сонымен бірге тәуекелдің орташа күтілетін мәні мүмкін болатын нәтижелерді де бағалайды. Ауытқу орташа күтілетін мәннің орташа көлемнен ауытқу өлшемі мен деңгейін көрсетеді [11, 87б.].
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелін бағалаудағы дисперсия өзімен бірге тәуекелдік салымдардың орташа күтілетін салымдардан нақты қаржылық нәтижелердің квадраттық ауытқулардың орташа салмақты көлемін ұсынады:
σ²=(x-²)n, (1)
мұндағы:
σ² - дисперсия;
x - қаржы ресурстарының салымының әр жағдайы үшін күтілетін мәні;
- қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні;
n - қаржы ресурстар салымдарының саны(жиілік).
Дисперсия қаржылық тәуекелдің жиілігінің абсолютті тербелісін сипаттайды, ал тербелістің салыстырмалы дәрежесін вариация коэффициенті көрсетеді. Ол келесі формуламен анықталады:
VAR=σ·100, (2)
мұндағы:
VAR - вариация коэффициенті;
σ - орташа квадраттық ауытқу;
- қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні.
Вариация коэффициенті 1-ден 100%-ға дейін өзгеруі мүмкін. Вариация коэффициенті қаншалықты жоғары болса, соншалықты тербеліс күшті. Вариация коэффициентінің түрлі мәндеріне келесідей сапалы баға бекітілген:
oo 10% -ға дейін - салымдардың төмен тербелісі;
oo 10-25% - қаржылық тәуекелдің орташа тербелісі;
oo 25%-дан жоғары - қаржылық тәуекелдің жоғары тербелісі.
Дисперсия мен вариацияны қолданған кезде тәуекелдің қаржылық нәтижені алудың математикалық ықтималдылығы бар екенін ескеру қажет. Бұл ықтималдылық субъективті эксперттік жолмен немесе объективті қаржылық тәуекелдің деңгейін математикалық есептеу негізінде анықтауға болады [12].
Бета-коэффициент (немесе бета). Ол жеке немесе портфельдік жүйелік қаржылық тәуекелді жалпы қаржылық нарықтағы тәуекел деңгейіне қатысты анықтайды. Бұл көрсеткіш әдетте жекелеген бағалы қағаздарға инвестициялау тәуекелін бағалау үшін қолданылады. Бұл көрсеткішті есептеу формуласы:
β = KxσИσP, (3)
мұндағы:
β - бета-коэффициент;
К - бағалы қағаздың жекелеген түрінің табыстылық деңгейі мен жалпы нарық бойынша берілген қаржылық құралдар тобының орташа табыстылық деңгейінің корреляциялану дәрежесі;
σИ - жекелеген бағалы қағаз түрі бойынша табыстылықтың орташа квадраттық ауытқуы;
σр - жалпы қаржы нарығы бойынша табыстылықтың орташа квадраттық ауытқуы.
Жекелеген бағалы қағаздардың қаржылық тәуекелінің дәрежесі бета-коэффициенттердің келесі мәндерінің негізінде анықталады:
β = 1 - орташа дәреже;
β 1 - жоғары дәрежі;
β 1 - төмен дәреже [8, 110 б].
Кесте 1 - Кәсіпорын акциялары табыстылығының мәліметтері
Акция түрі
Жағдай 1
Жағдай 2
ықтималдық, үлес бірлігінде
табыстылық, %
ықтималдық, үлес бірлігінде
табыстылық, %
1
2
3
4
5
A
0,5
20
0,5
10
B
0,99
15,1
0,01
5,1
C
0,7
13
0,3
7
Ескерту - [7] әдебиеттен алынды.
A акциясы үшін:
В акциясы үшін:
С акциясы үшін:
Вариацияның ең кіші мәні В акциясында алынғандықтан (6,63%), осы акцияға салым да қалаулы болады. Сонымен бірге σВ = rВ = 0,995% ең аз [7, 107б].
Ұзақ мерзімді активтерді бағалау моделіне сәйкес тәуекелдіктің табыстылықпен өзара байланысы келесідей сипатталады:
Д = Дтc + β·(Др - Дтс), (4)
мұндағы:
Д - күтілетін табыстылық нормасы;
Дтc - тәуекелсіз табыс;
Др - жалпы нарықтық табыстылық;
β - бета-коэффициент.
Кәсіпорынның тәуекелдерін бағалаудың негізгі әдістері болып статистикалық әдістер есептеледі. Олардың ішіндегі перспективалы әдіс қаржылық тәуекелдерді факторлық талдау (факторлық жүйе моделін қолдану) болып табылады. Мысалы, диверсификацияланған инвестициялық тәуекелді инвестиция объектісінің даму перспективаларының бар-жоқтығы бойынша, бәсекелестік деңгейі, тапсырыстар саны, келісілген шарттар саны бойынша, ал диверсификацияланбаған - несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемелер, инфляциялық күтілімдер, ел экономикасының дамуының жалпы беталыстары бойынша бағаланады [6, 192б].
Қаржылық тәуекелді бағалаудың басқа да аналитикалық әдістері кеңінен қолданылады. Іскерлік белсенділік, қаржылық тұрақтылық коэффициенттері есептеледі, банкроттылыққа ұшырау ықтималдылығы анықталады, жалпы қаржылық даму деңгейі талданады.
Тәуекел деңгейінің түрлі салыстырмалы сипаттамалары жасалып, рейтингтер анықталады.
Тәуекелді бағалаудың перспективалы әдісі модельдеу болып табылады. Бұл әдістің негізгі қиындығы нақты жағдайларға байланысты модельді дұрыс таңдау. Модельдер қаржылық тәуекел ықтималдылығын бағалап, нақты жағдайды болжамдауға мүмкіндік береді.
Тәжірибеде тәуекелдерді бағалауда аналогия әдісі қолданылады. Қаржы менеджерлері, мамандар түрлі шығарылымдар немесе басқа кәсіпорындар тәжірибесі негізінде белгілі бір жағдайлардың болуы, қаржылық нәтижелер алу ықтималдылығын, қаржылық тәуекел деңгейін анықтайды. Осы әдіс негізінде көптеген кәсіпорындардың тактикасы мен стратегиясы құрылады. Бірақ әр кәсіпорынның өзіндік кадрлік, шикізаттық және салалық сипаттағы ерекшеліктері бар екенін ескеру қажет.
Тәуекелді бағалаудың негізгі әдісі кәсіпорынның қаржылық жағдайын кешенді талдау, оның қаржылық тұрақтылығы мен төлемқабілеттілігін талдау болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын экспресс-талдау кеңінен тараған. Оның мақсаты - кәсіпорынның балансы мен қаржылық нәтижелер және оларды қолдану туралы есебі негізінде жалпы қаржылық жағдайын және даму динамикасын бағалау. Мұнда қаражаттарды (активтерді) орналастыру мен қолдануына, олардың көздеріне (меншікті капитал мен міндеттемелер, яғни пассивтер) назар аударылады.
Қаржылық жағдай тұрақтылығының баланстық моделі кеңінен танымал. Бұл модель негізінде қаржылық тәуекел облысы анықталады және кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық деңгейі талданады:
Ф + З + Дс = Ис + Кт + К + Р, (5)
мұндағы:
Ф - негізгі құралдар немесе басқа айналымнан тыс активтер;
З - запастар мен шығыстар;
Дс - ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, дебиторлық қарыздар және басқа активтер;
Ис - меншікті қаражаттар көздері;
Кт - орташа, ұзақ мерзімді несиелер және қарыздық қаражаттар;
К - қысқа мерзімді несиелер;
Р - кредиторлық қарыздар.
Қаржылық тәуекелді бағалау үшін қаржылық тәуекел ықтималдылығын сипаттауға мүмкіндік беретін коэффициенттерді (мультипликаторлар) есептеуде негізделетін мультипликативті әдісті қолдануға болады. Белгілі көрсеткіштерді (коэффициенттерді) есептеу есеп берудің белгілі баптары арасындағы қатынасын анықтауда негізделеді [6, 214б].
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелін компьютерлік имитациясы перспективалы болып табылады. Қазіргі кезде тәуекелді бағалау бойынша дайын бағдарламалық өнімдер жиынтығы жасалған. Әр кәсіпорынның қаржылық тәуекелді жекеше модельдеу мүмкіндіктері бар.
Қаржылық жағдайды болжамдау қаржылық тәуекел ықтималдылығын анықтауға, болашақта кәсіпорынның даму перспективасын айқындауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге болжамдау қаржылық талдау мен жоспарлауға сүйенеді.
Қаржы тәуекелнінің сыртқы белгілері келесілер: міндеттемелерді орындамау, төлемдерді тоқтату, салықтарды төлеу мерзімдерінен кешіктірілуі, өндірістік, коммерциялық дәстүрлі байланыстардың бұзылуы. Ішкі белгілері: өндірістің тоқтап қалуы, өткізу көлемінің төмендеуі, жұмысшылардың қызметтен босатылуы, мерзімі өтіп кеткен кредиторлық қарыздың жоғары үлесі, қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелерінің төмен көрсеткіштері, қаржыландыру көздері ретінде қарыздық қаражаттарды қолдану үлесінің жоғарылылығы.
Кәсіпорынның тәуекелін бағалау үшін рейтингілік әдіс қолданылуы мүмкін. Оның мәні: негізгі көрсеткіштер корреляциялық-регрессиялық талдау көмегімен топтастырылады. Кейін кәсіпорынның сараптық өлшем бойынша белгілі көрсеткіштердің орта салмақты рейтинг мәні (орны) ретінде есептелетін интегралды рейтингі анықталады. Келесі кезеңде кәсіпорындардың талданатын топтарындағы тәуекел деңгейі бойынша әр кәсіпорынның интегралды рейтинг мәні есептеледі. Рейтингте бірінші орынды экономикалық потенциалы жоғары және төмен деңгейлі тәуекелді кәсіпорын алады.
Кәсіпорынның экономикалық қызметінің тәуекелін сапалы бағалау төмендегілерді қарастырады:
oo тәуекел факторларын анықтау;
oo тәуекел туындайтын жағдайларды талдау;
oo тәуекелдердің потенциалды облысын анықтау.
Әр кәсіпорында жіберілетін тәуекелдің облысын анықтау қажет. Тәуекел облысы - жалпы жоғалтулар бекітілген тәуекелдің шекті мәнінен аспайтын мүмкін болатын жоғалтулардың кейбір зонасы.
Тәуекел көлеміне (зона) салалар ерекшеліктері, халық шаруашылығының құрылымдық қайта құру жағдайында сала жағдайының өзгерісі, өндірістің мерзімдік сипаты, капитал айналымдылығының жылдамдығы, өндірілетін өнім диверсификация мүмкіндігі, клиенттер мен жабдықтаушылар диверсификациясы, әлемдік нарыққа шығу мүмкіндігі әсер етеді.
Саланың арнайы тәуекелдерін ескеру қажет. Тәуекелдің келесі облыстары бар:
oo тәуекелсіз зона;
oo минималды тәуекел облысы;
oo жоғары тәуекел облысы;
oo критикалық тәуекел облысы;
oo жіберуге болмайтын тәуекел облысы.
Көптеген қаржылық операциялар (венчурлық инвестициялау, акциялар сатып алу, несиелік операциялар және тағы басқалар) айтарлықтай тәуекелмен байланысты. Олар тәуекел дәрежесін бағалауды және оның мөлшерін анықтауды қажет етеді.
Тәуекел дәрежесі - бұл залалдарға ұшырау ықтималдылығы, сондай-ақ одан келетін шығынның мүмкін мөлшері.
Тәуекел дәрежесін бағалау әдістеріне қысқаша тоқталып кетейін.
Сандық талдау - қаржылық тәуекелдердің жекелеген түрлерінің және жиынтық қаржылық тәуекелдердің қаржылық залалының нақты мөлшерін анықтау.
Кейде сандық және сапалық талдау ішкі және сыртқы факторлардың әсер етуін бағалау негізінде жүргізіледі: осы факторлардың берілген кәсіпорынның жұмысына әсер етуінің үлес салмағын және оның ақшалай мәнін бағалау жүзеге асырылады. Талдаудың мұндай әдісі сандық талдау тұрғысынан алғанда айтарлықтай қиынға түседі, бірақ өз жемісін әкелетіні сөзсіз. Осыған байланысты қаржылық тәуекелдерді сандық талдаудың тәсілдеріне үлкен көңіл бөлу керек, себебі олар аз емес және оларды дұрыс тиімді қолдану үшін қандай да бір біліктілік қажет.
Абсолютті мәнде тәуекел мүмкін болатын залалдардың материалдық-заттай (физикалық) немесе құн (ақшалай) мәніндегі мөлшерімен анықталады. Ал салыстырмалы мәнде тәуекел қандай да бір базаға жатқызылған мүмкін залалдардың мөлшерімен анықталады. Мұндай база ретінде не кәсіпорынның мүліктік жағдайы, не кәсіпкерліктің осы түріне жұмсалған ресурстар шығындары, не күтілетін пайда алынады. Осындай жағдайда залал болып күтілетін өлшемдермен салыстырғанда пайданың немесе табыстың төмендеу жағдайына ауытқуы саналады. Кәсіпкерлік залал - бұл ең алдымен кәсіпкерлік табыстың кездейсоқ төмендеуі. Дәл осы залалдардың мөлшері тәуекел дәрежесін көрсетеді. Осыдан шығатыны: тәуекелді талдау ең бірінші кезекте залалдарды зерттеумен байланысты [12, 94б.].
Мүмкін болатын залалдардың мөлшеріне қарай оларды үш топқа бөлген жөн:
oo есептелген пайда сомасынан аспайтын залалдарды мүмкін залалдар деп атауға болады;
oo мөлшері есептелген пайдадан асатын залалдарды сыни залалдар қатарына жатқызуға болады - мұндай залалдарды кәсіпкер өз қалтасынан өтейтін болады;
oo ең қауіптісі - апатты залал, мұндай залал кәсіпкердің бүкіл мүлкін жоғалтып алуын білдіреді.
Егер осы берілген операция бойынша мүмкін болатын залалды алдын-ала болжай білсе, бағалай білсе, онда тәуекелге сандық талдау жасалды деуге болады. Мүмкін залалдардың абсолютті мөлшерін шығындар немесе пайданың есептік көрсеткішіне бөлу арқылы біз тәуекелдің салыстырмалы мағынадағы, яғни пайыздағы сандық бағасын аламыз.
Тәуекелдер мүмкін залалдар мөлшерімен өлшенеді дей отырып, мұндай залалдардың кездейсоқтық сипатын ескеру қажет. Оқиғаның пайда болу ықтималдылығы объективті әдіспен және субъективті әдіспен анықталынуы мүмкін.
Объективті әдісті бұл оқиғаның болып отыратын жиілігін есептеу негізінде оқиғаның пайда болу ықтималдылығын анықтау үшін қолданады.
Субъективті әдіс әр түрлі болжамдарға негізделетін субъективті критерийлерді қолдануға негізделеді. Мұндай болжамдарға бағалаушының көзқарасын, оның жеке тәжірибесін, эксперттің рейтинг бойынша бағалауын, аудитор-кеңесшінің пікірін жатқызуға болады.
Осылайша, қаржылық тәуекелдерді бағалау негізінде кәсіпорынның белгілі бір залалдарының мөлшері мен олардың пайда болу ықтималдылығының арасындағы тәуелділікті анықтау жатыр. Бұл тәуелділік залалдардың белгілі бір деңгейінің пайда болу ықтималдылығының қисығында көрініс табады.
Қисықты тұрғызу - қаржылық тәуекел сұрақтарымен айналысатын қызметкерлердің жеткілікті білім тәжірибесінің болуын талап ететін өте күрделі мәселе. Залалдардың белгілі бір деңгейінің пайда болу ықтималдылығының қисығын (тәуекел қисығы) тұрғызу үшін әр түрлі әдістер қолданылады: статистикалық, шығындар мақсаттылығын талдау, эксперттік бағалау әдісі, аналитикалық әдіс. Осылардың ішінде үшеуін ерекше бөліп көрсетуге болады:
Статистикалық әдістің мәні - берілген немесе ұқсас өндірісте болған залалдар мен пайданың статистикасын зерттеу, шығындар өтелуінің жиілілігі анықталады, болашаққа мүмкіндігінше дәл, нақты болжам жасалады.
Әрине, тәуекел - бұл ықтималдылық категориясы. Ал қаржылық тәуекелдің сандық мөлшерін есептеу үшін қандай да бір әрекеттің барлық мүмкін болатын салдарларын білу қажет.
Қаржылық тәуекелді есептеудің статистикалық әдісінің негізгі инструменттері: вариация, дисперсия және стандартты (орташа квадратталған) ауытқу.
Вариация - бір варианттан екінші вариантқа көшуде сандық көрсеткіштердің өзгеруі.
Дисперсия - нақты мәннің орташа мәннен ауытқу өлшемі.
Осылайша, тәуекел мөлшері немесе тәуекел дәрежесі белгісіз оқиғамен байланысты. Ол барлық мүмкін нәтижелердің орташа есептелген мәні болып табылады. Ал әр нәтиженің ықтималдылығы жиілік немесе сәйкес мәннің үлес салмағы ретінде қолданылады. Осылайша, күтілетін нәтиже есептеледі.
Шығындардың мақсаттылығын талдау фирманың қаржылық тұрақтылығы көрсеткіштерін ескере отырып, әлеуетті тәуекел зоналарын анықтауға бағытталған. Бұл жағдайда негізгі кәсіпорынның және оның контрагенттерінің (банктің, инвестициялық қордың, клиент-кәсіпорынның, эмитент-кәсіпорынның, инвестордың, сатып алушының, сатушының және тағы басқалардың) қызметінің нәтижелерін қаржылық талдаудың стандартты тәсілдерін қолданумен-ақ шектелуге болады.
Эксперттік бағалау әдісі әдетте тәжірибелі кәсіпкерлердің немесе мамандардың пікірлерін қарастыру арқылы жүзеге асырылады. Ол статистикалық әдістен тәуекел қисығын тұрғызу үшін ақпарат жинау тәсілімен ғана ерекшеленеді. Бұл әдіс залалдардың әр түрлі деңгейлерінің пайда болу ықтималдылығына әр түрлі мамандармен (кәсіпорынның өзінің немесе сыртқы эксперттермен) берілген бағалауларды жинақтау және зерттеуді көздейді. Бұл бағалаулар қаржылық тәуекелдердің барлық факторларының, сондай-ақ статистикалық мәліметтердің ескерілуіне негізделеді.
Тәуекел қисығын тұрғызудың аналитикалық әдісі ең күрделі болып есептеледі, өйткені оның негізінде жатқан ойын теориясының элементтері тек кейбір мамандарға ғана белгілі. Көпшілік жағдайда аналитикалық әдістің бір түрі - модельдің сезімталдығын талдау қолданылады.
Модельдің сезімталдығын талдау келесі қадамдардан тұрады: қандай да бір кілтті көрсеткіш таңдалады және осы көрсеткішке қатысты сезімталдық (табыстылықтың ішкі нормасы, таза табыс және тағы басқа) бағаланады; факторларды таңдау (инфляция деңгейі, экономика жағдайының дәрежесі және басқалар); жобаны жүзеге асырудың әртүрлі кезеңдеріндегі (шикізат сатып алу, өндіріс, сату, жөнелту тағы сол сияқты) кілтті көрсеткіштердің мәндерін есептеу. Осындай жолмен қалыптастырылған шығындар мен қаржылық ресурстардың түсу кезектілігі әр кезең үшін ақша қаражаттары қорының ағындарын анықтауға мүмкіндік береді, яғни тиімділік көрсеткіштерін анықтауға мүмкіндік береді. Таңдалған нәтижелілік көрсеткіштердің бастапқы параметрлер мөлшеріне тәуелділігін көрсететін диаграммалар құрылады. Диаграммаларды өзара салыстыра отырып, жобаның табыстылығына айтарлықтай әсер ететін көрсеткіштерді анықтауға болады [13, 178б.].
Сезімталдықты таңдаудың кемшіліктері де бар: ол барлық факторларды қамтымайды және баламалы жобаларды жүзеге асыру ықтималдылығы нақтыланбайды.
Сценарийлер әдісі. Алдыңғы үш әдіске қарағанда сценарилер әдісі нәтижелік көрсеткіштің сезімталдығын оның ауытқуын бағалаудың ықтималдығын талдаумен біріктіруге мүмкіндік береді. Бұл әдісті инвестициялық тәукелдерді талдауду қолдану келесі қадамдарды орындаудан тұрады:
oo маңызды бірнеше бастапқы көрсеткіштердің өзгеру нұсқаларын анықтайды (мысалы, енжарлық, ең ықтимал және оптимистік);
oo өзгерудің әрбір нұсқасы үшін ықтимал бағасын сәйкестендіру;
oo әрбір нұсқа үшін NPV (IRR, PI) критерилерінің ықтимал мәндері есептеледі, сондай-ақ орташа мәнінен ауытқуы анықталады; для каждого варианта рассчитывают вероятное значение критерия),
oo алынған нәтижелердің ықтималдық үлестіріміне талдау жасалады.
Ең кіші стандарттық ауытқуы (у) және вариация коэффициенті (CV) бар жоба тәукелдігі аз деп есептеледі.
Төлемдер ағымын бөлу ықтималдығын талдау. Төлемдер ағымының әрбір элементі үшін ықтималдықтар үлестірімін біле отырып, сәйкес кезеңдегі таза қолма-қол ақша түсімін анықтауға M(CFt), олар бойынша жобаның таза қазіргі құнын NPV және оның мүмкін болатын ауытқуларын анықтауға болады. Табыстар вариациясы ең аз жоба тәуекелдігі төмен деп есептеледі [14, 78-81бб.].
Дегенмен вариацияның сандық бағалауы төлемдер ағымының жекелеген элементтерінің корреляциялану дәрежесіне тікелей тәуелді. Екі өзара кері жағдайды қарастырайық:
oo төлемдер ағымы уақыт бойынша бір біріне тәуелсіз (корреляция жоқ);
oo t кезеңіндегі төлемдер ағымының мәні алдыңғы (t-1) кезеңдегі төлемдер ағымына қатты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1қАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .6
1.1 Тәуекелдік мәні және экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Тәуекелдерді бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Бағалы қағаздар қоржынын басқару, инвестициялық қоржын ішіндегі қаржы активтерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2 ТӘУЕКЕЛ-МЕНЕДЖМЕНТТІҢ БАНК ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТИІМДІЛІГІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.1 Қаржылық тәуекелдерді басқару жүйесіні ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. 28
2.2 Қаржылық тәуекел басқару объектісі ретінде және оны төмендету тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.1 Кәсіпорынның тәуекелдерін қаржылық көрсеткіштер бойынша талдау әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2 Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерін талдау және оны төмендету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында тәуекел - бұл кәсіпкерліктің маңызды элементі. Тәуекел адамдардың қабылдайтын шешімдерінің дұрыс нәтижелілігіне әсер ететін көптеген шарттар және факторлармен байланысты қызметтердің кез-келген түрлеріне тән. Тарихи тәжірибе көзделген нәтижелерге жетпеу тәуекелі тауарлы-ақшалай қатынастар және шаруашылық айналым қатысушыларының бәсекелестігі жалпылылығында көрінетіндігін көрсетеді. Сондықтан капиталдық қатынастардың пайда болуы және дамуымен байланысты тәуекелдің түрлі теориялары пайда болады, ал экономикалық теорияның классиктері шаруашылық қызметтегі тәуекел мәселелерін зерттеуге көп көңіл бөледі [3, 34].
Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек керек. Тәуекел міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында өндірушілер, сатушылар және сатып алушылар бәсекелестік жағдайында өздері, яғни өз үрей және тәуекел жағдайында қызмет етеді. Сондықтан олардың қаржылық болашағы көбінесе аз болжанады. Тәуекел-менеджменті тәуекелді бағалау, бизнесте пайда болатын қаржылық қатынастар және тәуекелді басқару жүйесі болып табылады. Белгілі бір дәрежеде тәуекел жағдайы болуын болжамдауға және тәуекел дәрежесін уақытылы төмендету шараларын қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі тәсілдер қолдана отырып, тәуекелді басқаруға болады [4, 27б].
Тәуекел мөлшеріне және дәрежесіне стратегия және қаржылық менеджмент әдістерімен жүзеге асырылатын қаржылық механизм арқылы нақты әсер етуге болады. Бұл тәуекелді басқарудың өзіндік механизмі тәуекел-менеджменті болып табылады. Тәуекел-менеджментінің негізі тәуекелді анықтау және төмендету бойынша ұйымдастырушылық жұмыстар болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметіне әсер ететін тәуекелдік факторы нарықтық экономикада үдей түседі. Шаруашылық жүргізуші субьектінің дұрыс ұйымдастырылған тәуекелдік менеджменті табыстылық кепілі болып табылады.
Диплом жұмысында сипатталғандай тәуекелділік қандай да бір жағымсыз жағдайдың болуының мүмкіндігін көрсетеді. Тәуекелділік ұғымы кәсіпорын ресурстарының бір бөлігін жоғалту ықтималдығын, қызметті жүзеге асыру нәтижесінде табыстардың толық алынбауын немесе қосымша шығындардың пайда болуын білдіреді.
Тәуекелділік ықтималдық категориясына жатады, яғни оны белгілі бір деңгейдегі жоғалтулардың ықтималдылығы ретінде есептейді.
Кәсіпкерлік тәуекелділіктің жағымды деңгейдегі және мақсатты шешімдер қабылдаған кезде белгілі бір жоғалтуларға апаруы ықтималдылығын білумен шектеліп қоймай, сонымен қатар ол жоғалтулар сол немесе басқа деңгейден аспау ықтималдығын да қарастыруы керек.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі бизнестің тәуекелсіз болмайтынын көрсетеді. Кәсіпкер тәуекелді ең төменгі мүмкін болатын деңгейге дейін қалай азайтатынын білуі қажет. Фирма үшін қандай да бір жағымсыз жағдай болса да, кәсіпкер қолайсыз нәтижелерді азайту мүмкіндіктерін қарастыруы керек.
Тәуекелді өзін-өзі сақтандыру есебінен және хеджирлеу жолымен тәуекелдің бөліктерін басқа фирмаларға беру арқылы азайтуға болады.
Кәсіпкерлік тәуекел бұл бизнестің түріне байланысты компания қызметінің тәуекелі. Оның негізгі түрлері: өндірістік, коммерциялық және қаржылық тәуекел [4, 34б].
Өндірістік тәуекелдің пайда болу себептері: ұйғарылған өндіріс көлемінің мүмкін болатын төмендеуі, материалдық шығындардың өсуі, қызметкерлердің наразылығы, менеджерлердің қателері, көтеріңкі аударым сомалары мен салықтарды төлеу.
Коммерциялық тәуекел кәсіпкер өндірген немесе сатып алған тауарлар мен қызметтерді өткізу процесінде пайда болады. Оның себептері: өнімді өткізу көлемінің төмендеуі, материалдық ресурстардың сатып алу бағасының жоғарылауы, сатып алу көлемінің ойда болмаған төмендеуі, айналым шығындарының өсуі, экономиканың тұрақсыздығы және клиенттердің ұнату қабілетінің өзгеруі, бәсекелестердің әрекеті.
Қаржылық тәуекелді басқару процесі бес сатыдан тұрады:
oo мақсаттарды анықтау;
oo тәуекелді анықтау;
oo тәуекелді бағалау;
oo оларды жүзеге асыру;
oo нәтижелерді бағалау.
Қаржылық тәуекел кәсіпорынның банктермен және басқа да қаржылық институттармен қатынас өрісінде пайда болады. Қаржылық тәуекелдің себептері: қарыз және меншікті қаражаттардың арақатынастарының көлемінің жоғарылауы, кредиторларға тәуелділік, капиталдың әрекетсіздігі, бір жобаға бір мезгілде көп қаражат жұмсау.
Экономика дағдарыс сынағына түсіп және кәсіпорындар барлық ішкі ресурстарын жұмылдыруға шарасыз болған қазіргі жағдайлардағы кәсіпорынның қаржылық күйі мен оны талдау әдістемесі; бұл үдерісте шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметін қаржылық талдау үлкен роль атқарады.
Қаржылық талдау экономикалық үдерістер мен экономикалық қатынастарды зерттеу үшін қолданылады, ол шаруашылық жүргізуші субъектінің күшті және әлсіз жақтарын көрсетеді және оптималды (үйлесімді) басқару шешімін қабылдау үшін пайдаланылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметін қаржылық талдау, қаржылық ресурстарды қолданудың ең тиімді әдістерін анықтауға және шаруашылық жүргізуші субъектінің құрылымын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Одан өзге, қаржылық талдау шаруашылық жүргізуші субъектінің жеке көрсеткіштерін және жалпы қаржылық қызметтің көрсеткіштерін болжаудың құралы ретінде де қабылданады.
Қаржылық талдау ұйымның ақшалай қаражатының қаржылық ағымының қозғалысының дұрыстығын бақылауға және қаржылық, материалдық ресурстардың жұмсалуының мөлшері мен нормативінің сақталуын тексеруге, жұмсалған шығынның тиімділігін бақылауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдау аналитикалық ойлауды қалыптастыруға мүмкіндік беретін қаржылық талдауды зерттеу қажеттілігімен шартталған.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - қаржылық тәуекелдің мәнін толығырақ ашып, нақты банк мысалында қаржы тәуекелін басқару жүйесін талдау және оның кемшіліктері мен осал жақтарын анықтап, оларды түзету және жетілдіру жолдарын ұсыну.
Қаржылық тәуекел мына операциялардан алынған шығындарда көрсетіледі: несиелік, инвестициялық , құнды қағаздар эмиссиясы.
Айналым және өндіріс өрісіндегі кәсіпорындар үшін қаржылық тәуекелдің кұрамдастарын ажырата білу керек: несиелік, пайыздық , валюталық айырылып қалған пайда тәуекелі, инвестициялық тәуекел, салықтық тәуекел.
Несиелік капитал нарығының қатысушылары қаржылық тәуекел деп әдетте клиенттің төлем қабілетсіз болуына байланысты міндеттемелерді орындай алмау қаупінен туындайтын жалпы экономикалық тәуекелдің бір түрін түсінеді.
Қаржылық тәуекелді шешуге нақты қаражаттарды таңдаған кезде инвестор келесі принциптерді назарда ұстауы керек: меншікті капитал мүмкіндігінен артық тәуекелге бармау керек, аз нәрсе үшін көп нәрсені тәуекелге салмау керек, тәуекелдің нәтижесін алдын ала білуге тырысу қажет. Яғни берілген тәуекел бойынша, мүмкін болатын шығындардың ең көп мәнін есептеп, содан соң берілген тәуекелге итермелейтін кәсіпорынның капитал көлемімен салыстыру керек, содан кейін барып мүмкін болатын шығындарды жалпы ақша қаражаттарының көлемімен салыстыру керек. Сонда ғана бұл тәуекел кәсіпорынды банкроттық жағдайға әкелмейтінін анықтауға болады. Басқаша айтқанда, бұл тәуекелді басқарудың жалпы стратегиясы [4, 68б].
1 Қаржылық тәуекелдіктің теориялық негіздері
1.1 Тәуекелдік мәні және экономикалық мазмұны
Кез келген кәсіпорынның қаржылық әрекеттерінің барлық түрлері көптеген тәуекелмен тығыз байланысты болады. Оның ықпал ету дәрежесі нарықтық экономикаға байланысты біршама артуда.
Тәуекел шаруашылық қызметті жүзеге асырумен байланысты категориялардың ішінде ең күрделілерінің бірі болып табылады. Әдебиеттерде бұл категорияға әртүрлі түсінік береді. Мысалы, отандық әдебиетіміз -Р.Ә.Әмірқанов және А.Қ.Тұрғұлованың "Қаржы менеджменті" атты еңбегінде "Тәуекел - бұл бір жағынан, барынша мүмкінді қауіптілік, ресурстардан айырылу мүмкіндігі немесе ресурстарды ұтымды пайдаланудан алынатын табысты толық алмау, басқа жағынан, тәуекелдің арқасында қосымша пайда табу мүмкіндігі" делінген. Шынында да тәуекелдің салдарын біз алдын-ала нақты айта алмаймыз. Тәуекелге бару арқылы кәсіпорын табыс табуы да мүмкін, сонымен қатар оның шығынға ұшырамайтынына да ешкім кепілдік бермейді. Сондықтан да қаржы менеджменті табыс алу мүмкіндігін ылғи да тәуекелмен байланыстырады. Тәуекел және табыс - өзара байланысты қаржылық категориялар [5, 12б].
Ресейдің профессоры Е.С.Стоянованың "Финансовый менеджмент" оқулығында тәуекелге келесідей анықтама берілген: "Тәуекел деп қандай да бір табиғат құбылысы немесе адамның қандай да бір қызмет түрінің ерекшелігінен туындайтын шығындалу қауіптілігі түсіндіріледі". Осы орайда қаржы менеджері үшін тәуекел - бұл жағымсыз нәтиже ықтималдылығы. Әртүрлі инвестициялық жобалардың тәуекелдік деңгейі әртүрлі болады, салымдар салудың ең жоғары табысты вариантының тәуекелі тым жоғары болуы мүмкін.
Тәуекел - бұл экономикалық категория. Экономикалық категория ретінде ол болуы да мүмкін, болмауы да мүмкін оқиғаны білдіреді. Сондай-ақ, тәуекелге экономикалық категория ретінде келесідей негізгі белгілер тән:
1. Экономикалық табиғаты. Тәуекел кәсіпорынның экономикалық қызметінің сферасында көрініс табады, оның табыстарын қалыптастырумен тікелей байланысты және қаржылық қызметті жүзеге асыру процесінде кәсіпорынның экономикалық залалдарға ұшырау мүмкіндігімен сипатталады. Өзінің көрініс табуының аталған экономикалық формаларын ескере отырып, тәуекел экономикалық категория ретінде сипатталады, шаруашылық процесті жүзеге асырумен байланысты экономикалық категориялар жүйесінде белгілі бір орын алады.
2. Көрініс табу объективтілігі. Тәуекел кез-келген кәсіпорынның қызмет етуіндегі объективті құбылыс болып табылады, ол кәсіпорынның қаржылық қызметінің барлық дерлік бағыттарымен және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен бірге қабаттаса жүреді. Тәуекелдердің параметрлерінің бірқатары субъективті басқарушылық шешімдерге байланысты болғанымен оның көрініс табуының объективті табиғаты өзгермей қала береді.
3.Жүзеге асыру ықтималдылығы. Тәуекел категориясының ықтималдылығы кәсіпорынның қаржылық қызметін жүзеге асыру процесінде тәуекелді жағдай болу мүмкіндігімен де, болмау мүмкіндігімен де айқындалады. Бұл ықтималдылықтың дәрежесі объективті де, субъективті де факторлармен анықталады, бірақ тәуекелдің ықтималдылық табиғаты оның тұрақты белгісі болып табылады.
4. Салдарлардың белгісіздігі. Тәуекелдің бұл белгісі оның қаржылық нәтижелерінің, бірінші кезекте жүзеге асырылатын қаржылық операциялардың табыстылық деңгейінің толық айқындылықпен шешілмеуімен анықталады. Қаржылық операциялардың нәтижелілігінің күтілетін деңгейі тәуекелдің түрі мен деңгейіне байланысты айтарлықтай кең көлемде ауытқуы мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда, тәуекел кәсіпорын үшін айтарлықтай қаржылық залалдар да әкелуі мүмкін, сондай-ақ кәсіпорын үшін қосымша табыстар да қалыптастырылуы мүмкін.
5. Салдарлардың күтілетін қолайсыздығы. Жоғарыда тәуекелдердің көрініс табуының салдарлары қаржылық қызметтің қолайсыз да, қолайлы да нәтижелілігімен сипатталуы мүмкін деп айтылғанмен, бұл тәуекел шаруашылық тәжірибеде мүмкін болатын қолайсыз салдарлардың деңгейімен сипатталады және өлшенеді. Бұл тәуекелдің тым қолайсыз салдарлары тек ғана табыстардың ғана емес, сондай-ақ кәсіпорын капиталының да жоғалуына әкелу мүмкіндігімен анықталады, ал бұл кәсіпорынның банкроттыққа ұшырауына (яғни кәсіпорын қызметінің қайтып оралмас қолайсыз салдарларына) әкеледі.
6. Тәуекел деңгейінің өзгергіштігі. Кәсіпорынның қаржылық қызметінің белгілі бір түріне немесе қандай да бір қаржылық операцияға тән тәуекелдің деңгейі тұрақты болып табылмайды. Ең алдымен, ол уақыт бойынша айтарлықтай өзгеріп отырады, яғни қаржылық операцияны жүзеге асыру ұзақтылығына байланысты болады, өйткені уақыт факторы тәуекел деңгейіне өзіндік ықпал етеді (бұл салынатын қаржылық қаражаттардың өтімділік деңгейі арқылы, қаржы нарығындағы қарыздар бойынша пайыздық қойылымдардың өзгерісінің белгісіздігі және тағы басқалар арқылы көрініс табады). Сонымен қатар, тәуекел деңгейінің көрсеткіші үнемі динамикалық өзгерісте болып отыратын көптеген объективті және субъективті факторлардың ықпалынан да айтарлықтай ауытқып отырады.
7. Бағалау субъективтілігі. Экономикалық құбылыс ретіндегі тәуекелдің объективті табиғатына қарамастан, оның негізгі бағалану көрсеткіші - тәуекел деңгейі - субъективті сипатқа ие. Бұл субъективтілік, яғни осы объективті құбылыстың бағалануының бір мәнді болмауы ақпараттық базаның толықтылығы мен ақиқаттылық деңгейінің әртүрлілігімен, қаржы менеджерлерінің мамандану дәрежесімен, олардың тәуекелдерді басқару сферасындағы тәжірибесімен және тағы басқа да факторлармен анықталады.
Тәуекел категориясының қарастырылып өткен белгілері оны келесідей етіп түсіндіруге мүмкіндік береді: Кәсіпорынның тәуекелі деп - оның қаржылық қызметінің жүзеге асырылу шарттарының белгісіздігі жағдайында табыстар жоғалту немесе капитал жоғалту формасында жағымсыз қаржылық салдарлардың пайда болу ықтималдылығы түсіндіріледі [6, 23б].
Әрине, тәуекелден қашуға, яғни тәуекелмен байланысты шаралардан бас тартуға болады. Бірақ кәсіпкер үшін тәуекелден қашу көбінесе мүмкін пайдадан бас тартуды білдіреді.
Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелді оқиғаның пайда болуын қандай да бір дәрежеде болжауға мүмкіндік беретін әртүрлі шараларды қолдануға және тәуекел дәрежесін төмендетуге шаралар қабылдауға болады. Тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі көпшілік жағдайда тәуекелдің сыныпталуымен анықталады.
Тәуекелді талдау
Анықтау
Бағалау
Тиімділігіне қарай тәуекелге әсер ету әдісін таңдау
Шешім қабылдау
Тәуекелге әсер ету
Төмендету
Сақтау
Өткізу
Нәтижелерді бақылау
Сурет 1 - Тәуекелдерді басқарудың жалпы схемасы
Ескерту - [3] әдебиеттен алынған.
Тәуекелдердің сыныпталуы деп - белгілі бір мақсатқа жету үшін қандай да бір белгілер бойынша тәуекелдерді жеке топтарға бөлуді түсінуге болады. Тәуекелдердің ғылыми негізделген сыныпталуы әрбір тәуекел түрінің олардың жалпы жүйесіндегі нақты орнын анықтауға мүмкіндік береді. Тәуекелдердің сыныпталуы тәуекелдерді басқарудың сәйкес тәсілдері мен әдістерін тиімді пайдалануға мүмкіндік тудырады. Тәуекелдің әрбір түріне тәуекелді басқарудың өз тәсілі сәйкес келеді.
Тәуекелдерді сыныптау өзіне тәуекелдердің категорияларын, топтарын және түрлерін қамтиды [3, 42б.].
Мүмкін болатын нәтижеге байланысты тәуекелдерді екі үлкен топқа бөлуге болады: таза және спекулятивті тәуекелдер.
Таза тәуекелдер теріс немесе нөлдік нәтиже aлy мүмкіндігін білдіреді. Мұндай тәуекелдерге табиғи, экологиялық, саяси, транспорттық және коммерциялық тәуекелдердің кейбір түрлері (мүліктік, өндірістік және сауда тәуекелі) жатады.
Спекулятивті тәуекелдер оң нәтиже де, сондай-ақ теріс нәтиже де алу мүмкіндігімен айқындалады. Оларға коммерциялық тәуекелдердің бір бөлігі болып табылатын қаржылық тәуекелдер жатады.
Пайда болуының негізгі себебіне байланысты тәуекелдер келесідей категорияларға бөлінеді: табиғи, экологиялық, саяси, транспорттық және коммерциялық тәуекелдер.
Табиғи тәуекелдерге табиғаттың апатты күштерінің көрініс табуымен, яғни жер сілкінісімен, су тасқынымен, боранмен, өртпен, эпидемиямен және тағы басқалармен байланысты тәуекелдер жатады.
Экологиялық тәуекелдер - бұл қоршаған ортаны ластаумен байланысты тәуекелдер.
Саяси тәуекелдер - елдегі саяси жағдаймен және мемлекеттің қызметімен байланысты тәуекелдер. Саяси тәуекелдер өндірістік-сауда процесінің шаруашылық субъектіге байланыссыз себептер бойынша бұзылуынан пайда болады.
Транспорттық тәуекелдер -- бұл жүктерді автомобильмен, су көлігімен, өзен көлігімен, теміржол көлігімен, самолеттермен және тағы басқа да көлік түрлерімен тасумен байланысты тәуекелдер.
Коммерциялық тәуекелдер - қаржылық-шаруашылық қызмет процесінде залалдарға ұшырау қауіптілігі. Олар коммерциялық мәміле нәтижесінің белгісіздігін білдіреді.
Құрылымдық белгілері бойынша коммерциялық тәуекелдер мүліктік, өндірістік, сауда, қаржылық тәуекелдерге бөлінеді.
Мүліктік тәуекелдер - бұл кәсіпкер-азаматтың ұрлық, диверсия, техникалық және технологиялық жүйелердің бұзылуы нәтижесінде мүлкін жоғалту ықтималдылығымен байланысты тәуекелдер.
Өндірістік тәуекелдер -- бұл әртүрлі факторлардың ықпалы нәтижесінде өндірістің тоқтап қалуынан болатын шығындармен байланысты және өндіріске жаңа техника мен технологияны өндірумен байланысты тәуекелдер.
Сауда тәуекелі - бұл төлемдерді кешіктіру, тауарларды жөнелту кезінде төлемдерді жүргізуден бас тарту, тауарды уақытында жеткізбеу себептері бойынша шығындармен байланысты тәуекел.
Қаржылық тәуекелдер - қаржы ресурстарын жоғалту ықтималдылығымен байланысты болады.
Жұмыстың тақырыбы қаржы тәуекелімен байланысты болғандықтан қаржы тәуекеліне тереңірек тоқталамыз.
Қаржы тәуекелі кәсіпорын қаржылық институттармен (банктер, қаржылық, инвестициялық, сақтандыру компаниялары, биржалар және т.б.) қатынасы процесінде пайда болады.
Қаржы тәуекелінің туындау себептері - инфляциялық факторлар, банктің есептік мөлшерлемелерінің өсуі, бағалы қағаздар құнының төмендеуі және т.б.
Қаржы тәуекелдері екі түрге бөлінеді:
oo ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер;
oo капитал салымдарымен байланысты тәуекелдер (инвестициялық тәуекелдер).
Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдерге тәуекелдердің келесі түрлері жатады: инфляциялық және дефляциялық тәуекелдер, валюталық тәуекелдер, өтімділік тәуекелі.
Инфляция ақшаның құнсыздануы болып табылады, бағалар өседі. Дефляция - инфляцияға кері процесс, ол бағалардың төмендеуінен және соған сәйкес ақшаның сатып алу қабілетінің жоғарылауынан көрінеді.
Инфляциялық тәуекел - инфляция өсімі кезінде нақты сатып алу қабілеттілігі көзқарасынан өсуден гөрі алынатын ақшалай табыстар тез құнсыздануындағы тәуекел. Мұндай жағдайда кәсіпкер нақты шығыстарға тап болады.
Дефляциялық тәуекел - дефляция өсімі кезінде бағалар деңгейі төмендейді, кәсіпкерліктің экономикалық жағдайы нашарлайды табыс төмендейді.
Валюталық тәуекелдер сыртқы экономикалық, несиелік және басқа да валюталық операцияларды жүргізу кезінде бір шетелдік валюта бағамының басқа валюта бағамына қатынасының өзгеруімен байланысты валюталық жоғалту қаупімен түсіндіріледі.
Өтімділік тәуекелі - тұтынушылық құнының және сапалық бағаның өзгерісі себебінен бағалы қағаздар немесе басқа да тауарларды өткізу кезіндегі мүмкін болатын жоғалтулармен байланысты тәуекелдер.
Инвестициялық тәуекелдер келесі ішкі жүйелік тәуекелдерді қамтиды:
oo жіберіліп алған пайда тәуекелі;
oo табыстылықтың төмендеу тәуекелі;
oo тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі.
Жіберіліп алған пайда тәуекелі - белгілі бір шараларды (мысалы, сақтандыру, хеджирлеу, инвестициялау т.с.с.) іске асырмау нәтижесінде жанама (қосымша) қаржылық зиянның (алынбаған табыс) туындау тәуекелі.
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі портфельдік инвестициялар, салымдар және несиелер бойынша дивидендтер және пайыздар мөлшерінің төмендеу нәтижесінде туындауы мүмкін [7, 233б.].
Портфельдік инвестициялар инвестициялық портфельдің пайда болуымен байланысты және бағалы қағаздар және басқа активтерді сатып алумен түсіндіріледі. Портфельдік термині итальян сөзінен Porte foglio шығып, инвесторда бар бағалы қағаздардың жиынтығын білдіреді.
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі келесідей тәуекел түрлерінен тұрады: пайыздық тәуекелдер және несиелік тәуекелдер.
Пайыздық тәуекелдерге тартылған қаражаттар бойынша төленетін пайыздық мөлшерлемелер ұсынылған несиелер бойынша мөлшерлемелерден жоғары болып кетуі нәтижесіндегі коммерциялық банктердің, несиелік мекемелердің, инвестициялық институтардың жоғалту қауіптері жатады. Пайыздық тәуекелдерге сонымен қатар акциялар бойынша дивидендтердің, облигациялар, сертификаттар және басқа бағалы қағаздар нарығындағы пайыздық мөлшерлемелердің өзгерісімен байланысты инвесторлар жоғалтулар тәуекелі жатады.
Пайыздың нарықтық мөлшерлемесінің өсімі бағалы қағаздардың бағамдық құнының төмендеуіне алып келеді, әсіресе тұрақты пайызды облигацияларға қатысты. Пайыздың жоғарылауы салдарынан төмен тұрақты пайыз бойынша шығарылған және шығару шарттары бойынша эмитент жедел қайта қабылданатын бағалы қағаздардың массалық алынып тасталуының басталуы мүмкін. Тұрақтандырылған дәрежемен салыстырғанда орташа нарықтық пайыздың өсуі кезінде тұрақты пайыздық орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға өз қаражатын салған инвестор пайыздық тәуекелге ұшырауы мүмкін. Басқаша айтқанда, инвестор пайыздың жоғарылауы есебінен табыстар өсімін ала алатын еді, бірақ жоғарыда көрсетілгендерге салынған өз қаражаттарын босата алмайды.
Тұрақтандырылған деңгеймен салыстырғандағы орташа нарықтық пайыздың төмендеуі кезінде тұрақты пайызды орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарды айналысқа шығарған эмитент пайыздық тәуекелге ұшырауы мүмкін. Басқаша айтқанда, эмитент нарықтан төмен пайызды қаражаттар тарта алатын еді, бірақ ол өзі шығарған бағалы қағаздармен байланысты.
Тәуекелдің бұл түрі инфляция жағдайында пайыздық мөлшерлемелердің тез өсуі кезінде қысқа мерзімді бағалы қағаздар үшін де мән береді.
Несиелік тәуекел - қарыз алушының негізгі қарыз және несиегерге жататын пайыздардың төленбей қалу қаупі. Несиелік тәуекелге сонымен қатар қарыздық бағалы қағаздар шығарған эмитент қағаздар бойынша пайыздар немесе қарыздың негізгі сомасын төлей алмайтын жағдай да жатады.
Сонымен қатар несиелік тәуекел тікелей қаржылық жоғалтулар түрлілігі болуы мүмкін.
Тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі келесі түрлерін қамтиды: биржалық тәуекел, селективтік тәуекел, банкроттық тәуекел, сонымен қатар несиелік тәуекел.
Биржалық тәуекелдер өзімен бірге биржалық мәмілелерден жоғалту қаупін ұсынады. Бұл тәуекелдерге келесілер жатады: коммерциялық мәмілелер бойынша төлемеу тәуекелі, брокерлік фирманың комиссиялық сыйақы төлемеу тәуекелі және т.б.
Селективтік тәуекелдер (латын тілінен selectio - таңдау, сұрыптау) - инвестициялық портфель қалыптастырудағы басқа бағалы қағаздармен салыстырғанда инвестициялау үшін бағалы қағаздардың түрін, капитал салымының әдісін дұрыс емес таңдау тәуекелі.
Банкроттық тәуекелі өзімен бірге капитал салымының әдісін дұрыс емес таңдау, кәсіпкердің меншікті капиталын толық жоғалту және өзіне алған міндеттемелер бойынша есептесе алмау нәтижесінде туындайтын қауіпті ұсынады. Нәтижесінде кәсіпкер банкротқа ұшырайды [7, 243б.].
Қаржы тәуекелі өзімен бірге уақыт функциясын ұсынады. Берілген қаржылық актив немесе капитал салымының түрі үшін тәуекел деңгейі уақыт бойында жоғарылайды. Мысалы, импорттаушының шығыстары бүгінгі күнде контрактіге отырған кезден, уақыттан мәміле бойынша төлем мерзіміне дейінгі уақытқа байланысты, себебі ұлттық валютаға шетел валютасының бағамының қатынасы өсуде.
Шетелдік тәжірибеде капитал салымы тәуекелін саналы анықтау әдісі ретінде ықтималдық теориясы ұсынылады.
Бұл әдіс инвестициялық жобаның өткен мерзімдегі нәтижелермен байланысты ықтималды болашақтағы ақшалай ағымдарын нақты анықтауға мүмкіндік береді. Егер капитал салымы жобасы бірінші мерзімде қабылданатын болса, онда келесі мерзімдерде ол қабылдануы мүмкін.
Егер түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары бір-бірінен тәуелсіз болатын болса, онда әр уақыт мерзімі үшін ақша ағымдарының нәтижелерін ықтималды орналастыруды анықтау қажет.
Түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары арасында байланыс болған жағдайда бұл тәуелділікті қабылдап, оның негізінде келешектегі жағдай қалай болатынын елестетіп көруге болады.
1.2 Тәуекелдерді бағалау әдістері
Кез-келген қаржылық немесе шаруашылық оперциялардың тиімділігі мен онымен бірге болатын тәуекел деңгейі бір-бірімен байланысты. Тәуекел факторын есептемей толық инвестициялық талдау жүргізу мүмкін емес. Сондықтан тәуекел деңгейін бағалай және оның нақты операция табыстылының деңгейімен байланыстылығын бағалай білу қажет.
Тәуекелдің мәні мен түріне тәуелсіз кәсіпкерліктің негізгі мақсатына - салынған капиталдан табыс алуға - тәуекелді анықтау сәйкес келеді.
Төмен табыс табу немесе шығыстарға ұшырау ықтималдылығы қаншалықты жоғары болса, соншалықты жоба тәуекелді болатыны белгілі. Капиталды салу мүмкін нұсқауларды таңдау кезінде жиі бұл жобаның тәуекелі төменірек сияқты дегендей абстрактілік пайымдаулармен шектеледі. Алайда, көбінесе тәуекел деңгейін нақты анықтауға болады, сонымен қатар осы тәуекелге сәйкес келетін, ұсынылатын жобаның табыстылық деңгейін де анықтауға болады. Алынған нәтижелерге сүйене отырып, салымшы оған тиімді ақша салымын таңдай алады, сонымен қатар мүмкін болатын тәуекел деңгейін де төмендете алады [8, 97 б.].
Тәуекелдің жоғары, орташа немесе төмен деңгейлерін ажыратады. Тәуекелдің көлемі (не деңгейі) екі критерий арқылы өлшенеді (бағаланады): орташа ауытқу мәнімен (дисперсия) және мүмкін болатын нәтижелер өзгермелілігімен (вариация).
Сонымен бірге тәуекелдің орташа күтілетін мәні мүмкін болатын нәтижелерді де бағалайды. Ауытқу орташа күтілетін мәннің орташа көлемнен ауытқу өлшемі мен деңгейін көрсетеді [11, 87б.].
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелін бағалаудағы дисперсия өзімен бірге тәуекелдік салымдардың орташа күтілетін салымдардан нақты қаржылық нәтижелердің квадраттық ауытқулардың орташа салмақты көлемін ұсынады:
σ²=(x-²)n, (1)
мұндағы:
σ² - дисперсия;
x - қаржы ресурстарының салымының әр жағдайы үшін күтілетін мәні;
- қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні;
n - қаржы ресурстар салымдарының саны(жиілік).
Дисперсия қаржылық тәуекелдің жиілігінің абсолютті тербелісін сипаттайды, ал тербелістің салыстырмалы дәрежесін вариация коэффициенті көрсетеді. Ол келесі формуламен анықталады:
VAR=σ·100, (2)
мұндағы:
VAR - вариация коэффициенті;
σ - орташа квадраттық ауытқу;
- қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні.
Вариация коэффициенті 1-ден 100%-ға дейін өзгеруі мүмкін. Вариация коэффициенті қаншалықты жоғары болса, соншалықты тербеліс күшті. Вариация коэффициентінің түрлі мәндеріне келесідей сапалы баға бекітілген:
oo 10% -ға дейін - салымдардың төмен тербелісі;
oo 10-25% - қаржылық тәуекелдің орташа тербелісі;
oo 25%-дан жоғары - қаржылық тәуекелдің жоғары тербелісі.
Дисперсия мен вариацияны қолданған кезде тәуекелдің қаржылық нәтижені алудың математикалық ықтималдылығы бар екенін ескеру қажет. Бұл ықтималдылық субъективті эксперттік жолмен немесе объективті қаржылық тәуекелдің деңгейін математикалық есептеу негізінде анықтауға болады [12].
Бета-коэффициент (немесе бета). Ол жеке немесе портфельдік жүйелік қаржылық тәуекелді жалпы қаржылық нарықтағы тәуекел деңгейіне қатысты анықтайды. Бұл көрсеткіш әдетте жекелеген бағалы қағаздарға инвестициялау тәуекелін бағалау үшін қолданылады. Бұл көрсеткішті есептеу формуласы:
β = KxσИσP, (3)
мұндағы:
β - бета-коэффициент;
К - бағалы қағаздың жекелеген түрінің табыстылық деңгейі мен жалпы нарық бойынша берілген қаржылық құралдар тобының орташа табыстылық деңгейінің корреляциялану дәрежесі;
σИ - жекелеген бағалы қағаз түрі бойынша табыстылықтың орташа квадраттық ауытқуы;
σр - жалпы қаржы нарығы бойынша табыстылықтың орташа квадраттық ауытқуы.
Жекелеген бағалы қағаздардың қаржылық тәуекелінің дәрежесі бета-коэффициенттердің келесі мәндерінің негізінде анықталады:
β = 1 - орташа дәреже;
β 1 - жоғары дәрежі;
β 1 - төмен дәреже [8, 110 б].
Кесте 1 - Кәсіпорын акциялары табыстылығының мәліметтері
Акция түрі
Жағдай 1
Жағдай 2
ықтималдық, үлес бірлігінде
табыстылық, %
ықтималдық, үлес бірлігінде
табыстылық, %
1
2
3
4
5
A
0,5
20
0,5
10
B
0,99
15,1
0,01
5,1
C
0,7
13
0,3
7
Ескерту - [7] әдебиеттен алынды.
A акциясы үшін:
В акциясы үшін:
С акциясы үшін:
Вариацияның ең кіші мәні В акциясында алынғандықтан (6,63%), осы акцияға салым да қалаулы болады. Сонымен бірге σВ = rВ = 0,995% ең аз [7, 107б].
Ұзақ мерзімді активтерді бағалау моделіне сәйкес тәуекелдіктің табыстылықпен өзара байланысы келесідей сипатталады:
Д = Дтc + β·(Др - Дтс), (4)
мұндағы:
Д - күтілетін табыстылық нормасы;
Дтc - тәуекелсіз табыс;
Др - жалпы нарықтық табыстылық;
β - бета-коэффициент.
Кәсіпорынның тәуекелдерін бағалаудың негізгі әдістері болып статистикалық әдістер есептеледі. Олардың ішіндегі перспективалы әдіс қаржылық тәуекелдерді факторлық талдау (факторлық жүйе моделін қолдану) болып табылады. Мысалы, диверсификацияланған инвестициялық тәуекелді инвестиция объектісінің даму перспективаларының бар-жоқтығы бойынша, бәсекелестік деңгейі, тапсырыстар саны, келісілген шарттар саны бойынша, ал диверсификацияланбаған - несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемелер, инфляциялық күтілімдер, ел экономикасының дамуының жалпы беталыстары бойынша бағаланады [6, 192б].
Қаржылық тәуекелді бағалаудың басқа да аналитикалық әдістері кеңінен қолданылады. Іскерлік белсенділік, қаржылық тұрақтылық коэффициенттері есептеледі, банкроттылыққа ұшырау ықтималдылығы анықталады, жалпы қаржылық даму деңгейі талданады.
Тәуекел деңгейінің түрлі салыстырмалы сипаттамалары жасалып, рейтингтер анықталады.
Тәуекелді бағалаудың перспективалы әдісі модельдеу болып табылады. Бұл әдістің негізгі қиындығы нақты жағдайларға байланысты модельді дұрыс таңдау. Модельдер қаржылық тәуекел ықтималдылығын бағалап, нақты жағдайды болжамдауға мүмкіндік береді.
Тәжірибеде тәуекелдерді бағалауда аналогия әдісі қолданылады. Қаржы менеджерлері, мамандар түрлі шығарылымдар немесе басқа кәсіпорындар тәжірибесі негізінде белгілі бір жағдайлардың болуы, қаржылық нәтижелер алу ықтималдылығын, қаржылық тәуекел деңгейін анықтайды. Осы әдіс негізінде көптеген кәсіпорындардың тактикасы мен стратегиясы құрылады. Бірақ әр кәсіпорынның өзіндік кадрлік, шикізаттық және салалық сипаттағы ерекшеліктері бар екенін ескеру қажет.
Тәуекелді бағалаудың негізгі әдісі кәсіпорынның қаржылық жағдайын кешенді талдау, оның қаржылық тұрақтылығы мен төлемқабілеттілігін талдау болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын экспресс-талдау кеңінен тараған. Оның мақсаты - кәсіпорынның балансы мен қаржылық нәтижелер және оларды қолдану туралы есебі негізінде жалпы қаржылық жағдайын және даму динамикасын бағалау. Мұнда қаражаттарды (активтерді) орналастыру мен қолдануына, олардың көздеріне (меншікті капитал мен міндеттемелер, яғни пассивтер) назар аударылады.
Қаржылық жағдай тұрақтылығының баланстық моделі кеңінен танымал. Бұл модель негізінде қаржылық тәуекел облысы анықталады және кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық деңгейі талданады:
Ф + З + Дс = Ис + Кт + К + Р, (5)
мұндағы:
Ф - негізгі құралдар немесе басқа айналымнан тыс активтер;
З - запастар мен шығыстар;
Дс - ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, дебиторлық қарыздар және басқа активтер;
Ис - меншікті қаражаттар көздері;
Кт - орташа, ұзақ мерзімді несиелер және қарыздық қаражаттар;
К - қысқа мерзімді несиелер;
Р - кредиторлық қарыздар.
Қаржылық тәуекелді бағалау үшін қаржылық тәуекел ықтималдылығын сипаттауға мүмкіндік беретін коэффициенттерді (мультипликаторлар) есептеуде негізделетін мультипликативті әдісті қолдануға болады. Белгілі көрсеткіштерді (коэффициенттерді) есептеу есеп берудің белгілі баптары арасындағы қатынасын анықтауда негізделеді [6, 214б].
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелін компьютерлік имитациясы перспективалы болып табылады. Қазіргі кезде тәуекелді бағалау бойынша дайын бағдарламалық өнімдер жиынтығы жасалған. Әр кәсіпорынның қаржылық тәуекелді жекеше модельдеу мүмкіндіктері бар.
Қаржылық жағдайды болжамдау қаржылық тәуекел ықтималдылығын анықтауға, болашақта кәсіпорынның даму перспективасын айқындауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге болжамдау қаржылық талдау мен жоспарлауға сүйенеді.
Қаржы тәуекелнінің сыртқы белгілері келесілер: міндеттемелерді орындамау, төлемдерді тоқтату, салықтарды төлеу мерзімдерінен кешіктірілуі, өндірістік, коммерциялық дәстүрлі байланыстардың бұзылуы. Ішкі белгілері: өндірістің тоқтап қалуы, өткізу көлемінің төмендеуі, жұмысшылардың қызметтен босатылуы, мерзімі өтіп кеткен кредиторлық қарыздың жоғары үлесі, қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелерінің төмен көрсеткіштері, қаржыландыру көздері ретінде қарыздық қаражаттарды қолдану үлесінің жоғарылылығы.
Кәсіпорынның тәуекелін бағалау үшін рейтингілік әдіс қолданылуы мүмкін. Оның мәні: негізгі көрсеткіштер корреляциялық-регрессиялық талдау көмегімен топтастырылады. Кейін кәсіпорынның сараптық өлшем бойынша белгілі көрсеткіштердің орта салмақты рейтинг мәні (орны) ретінде есептелетін интегралды рейтингі анықталады. Келесі кезеңде кәсіпорындардың талданатын топтарындағы тәуекел деңгейі бойынша әр кәсіпорынның интегралды рейтинг мәні есептеледі. Рейтингте бірінші орынды экономикалық потенциалы жоғары және төмен деңгейлі тәуекелді кәсіпорын алады.
Кәсіпорынның экономикалық қызметінің тәуекелін сапалы бағалау төмендегілерді қарастырады:
oo тәуекел факторларын анықтау;
oo тәуекел туындайтын жағдайларды талдау;
oo тәуекелдердің потенциалды облысын анықтау.
Әр кәсіпорында жіберілетін тәуекелдің облысын анықтау қажет. Тәуекел облысы - жалпы жоғалтулар бекітілген тәуекелдің шекті мәнінен аспайтын мүмкін болатын жоғалтулардың кейбір зонасы.
Тәуекел көлеміне (зона) салалар ерекшеліктері, халық шаруашылығының құрылымдық қайта құру жағдайында сала жағдайының өзгерісі, өндірістің мерзімдік сипаты, капитал айналымдылығының жылдамдығы, өндірілетін өнім диверсификация мүмкіндігі, клиенттер мен жабдықтаушылар диверсификациясы, әлемдік нарыққа шығу мүмкіндігі әсер етеді.
Саланың арнайы тәуекелдерін ескеру қажет. Тәуекелдің келесі облыстары бар:
oo тәуекелсіз зона;
oo минималды тәуекел облысы;
oo жоғары тәуекел облысы;
oo критикалық тәуекел облысы;
oo жіберуге болмайтын тәуекел облысы.
Көптеген қаржылық операциялар (венчурлық инвестициялау, акциялар сатып алу, несиелік операциялар және тағы басқалар) айтарлықтай тәуекелмен байланысты. Олар тәуекел дәрежесін бағалауды және оның мөлшерін анықтауды қажет етеді.
Тәуекел дәрежесі - бұл залалдарға ұшырау ықтималдылығы, сондай-ақ одан келетін шығынның мүмкін мөлшері.
Тәуекел дәрежесін бағалау әдістеріне қысқаша тоқталып кетейін.
Сандық талдау - қаржылық тәуекелдердің жекелеген түрлерінің және жиынтық қаржылық тәуекелдердің қаржылық залалының нақты мөлшерін анықтау.
Кейде сандық және сапалық талдау ішкі және сыртқы факторлардың әсер етуін бағалау негізінде жүргізіледі: осы факторлардың берілген кәсіпорынның жұмысына әсер етуінің үлес салмағын және оның ақшалай мәнін бағалау жүзеге асырылады. Талдаудың мұндай әдісі сандық талдау тұрғысынан алғанда айтарлықтай қиынға түседі, бірақ өз жемісін әкелетіні сөзсіз. Осыған байланысты қаржылық тәуекелдерді сандық талдаудың тәсілдеріне үлкен көңіл бөлу керек, себебі олар аз емес және оларды дұрыс тиімді қолдану үшін қандай да бір біліктілік қажет.
Абсолютті мәнде тәуекел мүмкін болатын залалдардың материалдық-заттай (физикалық) немесе құн (ақшалай) мәніндегі мөлшерімен анықталады. Ал салыстырмалы мәнде тәуекел қандай да бір базаға жатқызылған мүмкін залалдардың мөлшерімен анықталады. Мұндай база ретінде не кәсіпорынның мүліктік жағдайы, не кәсіпкерліктің осы түріне жұмсалған ресурстар шығындары, не күтілетін пайда алынады. Осындай жағдайда залал болып күтілетін өлшемдермен салыстырғанда пайданың немесе табыстың төмендеу жағдайына ауытқуы саналады. Кәсіпкерлік залал - бұл ең алдымен кәсіпкерлік табыстың кездейсоқ төмендеуі. Дәл осы залалдардың мөлшері тәуекел дәрежесін көрсетеді. Осыдан шығатыны: тәуекелді талдау ең бірінші кезекте залалдарды зерттеумен байланысты [12, 94б.].
Мүмкін болатын залалдардың мөлшеріне қарай оларды үш топқа бөлген жөн:
oo есептелген пайда сомасынан аспайтын залалдарды мүмкін залалдар деп атауға болады;
oo мөлшері есептелген пайдадан асатын залалдарды сыни залалдар қатарына жатқызуға болады - мұндай залалдарды кәсіпкер өз қалтасынан өтейтін болады;
oo ең қауіптісі - апатты залал, мұндай залал кәсіпкердің бүкіл мүлкін жоғалтып алуын білдіреді.
Егер осы берілген операция бойынша мүмкін болатын залалды алдын-ала болжай білсе, бағалай білсе, онда тәуекелге сандық талдау жасалды деуге болады. Мүмкін залалдардың абсолютті мөлшерін шығындар немесе пайданың есептік көрсеткішіне бөлу арқылы біз тәуекелдің салыстырмалы мағынадағы, яғни пайыздағы сандық бағасын аламыз.
Тәуекелдер мүмкін залалдар мөлшерімен өлшенеді дей отырып, мұндай залалдардың кездейсоқтық сипатын ескеру қажет. Оқиғаның пайда болу ықтималдылығы объективті әдіспен және субъективті әдіспен анықталынуы мүмкін.
Объективті әдісті бұл оқиғаның болып отыратын жиілігін есептеу негізінде оқиғаның пайда болу ықтималдылығын анықтау үшін қолданады.
Субъективті әдіс әр түрлі болжамдарға негізделетін субъективті критерийлерді қолдануға негізделеді. Мұндай болжамдарға бағалаушының көзқарасын, оның жеке тәжірибесін, эксперттің рейтинг бойынша бағалауын, аудитор-кеңесшінің пікірін жатқызуға болады.
Осылайша, қаржылық тәуекелдерді бағалау негізінде кәсіпорынның белгілі бір залалдарының мөлшері мен олардың пайда болу ықтималдылығының арасындағы тәуелділікті анықтау жатыр. Бұл тәуелділік залалдардың белгілі бір деңгейінің пайда болу ықтималдылығының қисығында көрініс табады.
Қисықты тұрғызу - қаржылық тәуекел сұрақтарымен айналысатын қызметкерлердің жеткілікті білім тәжірибесінің болуын талап ететін өте күрделі мәселе. Залалдардың белгілі бір деңгейінің пайда болу ықтималдылығының қисығын (тәуекел қисығы) тұрғызу үшін әр түрлі әдістер қолданылады: статистикалық, шығындар мақсаттылығын талдау, эксперттік бағалау әдісі, аналитикалық әдіс. Осылардың ішінде үшеуін ерекше бөліп көрсетуге болады:
Статистикалық әдістің мәні - берілген немесе ұқсас өндірісте болған залалдар мен пайданың статистикасын зерттеу, шығындар өтелуінің жиілілігі анықталады, болашаққа мүмкіндігінше дәл, нақты болжам жасалады.
Әрине, тәуекел - бұл ықтималдылық категориясы. Ал қаржылық тәуекелдің сандық мөлшерін есептеу үшін қандай да бір әрекеттің барлық мүмкін болатын салдарларын білу қажет.
Қаржылық тәуекелді есептеудің статистикалық әдісінің негізгі инструменттері: вариация, дисперсия және стандартты (орташа квадратталған) ауытқу.
Вариация - бір варианттан екінші вариантқа көшуде сандық көрсеткіштердің өзгеруі.
Дисперсия - нақты мәннің орташа мәннен ауытқу өлшемі.
Осылайша, тәуекел мөлшері немесе тәуекел дәрежесі белгісіз оқиғамен байланысты. Ол барлық мүмкін нәтижелердің орташа есептелген мәні болып табылады. Ал әр нәтиженің ықтималдылығы жиілік немесе сәйкес мәннің үлес салмағы ретінде қолданылады. Осылайша, күтілетін нәтиже есептеледі.
Шығындардың мақсаттылығын талдау фирманың қаржылық тұрақтылығы көрсеткіштерін ескере отырып, әлеуетті тәуекел зоналарын анықтауға бағытталған. Бұл жағдайда негізгі кәсіпорынның және оның контрагенттерінің (банктің, инвестициялық қордың, клиент-кәсіпорынның, эмитент-кәсіпорынның, инвестордың, сатып алушының, сатушының және тағы басқалардың) қызметінің нәтижелерін қаржылық талдаудың стандартты тәсілдерін қолданумен-ақ шектелуге болады.
Эксперттік бағалау әдісі әдетте тәжірибелі кәсіпкерлердің немесе мамандардың пікірлерін қарастыру арқылы жүзеге асырылады. Ол статистикалық әдістен тәуекел қисығын тұрғызу үшін ақпарат жинау тәсілімен ғана ерекшеленеді. Бұл әдіс залалдардың әр түрлі деңгейлерінің пайда болу ықтималдылығына әр түрлі мамандармен (кәсіпорынның өзінің немесе сыртқы эксперттермен) берілген бағалауларды жинақтау және зерттеуді көздейді. Бұл бағалаулар қаржылық тәуекелдердің барлық факторларының, сондай-ақ статистикалық мәліметтердің ескерілуіне негізделеді.
Тәуекел қисығын тұрғызудың аналитикалық әдісі ең күрделі болып есептеледі, өйткені оның негізінде жатқан ойын теориясының элементтері тек кейбір мамандарға ғана белгілі. Көпшілік жағдайда аналитикалық әдістің бір түрі - модельдің сезімталдығын талдау қолданылады.
Модельдің сезімталдығын талдау келесі қадамдардан тұрады: қандай да бір кілтті көрсеткіш таңдалады және осы көрсеткішке қатысты сезімталдық (табыстылықтың ішкі нормасы, таза табыс және тағы басқа) бағаланады; факторларды таңдау (инфляция деңгейі, экономика жағдайының дәрежесі және басқалар); жобаны жүзеге асырудың әртүрлі кезеңдеріндегі (шикізат сатып алу, өндіріс, сату, жөнелту тағы сол сияқты) кілтті көрсеткіштердің мәндерін есептеу. Осындай жолмен қалыптастырылған шығындар мен қаржылық ресурстардың түсу кезектілігі әр кезең үшін ақша қаражаттары қорының ағындарын анықтауға мүмкіндік береді, яғни тиімділік көрсеткіштерін анықтауға мүмкіндік береді. Таңдалған нәтижелілік көрсеткіштердің бастапқы параметрлер мөлшеріне тәуелділігін көрсететін диаграммалар құрылады. Диаграммаларды өзара салыстыра отырып, жобаның табыстылығына айтарлықтай әсер ететін көрсеткіштерді анықтауға болады [13, 178б.].
Сезімталдықты таңдаудың кемшіліктері де бар: ол барлық факторларды қамтымайды және баламалы жобаларды жүзеге асыру ықтималдылығы нақтыланбайды.
Сценарийлер әдісі. Алдыңғы үш әдіске қарағанда сценарилер әдісі нәтижелік көрсеткіштің сезімталдығын оның ауытқуын бағалаудың ықтималдығын талдаумен біріктіруге мүмкіндік береді. Бұл әдісті инвестициялық тәукелдерді талдауду қолдану келесі қадамдарды орындаудан тұрады:
oo маңызды бірнеше бастапқы көрсеткіштердің өзгеру нұсқаларын анықтайды (мысалы, енжарлық, ең ықтимал және оптимистік);
oo өзгерудің әрбір нұсқасы үшін ықтимал бағасын сәйкестендіру;
oo әрбір нұсқа үшін NPV (IRR, PI) критерилерінің ықтимал мәндері есептеледі, сондай-ақ орташа мәнінен ауытқуы анықталады; для каждого варианта рассчитывают вероятное значение критерия),
oo алынған нәтижелердің ықтималдық үлестіріміне талдау жасалады.
Ең кіші стандарттық ауытқуы (у) және вариация коэффициенті (CV) бар жоба тәукелдігі аз деп есептеледі.
Төлемдер ағымын бөлу ықтималдығын талдау. Төлемдер ағымының әрбір элементі үшін ықтималдықтар үлестірімін біле отырып, сәйкес кезеңдегі таза қолма-қол ақша түсімін анықтауға M(CFt), олар бойынша жобаның таза қазіргі құнын NPV және оның мүмкін болатын ауытқуларын анықтауға болады. Табыстар вариациясы ең аз жоба тәуекелдігі төмен деп есептеледі [14, 78-81бб.].
Дегенмен вариацияның сандық бағалауы төлемдер ағымының жекелеген элементтерінің корреляциялану дәрежесіне тікелей тәуелді. Екі өзара кері жағдайды қарастырайық:
oo төлемдер ағымы уақыт бойынша бір біріне тәуелсіз (корреляция жоқ);
oo t кезеңіндегі төлемдер ағымының мәні алдыңғы (t-1) кезеңдегі төлемдер ағымына қатты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz