Тілдік санадағы ауыл/қала ұғымдары
КІРІСПЕ 4
1 САНА. САНАНЫҢ ӘРБІР ҒЫЛЫМ САЛАСЫНДАҒЫ КӨРІНІСІ. ТІЛДІК САНА 5
1.1 Тіл . сана мазмұнын білдіретін негізгі құрал. Сана, тілдік сана ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Адам санасындағы ауыл/қала ұғымының көрінісі ... ... ... ... ... ... ... 20
2 АУЫЛ/ҚАЛА ҰҒЫМЫНЫҢ ТІЛДІК САНАДАҒЫ КӨРІНІСІ 21
2.1. Ассоцативті эксперименттің негізгі кезеңдері мен қорытындылары 21
2.2 Ауыл/қала және мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2.1Ауыл/қала ұғымының салт.дәстүрлердегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2.2Ауыл/қалаұғымындағы этикет формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2.3.1 Ауыл/қала адамдарының сәлемдесу формасы ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2.3.3 Ауыл/қала адамдарының тамақтану этикеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2.4 Ауыл/қала ұғымындағы өнер бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40
2.3 Ауыл/қала жастарының сөйлеу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
1 САНА. САНАНЫҢ ӘРБІР ҒЫЛЫМ САЛАСЫНДАҒЫ КӨРІНІСІ. ТІЛДІК САНА 5
1.1 Тіл . сана мазмұнын білдіретін негізгі құрал. Сана, тілдік сана ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Адам санасындағы ауыл/қала ұғымының көрінісі ... ... ... ... ... ... ... 20
2 АУЫЛ/ҚАЛА ҰҒЫМЫНЫҢ ТІЛДІК САНАДАҒЫ КӨРІНІСІ 21
2.1. Ассоцативті эксперименттің негізгі кезеңдері мен қорытындылары 21
2.2 Ауыл/қала және мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2.1Ауыл/қала ұғымының салт.дәстүрлердегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2.2Ауыл/қалаұғымындағы этикет формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2.3.1 Ауыл/қала адамдарының сәлемдесу формасы ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2.3.3 Ауыл/қала адамдарының тамақтану этикеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2.4 Ауыл/қала ұғымындағы өнер бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40
2.3 Ауыл/қала жастарының сөйлеу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ұлттық тіл −әр халықтың өзіндік ой-санасы мен парасаттың, бүкіл болмыс-тіршілігі мен сезім-түйсігін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін күретамыр. Тіл – жеке адамның сана-сезімін білдіру тәсілі, сонымен қатар ол сана-сезімді оятушы, ұлттық сананы жетілдіруші. Ал тілдік сана − тілді пайдаланушылардың өздері қай тілде сөйлейтіндігі, өздерін қандай этноспен, этникалық топпен сәйкестендіретіндігі туралы түсінгі. Қазақ халқының тілдік санасында ауыл және қала ұғымдары қалай көрініс табады. Қазіргі кезде біздің халқымыз ауыл және қала болып бөлінушілікті бастан кешіріп жатыр. Бұл не себептен? Мәдеинеті мен өнері, этикеті мен тілдік бірліктерді қолдану айырмашылықтары әртүрлі болуында.
Біз ХХІ ғасырда өмір сүріп отырған ұрпақпыз. Қазіргі қазақ қоғамы ауыл және қала болып екі үлкен топқа бөлінеді. Бұл бөлінушіліктің себебі неде? Қоғам адамдардан тұрады. Ал қоғам әр түрлі жастағы, әр түрлі ортадағы адамдардан құралған. Ең бірінші ауылдық тіл мен сана және қалалық тіл мен сананың әр түрлі болуы. Қазақстандағы ауыл және қала адамының сөйлеу тілінде, тілдік санасында көптеген өзгешеліктер өте көп.
Біздің міндетіміз, ғылыми жұмысымыз арқылы ауылдық және қалалық тіл мен сананы байланыстыра отырып өзгешеліктері мен айырмашылықтарын анықтау. Зерттеу жұмысының өзектілігі де осы болып табылады.
Зерттеу нысаны: адам санасындағы ауыл/қала ұғымының көрінісі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: ауылдық/қалалықадамдардыңтілдік санасындағы ауыл/қала ұғымының бейнелік сипатын айқындау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
ауылдық/қалалықтұрғындардың ойлау санасындағы айырмашылықтар;
- ауыл/қала тұрғындарының мәдениет туралы көзқарастары;
- ауыл/қала тұрғындарының салт-дәстүрді қолдану ерекшеліктері;
- ауыл/қала адамдарының арасындағы этикетті қолданудағы ерекшеліктері;
- ауыл/қала ұғымындағы өнер бейнесі;
- ауыл/қала жастарының арасындағы сөйлеу ерекшеліктерін қарастыру т.б.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: еркін ассоциативтік эксперименттік әдіс, салыстыру, талдау,баяндау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері:еркін ассоцативті эксперименттің қортындысы,түсіндірме сөздіктер, энциклопедиялар, «Алматы ақшамы», «Алаш айнасы» газеттеріндегі мақалалар, этнолингвистика ғылымы бойынша жазылған ғылыми әдебиеттер қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы:кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Біз ХХІ ғасырда өмір сүріп отырған ұрпақпыз. Қазіргі қазақ қоғамы ауыл және қала болып екі үлкен топқа бөлінеді. Бұл бөлінушіліктің себебі неде? Қоғам адамдардан тұрады. Ал қоғам әр түрлі жастағы, әр түрлі ортадағы адамдардан құралған. Ең бірінші ауылдық тіл мен сана және қалалық тіл мен сананың әр түрлі болуы. Қазақстандағы ауыл және қала адамының сөйлеу тілінде, тілдік санасында көптеген өзгешеліктер өте көп.
Біздің міндетіміз, ғылыми жұмысымыз арқылы ауылдық және қалалық тіл мен сананы байланыстыра отырып өзгешеліктері мен айырмашылықтарын анықтау. Зерттеу жұмысының өзектілігі де осы болып табылады.
Зерттеу нысаны: адам санасындағы ауыл/қала ұғымының көрінісі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: ауылдық/қалалықадамдардыңтілдік санасындағы ауыл/қала ұғымының бейнелік сипатын айқындау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
ауылдық/қалалықтұрғындардың ойлау санасындағы айырмашылықтар;
- ауыл/қала тұрғындарының мәдениет туралы көзқарастары;
- ауыл/қала тұрғындарының салт-дәстүрді қолдану ерекшеліктері;
- ауыл/қала адамдарының арасындағы этикетті қолданудағы ерекшеліктері;
- ауыл/қала ұғымындағы өнер бейнесі;
- ауыл/қала жастарының арасындағы сөйлеу ерекшеліктерін қарастыру т.б.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: еркін ассоциативтік эксперименттік әдіс, салыстыру, талдау,баяндау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері:еркін ассоцативті эксперименттің қортындысы,түсіндірме сөздіктер, энциклопедиялар, «Алматы ақшамы», «Алаш айнасы» газеттеріндегі мақалалар, этнолингвистика ғылымы бойынша жазылған ғылыми әдебиеттер қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы:кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қарғызбай Ө. Жастар мен қала мәдениеті // Алматы ақшамы, №49, – 2012 – 28-29б.
2. Оразай Ф. Қала мәдениеті – қақпадан. //Алаш айнасы, №5, – 2011. – 1,5б.
3. Жұмахметұлы Е. Бүгінгі қаланың сан қырлы – мәдениеті //Алматы ақшамы,№114, –7б.
4. Байсақал Н. Біз Алматылық деген атқа лайықпыз ба? //Алматы ақшамы №100, 2009.– 6-7б.
5. Бұралқыұлы М. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Мектеп, 2008 – 680б.(358)
6. Асқар Оразақын. Қала мәдениеті// Алматы ақшамы,№21, –2008. – 30-31б.
7. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008 – 968б.
8. Ғарифолла Е. Сана болмысы. – Алматы: Қазақ үн-ті,2007 – 350б.
9. Қазақ әдеби тілінің сөздігі, 2 том. – Алматы: Арыс, 2006.(214
10. Уфимцева Н.В. Археология языкового сознания: первые результаты//Язык. Сознание. Культура/ Отв.ред. Н.В. Уфимцева, Т.Н.Ушакова. – М.,2005. – С.205-215.
11. Әбішев Қ. Ауыл көркеймейінше мемлекет өркендемейді // Жазира. №5, 2004. – 4-5б.
12. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. /Ред. Жүсіпова Б.Ж. – Алматы: Көшпенділер, 2004. – 160б.
13. Теория языказнание: Учеб. Пособие – В.А. Гречко.-П: высш. шк., 2003 – 375с.
14. Бердібаева С. Сана және бейсаналылық //Ұлағат, №13, 2002 – 3-9б.
15. Маслова В.А. Лингвокультуралогия. - М., 2001. -208с.
16. Ағатаева А. Сана теориясы. //Ұлағат. №5, 3-7б.
17. Ушакова Т.Н.Языковое сознание и принципы его иследование// Языковое сознание и образ мира. – М., 2000. – С.13 23.
18. Тарасов Е.Ф. Актуальные проблемы анализа языкового сознания // Языковое сознание и образ мира / Отв. ред. Н.В. Уфимцева. – М., 2000. – С. 24-32.
19. Леонтьев А.А. Основы психолингвистики. – М.,1999. – 287c.
20. Байжолданов Б. Ауыл мінезі өзгеріп барады.// Ақиқат, №6, 1999. – 63-64б.
21. Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы, 1том. – Алматы, 1998.
22. Словарь по языкознаниюТіл білімі сөздігі/ Под. ред. Э.Д.Сулейменовой. – Алматы: Ғылым, 1998. -544с.
23. Ақбаев И. Ата салтыңды аяла. – Алматы, Ана тілі. 1998. – 160 б.
24. Психологический словарь. – М.,1998. – С.361-362.
25. Словарь ассоциативных норм русского языка. – М.,1997
26. Вежбейкая А. Язык. Культура. Познание. – М., Международные отношения, 1996,– 411с.
27. Тарасов Е.Ф. Межкультурное общение – новая онтология анализа языкового сознания// Этнокультурная специфика языкового сознания/ Отв. ред. Н.В. Уфимцева. – М., 1996. –С.7-22.
28. Сепир Э. Избранные труды по языказнанию и культуралогии. – М.: Наследие, 1993. -656с.
29. Гумбольдт В фон. Избранные труды по языкознанию. – М., 1984. – 397 с.
30. Язык и культура: лингвострановедение преподаванием русского языка как иностранного.-3-изд,перераб. и доп.-М: «Русский язык»,1983. (Библиотека преподавателя русского языка как иностранного).-269с.
31. Караулов Ю.Н. и др. Русский семантический словарь. – М., 1982.
32. Амантаев Б. Қоғамдық сана және оның формалары, – Алматы, Қазақстан, 1981. – 88б.
33. Ермаченков В.К. Этикет. Воспитанность. Личность. – Алматы: Казахстан, 1975. – 167с.
2. Оразай Ф. Қала мәдениеті – қақпадан. //Алаш айнасы, №5, – 2011. – 1,5б.
3. Жұмахметұлы Е. Бүгінгі қаланың сан қырлы – мәдениеті //Алматы ақшамы,№114, –7б.
4. Байсақал Н. Біз Алматылық деген атқа лайықпыз ба? //Алматы ақшамы №100, 2009.– 6-7б.
5. Бұралқыұлы М. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Мектеп, 2008 – 680б.(358)
6. Асқар Оразақын. Қала мәдениеті// Алматы ақшамы,№21, –2008. – 30-31б.
7. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008 – 968б.
8. Ғарифолла Е. Сана болмысы. – Алматы: Қазақ үн-ті,2007 – 350б.
9. Қазақ әдеби тілінің сөздігі, 2 том. – Алматы: Арыс, 2006.(214
10. Уфимцева Н.В. Археология языкового сознания: первые результаты//Язык. Сознание. Культура/ Отв.ред. Н.В. Уфимцева, Т.Н.Ушакова. – М.,2005. – С.205-215.
11. Әбішев Қ. Ауыл көркеймейінше мемлекет өркендемейді // Жазира. №5, 2004. – 4-5б.
12. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. /Ред. Жүсіпова Б.Ж. – Алматы: Көшпенділер, 2004. – 160б.
13. Теория языказнание: Учеб. Пособие – В.А. Гречко.-П: высш. шк., 2003 – 375с.
14. Бердібаева С. Сана және бейсаналылық //Ұлағат, №13, 2002 – 3-9б.
15. Маслова В.А. Лингвокультуралогия. - М., 2001. -208с.
16. Ағатаева А. Сана теориясы. //Ұлағат. №5, 3-7б.
17. Ушакова Т.Н.Языковое сознание и принципы его иследование// Языковое сознание и образ мира. – М., 2000. – С.13 23.
18. Тарасов Е.Ф. Актуальные проблемы анализа языкового сознания // Языковое сознание и образ мира / Отв. ред. Н.В. Уфимцева. – М., 2000. – С. 24-32.
19. Леонтьев А.А. Основы психолингвистики. – М.,1999. – 287c.
20. Байжолданов Б. Ауыл мінезі өзгеріп барады.// Ақиқат, №6, 1999. – 63-64б.
21. Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы, 1том. – Алматы, 1998.
22. Словарь по языкознаниюТіл білімі сөздігі/ Под. ред. Э.Д.Сулейменовой. – Алматы: Ғылым, 1998. -544с.
23. Ақбаев И. Ата салтыңды аяла. – Алматы, Ана тілі. 1998. – 160 б.
24. Психологический словарь. – М.,1998. – С.361-362.
25. Словарь ассоциативных норм русского языка. – М.,1997
26. Вежбейкая А. Язык. Культура. Познание. – М., Международные отношения, 1996,– 411с.
27. Тарасов Е.Ф. Межкультурное общение – новая онтология анализа языкового сознания// Этнокультурная специфика языкового сознания/ Отв. ред. Н.В. Уфимцева. – М., 1996. –С.7-22.
28. Сепир Э. Избранные труды по языказнанию и культуралогии. – М.: Наследие, 1993. -656с.
29. Гумбольдт В фон. Избранные труды по языкознанию. – М., 1984. – 397 с.
30. Язык и культура: лингвострановедение преподаванием русского языка как иностранного.-3-изд,перераб. и доп.-М: «Русский язык»,1983. (Библиотека преподавателя русского языка как иностранного).-269с.
31. Караулов Ю.Н. и др. Русский семантический словарь. – М., 1982.
32. Амантаев Б. Қоғамдық сана және оның формалары, – Алматы, Қазақстан, 1981. – 88б.
33. Ермаченков В.К. Этикет. Воспитанность. Личность. – Алматы: Казахстан, 1975. – 167с.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ, ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ ФАКУЛЬТЕТІ
ШЕТЕЛ ФИЛОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТІЛДІК САНАДАҒЫ АУЫЛҚАЛА ҰҒЫМДАРЫ
050117 - қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған:эх
4-курс студенті Нұрсұлтанова А.М.
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к., доцент Бектемірова С.Б.
Норма бақылаушы: Уматова Ж.М.
филол.ғ.к.
Қорғауға жіберілді:
Шетел филологиясы және жалпы тіл білімі
кафедрасының меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор
____ __________ 2013 ж Мәдиева Г.Б.
Алматы, 2013
РЕФЕРЕТ
Жұмыстың тақырыбы: Тілдік санадағы ауылқала ұғымдары
Жұмыстың көлемі: 54 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 33
Тірек сөздер:сана,тілдік сана, ауылқала ұғымы, мәдениет, этикет, өнер, тілдік бірлік, еркін ассоциативті эксперимент, психология, әлеуметтану, әлемнің тілдік бейнесі, т.б.
Зерттеу нысаны: қазақ халқының танымындағы, тілдік санасындағы ауылқала сөздеріне қатысты атаулар, қазақ қоғамының таным-талғамын, көзқарасын,психологиясын анықтауға мүмкіндік беретін тілдік бірліктерді, қалыптасқан таным-түсініктерді, ауылқалаға байланысты туған мәтіндерді т.б. зерделеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты:тілдік санадағы ауылқала ұғымының көрінісін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- ауылдыққалалық тұрғындардың ойлау санасындағы айырмашылықтар;
- ауылқала тұрғындарының мәдениет туралы көзқарастары;
- ауылқала тұрғындарының салт-дәстүрді қолдану ерекшеліктері;
- ауылқала адамдарының арасындағы этикетті қолданудағы ерекшеліктері;
- ауылқала ұғымындағы өнер бейнесі;
- ауылқала жастарының арасындағы сөйлеу ерекшеліктерін қарастыру т.б.
Зерттеу жұмысының нәтижесі: зерттеу жұмысының қазақ халқының тілдік санасындағы ауылқала ұғымдарына ассоцативті эксперимент жүргізілді. Ауылқала тұрғындарының мәдениет, өнер, этикетінің арасындағы айырмашылықтар мен ұқсастықтарына ерекше тоқталып өттік. Ауылқала жастарының сөйлеу ерекшеліктерін байқау, салыстыру әдістері арқылы талдау жүргізілді.
Зерттеу жұмысының дереккөздері: еркін ассоцативті эксперименттің қорытындысы, түсіндірме сөздіктер, энциклопедиялар, Алматы ақшамы, Алаш айнасы газеттеріндегі мақалалар, этнолингвистика ғылымы бойынша жазылған ғылыми әдебиеттер қолданылды.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1 САНА. САНАНЫҢ ӘРБІР ҒЫЛЫМ САЛАСЫНДАҒЫ КӨРІНІСІ. ТІЛДІК САНА
5
1.1 Тіл - сана мазмұнын білдіретін негізгі құрал. Сана, тілдік сана ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2 Адам санасындағы ауылқала ұғымының көрінісі ... ... ... ... ... ... ... .
20
2 АУЫЛҚАЛА ҰҒЫМЫНЫҢ ТІЛДІК САНАДАҒЫ КӨРІНІСІ
21
2.1. Ассоцативті эксперименттің негізгі кезеңдері мен қорытындылары
21
2.2 Ауылқала және мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
2.2.1 Ауылқала ұғымының салт-дәстүрлердегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... .
33
2.2.2 Ауылқала ұғымындағы этикет формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
2.2.3.1 Ауыл қала адамдарының сәлемдесу формасы ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2.2.3.3 Ауылқала адамдарының тамақтану этикеті ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.2.4 Ауылқала ұғымындағы өнер бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
40
2.3 Ауылқала жастарының сөйлеу ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
43
ҚОРЫТЫНДЫ
50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
52
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ұлттық тіл −әр халықтың өзіндік ой-санасы мен парасаттың, бүкіл болмыс-тіршілігі мен сезім-түйсігін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін күретамыр. Тіл - жеке адамның сана-сезімін білдіру тәсілі, сонымен қатар ол сана-сезімді оятушы, ұлттық сананы жетілдіруші. Ал тілдік сана − тілді пайдаланушылардың өздері қай тілде сөйлейтіндігі, өздерін қандай этноспен, этникалық топпен сәйкестендіретіндігі туралы түсінгі. Қазақ халқының тілдік санасында ауыл және қала ұғымдары қалай көрініс табады. Қазіргі кезде біздің халқымыз ауыл және қала болып бөлінушілікті бастан кешіріп жатыр. Бұл не себептен? Мәдеинеті мен өнері, этикеті мен тілдік бірліктерді қолдану айырмашылықтары әртүрлі болуында.
Біз ХХІ ғасырда өмір сүріп отырған ұрпақпыз. Қазіргі қазақ қоғамы ауыл және қала болып екі үлкен топқа бөлінеді. Бұл бөлінушіліктің себебі неде? Қоғам адамдардан тұрады. Ал қоғам әр түрлі жастағы, әр түрлі ортадағы адамдардан құралған. Ең бірінші ауылдық тіл мен сана және қалалық тіл мен сананың әр түрлі болуы. Қазақстандағы ауыл және қала адамының сөйлеу тілінде, тілдік санасында көптеген өзгешеліктер өте көп.
Біздің міндетіміз, ғылыми жұмысымыз арқылы ауылдық және қалалық тіл мен сананы байланыстыра отырып өзгешеліктері мен айырмашылықтарын анықтау. Зерттеу жұмысының өзектілігі де осы болып табылады.
Зерттеу нысаны: адам санасындағы ауылқала ұғымының көрінісі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: ауылдыққалалық адамдардыңтілдік санасындағы ауылқала ұғымының бейнелік сипатын айқындау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
ауылдыққалалық тұрғындардың ойлау санасындағы айырмашылықтар;
- ауылқала тұрғындарының мәдениет туралы көзқарастары;
- ауылқала тұрғындарының салт-дәстүрді қолдану ерекшеліктері;
- ауылқала адамдарының арасындағы этикетті қолданудағы ерекшеліктері;
- ауылқала ұғымындағы өнер бейнесі;
- ауылқала жастарының арасындағы сөйлеу ерекшеліктерін қарастыру т.б.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: еркін ассоциативтік эксперименттік әдіс, салыстыру, талдау,баяндау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері: еркін ассоцативті эксперименттің қортындысы, түсіндірме сөздіктер, энциклопедиялар, Алматы ақшамы, Алаш айнасы газеттеріндегі мақалалар, этнолингвистика ғылымы бойынша жазылған ғылыми әдебиеттер қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 САНА. САНАНЫҢ ӘРБІР ҒЫЛЫМ САЛАСЫНДАҒЫ КӨРІНІСІ. ТІЛДІК САНА.
1.1 Тіл - сана мазмұнын білдіретін негізгі құрал. Сана, тілдік сана ұғымдары.
Адамзат тарихы әрбір адам, қоғам бақытты өмір сүруге, бақытты қоғам аталуы бағытында жетілітіндігін көрсетіп отыр. Бұл маңызы өте зор, орны өте үлкен мәселе екендігі баршамызға мәлім. Жетілудің осындай мақсаттарына жетуде тек адамға ғана тән болатын қасиеттің, яғни сананың алатын орнының үлкен екендігіне дау жоқ. Алайда осыған қарамастан, күні бүгінге дейін философтар тарапынан осы мәселенің басын ашатын дүние жоқ деп айтуға болады. Бұл жағдайдан ұтылып отырған әрбір адам, қоғам деп айтсақ қате айтпағанымыз. Бұл жағдайда ең негізгі сұрақ мынау, сана дегеніміз не? Сана деп бойға сіңген ұғымдар (білімдер) жиынтығын айтамыз. Осы ұғымдар негізінде адам өзін басқа тіршілік иелерінен бөлектендіретін іс-қимыл, іс-әрекет жасайтын болады. Сана теориясының өзегі оның дамуын,яғни сананың пайда болуы, жетілуі, өркендеуі, құруын қамтуына тікелей байланысты болады. Көптеген зерттеулеріміз сана мәселесін негізінен үш тұрғыдан қарастырудың дұрысекендігін көрсетті.
1.Сана тек адамға ғана тән қасиет болатын болса, онда оны адам тұрғысынан қарастыру.
2.Сана мазмұны түбінде ұғым(білім) болса, онда қоршаған ортаны тану тұрғысынан қарастыру.
3.Егер сана түбінде адамның іс-әрекеттеріне, сыртқы әлеміне негіз болатын болса онда оны практикалық тұрғыдан қарастыру[8;73 б.].
Сана - психика дамуының жоғары сатысы, ең алдымен жалпы және болмыстағы елеуліні тану қабілеті сияқты қасиетімен ерекшеленеді.
Сана құрылуы тұрмыс, өмір формасымен байланысты. Сана - психикалық іс-әрекеттің жаңа қасиеті. Сана арқылы адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы мақсатты түрде реттеледі. Ол сезу, түйсік, ықылас, елестету, ырық, ойлау іспетті психикалық әрекеттерден туады. Алайда адам жануарларға қарағанда объективті дүниені басқаша түсінеді. Сана сферасына қазіргі кезде ойлайтын ойларымыз, сезімдеріміз кіреді. Сана ол ішкі және сыртқы дүние шекарасында жатқан жан қабаты. Бұл жерде сезім мүшелері арқылы өтетінсыртқы әсерлерден басқа, мидың төменгі бөліктерінен келетін ішкі импульстер де синтезделеді. Сана топологиялық жағынан ғана емес, функционалдық жағынан да сыртқы қабат болып табылады, Фрейд: Сана мида болады. Ол сыртқы ортадан ми сауытымен шектеледі және онымен тек қана сезім мүшелері арқылы(есту, көру, т.б.) байланысты болғандықтан, ішкі тітіркенгіштер сыртқыларға қарағанда санадан бөлінбеген, сондықтан да олардың санаға әсері көбірек болады.
Фрейд адам санасын онннан тоғыз бөлігі бейсаналық теңізіне батқан айсберг ретінде көрсетеді. Осы айсбергті қоршаған сулар әркелкі де әртүрлі болады. Айсбергтің бізге көрінетін су бетіндегі ұшы - біздің санамыз.
Санаға дейінгі сфераға жасырын белгілер жатады. Олар әрқашан адам санасында тұрады, бірақ нақ осы кезде білінбейді. Мысалы: сіз әжеңіздің атын жақсы білесіз, бірақ менің айтуымнан бұрын, сіз оны ойыңызға түсірген жоқсыз, яғни әжеңіздің аты бұған дейін сана сферасында болмаған. Пифагор теоремасы да сол сияқты, сіз оны білесіз, бірақ оны ойыңызда сақтамайсыз.
Бұл латентті білімдер психикалық бейнелерге жатады, бірақ олар сананың қатысуынсыз жүреді.
Санаға дейінгі сфера сана сферасымен бірге алады. Өйткені қажет кезде саналандыра алады. Бұдан көретніміз - психика санадан әлдеқайда кем [14; 3 б].
Сананы адам тұрғысынан қарастырғанда біз оған мынандай үш жақтан қарай аламыз.
1. Жасы, бұл тұрғыдан алғанда адам өмірінің 8 кезеңін атап өтуге болады: нәрестелік, балалық, жеткіншектік, жасөспірімдік, жастық, ересектік, қарттық, қариялық.
2. Жынысы, бұл тұрғыдан алғанда, адам екі ғана жынысқа бөлінеді: ер, әйел.
3. Этнос тұрғысынан алғанда,қазіргі кезде жер шарында этнос саны 3300-дей. Олар дамудың әртүрлі сатыларында: ру, тайпа, ұлыс, ұлт, халық.
Сана мәселдесін тану тұрғысынан қарастырсақ, онда адамдағы ұғымдар түбінде мынадай алты үлкен топтан тұрады деп айтуға толық негіз бар.
1.Табиғатым
2. Адамтаным
3. Қоғамтаным
4. Техникатаным
5. Өнертаным
6. Ғылымтаным
Қазіргі кезде қоршаған әлемді тануға мүмкіндік беретін 40 шақты негізгі білім салалары бар. Бұл - сананы құрайтын ұғымның қырық түрі болады деген сөз.
Сананы практикалық тұрғыдан қарастырғанда оны негізгі бес жақтан қарастыруға болады. Атап айтқанда:
1. ойын;
2. еңбек ету;
3. оқу;
4. күнделікті тұрмыс-тіршілік;
5. құлық.
Жоғарыда келтірілген анықтамада мынадай қорытынды туындайды. Жалпы алғанда, ұғым бейнелейтін күймен сәйкестігіне қарай дұрыс, бұрыс, ал енді іс-қимылға негіз болғанда қоршаған ортаға тигізетін әсеріне қарай жаман, жақсы болатыны белгілі. Демек, сана да осы белгілеріне қарай дұрыс, бұрыс немес жақсы, жаман деп бөлінеді деуге әбден негіз бар. Жоғарыда келтірілген талдаулар сананың көп түрлілігін көрсетеді. Бұл түсінікті де. Алайда осыған қарамастан, сана жетілуінің мынадай сатыларын көрсетуге болады: ар, намыс, ұят, пайым, ақыл, парасат. Осы жерде мынадай мәселе туындайды: алғашқы сана түрі қандай және ол қалай пайда болды, оның белгісі қандай? Бұл сұрақтарға былай деп жауап беруге болады. Маймылдардың ерекше бір түрінің жасанды құрал жасауларда сананың алғашқы түрінің пайда болғандығын көрсетеді. Алдғашқы жасанды құрал осыдан шамамен 1млн. жылдай бұрын пайда болыпты. Міне, осы белгісіне қарай біз маймылдың сол түрін адам деп атаппыз. Осы жерде мынандай жәйтті келтіруге болады, алғашқы ауызекі тіл осыдан отыз мың жылдай бұрын ғана пайда болыпты. Энгельстің белгілі еңбегін арқау ете отырып, сананың пайда болуына себеп болғанмаймылдардың ерекше түрлерінің тамақтарының әртүрлілігі деп айтуға негіз бар. Осындай әртүрлілік мидың химиялық құрамына сәйкес оң өзгерістер енгізіп, оны есте сақтау, ойлау қабілетін едәуірдамытты деп айтуға әбден болады. Сана мазмұны түбінде ұғым болса, ал енді ұғым, жалпы ортақ, ерекше, жеке болып бөлінеді деп айтуға толық негіз бар. Адам өмірінде оның іс-қимылына, әлемтанымына т.с.с. жағдайларға қарай оның санасы даму үстінде болады. Бұл не деген сөз? Бұл - адамның санасының бір түрі пайда болып, бір түрі жетіліп, бір түрі өркендеп, бір түрі құрып отырады деген сөз. Жалпылай алғанда,бұл дұрыс заңдылық деп айтуға болады. Гәп мынада, адамның жасына, жынысына, этносына қарай онда сананың қандай түрлері қалай өзгеріп отыруы қажет. Адамның ішкі әлемі оның сыртқы әлемінің айнасы екендігі мәлім. Ал енді ішкі әлемнің өзі мазмұны тұрғысынан алғанда, бір-бірінен ажыратқысыз екі әлем: ойлар әлемі, сезімдер әлемінен тұрса, ал енді деңгейі тұрғысынан алғанда да екі деңгейден: ес және санадан тұрады. Міне осыған орай, сананы ішкі әлем негізі деп айтуға толық негіз бар [8;35 б].
Тіл - сананың материалдық көрінісі, негізі. Тілсіз сана жоқ, ал санасыз адам жоқ. Сана жеке адамның субъективті әсерленушілігі. Сана-сезім бір жағынан танымдық, екінші жағынан әрекетті - рухани құбылыс. Өзін түсіну арқылы адам өз ісіне баға береді, мінез-құлқын реттейді, тәрбиелейді [14;4 б].
Сана дегеніміз адамның өз ортасына жасаған қатынасы болып табылады. Өз ортама жасаған қатынасым менің санам болып табылады - көрсеткен болатын К.Маркс.
Адамның санасы, ақылы адамдардың табиғатты өзгертуді үйренуіне сәйкес дамыды. Сана ретінде ең алдымен әдетте жеке адамның санасы, оның түйсіктері, қабылдауы, елестеулері, ойлары, және т.б. түсініледі. Және сонымен бірге сана деп адамның психикасының нақтылы тарихи формасы да айтылады.[14;7 б]
Адамның күрделі құрылған саналы әрекетінің қалыптасуына себепші болған екінші шарт - бұл тілдің туындауы еді. Тіл деп қоршаған дүние заттарын, олардың әрекетін, сапасын және объектілер арасындағы қатынастарды бейнелейтін белгілер (символ, код) жүйесін айтамыз. Сөз сөйлеуге қосыла, тілдесудің негізгі құралына айналады, соның арқасында адам ақпарат топтайды, білдіреді, адамдар әулетінің тәжірибесін үйреніп, игереді. Тілдің келіп шығуы жөнінде талай болжамдар мен теориялар айтылған. Біреулер оны рухани өмір көрінісі дей келе, бір алланың ісі деп таниды. Екіншілер - тілді тіршілік дүние эволюциясының нәтижесі деп қарастырады. Ал енді ғылыми шындық тұрғысынан алатын болсақ, тілдің шығу негізін адамның қоғамдық еңбек қатынастарынан іздеген жөн.
Тіл алғашқы адамдарын еңбек процесінде қарым-қатынас жасау қажеттігіне байланысты қалыптасты. Бірлікті тұрмыстық іс-әрекетке қатысты екінші біреуге көңіл-күй ғана емес, еңбекке байланысты заттар жөнінде де ақпарат білдіру қажетілігі туды. Ақпараттардың осы алғашқы белгілері: интонация, ишаралар және қарапайым дыбыстар болды. Тек көп мыңдаған жылдардың өтуімен дыбысты тіл жалпы әрекеттен бөлініп, дербестігіне жетті.
Тіл - заттарды, олардың қозғалысы, сапасы және қатынастарын білдіретін таңбалар жүйесі, ақпарат жеткізуші құрал ретінде адамның саналы әрекетінің бұдан былайғы өркендеуінде үлкен маңызға ие болды. Осыдан тіл де, еңбекпен қатар, сана қалыптасуының негізі себептерінің бірі.
Тілдің адам өміріне енуі іс-әрекетке өте мәнді болған үш өзгеріс енгізді:
* қоршаған орта заттары мен оқиғаларын жеке сөздер мен сөйлемдерге келтіріп, тіл сол заттарды бөліп алып, оларға назар салып, есте қалдыруға мүмкіндік берді, яғни, тіл біз танитын дүниені екі есе көбейтіп, ол жөніндегі ақиқатты жадына бекіту мен адамның ішкі жан дүние бейнелерін түзуге жәрдемдесті;
* тілдегі сөздер белгілі заттарды атап қана қоймастан, олардың мәнді қасиеттерінабстракт ретінде танып, қабылданушы затты тиісті категорияларға(мәндес топтарға) жатқызуға көмек берді. Осыдан, тілге байланысты дерексіздену мен қортындылау процесі қамтамасыз етіліп, сөз енді тек тілдесу құралы ғана емес, бейнелеудің сезімдік дүниеден ақыл-сана (рационал) әлеміне келтірілген ойлаудың да жабдығына айналды;
* тіл - адамзаттың қоғамдық тарихында жинақталған ақпаратты жеткізудің бірден-бір құралы. Ғасырлар өтуімен қоғамдық-тарихи тәжірибедегі күрделенген ақпаратты ұрпақтан-ұрпаққа жеткізумен тіл адамға сол тәжірибені игеріп, жеке басының қолынан келмейтін білім, ептілік пен әрекет тәсілдерін үйреніп алуына жол ашты. Осыдан тілдің пайда болуымен адамда, жануарларда болып көрмеген, психикалық дамудың түбегейлі жаңа типі өрістеді, тіл сана дамуының ең маңызды, шынайы құралы болды.
Тіл адамның саналы іс-әрекетінің барша саласына қатысып, оның психикалық процестерінің ағымын жаңа деңгейге көтерді. Сондықтан да, тіл мен сөзді адамның бүкіл саналы өмірінің арқауы деп қараса артық болмас.
Сонымен, сана - өзімен қатар еңбек барысында пайда болғантілмен бірге жасайды, тілсіз сана жоқ. Сана адамның барша психикалық қызметіне ортақ қасиетті бейнелеудің ерекше формасы. Бүкіл психикалық әрекеттердің бір-біріне ықпалды әсерінің дамуы адамның қоршаған дүниені іштей бейнелеуін қамтамасыз етіп, оның дерексіз (абстракт) моделін түзді.
Жоғарыда айтқанымыздай, жануарлар психикасы олардың сыртқы жағдайларға икемдесу әрекеттерінің барысында дамып барады, ал адамдардың дамуы мен өмірді қайта жаңғыртуы табиғатты қайта түрлендіру (өзгерту) процесінде іске асады. Психологияны қызықтыратын жеке сана қоғамдық санамен біртұтас байланыста қалыптасып, өрістеп барады. Әрбір тұлға бейнелеудің саналық (идеалдық) формасын қоғам өміріне нақты араласуыменигереді: адам ретінде ол өмірден тыс, қоғамдық қатынастарынсыз жасай алмайды. Осы жасау формасына өтпей, ол адам қоғам мүшесі, азамат деңгейіне көтеріле алмайды.
Сана - психиканы біріктіруші ең жоғары өмір әрекеті формасы, адамның еңбек әрекетіне орай басқалармен тұрақты тілдік қатынасқа келу арқасында қоғамдық - тарихи шартттарға сай қалыптасуының нәтижесі. Сана - бұл қоғамдық болмыс.
Сана құрылымында төрт негізгі сипат байқалады.(А.В.Петровский):
1. Сана қоршаған дүние жөніндегі білімдердің жиынтық бірлігі, оның құрылымына барша танымдық процестеренеді: түйсік, қабылдау, ес, ойлау, қиял.
2. Cанада субъект пен объектің айырмашылықтары бекиді. Органикалық әлем тарихында тек адам өзін басқалардан бөлектей, олармен салыстыра алады. Жалғыз адам-ақ тіршілік иелері арасындаөзін тануға, яғни, психика әрекетінің бағытын өзіне бұруға қабілетті.
3. Мақсат болжастыру әрекетін қамтамасыз ете алады. Адам табиғат берген заттың формасын өзгертеді, сонымен бірге өзін өзгерту ісін заңдылық сипатқа ие саналы мақсатпен ұштастырып, іс-әрекетінің сипаты мен тәсілдерін алдын ала белгілейді, ерік күшіне бағындырады.Осыдан сана қызметі: мақсат қалыптастыру, себеп-салдарын анықтау, еріктік шешім қабылдау, іс-әрекеттің орындалу жолын айқындау т.б.
4. Сана құрылымында әрекетке орай қатынастар орнығады. Адам санасы міндетті түрде өз ішіне күрделі объектив, ең алдымен адам қатысқан қоғамдық қатынастарды бейнелейтін сілемдер жүйесін қамтиды (К.Маркс).
Сананың жоғарыда аталған бүкіларнайы қасиеттерінің қалыптасуы мен көрініс беруінің міндетті шарты - тіл, сөз. Тіл - бұл қоғамдық-тарихи тәжірибе немесе қоғамдық сананы бекіткен ерекше объективтік жүйе.Нақты адам тарапынан қабылданған тіл - сол адамның нақты санасының көрінісі [14;5 б].
Сана және тілдік сана ұғымдары әртүрлі ғылыми жұмыстардың зерттеу пәніне айналды. Айталық, психология, философия, логика, лингвистика ғылымдарының әрқилы салаларында жан-жақты сөз етіліп жүрген аталмыш ұғымдар ғылыми термин ретінде әрқалай түсіндіріліп жүргендігі белгілі. Оның себебі бұл ұғымдардың күрделі табиғатынан болса керек. Әр ғылымсаласы сана ұғымының өзіне тән ерекшеліктерін айқындауға талпынуда. Осы уақытқа дейін сана мен тілдік сана арасында теңдік белгісін қоюға болмайтындығына көптеген зерттеушілер назар аударып отыр.
Психологияда сана ұғымы адамдардың қоғамдық-тарихи әрекетінің жалпыға бірдей формаларымен сипатталатын объективтік әрекетке қатысты адамға тән амал. Сана - әлемнің объективтік әрекетке қатысты адамға тән амал.Сана - әлемнің объективтік заңдылықтары, қасиетері мен мүмкіндіктері жайлы біліммен дүниеге деген көзқарас (1мақала) ретінде анықталады. Сана көптеген пәндер үшін ақиқатты мінсізь қайталау қабілетін, сондай-ақ әртүрлі деңгейде механизмдер мен формаларды білдіретін негізгі ұғым болып табылады. Өткен ғасырда сана мәселесі тек гуманитарлық ілімдер пәні, соның ішінде әсіресе философия мен психологияның пәні болып табылады деп есептелді. ХХ ғасыр бұл шеңберді айтарлықтай кеңейтті. Көптеген жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдар да сананы зерттеумен айналысып, оның кейбір заңдылықтарын айқындады. Философия мен психология үшін сана мәселесі негізгі зерттеу нысандарының бірі болып саналады. Ал тіл білімін сананың тілдік сипаты қызықтыратыны сөзсіз, осы тұрғыдан лингвистиканың қарқынды дамып келе жатқан жас бағыттарының бірі психолингвистика үшін тілдік сана ұғымы орталық ұғымдардың біріне айналып үлгерді, оның себебі де жоқ емес. Тіл - сана мазмұнын білдіретін негізгі құрал болып табылады. Тілдің өзі тіл білімінің жас бағыты психолингвистикада арнайы бейнеде әлемді бейнелейтін және адамдардың айналадағы ақиқат жайлы ұғым-түсінігін қалыптастыратын тірі құрал ретінде түсініледі.
Қазіргі лингвистикада да тілді антропологиялық аспектіде, яғни адаммен, оның санасымен, ойлаумен, рухани-практикалық әрекетімен тығыз байланыста қарастыру қажеттігі атап көрсетіледі. Тіл иесі - сөйлеуші адамның ішікі әлеміне назар аударуды місе тұтқан көптеген зерттеулер тұтас лингвистикалық парадигманың өзгеруіне әкеп соқтырды, сөйтіп ғалымдардың назары сөйлеу құралдарының көмегімен жүзеге асатын күрделі адами өзара қатынастардың жиынтығына ойысты. Қазіргі лингвисткалық ғылыми парадигманың антропоцентризмі тілді сөйлеу, когнитивтік, әлеуметтік және оны қолдаушының басқа да қызмет түрлерімен байланыстыра зерттеудің бірқатар бағыттарына бастау алды.
Қазіргі лингвистикада тіл табиғатын қарастырудағы түбегейлі өзгерістердің себептері көп-ақ, солардың бірі тілді және оның қарым-қатынастық қызметін тек формалық құрылым тұрғысынан зерттеу арқылы тіл табиғатын толық әрі жан-жақты тану мүмкін еместігі белгілі болып отыр. Жиырмасыншы ғасырдың аяғында тілге деген антропоцентристік көзқарастың нығая түсуіне байланысты лингвистердің зерттеу мүдделері тіл - әлеуметтік ақиқат, болмыспен тығыз байланысты құбылыс тұжырымына тоғысты. Антропоцентристік ғылыми парадигма тілді статикалық жүйе ретінде зерттеумен шектеліп қалмай, тіл мен қоғамның өзара байланысын қарастыруға дейінгі ғылыми зерттеулердің шекарасын кеңейтетін лингвистикадағы жаңа бағыттарға негіз болды.
Сана, тілдік сана ұғымдары әртүрлі ғылыми жұмыстардың зерттеу пәніне айналды. Айталық, психология, философия, логика, лингвистика ғылымдарының әрқилы салаларында жан-жақты сөз етіліп жүрген аталмыш ұғымдар ғылыми термин ретінде әрқалай түсіндіріліп жүргендігі белгілі. Оның себебі бұл ұғымдардың күрделі табиғатынан болса керек. Әр ғылым саласы сана ұғымының өзіне тән ерекшеліктерін айқындауға талпынуда. Осы уақытқа дейін сана мен тілдік сана бір нәрсе ретінде қарастырылып келсе, қазіргі таңда сана мен тілдік сана арасында теңдік белгісін қоюға болмайтындығына көптеген зерттеушілер назар аударып отыр.
Психологияда сана ұғымы адамдардың қоғамдық-тарихи әрекетінің жалпыға бірдей формаларымен сипатталатын объективтік әрекетке қатысты адамға тән амал. Сана - әлемнің объективтік заңдылықтары, қасиеттері мен мүмкіндіктері жайлы біліммен дүниеге деген көзқарас [21, 361-362 бб.]ретінде анықталады. Сана көптеген пәндер үшін ақиқатты мінсіз қайталау қабілетін, сондай-ақ, әртүрлі деңгейде механизмдер мен формаларды білдіретін негізгі ұғым болып табылады. Өткен ғасырда сана мәселесі тек гуманитарлық ілімдер пәні, соның ішінде әсіресе философия мен психологияның пәні болып табылады деп есептеледі. XX ғасыр бұл шеңберді айтарлықтай кеңейтті. Көптеген жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдар да сананы зерттеумен айналысып, оның кейбір заңдылықтарын зерттеді. Философия мен психология үшін сана мәселесі негізгі зерттеу нысандарының бірі болып саналады. Әлеуметтану ғылымы сананы қоғамның әлеуметтік топтарының қызығушылығы, елестерінің (представление) түзілуі және жүзеге асуы тұрғысынан зерттейді. Ал тіл білімін сананың тілдік сипаты қызықтыратыны сөзсіз, осы тұрғыдан лингвистиканың қарқынды дамып келе жатқан жас бағыттарының бірі психолингвистика үшін тілдік сана ұғымы орталық ұғымдардың біріне айналып үлгерді, оның себебі де жоқ емес. Тіл - сана мазмұнын білдіретін негізгі құрал болып табылады. Тілдің өзі тіл білімінің жас бағыты психолингвистикада арнайы бейнеде әлемді бейнелейтін және адамдардың айналадағы ақиқат жайлы ұғым түсінігін қалыптастыратын тірі құрал ретінде түсініледі.
Қазіргі лингвистикада да тілді антропологиялық аспектіде, яғни адаммен, оның санасымен, ойлаумен, рухани-практикалық әрекетімен тығыз байланыста қарастыру қажеттігі атап көрсетіледі. Тіл иесі - сөйлеуші адамның ішкі әлемінде назар аударуды місе тұтқан көптеген зерттеулер тұтас лингвистикалық парадигманың өзгеруіне әкеп соқтырды, сөйтіп ғылымдардың назары сөйлеу құралдардың көмегімен жүзеге асатын күрделі адами өзара қатынастардың жиынтығына ойысты. Қазіргі лигвистикалық ғылыми парадигманың антропоцентризмі тілді сөулеу, когнитивтік, әлеуметтік және оны қолданушының басқа да қызмет түрлерімен байланыстыра зерттеудің бірқатар бағыттарынан бастау алды.
Қазіргі лингвистикада тіл табиғатын қарастырудағы түбегейлі өзгерістердің себептері көп-ақ, солардың бірі тілді және оның қарым-қатынастық қызметін тек формалық құрылым тұрғысынан зерттеу арқылы тіл табиғатын толық әрі жан-жақты тану мүмкін еместігі болып отыр. Жиырмасыншы ғасырдың аяғында тілге деген антропоцентристік көзқарастың нығая түсуіне байланысты лингвистердің зерттеу мүдделері тіл - әлеуметтік ақиқат, болмыспен тығыз байланысты құбылыс тұжырымында тоғысты. Антропоцентристік ғылыми парадигма тілді статистикалық жүйе ретінде зерттеумен шектеліп қалмай, тіл мен қоғамның өзара байланысын қарастыруға дейінгі ғылыми зерттеулердің шекарасын кеңейтетін лингвистикадағы жаңа бағыттарға негіз болды.
Теориялық тіл білімі саласында тіл мен ой және тіл мен сана арасында нақты шектеулер жоқ. Соған қарамастан, бұл байланыстар белгілі бір өзгешеліктерге ие. Тіл мен ой қатынасы ең алдымен тілдік бірліктердің сезімдік және абстрактылық оймен байланысын, осы байланыстың заңдылықтарын, сонымен қатар, ойдың вербальды көрінісін, тілдік функцияларға (аперцепция, аналогия, ассоцияция, ой конденсациясы(конденсация мысли)), қатысты әртүрлі психологиялық үрдістерді оқытуды қамтиды. Тіл мен ой қатынасы, сондай-ақ, тілдің шығуы секілді түпкі мәселелерді де қарастырады. Ой жиегі тіл мен сана жиегінен кеңірек, өйткені ол тілдік ойды ғана емес тұлғаның психологиялық қызметін де қоса біріктіреді. Егер тіл мен ойды зерттеуде байланыстың формалық жағы қарастырылса, тіл мен сананы зерттеуде өмір заңдылықтарына, қоғамның дамуына байланысты өзгеріп отыратын байланыстың мазмұндық жағы есепке алынады. Ойдың сезімдік және абстрактілік формалары адамзаттың бүкіл өмір тарихында өзгеріссіз қалады. Ал ұлттың өмірі мен тіршілігінің көрінісі болған сана өзгеріп отырады. Сана тілде жылдар бойы жинақталған білім мен қоғамның әртүрлі дәуірде әлемді әртүрлі бейнеде қабылдауы арқылы көрініс табады. Маркс пен Энгельстің тілдің көнелігі және сана жайлы айтқан мынадай тұжырымдары бар: Тіл сана секілді көне; тіл тәжірибеде бар, басқа тұлғалар және мен үшін өмір сүруші, әрекеттегі сана.... Ал С.Н.Трубецкой: Біздің әрбір сөзіміз ұжымдық сананы дәлелдейді деген. Алайда, бұл авторлардың пікірлері нақты лингвистикалық зерттеуді қажет етеді. Ұжымдық сана тіл туралы ғылымның және теориялық тіл білімінің зерттеу обьектісі болып табылмайды. Дегенмен, ұлттың тілдік санасын қарастыруда табиғи тілдік факторларға сүйену ұжымдық сананың эволюциясын зерттеумен айналысатын қоғамдық ғылымдарға пайдасын тигізер еді. Кей ғалымдардың пікірі бойынша, сана жеке индивидтік және ұжымдық болып бөлінеді. Ұжымдық сана мен индивидтік сана арасында байланыс бар. Ұжымдық сана индивидтік сананың жетілуінде, әлемді тану бейнесін қалыптастыруда қызмет атқарады. Ұжымдық сана индивидтер бірлестігінен тұратындықтан, жеке сананың өзгеруі ұжымдық сананың өзгеруіне әкеп соғады.
Тіл және санамен қатар сана мен ойлау, тіл мен мәдениеттің өзара байланыс мәселелері Э.Сепир, А.А.Потебня, Л.В.Щерба, Л.В.Выготский, А.Н.Леонтьев, Л.В.Залевская, Е.Ф.Тарасов, Н.В.Уфимцева және т.б. секілді әртүрлі ғалымдардың еңбектерінде әрқилы ғылыми және әдіснамалық тұрғыдан түсіндіріліп жүр. Ғалымдардың аталмыш мәселені жан-жақты талдауы арқылы тілдік сана ұғымының күрделілігін байқауға болады. Көптеген зерттеулердің барлығына қарамастан бірегей тұтас тілдік сана теориясы бар деп айта алмаймыз. Тілдік сананы талдау амалдарының ортақ нәтижесі көрсетіп отырғандай, тілдік сана тіл арқылы көріністенеді. А.Н.Леонтьев сананы қоғамдық тұрғыдан қалыптасқан тілдік мағына, ұғымдар арқылы санада түсінілетін ақиқатттың көрінісі деп анықтайды [21, 23 б.]. Ал А.А.Лентьев тілдік сана ұғымын әлем бейнесі ұғымымен салғастырып, әлем бейнесін индивид психикасындағы заттық мағыналар мен сәйкес когнитивтік сызбалар арқылы және саналы рефлексияға бағынатын заттық әлемнің бейнелеуі ретінде анықтайды [21, 24 б.].Ол әлем бейнесі әлемнің өзі секілді көпқырлы, ал әлем туралы білім әлемдегі біздің әрекетімізбен ажырағысыз екендігін атап көрсетеді. Т.Н.Ушакова тілдік сана туралы былай дейді: Тілдік сана ұғымының өрісі кең, оның екі түрін айқындауға болады: динамикалық - сананың жай-күйін вербалдық түрде білдіру, санаға сөйлеу арқылы әсер ету, сондай-ақ құрылымдық - субъектінің менталдық тәжірибесінің, оның санасының әрекетінің нәтижесінде қалыптасатын тілдік құрылымдармен жасалады[17, 13 б.].Сөйтіп сананың дамуын тілдік деректерсіз зерттеу мүмкін емес екендігіне көптеген зерттеу нәтижелері куә болып отыр. Н.В.Уфимцева тілдік сананы тілдің көмегімен тіркелген адам санасы деп сипаттайды. Сананы құрайтын мағына болып табылады. Тіл мен сана адамның рефлекстік болмысының сәйкесетін екі түрі ретінде қарастырылады [10,206 б.]. Е.Ф.Тарасов сана тікелей бақыланбайтындығын атап көрсетеді, ал сананы білдіру құралдары, ең алдымен, вербалдық құралдар болып табылады [18, 25 б.]. Е.Ф.Тарасов тілдік сананы тілдік құралдардың көмегімен - сөздердің еркін және тұрақты сөз тіркестері, сөйлем, мәтіндер және ассоциативтік өрістердің көмегімен құралып, көріністенетін сана бейнелерінің жиынтығы ретінде анықтайды: Тілдік сана- тілдік құралдармен - субъектілердің өзі сөйлеу қатынасы барында туындататын ілім ретінде және заттық іс-әрекетке сезім мүшелерінен алынған перцетивтік деректерді қайта өңдеу нәтижесінде сана пайда болатын сезімдік ілімдер ретінде жекелеген лексемалармен, сөз тіркестерімен, фразеологизмдермен, мәтіндермен, ассоциативтік өрістермен және ассоциативтік тезаурустармен бейнеленетін сана бейнелері.[18, 26 б.] Е.Ф.Тарасовтың бұл пікірімен толықтай келісе отырып, тілдік сана мазмұнын айқындау амалдарының бірі еркін ассоциативтік экспериментте тіл иелері реакциаларынан құрылатын ассоциативтік өрістер болып табылатындығын атап көрсетеміз. Тіл мәні оның бірегей екі қызметімен айқындалады, олар - қарым-қатынас құралы және ойлау құралы қызметі. Сана мен тіл тұтастықты құрайды, олар бірге өмір сүре отырып, бір-бірін толықтырады, тіл - ой мен сананың тікелей болмысы, ақиқаты. Сана тек айқындалып қана қоймай, тілдің көмегімен құрылады. Оларды бір-бірінен толықтырады, тіл - ой мен сананың тікелей болмысы, ақиқаты. Сана тек айқындалып қана қоймай, тілдің көмегімен құрылады. Оларды бір-бірінен бөлуге болмайды. И.А.Стернин тілдік сананы когнитивтік сананың бөлігі ретінде, адамның сөйлеу әрекеті механизмдерінің менңгерушісі ретінде анықтайды, алайда адамның сөйлеу әрекетінің өзі неғұрлым кеңірек ұғым - адамның коммуникативтік әрекетінің бөлігі болып табылады. Осыған орай тілдік және коммуникативтік сананы ажырату қажеттігін атап көрсетеді. Мысалы, тілдік санада сәлемдесуформулалары жайлы ақпарат, ал коммуникативтікте - қалай сәлемдесу керек екендігіжайлы ақпарат бар.
Лингвистика мен психолигвистикада әлі күнге дейін адамның сөйлеу әрекетін адамның өз тілі жайлы білімінің жиынтығын қамтамасыз ететін сөйлеудің психикалық механизмдері дұрыс терминдермен берілмей жүргендігіне тоқталу маңызды. Біздіңше дәл осы механизмдер мен білімдер адамның тілдік санасын құрайды. Олай болса дәстүрлі лингвистика да тілдік сананы зерттейді. Тілдің қолдану ережелері, нормалар тілдік бірліктердің санада реттелуіжәне т.б., бірақ ол іс жүзінде орындалатын сипаттаулардың психологиялық ақиқатын зерттемейді. Дәстүрлі тіл білімінің даму тарихының бір кезеңінде мұның өзі жеткілікті болатын: мұның өзі тілді оқытудың әдістері үшін де жеткілікті. Алайда қазіргі таңда коммуникативтік, антропоцентристік бағыт лингвистикада үстемдік етіп отырғанда, жаңа зерттеу әдістері пайда болған шақта, оның ішінде психолингвистикада, зерттеушілердің тіл иесінен алшақтанған өлі тілге, сөздіктер мен грамматикада ғана көрінетін тілге емес, тірі тілге деген нақты коммуникацияда қолданылатын тілге деген қызығушылығы айтарлықтай өсті. Бұл коммуникация, тілдің психикалық механизмдері, ассоциативтік-вербалдық желілер, ассоциативтік өрістер және т.б. саласындағы зерттеулердің жедел қарқынмен дамуына алып келді.Осыған орай тілдік сананы сөйлеудің шығу, түсінудің менталдықмеханизмдердің және тілді санадасақтаудың жиынтығы дептүсіну ұсынылады, яғни адамның сөйлеу әрекетіүдерісін қамтамасыз ететінменталдық механизмдер.
Сөйтіп тілдік сана - сөйлеу әрекетінің механизмдерін қамтамасыз ететін сананың бір бөлігі: сөйлеудің тууы, сөйлеуді қабылдау және қосарымыз өте маңыздысы - тілдің санада сақталуы. Әрқилымағыналары бар тілдік бірліктер жүйесі санада сақталады және тілдік сананың керек жарағы болып табылады, ал сана феномені ретіндегі тіл жүйесін зерттеу тілдік сананы зерттеу деген сөз.
Тілдік сананы дәстүрлі лингвистикалық сипаттау деңгейі мағыналардың және сөйлеуші адамның психологиясынан және орындалатын сипаттаудың психологиялық ақиқатынан оқшау тілдік бірліктер мен құрылымдардың қолданылуын жинақтап сипаттауды болжайды. Дәстүрлі, классикалық сипаттау лингвистикасы тілді бірліктер жүйесі және олардың қолданылу ережелері ретінде қарастырады. Мұндай бағдар тілде бар нәрсені, мәтіндерде, сөздіктерде, жазбаша және ауызша сөйлеуде тіркелінгенді, анықталып, жалпыға бірдей қабылданғанда, тұрақталғанды, сипаттауды болжайды.
Тілдік фактілерді психолингвистикалық сипаттау деңгейі эксперименталдық зерттеу нәтижелерін көрсетеді, атап айтқанда, әртүрлі ассоциативтік эксперименттер мен көптеген басқа эксперименталдық процедуралардың көмегімен орындалған нәтижелер, олар тілдік таңбалар мен құрылымдардың мазмұны тіл иесі санасында нақты қай түрде болатындығын айқындап, сипаттауға мүмкіндік береді, сондай-ақ түсіну, сақтау және сөйлеу туындыларының шығуы үдерістеріндегі тілдік бірліктер мен құрылымдардың өзара әрекеттесуі сипатын анықтайды.
Тілдік сананы лингвистикалық та, психолингвистикалық та деңгейде зерттеуге болады. Екі бағдардың да өз әдістері бар, олар тіл жүйесін сипаттауда бір-бірін толықтырады. Дәстүрлі лингвистикалық сипаттамалардың шынайлылығы егер олар психолингвистикалық сипаттаулар нәтижелерін қосып алатын болса жоғарылай түспек.
Қорытындылай келе, Е.Ф.Тарасовтың айтқан мына пікірін келтіргенді жөн көрдім: бірдей ұлттық мәдениет жоқ, оның үстіне бірдей және сол бір мәдени затты сипаттайтын біркелкі санабейнелері жоқ. Егер мәдени зат бір ұлттық мәдениеттің екіншісіне тасымалданған болса да, онда сезімдік бейне бірдей болуы тиіс еді, бірақ бұл олай болмады, себебі оның қалыптасуы үшін тек бұл затты сезімдік қабылдауда алынған перцептивтік деректер ғана емес, сондай-ақ табиғаты жағынан концептуалдық, мәдени білімнен тұратын априорлық білімдер де қолданылады. Бұл заттың ақыл-ой бейнесіндегі (бір мәдениеттен екіншісіне ауысқан) әрқашан ұлттық-мәдени айырмашылық элементтері болады [26, 8 б.]
Демек, бөтен мәдениетке жетуде алынған жаңа білімдер адамның өз және өзге мәдениеттің бейнелері арасындағы айырмашылықтарды іздей және бұл айырмашылықтардың мәнін айқындау қажеттілігін сезінгенде ғана қалыптасады, ал бұл танылған бейне әлі толық танылмағанбөтен ретінде қабылданған жағдайда ғана болмақ. Бөтен мәдениетті танудың мұндай амалында жаңа білімдер талдап отырған субъектінің ескі білімдерінен қалыптасатындығын есте ұстау қажет.
Білім мәдениет құбылысы ретіндетанымның ортақ үдерістерімен де, мәдениеттен қалыптасатын ақиқаттың ұйымдастырылу және мәнін ұғынуформаларымен де байланысты өзіндік даму заңдылықтарына ие. Бұл, ең алдымен, қабылдау және кеңістік, уақыт, қозғалыс,себеп-салдарлық байланыстардың мәнін ұғыну құрылымдарымен байланысты білімнің категориялық-семантикалық формалары.
Ең бірінші тілдік сана ұғымына анықтама берейік. Қазіргі кезде бұл ұғым өте кең тараған және өте маңызды орынға ие. Бұл терминге бірнеше ғалымдар анықтама берген. Солардың ішінде В.Красныхтың анықтамасы - нақты адамды қоршаған әлем бірінші орында, адамның санасы - ол шындық. Тілдік сана (ағыл. linguistic) мәдениетіне тән, кеңістікті, себеп-салдарлы, эмоциялы және т.б. байланыстары арқылы анықталатын әлем бейнесі. Нақты бір мәдениет иелерінің тілдік санасы мәдениеттің өзекті компоненті, этностың қоршаған ортаға бейімделуінің тетігі ретінде қарастырылады. Тілдік санаға қатысты зерттеулер этникалық сананың мәдениетаралық онтологиясы болатындығы туралы ойды бекіте түседі. Ал тілдік сана - сезім (ағыл. Linguistic self-consience) - тілді пайдаланушылардың өздері қай тілде сөйлейтіндігі, өздерін қандай этноспен, этникалық топпен сәйкестендіретіндігі туралы түсінігі [22, 78 б.].
Тіл - өзі сананың ажырамас бөлігі, оның құралы болып табылады және адам мен әлем бейнесі арасындағы дәнекер болып саналады. Бұл - адамның сөйлейтін тілінде бар әлем бейнесімен, тілде бекітілген ұғым - түсініктерімен, бейнелермен байланыс. Тілмен біте қайнасқан әрбір адам әлемді, құбылыстар мен рухты түсіну амалдарын меңгеруге мәжбүр.
Соңғы уақытта тілдік сана термині психолингвистика ғылымы шекарасынан қадам алға шығып, тілді оқыту-үйрету әдістемесінде белсенді қолданысқа ие болып отыр.Бұлайша түсіндірілуі заңды да, түсінікті. Себебі тұлғаның сөйлеу әрекетінің құрамды бөлігі психология мен тілдің ажырамас бірлігін айшықтай түседі. Ал тілдік сана тілді оқыту үдерісінде тіл үйренушілердің оқу материалдарын қабылдауына және сөйлеуіне (тілдік) ықпал ете отырып, осы процестердің құрылымы мен тілдік нысандарын пайдалануы мен байқауына мүмкіндік туғызады. Осыған байланысты А.Н.Леонтьевтің мынадай пікірін келтіруге болады: сознание в своей непосредственности есть, его действия и состояния. Тілдік тұлғаға сана өзінің іс-әрекеті арқылы субъективті бейнеге сүйене отырып әлемнің тілдік бейнесін жеке дара қабылдауына мүмкіндік береді. Санадағы вербальды бейне әлемнің тілдік бейнесінің негізі деуге болады. Міне, осы әлемнің тілдік бейнесі соңғы жылдары лингвистер, әдіскерлер мен тіл үйретушілердің назарын ерекше аударып отыр.
Тілдік сана адам санасының бөлінбес бөлшегі. Бұл ұғымды жеке қарастыруға болмайды, себебі, олар өзара байланысты және өзара сабақтас. Тілдік сана туралы сұрақтардың алғашқы жауаптары классикалық тіл біліміне тән еңбектерден бастау алады, В. фон Гумбольдт тілді ақылдың интелектуалдық түйсігі дей отырып, тілде жеке еш нәрсе жоқ, оның жеке элементтері тұтастық бір бөлшегі ретінде ғана көрінеді дейді [29, 270 б.].
Ф.де Соссюр сөйлеу әрекетінің жүзеге асуы бізге табиғаттан берілген, олай болса тіл игерілген және шартты нәрсе деп көрсетеді. Сондай-ақ ғалым тілді иеленушілік тілдік қабілеті мен оның артында тұрған кейбір тілдік жүйелерге тоқталады. Өткенді лақтырып тастағанда ғана сөйлеушінің санасына үңілуге болады деп тұжырымдай келе, тілді иеленушінің санасындағы тілдің синхронды сипатын көрсетеді.
Қазіргі қолданыстағы тілдік сана ұғымы И.А.Бодуэн де Куртененің қолданысында - тілдік сезгіштік (языковое чутье), Е.В. Ухмылинада - тілдік түсінушілік(языковая сознательность), Л.В.Щербада - лингвистикалық түйсік (лингвистический инстинкт) деп қолданылған.
Әңгімелесушінің тұлғаны тануы үшін немесе басқаға өзін таныту үшін білім және оның әлемін белгілі бір деңгейде танып-білуі қажет. Ал бұл танып-білудің негізі - тіл. Тілдік құралдардың көмегі арқылы шынайы реалияны әр тұлға өзінше қабылдайды. Мұны әлемнің тілдік бейнесі деп айтуға болады. Тілдік сана әлемнің тілдік бейнесін жасайды.
Қазіргі тіл білімі толық мультипәнділігімен сипатталады. Өйткені қазіргі ғылыми зерттеулердің басым көпшілігінде орталық назарында тұлға, болғандықтан, тілдік тұлғаның тілдік құбылыстарды жан-жақты талдау үшін шектес ғылыми бағыттардың тұжырымдары басшылыққа алынып қарастырылады, осы тұрғыдан антропоцентристік парадигма қазіргі лингвистиканың негізгі өлшемдерінің бірі болып саналады, онда негізгі назар тек тілге ғана емес, сонымен қатар сөйлеуші адамға, яғни тілдік тұлғаға аударылады. Лингвистикада тілдік тұлғаның тілдік, танымдық лингвистика (Ю.Д. Апересян, Э.Н. Оразалинова, В.А. Маслова), лингвомәдениеттану (В.В. Воробьев, Г.Смағұлова, В.Н. Телия), психолингвистика (Ю.Н. Караулов, Б.А. Ахатова, Ж.Қ. Ибраева), тіл прагматика (Д. Әлкебаева, Т.Е. Пшенина) тұрғысынан қарастырылған.
Әрбір индивидумда оның даму үдерісінде әлем бейнесіне көзқарасын бейнелейтін идеялар, концептілер қалыптасады. Қазіргі лингвистикада әлемнің тілдік бейнесі былай түсіндіріледі: Әлемнің тілдік бейнесі - нақты бір қауымдастықтың санасында тарихи қалыптасқан және әлем туралы түсініктердің тілге бейнеленген жиынтығы, ақиқатты концептуалдаудың тәсілі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ, ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ ФАКУЛЬТЕТІ
ШЕТЕЛ ФИЛОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТІЛДІК САНАДАҒЫ АУЫЛҚАЛА ҰҒЫМДАРЫ
050117 - қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған:эх
4-курс студенті Нұрсұлтанова А.М.
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к., доцент Бектемірова С.Б.
Норма бақылаушы: Уматова Ж.М.
филол.ғ.к.
Қорғауға жіберілді:
Шетел филологиясы және жалпы тіл білімі
кафедрасының меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор
____ __________ 2013 ж Мәдиева Г.Б.
Алматы, 2013
РЕФЕРЕТ
Жұмыстың тақырыбы: Тілдік санадағы ауылқала ұғымдары
Жұмыстың көлемі: 54 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 33
Тірек сөздер:сана,тілдік сана, ауылқала ұғымы, мәдениет, этикет, өнер, тілдік бірлік, еркін ассоциативті эксперимент, психология, әлеуметтану, әлемнің тілдік бейнесі, т.б.
Зерттеу нысаны: қазақ халқының танымындағы, тілдік санасындағы ауылқала сөздеріне қатысты атаулар, қазақ қоғамының таным-талғамын, көзқарасын,психологиясын анықтауға мүмкіндік беретін тілдік бірліктерді, қалыптасқан таным-түсініктерді, ауылқалаға байланысты туған мәтіндерді т.б. зерделеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты:тілдік санадағы ауылқала ұғымының көрінісін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- ауылдыққалалық тұрғындардың ойлау санасындағы айырмашылықтар;
- ауылқала тұрғындарының мәдениет туралы көзқарастары;
- ауылқала тұрғындарының салт-дәстүрді қолдану ерекшеліктері;
- ауылқала адамдарының арасындағы этикетті қолданудағы ерекшеліктері;
- ауылқала ұғымындағы өнер бейнесі;
- ауылқала жастарының арасындағы сөйлеу ерекшеліктерін қарастыру т.б.
Зерттеу жұмысының нәтижесі: зерттеу жұмысының қазақ халқының тілдік санасындағы ауылқала ұғымдарына ассоцативті эксперимент жүргізілді. Ауылқала тұрғындарының мәдениет, өнер, этикетінің арасындағы айырмашылықтар мен ұқсастықтарына ерекше тоқталып өттік. Ауылқала жастарының сөйлеу ерекшеліктерін байқау, салыстыру әдістері арқылы талдау жүргізілді.
Зерттеу жұмысының дереккөздері: еркін ассоцативті эксперименттің қорытындысы, түсіндірме сөздіктер, энциклопедиялар, Алматы ақшамы, Алаш айнасы газеттеріндегі мақалалар, этнолингвистика ғылымы бойынша жазылған ғылыми әдебиеттер қолданылды.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1 САНА. САНАНЫҢ ӘРБІР ҒЫЛЫМ САЛАСЫНДАҒЫ КӨРІНІСІ. ТІЛДІК САНА
5
1.1 Тіл - сана мазмұнын білдіретін негізгі құрал. Сана, тілдік сана ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2 Адам санасындағы ауылқала ұғымының көрінісі ... ... ... ... ... ... ... .
20
2 АУЫЛҚАЛА ҰҒЫМЫНЫҢ ТІЛДІК САНАДАҒЫ КӨРІНІСІ
21
2.1. Ассоцативті эксперименттің негізгі кезеңдері мен қорытындылары
21
2.2 Ауылқала және мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
2.2.1 Ауылқала ұғымының салт-дәстүрлердегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... .
33
2.2.2 Ауылқала ұғымындағы этикет формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
2.2.3.1 Ауыл қала адамдарының сәлемдесу формасы ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2.2.3.3 Ауылқала адамдарының тамақтану этикеті ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.2.4 Ауылқала ұғымындағы өнер бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
40
2.3 Ауылқала жастарының сөйлеу ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
43
ҚОРЫТЫНДЫ
50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
52
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ұлттық тіл −әр халықтың өзіндік ой-санасы мен парасаттың, бүкіл болмыс-тіршілігі мен сезім-түйсігін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін күретамыр. Тіл - жеке адамның сана-сезімін білдіру тәсілі, сонымен қатар ол сана-сезімді оятушы, ұлттық сананы жетілдіруші. Ал тілдік сана − тілді пайдаланушылардың өздері қай тілде сөйлейтіндігі, өздерін қандай этноспен, этникалық топпен сәйкестендіретіндігі туралы түсінгі. Қазақ халқының тілдік санасында ауыл және қала ұғымдары қалай көрініс табады. Қазіргі кезде біздің халқымыз ауыл және қала болып бөлінушілікті бастан кешіріп жатыр. Бұл не себептен? Мәдеинеті мен өнері, этикеті мен тілдік бірліктерді қолдану айырмашылықтары әртүрлі болуында.
Біз ХХІ ғасырда өмір сүріп отырған ұрпақпыз. Қазіргі қазақ қоғамы ауыл және қала болып екі үлкен топқа бөлінеді. Бұл бөлінушіліктің себебі неде? Қоғам адамдардан тұрады. Ал қоғам әр түрлі жастағы, әр түрлі ортадағы адамдардан құралған. Ең бірінші ауылдық тіл мен сана және қалалық тіл мен сананың әр түрлі болуы. Қазақстандағы ауыл және қала адамының сөйлеу тілінде, тілдік санасында көптеген өзгешеліктер өте көп.
Біздің міндетіміз, ғылыми жұмысымыз арқылы ауылдық және қалалық тіл мен сананы байланыстыра отырып өзгешеліктері мен айырмашылықтарын анықтау. Зерттеу жұмысының өзектілігі де осы болып табылады.
Зерттеу нысаны: адам санасындағы ауылқала ұғымының көрінісі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: ауылдыққалалық адамдардыңтілдік санасындағы ауылқала ұғымының бейнелік сипатын айқындау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
ауылдыққалалық тұрғындардың ойлау санасындағы айырмашылықтар;
- ауылқала тұрғындарының мәдениет туралы көзқарастары;
- ауылқала тұрғындарының салт-дәстүрді қолдану ерекшеліктері;
- ауылқала адамдарының арасындағы этикетті қолданудағы ерекшеліктері;
- ауылқала ұғымындағы өнер бейнесі;
- ауылқала жастарының арасындағы сөйлеу ерекшеліктерін қарастыру т.б.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: еркін ассоциативтік эксперименттік әдіс, салыстыру, талдау,баяндау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері: еркін ассоцативті эксперименттің қортындысы, түсіндірме сөздіктер, энциклопедиялар, Алматы ақшамы, Алаш айнасы газеттеріндегі мақалалар, этнолингвистика ғылымы бойынша жазылған ғылыми әдебиеттер қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 САНА. САНАНЫҢ ӘРБІР ҒЫЛЫМ САЛАСЫНДАҒЫ КӨРІНІСІ. ТІЛДІК САНА.
1.1 Тіл - сана мазмұнын білдіретін негізгі құрал. Сана, тілдік сана ұғымдары.
Адамзат тарихы әрбір адам, қоғам бақытты өмір сүруге, бақытты қоғам аталуы бағытында жетілітіндігін көрсетіп отыр. Бұл маңызы өте зор, орны өте үлкен мәселе екендігі баршамызға мәлім. Жетілудің осындай мақсаттарына жетуде тек адамға ғана тән болатын қасиеттің, яғни сананың алатын орнының үлкен екендігіне дау жоқ. Алайда осыған қарамастан, күні бүгінге дейін философтар тарапынан осы мәселенің басын ашатын дүние жоқ деп айтуға болады. Бұл жағдайдан ұтылып отырған әрбір адам, қоғам деп айтсақ қате айтпағанымыз. Бұл жағдайда ең негізгі сұрақ мынау, сана дегеніміз не? Сана деп бойға сіңген ұғымдар (білімдер) жиынтығын айтамыз. Осы ұғымдар негізінде адам өзін басқа тіршілік иелерінен бөлектендіретін іс-қимыл, іс-әрекет жасайтын болады. Сана теориясының өзегі оның дамуын,яғни сананың пайда болуы, жетілуі, өркендеуі, құруын қамтуына тікелей байланысты болады. Көптеген зерттеулеріміз сана мәселесін негізінен үш тұрғыдан қарастырудың дұрысекендігін көрсетті.
1.Сана тек адамға ғана тән қасиет болатын болса, онда оны адам тұрғысынан қарастыру.
2.Сана мазмұны түбінде ұғым(білім) болса, онда қоршаған ортаны тану тұрғысынан қарастыру.
3.Егер сана түбінде адамның іс-әрекеттеріне, сыртқы әлеміне негіз болатын болса онда оны практикалық тұрғыдан қарастыру[8;73 б.].
Сана - психика дамуының жоғары сатысы, ең алдымен жалпы және болмыстағы елеуліні тану қабілеті сияқты қасиетімен ерекшеленеді.
Сана құрылуы тұрмыс, өмір формасымен байланысты. Сана - психикалық іс-әрекеттің жаңа қасиеті. Сана арқылы адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы мақсатты түрде реттеледі. Ол сезу, түйсік, ықылас, елестету, ырық, ойлау іспетті психикалық әрекеттерден туады. Алайда адам жануарларға қарағанда объективті дүниені басқаша түсінеді. Сана сферасына қазіргі кезде ойлайтын ойларымыз, сезімдеріміз кіреді. Сана ол ішкі және сыртқы дүние шекарасында жатқан жан қабаты. Бұл жерде сезім мүшелері арқылы өтетінсыртқы әсерлерден басқа, мидың төменгі бөліктерінен келетін ішкі импульстер де синтезделеді. Сана топологиялық жағынан ғана емес, функционалдық жағынан да сыртқы қабат болып табылады, Фрейд: Сана мида болады. Ол сыртқы ортадан ми сауытымен шектеледі және онымен тек қана сезім мүшелері арқылы(есту, көру, т.б.) байланысты болғандықтан, ішкі тітіркенгіштер сыртқыларға қарағанда санадан бөлінбеген, сондықтан да олардың санаға әсері көбірек болады.
Фрейд адам санасын онннан тоғыз бөлігі бейсаналық теңізіне батқан айсберг ретінде көрсетеді. Осы айсбергті қоршаған сулар әркелкі де әртүрлі болады. Айсбергтің бізге көрінетін су бетіндегі ұшы - біздің санамыз.
Санаға дейінгі сфераға жасырын белгілер жатады. Олар әрқашан адам санасында тұрады, бірақ нақ осы кезде білінбейді. Мысалы: сіз әжеңіздің атын жақсы білесіз, бірақ менің айтуымнан бұрын, сіз оны ойыңызға түсірген жоқсыз, яғни әжеңіздің аты бұған дейін сана сферасында болмаған. Пифагор теоремасы да сол сияқты, сіз оны білесіз, бірақ оны ойыңызда сақтамайсыз.
Бұл латентті білімдер психикалық бейнелерге жатады, бірақ олар сананың қатысуынсыз жүреді.
Санаға дейінгі сфера сана сферасымен бірге алады. Өйткені қажет кезде саналандыра алады. Бұдан көретніміз - психика санадан әлдеқайда кем [14; 3 б].
Сананы адам тұрғысынан қарастырғанда біз оған мынандай үш жақтан қарай аламыз.
1. Жасы, бұл тұрғыдан алғанда адам өмірінің 8 кезеңін атап өтуге болады: нәрестелік, балалық, жеткіншектік, жасөспірімдік, жастық, ересектік, қарттық, қариялық.
2. Жынысы, бұл тұрғыдан алғанда, адам екі ғана жынысқа бөлінеді: ер, әйел.
3. Этнос тұрғысынан алғанда,қазіргі кезде жер шарында этнос саны 3300-дей. Олар дамудың әртүрлі сатыларында: ру, тайпа, ұлыс, ұлт, халық.
Сана мәселдесін тану тұрғысынан қарастырсақ, онда адамдағы ұғымдар түбінде мынадай алты үлкен топтан тұрады деп айтуға толық негіз бар.
1.Табиғатым
2. Адамтаным
3. Қоғамтаным
4. Техникатаным
5. Өнертаным
6. Ғылымтаным
Қазіргі кезде қоршаған әлемді тануға мүмкіндік беретін 40 шақты негізгі білім салалары бар. Бұл - сананы құрайтын ұғымның қырық түрі болады деген сөз.
Сананы практикалық тұрғыдан қарастырғанда оны негізгі бес жақтан қарастыруға болады. Атап айтқанда:
1. ойын;
2. еңбек ету;
3. оқу;
4. күнделікті тұрмыс-тіршілік;
5. құлық.
Жоғарыда келтірілген анықтамада мынадай қорытынды туындайды. Жалпы алғанда, ұғым бейнелейтін күймен сәйкестігіне қарай дұрыс, бұрыс, ал енді іс-қимылға негіз болғанда қоршаған ортаға тигізетін әсеріне қарай жаман, жақсы болатыны белгілі. Демек, сана да осы белгілеріне қарай дұрыс, бұрыс немес жақсы, жаман деп бөлінеді деуге әбден негіз бар. Жоғарыда келтірілген талдаулар сананың көп түрлілігін көрсетеді. Бұл түсінікті де. Алайда осыған қарамастан, сана жетілуінің мынадай сатыларын көрсетуге болады: ар, намыс, ұят, пайым, ақыл, парасат. Осы жерде мынадай мәселе туындайды: алғашқы сана түрі қандай және ол қалай пайда болды, оның белгісі қандай? Бұл сұрақтарға былай деп жауап беруге болады. Маймылдардың ерекше бір түрінің жасанды құрал жасауларда сананың алғашқы түрінің пайда болғандығын көрсетеді. Алдғашқы жасанды құрал осыдан шамамен 1млн. жылдай бұрын пайда болыпты. Міне, осы белгісіне қарай біз маймылдың сол түрін адам деп атаппыз. Осы жерде мынандай жәйтті келтіруге болады, алғашқы ауызекі тіл осыдан отыз мың жылдай бұрын ғана пайда болыпты. Энгельстің белгілі еңбегін арқау ете отырып, сананың пайда болуына себеп болғанмаймылдардың ерекше түрлерінің тамақтарының әртүрлілігі деп айтуға негіз бар. Осындай әртүрлілік мидың химиялық құрамына сәйкес оң өзгерістер енгізіп, оны есте сақтау, ойлау қабілетін едәуірдамытты деп айтуға әбден болады. Сана мазмұны түбінде ұғым болса, ал енді ұғым, жалпы ортақ, ерекше, жеке болып бөлінеді деп айтуға толық негіз бар. Адам өмірінде оның іс-қимылына, әлемтанымына т.с.с. жағдайларға қарай оның санасы даму үстінде болады. Бұл не деген сөз? Бұл - адамның санасының бір түрі пайда болып, бір түрі жетіліп, бір түрі өркендеп, бір түрі құрып отырады деген сөз. Жалпылай алғанда,бұл дұрыс заңдылық деп айтуға болады. Гәп мынада, адамның жасына, жынысына, этносына қарай онда сананың қандай түрлері қалай өзгеріп отыруы қажет. Адамның ішкі әлемі оның сыртқы әлемінің айнасы екендігі мәлім. Ал енді ішкі әлемнің өзі мазмұны тұрғысынан алғанда, бір-бірінен ажыратқысыз екі әлем: ойлар әлемі, сезімдер әлемінен тұрса, ал енді деңгейі тұрғысынан алғанда да екі деңгейден: ес және санадан тұрады. Міне осыған орай, сананы ішкі әлем негізі деп айтуға толық негіз бар [8;35 б].
Тіл - сананың материалдық көрінісі, негізі. Тілсіз сана жоқ, ал санасыз адам жоқ. Сана жеке адамның субъективті әсерленушілігі. Сана-сезім бір жағынан танымдық, екінші жағынан әрекетті - рухани құбылыс. Өзін түсіну арқылы адам өз ісіне баға береді, мінез-құлқын реттейді, тәрбиелейді [14;4 б].
Сана дегеніміз адамның өз ортасына жасаған қатынасы болып табылады. Өз ортама жасаған қатынасым менің санам болып табылады - көрсеткен болатын К.Маркс.
Адамның санасы, ақылы адамдардың табиғатты өзгертуді үйренуіне сәйкес дамыды. Сана ретінде ең алдымен әдетте жеке адамның санасы, оның түйсіктері, қабылдауы, елестеулері, ойлары, және т.б. түсініледі. Және сонымен бірге сана деп адамның психикасының нақтылы тарихи формасы да айтылады.[14;7 б]
Адамның күрделі құрылған саналы әрекетінің қалыптасуына себепші болған екінші шарт - бұл тілдің туындауы еді. Тіл деп қоршаған дүние заттарын, олардың әрекетін, сапасын және объектілер арасындағы қатынастарды бейнелейтін белгілер (символ, код) жүйесін айтамыз. Сөз сөйлеуге қосыла, тілдесудің негізгі құралына айналады, соның арқасында адам ақпарат топтайды, білдіреді, адамдар әулетінің тәжірибесін үйреніп, игереді. Тілдің келіп шығуы жөнінде талай болжамдар мен теориялар айтылған. Біреулер оны рухани өмір көрінісі дей келе, бір алланың ісі деп таниды. Екіншілер - тілді тіршілік дүние эволюциясының нәтижесі деп қарастырады. Ал енді ғылыми шындық тұрғысынан алатын болсақ, тілдің шығу негізін адамның қоғамдық еңбек қатынастарынан іздеген жөн.
Тіл алғашқы адамдарын еңбек процесінде қарым-қатынас жасау қажеттігіне байланысты қалыптасты. Бірлікті тұрмыстық іс-әрекетке қатысты екінші біреуге көңіл-күй ғана емес, еңбекке байланысты заттар жөнінде де ақпарат білдіру қажетілігі туды. Ақпараттардың осы алғашқы белгілері: интонация, ишаралар және қарапайым дыбыстар болды. Тек көп мыңдаған жылдардың өтуімен дыбысты тіл жалпы әрекеттен бөлініп, дербестігіне жетті.
Тіл - заттарды, олардың қозғалысы, сапасы және қатынастарын білдіретін таңбалар жүйесі, ақпарат жеткізуші құрал ретінде адамның саналы әрекетінің бұдан былайғы өркендеуінде үлкен маңызға ие болды. Осыдан тіл де, еңбекпен қатар, сана қалыптасуының негізі себептерінің бірі.
Тілдің адам өміріне енуі іс-әрекетке өте мәнді болған үш өзгеріс енгізді:
* қоршаған орта заттары мен оқиғаларын жеке сөздер мен сөйлемдерге келтіріп, тіл сол заттарды бөліп алып, оларға назар салып, есте қалдыруға мүмкіндік берді, яғни, тіл біз танитын дүниені екі есе көбейтіп, ол жөніндегі ақиқатты жадына бекіту мен адамның ішкі жан дүние бейнелерін түзуге жәрдемдесті;
* тілдегі сөздер белгілі заттарды атап қана қоймастан, олардың мәнді қасиеттерінабстракт ретінде танып, қабылданушы затты тиісті категорияларға(мәндес топтарға) жатқызуға көмек берді. Осыдан, тілге байланысты дерексіздену мен қортындылау процесі қамтамасыз етіліп, сөз енді тек тілдесу құралы ғана емес, бейнелеудің сезімдік дүниеден ақыл-сана (рационал) әлеміне келтірілген ойлаудың да жабдығына айналды;
* тіл - адамзаттың қоғамдық тарихында жинақталған ақпаратты жеткізудің бірден-бір құралы. Ғасырлар өтуімен қоғамдық-тарихи тәжірибедегі күрделенген ақпаратты ұрпақтан-ұрпаққа жеткізумен тіл адамға сол тәжірибені игеріп, жеке басының қолынан келмейтін білім, ептілік пен әрекет тәсілдерін үйреніп алуына жол ашты. Осыдан тілдің пайда болуымен адамда, жануарларда болып көрмеген, психикалық дамудың түбегейлі жаңа типі өрістеді, тіл сана дамуының ең маңызды, шынайы құралы болды.
Тіл адамның саналы іс-әрекетінің барша саласына қатысып, оның психикалық процестерінің ағымын жаңа деңгейге көтерді. Сондықтан да, тіл мен сөзді адамның бүкіл саналы өмірінің арқауы деп қараса артық болмас.
Сонымен, сана - өзімен қатар еңбек барысында пайда болғантілмен бірге жасайды, тілсіз сана жоқ. Сана адамның барша психикалық қызметіне ортақ қасиетті бейнелеудің ерекше формасы. Бүкіл психикалық әрекеттердің бір-біріне ықпалды әсерінің дамуы адамның қоршаған дүниені іштей бейнелеуін қамтамасыз етіп, оның дерексіз (абстракт) моделін түзді.
Жоғарыда айтқанымыздай, жануарлар психикасы олардың сыртқы жағдайларға икемдесу әрекеттерінің барысында дамып барады, ал адамдардың дамуы мен өмірді қайта жаңғыртуы табиғатты қайта түрлендіру (өзгерту) процесінде іске асады. Психологияны қызықтыратын жеке сана қоғамдық санамен біртұтас байланыста қалыптасып, өрістеп барады. Әрбір тұлға бейнелеудің саналық (идеалдық) формасын қоғам өміріне нақты араласуыменигереді: адам ретінде ол өмірден тыс, қоғамдық қатынастарынсыз жасай алмайды. Осы жасау формасына өтпей, ол адам қоғам мүшесі, азамат деңгейіне көтеріле алмайды.
Сана - психиканы біріктіруші ең жоғары өмір әрекеті формасы, адамның еңбек әрекетіне орай басқалармен тұрақты тілдік қатынасқа келу арқасында қоғамдық - тарихи шартттарға сай қалыптасуының нәтижесі. Сана - бұл қоғамдық болмыс.
Сана құрылымында төрт негізгі сипат байқалады.(А.В.Петровский):
1. Сана қоршаған дүние жөніндегі білімдердің жиынтық бірлігі, оның құрылымына барша танымдық процестеренеді: түйсік, қабылдау, ес, ойлау, қиял.
2. Cанада субъект пен объектің айырмашылықтары бекиді. Органикалық әлем тарихында тек адам өзін басқалардан бөлектей, олармен салыстыра алады. Жалғыз адам-ақ тіршілік иелері арасындаөзін тануға, яғни, психика әрекетінің бағытын өзіне бұруға қабілетті.
3. Мақсат болжастыру әрекетін қамтамасыз ете алады. Адам табиғат берген заттың формасын өзгертеді, сонымен бірге өзін өзгерту ісін заңдылық сипатқа ие саналы мақсатпен ұштастырып, іс-әрекетінің сипаты мен тәсілдерін алдын ала белгілейді, ерік күшіне бағындырады.Осыдан сана қызметі: мақсат қалыптастыру, себеп-салдарын анықтау, еріктік шешім қабылдау, іс-әрекеттің орындалу жолын айқындау т.б.
4. Сана құрылымында әрекетке орай қатынастар орнығады. Адам санасы міндетті түрде өз ішіне күрделі объектив, ең алдымен адам қатысқан қоғамдық қатынастарды бейнелейтін сілемдер жүйесін қамтиды (К.Маркс).
Сананың жоғарыда аталған бүкіларнайы қасиеттерінің қалыптасуы мен көрініс беруінің міндетті шарты - тіл, сөз. Тіл - бұл қоғамдық-тарихи тәжірибе немесе қоғамдық сананы бекіткен ерекше объективтік жүйе.Нақты адам тарапынан қабылданған тіл - сол адамның нақты санасының көрінісі [14;5 б].
Сана және тілдік сана ұғымдары әртүрлі ғылыми жұмыстардың зерттеу пәніне айналды. Айталық, психология, философия, логика, лингвистика ғылымдарының әрқилы салаларында жан-жақты сөз етіліп жүрген аталмыш ұғымдар ғылыми термин ретінде әрқалай түсіндіріліп жүргендігі белгілі. Оның себебі бұл ұғымдардың күрделі табиғатынан болса керек. Әр ғылымсаласы сана ұғымының өзіне тән ерекшеліктерін айқындауға талпынуда. Осы уақытқа дейін сана мен тілдік сана арасында теңдік белгісін қоюға болмайтындығына көптеген зерттеушілер назар аударып отыр.
Психологияда сана ұғымы адамдардың қоғамдық-тарихи әрекетінің жалпыға бірдей формаларымен сипатталатын объективтік әрекетке қатысты адамға тән амал. Сана - әлемнің объективтік әрекетке қатысты адамға тән амал.Сана - әлемнің объективтік заңдылықтары, қасиетері мен мүмкіндіктері жайлы біліммен дүниеге деген көзқарас (1мақала) ретінде анықталады. Сана көптеген пәндер үшін ақиқатты мінсізь қайталау қабілетін, сондай-ақ әртүрлі деңгейде механизмдер мен формаларды білдіретін негізгі ұғым болып табылады. Өткен ғасырда сана мәселесі тек гуманитарлық ілімдер пәні, соның ішінде әсіресе философия мен психологияның пәні болып табылады деп есептелді. ХХ ғасыр бұл шеңберді айтарлықтай кеңейтті. Көптеген жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдар да сананы зерттеумен айналысып, оның кейбір заңдылықтарын айқындады. Философия мен психология үшін сана мәселесі негізгі зерттеу нысандарының бірі болып саналады. Ал тіл білімін сананың тілдік сипаты қызықтыратыны сөзсіз, осы тұрғыдан лингвистиканың қарқынды дамып келе жатқан жас бағыттарының бірі психолингвистика үшін тілдік сана ұғымы орталық ұғымдардың біріне айналып үлгерді, оның себебі де жоқ емес. Тіл - сана мазмұнын білдіретін негізгі құрал болып табылады. Тілдің өзі тіл білімінің жас бағыты психолингвистикада арнайы бейнеде әлемді бейнелейтін және адамдардың айналадағы ақиқат жайлы ұғым-түсінігін қалыптастыратын тірі құрал ретінде түсініледі.
Қазіргі лингвистикада да тілді антропологиялық аспектіде, яғни адаммен, оның санасымен, ойлаумен, рухани-практикалық әрекетімен тығыз байланыста қарастыру қажеттігі атап көрсетіледі. Тіл иесі - сөйлеуші адамның ішікі әлеміне назар аударуды місе тұтқан көптеген зерттеулер тұтас лингвистикалық парадигманың өзгеруіне әкеп соқтырды, сөйтіп ғалымдардың назары сөйлеу құралдарының көмегімен жүзеге асатын күрделі адами өзара қатынастардың жиынтығына ойысты. Қазіргі лингвисткалық ғылыми парадигманың антропоцентризмі тілді сөйлеу, когнитивтік, әлеуметтік және оны қолдаушының басқа да қызмет түрлерімен байланыстыра зерттеудің бірқатар бағыттарына бастау алды.
Қазіргі лингвистикада тіл табиғатын қарастырудағы түбегейлі өзгерістердің себептері көп-ақ, солардың бірі тілді және оның қарым-қатынастық қызметін тек формалық құрылым тұрғысынан зерттеу арқылы тіл табиғатын толық әрі жан-жақты тану мүмкін еместігі белгілі болып отыр. Жиырмасыншы ғасырдың аяғында тілге деген антропоцентристік көзқарастың нығая түсуіне байланысты лингвистердің зерттеу мүдделері тіл - әлеуметтік ақиқат, болмыспен тығыз байланысты құбылыс тұжырымына тоғысты. Антропоцентристік ғылыми парадигма тілді статикалық жүйе ретінде зерттеумен шектеліп қалмай, тіл мен қоғамның өзара байланысын қарастыруға дейінгі ғылыми зерттеулердің шекарасын кеңейтетін лингвистикадағы жаңа бағыттарға негіз болды.
Сана, тілдік сана ұғымдары әртүрлі ғылыми жұмыстардың зерттеу пәніне айналды. Айталық, психология, философия, логика, лингвистика ғылымдарының әрқилы салаларында жан-жақты сөз етіліп жүрген аталмыш ұғымдар ғылыми термин ретінде әрқалай түсіндіріліп жүргендігі белгілі. Оның себебі бұл ұғымдардың күрделі табиғатынан болса керек. Әр ғылым саласы сана ұғымының өзіне тән ерекшеліктерін айқындауға талпынуда. Осы уақытқа дейін сана мен тілдік сана бір нәрсе ретінде қарастырылып келсе, қазіргі таңда сана мен тілдік сана арасында теңдік белгісін қоюға болмайтындығына көптеген зерттеушілер назар аударып отыр.
Психологияда сана ұғымы адамдардың қоғамдық-тарихи әрекетінің жалпыға бірдей формаларымен сипатталатын объективтік әрекетке қатысты адамға тән амал. Сана - әлемнің объективтік заңдылықтары, қасиеттері мен мүмкіндіктері жайлы біліммен дүниеге деген көзқарас [21, 361-362 бб.]ретінде анықталады. Сана көптеген пәндер үшін ақиқатты мінсіз қайталау қабілетін, сондай-ақ, әртүрлі деңгейде механизмдер мен формаларды білдіретін негізгі ұғым болып табылады. Өткен ғасырда сана мәселесі тек гуманитарлық ілімдер пәні, соның ішінде әсіресе философия мен психологияның пәні болып табылады деп есептеледі. XX ғасыр бұл шеңберді айтарлықтай кеңейтті. Көптеген жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдар да сананы зерттеумен айналысып, оның кейбір заңдылықтарын зерттеді. Философия мен психология үшін сана мәселесі негізгі зерттеу нысандарының бірі болып саналады. Әлеуметтану ғылымы сананы қоғамның әлеуметтік топтарының қызығушылығы, елестерінің (представление) түзілуі және жүзеге асуы тұрғысынан зерттейді. Ал тіл білімін сананың тілдік сипаты қызықтыратыны сөзсіз, осы тұрғыдан лингвистиканың қарқынды дамып келе жатқан жас бағыттарының бірі психолингвистика үшін тілдік сана ұғымы орталық ұғымдардың біріне айналып үлгерді, оның себебі де жоқ емес. Тіл - сана мазмұнын білдіретін негізгі құрал болып табылады. Тілдің өзі тіл білімінің жас бағыты психолингвистикада арнайы бейнеде әлемді бейнелейтін және адамдардың айналадағы ақиқат жайлы ұғым түсінігін қалыптастыратын тірі құрал ретінде түсініледі.
Қазіргі лингвистикада да тілді антропологиялық аспектіде, яғни адаммен, оның санасымен, ойлаумен, рухани-практикалық әрекетімен тығыз байланыста қарастыру қажеттігі атап көрсетіледі. Тіл иесі - сөйлеуші адамның ішкі әлемінде назар аударуды місе тұтқан көптеген зерттеулер тұтас лингвистикалық парадигманың өзгеруіне әкеп соқтырды, сөйтіп ғылымдардың назары сөйлеу құралдардың көмегімен жүзеге асатын күрделі адами өзара қатынастардың жиынтығына ойысты. Қазіргі лигвистикалық ғылыми парадигманың антропоцентризмі тілді сөулеу, когнитивтік, әлеуметтік және оны қолданушының басқа да қызмет түрлерімен байланыстыра зерттеудің бірқатар бағыттарынан бастау алды.
Қазіргі лингвистикада тіл табиғатын қарастырудағы түбегейлі өзгерістердің себептері көп-ақ, солардың бірі тілді және оның қарым-қатынастық қызметін тек формалық құрылым тұрғысынан зерттеу арқылы тіл табиғатын толық әрі жан-жақты тану мүмкін еместігі болып отыр. Жиырмасыншы ғасырдың аяғында тілге деген антропоцентристік көзқарастың нығая түсуіне байланысты лингвистердің зерттеу мүдделері тіл - әлеуметтік ақиқат, болмыспен тығыз байланысты құбылыс тұжырымында тоғысты. Антропоцентристік ғылыми парадигма тілді статистикалық жүйе ретінде зерттеумен шектеліп қалмай, тіл мен қоғамның өзара байланысын қарастыруға дейінгі ғылыми зерттеулердің шекарасын кеңейтетін лингвистикадағы жаңа бағыттарға негіз болды.
Теориялық тіл білімі саласында тіл мен ой және тіл мен сана арасында нақты шектеулер жоқ. Соған қарамастан, бұл байланыстар белгілі бір өзгешеліктерге ие. Тіл мен ой қатынасы ең алдымен тілдік бірліктердің сезімдік және абстрактылық оймен байланысын, осы байланыстың заңдылықтарын, сонымен қатар, ойдың вербальды көрінісін, тілдік функцияларға (аперцепция, аналогия, ассоцияция, ой конденсациясы(конденсация мысли)), қатысты әртүрлі психологиялық үрдістерді оқытуды қамтиды. Тіл мен ой қатынасы, сондай-ақ, тілдің шығуы секілді түпкі мәселелерді де қарастырады. Ой жиегі тіл мен сана жиегінен кеңірек, өйткені ол тілдік ойды ғана емес тұлғаның психологиялық қызметін де қоса біріктіреді. Егер тіл мен ойды зерттеуде байланыстың формалық жағы қарастырылса, тіл мен сананы зерттеуде өмір заңдылықтарына, қоғамның дамуына байланысты өзгеріп отыратын байланыстың мазмұндық жағы есепке алынады. Ойдың сезімдік және абстрактілік формалары адамзаттың бүкіл өмір тарихында өзгеріссіз қалады. Ал ұлттың өмірі мен тіршілігінің көрінісі болған сана өзгеріп отырады. Сана тілде жылдар бойы жинақталған білім мен қоғамның әртүрлі дәуірде әлемді әртүрлі бейнеде қабылдауы арқылы көрініс табады. Маркс пен Энгельстің тілдің көнелігі және сана жайлы айтқан мынадай тұжырымдары бар: Тіл сана секілді көне; тіл тәжірибеде бар, басқа тұлғалар және мен үшін өмір сүруші, әрекеттегі сана.... Ал С.Н.Трубецкой: Біздің әрбір сөзіміз ұжымдық сананы дәлелдейді деген. Алайда, бұл авторлардың пікірлері нақты лингвистикалық зерттеуді қажет етеді. Ұжымдық сана тіл туралы ғылымның және теориялық тіл білімінің зерттеу обьектісі болып табылмайды. Дегенмен, ұлттың тілдік санасын қарастыруда табиғи тілдік факторларға сүйену ұжымдық сананың эволюциясын зерттеумен айналысатын қоғамдық ғылымдарға пайдасын тигізер еді. Кей ғалымдардың пікірі бойынша, сана жеке индивидтік және ұжымдық болып бөлінеді. Ұжымдық сана мен индивидтік сана арасында байланыс бар. Ұжымдық сана индивидтік сананың жетілуінде, әлемді тану бейнесін қалыптастыруда қызмет атқарады. Ұжымдық сана индивидтер бірлестігінен тұратындықтан, жеке сананың өзгеруі ұжымдық сананың өзгеруіне әкеп соғады.
Тіл және санамен қатар сана мен ойлау, тіл мен мәдениеттің өзара байланыс мәселелері Э.Сепир, А.А.Потебня, Л.В.Щерба, Л.В.Выготский, А.Н.Леонтьев, Л.В.Залевская, Е.Ф.Тарасов, Н.В.Уфимцева және т.б. секілді әртүрлі ғалымдардың еңбектерінде әрқилы ғылыми және әдіснамалық тұрғыдан түсіндіріліп жүр. Ғалымдардың аталмыш мәселені жан-жақты талдауы арқылы тілдік сана ұғымының күрделілігін байқауға болады. Көптеген зерттеулердің барлығына қарамастан бірегей тұтас тілдік сана теориясы бар деп айта алмаймыз. Тілдік сананы талдау амалдарының ортақ нәтижесі көрсетіп отырғандай, тілдік сана тіл арқылы көріністенеді. А.Н.Леонтьев сананы қоғамдық тұрғыдан қалыптасқан тілдік мағына, ұғымдар арқылы санада түсінілетін ақиқатттың көрінісі деп анықтайды [21, 23 б.]. Ал А.А.Лентьев тілдік сана ұғымын әлем бейнесі ұғымымен салғастырып, әлем бейнесін индивид психикасындағы заттық мағыналар мен сәйкес когнитивтік сызбалар арқылы және саналы рефлексияға бағынатын заттық әлемнің бейнелеуі ретінде анықтайды [21, 24 б.].Ол әлем бейнесі әлемнің өзі секілді көпқырлы, ал әлем туралы білім әлемдегі біздің әрекетімізбен ажырағысыз екендігін атап көрсетеді. Т.Н.Ушакова тілдік сана туралы былай дейді: Тілдік сана ұғымының өрісі кең, оның екі түрін айқындауға болады: динамикалық - сананың жай-күйін вербалдық түрде білдіру, санаға сөйлеу арқылы әсер ету, сондай-ақ құрылымдық - субъектінің менталдық тәжірибесінің, оның санасының әрекетінің нәтижесінде қалыптасатын тілдік құрылымдармен жасалады[17, 13 б.].Сөйтіп сананың дамуын тілдік деректерсіз зерттеу мүмкін емес екендігіне көптеген зерттеу нәтижелері куә болып отыр. Н.В.Уфимцева тілдік сананы тілдің көмегімен тіркелген адам санасы деп сипаттайды. Сананы құрайтын мағына болып табылады. Тіл мен сана адамның рефлекстік болмысының сәйкесетін екі түрі ретінде қарастырылады [10,206 б.]. Е.Ф.Тарасов сана тікелей бақыланбайтындығын атап көрсетеді, ал сананы білдіру құралдары, ең алдымен, вербалдық құралдар болып табылады [18, 25 б.]. Е.Ф.Тарасов тілдік сананы тілдік құралдардың көмегімен - сөздердің еркін және тұрақты сөз тіркестері, сөйлем, мәтіндер және ассоциативтік өрістердің көмегімен құралып, көріністенетін сана бейнелерінің жиынтығы ретінде анықтайды: Тілдік сана- тілдік құралдармен - субъектілердің өзі сөйлеу қатынасы барында туындататын ілім ретінде және заттық іс-әрекетке сезім мүшелерінен алынған перцетивтік деректерді қайта өңдеу нәтижесінде сана пайда болатын сезімдік ілімдер ретінде жекелеген лексемалармен, сөз тіркестерімен, фразеологизмдермен, мәтіндермен, ассоциативтік өрістермен және ассоциативтік тезаурустармен бейнеленетін сана бейнелері.[18, 26 б.] Е.Ф.Тарасовтың бұл пікірімен толықтай келісе отырып, тілдік сана мазмұнын айқындау амалдарының бірі еркін ассоциативтік экспериментте тіл иелері реакциаларынан құрылатын ассоциативтік өрістер болып табылатындығын атап көрсетеміз. Тіл мәні оның бірегей екі қызметімен айқындалады, олар - қарым-қатынас құралы және ойлау құралы қызметі. Сана мен тіл тұтастықты құрайды, олар бірге өмір сүре отырып, бір-бірін толықтырады, тіл - ой мен сананың тікелей болмысы, ақиқаты. Сана тек айқындалып қана қоймай, тілдің көмегімен құрылады. Оларды бір-бірінен толықтырады, тіл - ой мен сананың тікелей болмысы, ақиқаты. Сана тек айқындалып қана қоймай, тілдің көмегімен құрылады. Оларды бір-бірінен бөлуге болмайды. И.А.Стернин тілдік сананы когнитивтік сананың бөлігі ретінде, адамның сөйлеу әрекеті механизмдерінің менңгерушісі ретінде анықтайды, алайда адамның сөйлеу әрекетінің өзі неғұрлым кеңірек ұғым - адамның коммуникативтік әрекетінің бөлігі болып табылады. Осыған орай тілдік және коммуникативтік сананы ажырату қажеттігін атап көрсетеді. Мысалы, тілдік санада сәлемдесуформулалары жайлы ақпарат, ал коммуникативтікте - қалай сәлемдесу керек екендігіжайлы ақпарат бар.
Лингвистика мен психолигвистикада әлі күнге дейін адамның сөйлеу әрекетін адамның өз тілі жайлы білімінің жиынтығын қамтамасыз ететін сөйлеудің психикалық механизмдері дұрыс терминдермен берілмей жүргендігіне тоқталу маңызды. Біздіңше дәл осы механизмдер мен білімдер адамның тілдік санасын құрайды. Олай болса дәстүрлі лингвистика да тілдік сананы зерттейді. Тілдің қолдану ережелері, нормалар тілдік бірліктердің санада реттелуіжәне т.б., бірақ ол іс жүзінде орындалатын сипаттаулардың психологиялық ақиқатын зерттемейді. Дәстүрлі тіл білімінің даму тарихының бір кезеңінде мұның өзі жеткілікті болатын: мұның өзі тілді оқытудың әдістері үшін де жеткілікті. Алайда қазіргі таңда коммуникативтік, антропоцентристік бағыт лингвистикада үстемдік етіп отырғанда, жаңа зерттеу әдістері пайда болған шақта, оның ішінде психолингвистикада, зерттеушілердің тіл иесінен алшақтанған өлі тілге, сөздіктер мен грамматикада ғана көрінетін тілге емес, тірі тілге деген нақты коммуникацияда қолданылатын тілге деген қызығушылығы айтарлықтай өсті. Бұл коммуникация, тілдің психикалық механизмдері, ассоциативтік-вербалдық желілер, ассоциативтік өрістер және т.б. саласындағы зерттеулердің жедел қарқынмен дамуына алып келді.Осыған орай тілдік сананы сөйлеудің шығу, түсінудің менталдықмеханизмдердің және тілді санадасақтаудың жиынтығы дептүсіну ұсынылады, яғни адамның сөйлеу әрекетіүдерісін қамтамасыз ететінменталдық механизмдер.
Сөйтіп тілдік сана - сөйлеу әрекетінің механизмдерін қамтамасыз ететін сананың бір бөлігі: сөйлеудің тууы, сөйлеуді қабылдау және қосарымыз өте маңыздысы - тілдің санада сақталуы. Әрқилымағыналары бар тілдік бірліктер жүйесі санада сақталады және тілдік сананың керек жарағы болып табылады, ал сана феномені ретіндегі тіл жүйесін зерттеу тілдік сананы зерттеу деген сөз.
Тілдік сананы дәстүрлі лингвистикалық сипаттау деңгейі мағыналардың және сөйлеуші адамның психологиясынан және орындалатын сипаттаудың психологиялық ақиқатынан оқшау тілдік бірліктер мен құрылымдардың қолданылуын жинақтап сипаттауды болжайды. Дәстүрлі, классикалық сипаттау лингвистикасы тілді бірліктер жүйесі және олардың қолданылу ережелері ретінде қарастырады. Мұндай бағдар тілде бар нәрсені, мәтіндерде, сөздіктерде, жазбаша және ауызша сөйлеуде тіркелінгенді, анықталып, жалпыға бірдей қабылданғанда, тұрақталғанды, сипаттауды болжайды.
Тілдік фактілерді психолингвистикалық сипаттау деңгейі эксперименталдық зерттеу нәтижелерін көрсетеді, атап айтқанда, әртүрлі ассоциативтік эксперименттер мен көптеген басқа эксперименталдық процедуралардың көмегімен орындалған нәтижелер, олар тілдік таңбалар мен құрылымдардың мазмұны тіл иесі санасында нақты қай түрде болатындығын айқындап, сипаттауға мүмкіндік береді, сондай-ақ түсіну, сақтау және сөйлеу туындыларының шығуы үдерістеріндегі тілдік бірліктер мен құрылымдардың өзара әрекеттесуі сипатын анықтайды.
Тілдік сананы лингвистикалық та, психолингвистикалық та деңгейде зерттеуге болады. Екі бағдардың да өз әдістері бар, олар тіл жүйесін сипаттауда бір-бірін толықтырады. Дәстүрлі лингвистикалық сипаттамалардың шынайлылығы егер олар психолингвистикалық сипаттаулар нәтижелерін қосып алатын болса жоғарылай түспек.
Қорытындылай келе, Е.Ф.Тарасовтың айтқан мына пікірін келтіргенді жөн көрдім: бірдей ұлттық мәдениет жоқ, оның үстіне бірдей және сол бір мәдени затты сипаттайтын біркелкі санабейнелері жоқ. Егер мәдени зат бір ұлттық мәдениеттің екіншісіне тасымалданған болса да, онда сезімдік бейне бірдей болуы тиіс еді, бірақ бұл олай болмады, себебі оның қалыптасуы үшін тек бұл затты сезімдік қабылдауда алынған перцептивтік деректер ғана емес, сондай-ақ табиғаты жағынан концептуалдық, мәдени білімнен тұратын априорлық білімдер де қолданылады. Бұл заттың ақыл-ой бейнесіндегі (бір мәдениеттен екіншісіне ауысқан) әрқашан ұлттық-мәдени айырмашылық элементтері болады [26, 8 б.]
Демек, бөтен мәдениетке жетуде алынған жаңа білімдер адамның өз және өзге мәдениеттің бейнелері арасындағы айырмашылықтарды іздей және бұл айырмашылықтардың мәнін айқындау қажеттілігін сезінгенде ғана қалыптасады, ал бұл танылған бейне әлі толық танылмағанбөтен ретінде қабылданған жағдайда ғана болмақ. Бөтен мәдениетті танудың мұндай амалында жаңа білімдер талдап отырған субъектінің ескі білімдерінен қалыптасатындығын есте ұстау қажет.
Білім мәдениет құбылысы ретіндетанымның ортақ үдерістерімен де, мәдениеттен қалыптасатын ақиқаттың ұйымдастырылу және мәнін ұғынуформаларымен де байланысты өзіндік даму заңдылықтарына ие. Бұл, ең алдымен, қабылдау және кеңістік, уақыт, қозғалыс,себеп-салдарлық байланыстардың мәнін ұғыну құрылымдарымен байланысты білімнің категориялық-семантикалық формалары.
Ең бірінші тілдік сана ұғымына анықтама берейік. Қазіргі кезде бұл ұғым өте кең тараған және өте маңызды орынға ие. Бұл терминге бірнеше ғалымдар анықтама берген. Солардың ішінде В.Красныхтың анықтамасы - нақты адамды қоршаған әлем бірінші орында, адамның санасы - ол шындық. Тілдік сана (ағыл. linguistic) мәдениетіне тән, кеңістікті, себеп-салдарлы, эмоциялы және т.б. байланыстары арқылы анықталатын әлем бейнесі. Нақты бір мәдениет иелерінің тілдік санасы мәдениеттің өзекті компоненті, этностың қоршаған ортаға бейімделуінің тетігі ретінде қарастырылады. Тілдік санаға қатысты зерттеулер этникалық сананың мәдениетаралық онтологиясы болатындығы туралы ойды бекіте түседі. Ал тілдік сана - сезім (ағыл. Linguistic self-consience) - тілді пайдаланушылардың өздері қай тілде сөйлейтіндігі, өздерін қандай этноспен, этникалық топпен сәйкестендіретіндігі туралы түсінігі [22, 78 б.].
Тіл - өзі сананың ажырамас бөлігі, оның құралы болып табылады және адам мен әлем бейнесі арасындағы дәнекер болып саналады. Бұл - адамның сөйлейтін тілінде бар әлем бейнесімен, тілде бекітілген ұғым - түсініктерімен, бейнелермен байланыс. Тілмен біте қайнасқан әрбір адам әлемді, құбылыстар мен рухты түсіну амалдарын меңгеруге мәжбүр.
Соңғы уақытта тілдік сана термині психолингвистика ғылымы шекарасынан қадам алға шығып, тілді оқыту-үйрету әдістемесінде белсенді қолданысқа ие болып отыр.Бұлайша түсіндірілуі заңды да, түсінікті. Себебі тұлғаның сөйлеу әрекетінің құрамды бөлігі психология мен тілдің ажырамас бірлігін айшықтай түседі. Ал тілдік сана тілді оқыту үдерісінде тіл үйренушілердің оқу материалдарын қабылдауына және сөйлеуіне (тілдік) ықпал ете отырып, осы процестердің құрылымы мен тілдік нысандарын пайдалануы мен байқауына мүмкіндік туғызады. Осыған байланысты А.Н.Леонтьевтің мынадай пікірін келтіруге болады: сознание в своей непосредственности есть, его действия и состояния. Тілдік тұлғаға сана өзінің іс-әрекеті арқылы субъективті бейнеге сүйене отырып әлемнің тілдік бейнесін жеке дара қабылдауына мүмкіндік береді. Санадағы вербальды бейне әлемнің тілдік бейнесінің негізі деуге болады. Міне, осы әлемнің тілдік бейнесі соңғы жылдары лингвистер, әдіскерлер мен тіл үйретушілердің назарын ерекше аударып отыр.
Тілдік сана адам санасының бөлінбес бөлшегі. Бұл ұғымды жеке қарастыруға болмайды, себебі, олар өзара байланысты және өзара сабақтас. Тілдік сана туралы сұрақтардың алғашқы жауаптары классикалық тіл біліміне тән еңбектерден бастау алады, В. фон Гумбольдт тілді ақылдың интелектуалдық түйсігі дей отырып, тілде жеке еш нәрсе жоқ, оның жеке элементтері тұтастық бір бөлшегі ретінде ғана көрінеді дейді [29, 270 б.].
Ф.де Соссюр сөйлеу әрекетінің жүзеге асуы бізге табиғаттан берілген, олай болса тіл игерілген және шартты нәрсе деп көрсетеді. Сондай-ақ ғалым тілді иеленушілік тілдік қабілеті мен оның артында тұрған кейбір тілдік жүйелерге тоқталады. Өткенді лақтырып тастағанда ғана сөйлеушінің санасына үңілуге болады деп тұжырымдай келе, тілді иеленушінің санасындағы тілдің синхронды сипатын көрсетеді.
Қазіргі қолданыстағы тілдік сана ұғымы И.А.Бодуэн де Куртененің қолданысында - тілдік сезгіштік (языковое чутье), Е.В. Ухмылинада - тілдік түсінушілік(языковая сознательность), Л.В.Щербада - лингвистикалық түйсік (лингвистический инстинкт) деп қолданылған.
Әңгімелесушінің тұлғаны тануы үшін немесе басқаға өзін таныту үшін білім және оның әлемін белгілі бір деңгейде танып-білуі қажет. Ал бұл танып-білудің негізі - тіл. Тілдік құралдардың көмегі арқылы шынайы реалияны әр тұлға өзінше қабылдайды. Мұны әлемнің тілдік бейнесі деп айтуға болады. Тілдік сана әлемнің тілдік бейнесін жасайды.
Қазіргі тіл білімі толық мультипәнділігімен сипатталады. Өйткені қазіргі ғылыми зерттеулердің басым көпшілігінде орталық назарында тұлға, болғандықтан, тілдік тұлғаның тілдік құбылыстарды жан-жақты талдау үшін шектес ғылыми бағыттардың тұжырымдары басшылыққа алынып қарастырылады, осы тұрғыдан антропоцентристік парадигма қазіргі лингвистиканың негізгі өлшемдерінің бірі болып саналады, онда негізгі назар тек тілге ғана емес, сонымен қатар сөйлеуші адамға, яғни тілдік тұлғаға аударылады. Лингвистикада тілдік тұлғаның тілдік, танымдық лингвистика (Ю.Д. Апересян, Э.Н. Оразалинова, В.А. Маслова), лингвомәдениеттану (В.В. Воробьев, Г.Смағұлова, В.Н. Телия), психолингвистика (Ю.Н. Караулов, Б.А. Ахатова, Ж.Қ. Ибраева), тіл прагматика (Д. Әлкебаева, Т.Е. Пшенина) тұрғысынан қарастырылған.
Әрбір индивидумда оның даму үдерісінде әлем бейнесіне көзқарасын бейнелейтін идеялар, концептілер қалыптасады. Қазіргі лингвистикада әлемнің тілдік бейнесі былай түсіндіріледі: Әлемнің тілдік бейнесі - нақты бір қауымдастықтың санасында тарихи қалыптасқан және әлем туралы түсініктердің тілге бейнеленген жиынтығы, ақиқатты концептуалдаудың тәсілі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz