Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарда өсімдік шаруашылық саласының ролі
КІРІСПЕ
І БӨЛІМ. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ КӘСІПОРЫНДАРДА ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАСЫНЫҢ РОЛІ
1.1. Өсімдік шаруашылығының — ауыл шаруашылық кешенінің жүйесіндегі орны
1.2. Өсімдік шаруашылығының өнім өндіру салаласының дамуы
II БӨЛІМ. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарда өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру бойынша шығындар есебі мен аудитінің ерекшеліктері
2.1. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарда өсімдік шаруашылығындағы шығындар бухгалтерлік есебі мен аудиттің мақсаты және ерекшелігі
2.2. Өсімдік шаруашылығындағы шығындардың бухгалтерлік есебінің жүргізілуі және ерекшелігі
2.3. Өсімдік шаруашылығында өнімнің өзіндік құнына калькуляция жасау
2.4. өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру бойынша аудиттің жүргізілуі
III БӨЛІМ. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ КӘСІПОРЫНДАРДА ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ БОЙЫНША ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ САЛАСЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Ауылшаруашылық өндірісті жетілдіруде
мемлекеттің ролі
3.2. Өсімдік шаруашылығында маркетингтің маңызы
3.3. Ауыл шаруашылығында өсімдік өнімдерін өндіруді жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
І БӨЛІМ. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ КӘСІПОРЫНДАРДА ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАСЫНЫҢ РОЛІ
1.1. Өсімдік шаруашылығының — ауыл шаруашылық кешенінің жүйесіндегі орны
1.2. Өсімдік шаруашылығының өнім өндіру салаласының дамуы
II БӨЛІМ. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарда өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру бойынша шығындар есебі мен аудитінің ерекшеліктері
2.1. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарда өсімдік шаруашылығындағы шығындар бухгалтерлік есебі мен аудиттің мақсаты және ерекшелігі
2.2. Өсімдік шаруашылығындағы шығындардың бухгалтерлік есебінің жүргізілуі және ерекшелігі
2.3. Өсімдік шаруашылығында өнімнің өзіндік құнына калькуляция жасау
2.4. өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру бойынша аудиттің жүргізілуі
III БӨЛІМ. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ КӘСІПОРЫНДАРДА ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ БОЙЫНША ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ САЛАСЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Ауылшаруашылық өндірісті жетілдіруде
мемлекеттің ролі
3.2. Өсімдік шаруашылығында маркетингтің маңызы
3.3. Ауыл шаруашылығында өсімдік өнімдерін өндіруді жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Ауыл шаруашылығы — материалдық өндірістің ең маңызды түрлерінің бірі. Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізаттың кейбір түрлерімен қамтамасыз етумен айналысады. Ауыл шаруашылығы екі үлкен саладан, яғни өсімдік шаруашылығынан және мал шаруашылығынан тұрады.
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің әлемге белгілі "Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы атты еңбегінде" "Барлық стратегиялық басымдылықтардың көш басында агроөнеркәсіп кешенін дамыту, оны дәйекті де батыл реформалау, сондай-ақ тұтыну рыногын өнеркәсіп тауарлармен толтыру шаралары жүретін болады"-деп, атап көрсеткен болатын.
Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіп кешенінің барлық салаларың, оның ішінде ауыл шаруашылығында қызмет көрсету саласын дамытуға мүмкіндік мол. Егер де осы потенциалдық мүмкіндікті нарық жагдайында әрбір жекелеген аймақтардың өзгешеліктерін еске ала отырып ауыл шаруашылығының қызмет көрсету салаларын дамыта білсек, еліміздің экономикасын бұдан биік деңгейге көтеруге мүмкіндік жасар едік.
2003 бастап үш жылды "Ауыл жылы" деп жариялаған Елбасы бұл бағытқа ерекше басымдық танытып отыр. Мемлекет 2004-2005 жылдары ауыл экономикасына 150 млрд. теңгеден астам қаражат жұмсауды жоспарланады.
2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап салық саясатында елеулі жеңілдіктер туғызу қарастырылуда. Соның ішінде жеке табыс салығының ең жоғарғы пайызын 30-дан 20 дейін кеміту көзделуде.
Агроөнеркәсіптік өндірістің соңғы нәтижелері тек тікелей ауыл шаруашылығының даму деңгейіне ғана емес, сонымен қатар соған қызмет көрсететін салаларға да байланысты. Ауыл шаруашылығының өндіріс көлемі ұлғайған сайын материалдық - техникалық ресурстарды, қажетті шикізаттарды, қосалқы материалдарды т.б. жұмсау мөлшері де ұлғаяды. Шаруашылықтың электр-энергияға, транспортқа, байланыс құралдарына, өнімдерді сақтауға деген қажеттіліктері де көбейеді.
Ауылшаруашылық өндірісінің жөндеу - техникалық қызметтерге, материалдық - техникалық қамтамасыз етуді ұйымдастыруға, инженерлік, зооветеринарлық, агрохимиялық және агролизингтік қызмет көрсету және т.б. қызметтерге деген тәуелділігі өсе түсуде. Сонымен бірге ауылшаруашылық өнімдерінің қажетті көлемін алуды қамтамасыз ететін салалары мен өндірістерді де, өнімдерді де тиімді пайдалануды және оларды тұтынушыларға дейін жеткізуді қамтамасыз ететін ұйымдастырудың да бірдей дәрежеде дамуы маңызды. Осындай салалар мен қызметтердің жиынтығы экономикада инфрақұрылым деп аталады. Инфрақұрылым өнеркәсіп пен ұйымдардың тиімді қызмет атқаруының қамтамасыз етуге және агроөнеркәсіп кешенінің соңғы өнімін көп мөлшерде және жоғары сапамен алуға бағытталған.
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің әлемге белгілі "Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы атты еңбегінде" "Барлық стратегиялық басымдылықтардың көш басында агроөнеркәсіп кешенін дамыту, оны дәйекті де батыл реформалау, сондай-ақ тұтыну рыногын өнеркәсіп тауарлармен толтыру шаралары жүретін болады"-деп, атап көрсеткен болатын.
Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіп кешенінің барлық салаларың, оның ішінде ауыл шаруашылығында қызмет көрсету саласын дамытуға мүмкіндік мол. Егер де осы потенциалдық мүмкіндікті нарық жагдайында әрбір жекелеген аймақтардың өзгешеліктерін еске ала отырып ауыл шаруашылығының қызмет көрсету салаларын дамыта білсек, еліміздің экономикасын бұдан биік деңгейге көтеруге мүмкіндік жасар едік.
2003 бастап үш жылды "Ауыл жылы" деп жариялаған Елбасы бұл бағытқа ерекше басымдық танытып отыр. Мемлекет 2004-2005 жылдары ауыл экономикасына 150 млрд. теңгеден астам қаражат жұмсауды жоспарланады.
2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап салық саясатында елеулі жеңілдіктер туғызу қарастырылуда. Соның ішінде жеке табыс салығының ең жоғарғы пайызын 30-дан 20 дейін кеміту көзделуде.
Агроөнеркәсіптік өндірістің соңғы нәтижелері тек тікелей ауыл шаруашылығының даму деңгейіне ғана емес, сонымен қатар соған қызмет көрсететін салаларға да байланысты. Ауыл шаруашылығының өндіріс көлемі ұлғайған сайын материалдық - техникалық ресурстарды, қажетті шикізаттарды, қосалқы материалдарды т.б. жұмсау мөлшері де ұлғаяды. Шаруашылықтың электр-энергияға, транспортқа, байланыс құралдарына, өнімдерді сақтауға деген қажеттіліктері де көбейеді.
Ауылшаруашылық өндірісінің жөндеу - техникалық қызметтерге, материалдық - техникалық қамтамасыз етуді ұйымдастыруға, инженерлік, зооветеринарлық, агрохимиялық және агролизингтік қызмет көрсету және т.б. қызметтерге деген тәуелділігі өсе түсуде. Сонымен бірге ауылшаруашылық өнімдерінің қажетті көлемін алуды қамтамасыз ететін салалары мен өндірістерді де, өнімдерді де тиімді пайдалануды және оларды тұтынушыларға дейін жеткізуді қамтамасыз ететін ұйымдастырудың да бірдей дәрежеде дамуы маңызды. Осындай салалар мен қызметтердің жиынтығы экономикада инфрақұрылым деп аталады. Инфрақұрылым өнеркәсіп пен ұйымдардың тиімді қызмет атқаруының қамтамасыз етуге және агроөнеркәсіп кешенінің соңғы өнімін көп мөлшерде және жоғары сапамен алуға бағытталған.
1. Ауылшаруашылық кәсіпорындарындағы бухгалтерлік есеп: Оқулық / Құраст. Е.Т.Төлегенов, В.К.Радостовец,Л.Г.Продан,Қ.Кеулімжаев.- Алматы: Қайнар, 1994.- 352б.
2. Әбдіразақов Т. Ауыл шаруашылығындағы дағдарысты жеңу жолдары// Қаржы-қаражат.- 1999.-N12.-18-22б.
3. Кемел М. Қазақстандағы аграрлық реформа және жерге меншікті көзқарас// Заң.- 2010 ж. - N 6, 9. - Б. 47-53
4. Қожаниязов Т.К., Қожаниязова Ж.Т. Қазіргі экономика: Оқулық.- Тараз: Рысбаева және К, 2009 ж.- 319 б.
5. Қорғасбаев Ж.Қ., Сабирова А.И. Қазақстан Республикасында жер қатынастарын жетілдіру бойынша жекелеген ұсыныстар// Жаршы.- 2010 ж.-N8.-3-6б.
6. Құндызбаев Ж. Ауыл жылдарының жемісі// Дидар.- 2005. - 31 желтоқсан. - Б. 3
7. Құндызбаев Ж. Мемлекеттік қолдау - өрлеу кепілі// Дидар.- 2008 ж. - 25 ақпан. - Б.2
8. Мүтәліпқызы Б. Агробизнестің қалыптасуы мен дамуы: экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін ұсынылған кандидаттық дипломның авторефераты / Мүтәліпқызы Б.- Алматы: [б.ж.], 2005.- 28 б.
9. Мырзалиев Б. С. Ауыл шаруашылық экономикасындағы инвестициялық жағдайды жетілдіру жолдары// Қазму хабаршысы. Экономика сериясы.- 2006. - N 4. - Б. 91-93
10. Өрісбаев Қ. Ауылдың экономикасын көтеру үшін бос сөз емес, нақты іс-қимыл қажет// Атамекен.- 2007. - 7 ақпан. - Б. 3
11. Райханұлы Н. Азық-түлік қауіпсіздігі// Ақиқат.- 1997.-N5.-Б.37-43
12. Сатыбалдин Ә., Тұрысбеков З. Ауыл шаруашылығының өзекті мәселелері және оларды шешу жолдары// Ақиқат.- 2001.-N3.-Б.23-29
13. Спанов М.У. Қазақстан өзін азық- түлікпен қамтамасыз ете ала ма?// Саясат (Политика).- 2011 ж.-N6.-Б.14-18
14. Сүндетұлы Ж., Көмекбаева Ж. Әлеуметтік-экономикалық дамуды болжау мен жоспарлау: Оқу құралы.- Алматы: Ғылым, 2008 ж.- 104 б.
15. Сыдықбаева Г.Ұ., Шарақымбаев Ж.Ш. Өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдарды қалыптастыру – ауыл шаруашылығының әлеуметтік - экономикалық даму негізі// Жаршы.- 2011 ж.-N2.-Б.13-16
16. Тінәсілов М.Д., Үркімбаева Ә.Р. Аграрлық өндіріс тиімділігін тезірек арттыру мәселелері// Жаршы.- 2011 ж. - N10.- 3-5б.
17. Тұрғанбаев М.Ә. Нарықтық қатынастарға өту жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісін ұйымдастыру: Автореферат / Әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ.- Алматы: б. ж., 2004.- 29б.
18. Усупов Т. Нарықтық қатынастар жағдайында ауыл шаруашылығы кешенінің тұрақты дамуындағы агросервистің мәні [Мәтін] / Усупов Т.// Ізденіс. Гуманитарлық ғылымдар сериясы.- 2010 ж. - N 1(2). - Б. 8-11
19. Ярмұхамедов М.Ш. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы: Орта мектептің 9-кл.арн.оқулық.- Алматы: 2009 ж. 144б.: карта
20. Қожаниязов Т.К., Қожаниязова Ж.Т. Қазіргі экономика: Оқулық.- Тараз: Рысбаева және К, 2009 ж.- 319 б.
21. Өрісбаев Қ. Ауылдың экономикасын көтеру үшін бос сөз емес, нақты іс-қимыл қажет// Атамекен.- 2006 ж. - 7 ақпан. - Б. 3
22. Әбдіразақов Т. Ауыл шаруашылығындағы дағдарысты жеңу жолдары// Қаржы-қаражат.- 1999.-N12.-18-22б.
23. Сүндетұлы Ж., Көмекбаева Ж. Әлеуметтік-экономикалық дамуды болжау мен жоспарлау: Оқу құралы.- Алматы: Ғылым, 2002.- 104 б.
24. Тұрғанбаев М.Ә. Нарықтық қатынастарға өту жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісін ұйымдастыру: Автореферат / Әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ.- Алматы: б. ж., 1994.- 29б.
25. Мүтәліпқызы Б. Агробизнестің қалыптасуы мен дамуы: Авторефераты/ Мүтәліпқызы Б.- Алматы: [б.ж.], 2005.- 28 б.
26. . Закон РК "О крестьянском (фермерском) хозяйстве", от 31 марта N214-1, "Экономика и предпринимательство", N7(59), 1998 год.
27. . Назарбаев НА. Стратегия Казахстана-2030, Алматы, 1998г.
28. . Назарбаев НА. Не подняв сельскохозяйство, не сделаем экономику процветающей. // Казахстанская правда 2000г. 9 февраля стр. 1-2.
29. . Казахстанкая правда. 2012 г декабрь
30. . Оңтүстік Қазақстан облысының Ауылшаруашылық департаментінің 2009- 2010 жылдық қорытындылар жинағы
31. . Оспанов М.Т. Аутов P.P. Ертазин X. "Агробизнес теориясы мен
практикасы", Алматы. 1999 ж.
32.Белгібаев ҚА Ауылшаруашылық экономикасы. // Алматы 2009 ж.
33.Балапанов А.А. АӨК-дегі инфрақұрылымды дамыту. //Алматы
2004 ж.
34.. Макбулатова А. Финансовое планирование в сельскохозяйственных
предприятии. //Қаржы-қаражат, N3, стр 65, 2008 ж.
35. Махмутова Ж. Пути повишения эффективности функционирования
хозяйствующих субъектов агробизнеса в Южно Казахстанской области.
//Саясат. N7, стр 73-76, 2010 г.
36. Сабирова А. И Ауылшаруашылығын дағдарыстан шығару
бағытындағы кейбір ұсыныстар. //Жаршы 2002 ж.
37. Растениеводство Южно Казакстанской области 1998- 1999-2000.ггг.
//Статистический сборник. Шымкент, 2002 г.
38. Селезнев А. Некоторые проблемы управления АПК и пути их
решения. //Экономист N6, стр 76-79, 2000 г.
39. Елубаев М Не подняв селское хазяйство, не сделаем экономику
приватизацией. //Қаржы-қаражат, стр 3-11, 2000 ж.
40. Калгулова Р. Лизинг-как один из методов кредитования
сельскохозяйственных товаропризводителей. //Банки Казахстана N6,
41. Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмәжінова, т.б. — Алматы: 2010. — 304 б.
42.Қазақ энциклопедиясы
43. Қазақ тілі термиңдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Өсімдік өңдіру және геодезия. — Алматы: "Мекгеп" баспасы, 2007. — 264 бет.
2. Әбдіразақов Т. Ауыл шаруашылығындағы дағдарысты жеңу жолдары// Қаржы-қаражат.- 1999.-N12.-18-22б.
3. Кемел М. Қазақстандағы аграрлық реформа және жерге меншікті көзқарас// Заң.- 2010 ж. - N 6, 9. - Б. 47-53
4. Қожаниязов Т.К., Қожаниязова Ж.Т. Қазіргі экономика: Оқулық.- Тараз: Рысбаева және К, 2009 ж.- 319 б.
5. Қорғасбаев Ж.Қ., Сабирова А.И. Қазақстан Республикасында жер қатынастарын жетілдіру бойынша жекелеген ұсыныстар// Жаршы.- 2010 ж.-N8.-3-6б.
6. Құндызбаев Ж. Ауыл жылдарының жемісі// Дидар.- 2005. - 31 желтоқсан. - Б. 3
7. Құндызбаев Ж. Мемлекеттік қолдау - өрлеу кепілі// Дидар.- 2008 ж. - 25 ақпан. - Б.2
8. Мүтәліпқызы Б. Агробизнестің қалыптасуы мен дамуы: экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін ұсынылған кандидаттық дипломның авторефераты / Мүтәліпқызы Б.- Алматы: [б.ж.], 2005.- 28 б.
9. Мырзалиев Б. С. Ауыл шаруашылық экономикасындағы инвестициялық жағдайды жетілдіру жолдары// Қазму хабаршысы. Экономика сериясы.- 2006. - N 4. - Б. 91-93
10. Өрісбаев Қ. Ауылдың экономикасын көтеру үшін бос сөз емес, нақты іс-қимыл қажет// Атамекен.- 2007. - 7 ақпан. - Б. 3
11. Райханұлы Н. Азық-түлік қауіпсіздігі// Ақиқат.- 1997.-N5.-Б.37-43
12. Сатыбалдин Ә., Тұрысбеков З. Ауыл шаруашылығының өзекті мәселелері және оларды шешу жолдары// Ақиқат.- 2001.-N3.-Б.23-29
13. Спанов М.У. Қазақстан өзін азық- түлікпен қамтамасыз ете ала ма?// Саясат (Политика).- 2011 ж.-N6.-Б.14-18
14. Сүндетұлы Ж., Көмекбаева Ж. Әлеуметтік-экономикалық дамуды болжау мен жоспарлау: Оқу құралы.- Алматы: Ғылым, 2008 ж.- 104 б.
15. Сыдықбаева Г.Ұ., Шарақымбаев Ж.Ш. Өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдарды қалыптастыру – ауыл шаруашылығының әлеуметтік - экономикалық даму негізі// Жаршы.- 2011 ж.-N2.-Б.13-16
16. Тінәсілов М.Д., Үркімбаева Ә.Р. Аграрлық өндіріс тиімділігін тезірек арттыру мәселелері// Жаршы.- 2011 ж. - N10.- 3-5б.
17. Тұрғанбаев М.Ә. Нарықтық қатынастарға өту жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісін ұйымдастыру: Автореферат / Әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ.- Алматы: б. ж., 2004.- 29б.
18. Усупов Т. Нарықтық қатынастар жағдайында ауыл шаруашылығы кешенінің тұрақты дамуындағы агросервистің мәні [Мәтін] / Усупов Т.// Ізденіс. Гуманитарлық ғылымдар сериясы.- 2010 ж. - N 1(2). - Б. 8-11
19. Ярмұхамедов М.Ш. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы: Орта мектептің 9-кл.арн.оқулық.- Алматы: 2009 ж. 144б.: карта
20. Қожаниязов Т.К., Қожаниязова Ж.Т. Қазіргі экономика: Оқулық.- Тараз: Рысбаева және К, 2009 ж.- 319 б.
21. Өрісбаев Қ. Ауылдың экономикасын көтеру үшін бос сөз емес, нақты іс-қимыл қажет// Атамекен.- 2006 ж. - 7 ақпан. - Б. 3
22. Әбдіразақов Т. Ауыл шаруашылығындағы дағдарысты жеңу жолдары// Қаржы-қаражат.- 1999.-N12.-18-22б.
23. Сүндетұлы Ж., Көмекбаева Ж. Әлеуметтік-экономикалық дамуды болжау мен жоспарлау: Оқу құралы.- Алматы: Ғылым, 2002.- 104 б.
24. Тұрғанбаев М.Ә. Нарықтық қатынастарға өту жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісін ұйымдастыру: Автореферат / Әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ.- Алматы: б. ж., 1994.- 29б.
25. Мүтәліпқызы Б. Агробизнестің қалыптасуы мен дамуы: Авторефераты/ Мүтәліпқызы Б.- Алматы: [б.ж.], 2005.- 28 б.
26. . Закон РК "О крестьянском (фермерском) хозяйстве", от 31 марта N214-1, "Экономика и предпринимательство", N7(59), 1998 год.
27. . Назарбаев НА. Стратегия Казахстана-2030, Алматы, 1998г.
28. . Назарбаев НА. Не подняв сельскохозяйство, не сделаем экономику процветающей. // Казахстанская правда 2000г. 9 февраля стр. 1-2.
29. . Казахстанкая правда. 2012 г декабрь
30. . Оңтүстік Қазақстан облысының Ауылшаруашылық департаментінің 2009- 2010 жылдық қорытындылар жинағы
31. . Оспанов М.Т. Аутов P.P. Ертазин X. "Агробизнес теориясы мен
практикасы", Алматы. 1999 ж.
32.Белгібаев ҚА Ауылшаруашылық экономикасы. // Алматы 2009 ж.
33.Балапанов А.А. АӨК-дегі инфрақұрылымды дамыту. //Алматы
2004 ж.
34.. Макбулатова А. Финансовое планирование в сельскохозяйственных
предприятии. //Қаржы-қаражат, N3, стр 65, 2008 ж.
35. Махмутова Ж. Пути повишения эффективности функционирования
хозяйствующих субъектов агробизнеса в Южно Казахстанской области.
//Саясат. N7, стр 73-76, 2010 г.
36. Сабирова А. И Ауылшаруашылығын дағдарыстан шығару
бағытындағы кейбір ұсыныстар. //Жаршы 2002 ж.
37. Растениеводство Южно Казакстанской области 1998- 1999-2000.ггг.
//Статистический сборник. Шымкент, 2002 г.
38. Селезнев А. Некоторые проблемы управления АПК и пути их
решения. //Экономист N6, стр 76-79, 2000 г.
39. Елубаев М Не подняв селское хазяйство, не сделаем экономику
приватизацией. //Қаржы-қаражат, стр 3-11, 2000 ж.
40. Калгулова Р. Лизинг-как один из методов кредитования
сельскохозяйственных товаропризводителей. //Банки Казахстана N6,
41. Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмәжінова, т.б. — Алматы: 2010. — 304 б.
42.Қазақ энциклопедиясы
43. Қазақ тілі термиңдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Өсімдік өңдіру және геодезия. — Алматы: "Мекгеп" баспасы, 2007. — 264 бет.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
І БӨЛІМ. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ КӘСІПОРЫНДАРДА ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАСЫНЫҢ РОЛІ
6
1.1. Өсімдік шаруашылығының -- ауыл шаруашылық кешенінің жүйесіндегі орны
6
1.2. Өсімдік шаруашылығының өнім өндіру салаласының дамуы
8
II БӨЛІМ. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарда өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру бойынша шығындар есебі мен аудитінің ерекшеліктері
18
2.1. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарда өсімдік шаруашылығындағы шығындар бухгалтерлік есебі мен аудиттің мақсаты және ерекшелігі
18
2.2. Өсімдік шаруашылығындағы шығындардың бухгалтерлік есебінің жүргізілуі және ерекшелігі
20
2.3. Өсімдік шаруашылығында өнімнің өзіндік құнына калькуляция жасау
40
2.4. өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру бойынша аудиттің жүргізілуі
50
III БӨЛІМ. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ КӘСІПОРЫНДАРДА ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ БОЙЫНША ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ САЛАСЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
53
3.1. Ауылшаруашылық өндірісті жетілдіруде
мемлекеттің ролі
53
3.2. Өсімдік шаруашылығында маркетингтің маңызы
55
3.3. Ауыл шаруашылығында өсімдік өнімдерін өндіруді жетілдіру жолдары
56
ҚОРЫТЫНДЫ
60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
64
ҚОСЫМШАЛАР
67
КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығы -- материалдық өндірістің ең маңызды түрлерінің бірі. Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізаттың кейбір түрлерімен қамтамасыз етумен айналысады. Ауыл шаруашылығы екі үлкен саладан, яғни өсімдік шаруашылығынан және мал шаруашылығынан тұрады.
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің әлемге белгілі "Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы атты еңбегінде" "Барлық стратегиялық басымдылықтардың көш басында агроөнеркәсіп кешенін дамыту, оны дәйекті де батыл реформалау, сондай-ақ тұтыну рыногын өнеркәсіп тауарлармен толтыру шаралары жүретін болады"-деп, атап көрсеткен болатын.
Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіп кешенінің барлық салаларың, оның ішінде ауыл шаруашылығында қызмет көрсету саласын дамытуға мүмкіндік мол. Егер де осы потенциалдық мүмкіндікті нарық жагдайында әрбір жекелеген аймақтардың өзгешеліктерін еске ала отырып ауыл шаруашылығының қызмет көрсету салаларын дамыта білсек, еліміздің экономикасын бұдан биік деңгейге көтеруге мүмкіндік жасар едік.
2003 бастап үш жылды "Ауыл жылы" деп жариялаған Елбасы бұл бағытқа ерекше басымдық танытып отыр. Мемлекет 2004-2005 жылдары ауыл экономикасына 150 млрд. теңгеден астам қаражат жұмсауды жоспарланады.
2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап салық саясатында елеулі жеңілдіктер туғызу қарастырылуда. Соның ішінде жеке табыс салығының ең жоғарғы пайызын 30-дан 20 дейін кеміту көзделуде.
Агроөнеркәсіптік өндірістің соңғы нәтижелері тек тікелей ауыл шаруашылығының даму деңгейіне ғана емес, сонымен қатар соған қызмет көрсететін салаларға да байланысты. Ауыл шаруашылығының өндіріс көлемі ұлғайған сайын материалдық - техникалық ресурстарды, қажетті шикізаттарды, қосалқы материалдарды т.б. жұмсау мөлшері де ұлғаяды. Шаруашылықтың электр-энергияға, транспортқа, байланыс құралдарына, өнімдерді сақтауға деген қажеттіліктері де көбейеді.
Ауылшаруашылық өндірісінің жөндеу - техникалық қызметтерге, материалдық - техникалық қамтамасыз етуді ұйымдастыруға, инженерлік, зооветеринарлық, агрохимиялық және агролизингтік қызмет көрсету және т.б. қызметтерге деген тәуелділігі өсе түсуде. Сонымен бірге ауылшаруашылық өнімдерінің қажетті көлемін алуды қамтамасыз ететін салалары мен өндірістерді де, өнімдерді де тиімді пайдалануды және оларды тұтынушыларға дейін жеткізуді қамтамасыз ететін ұйымдастырудың да бірдей дәрежеде дамуы маңызды. Осындай салалар мен қызметтердің жиынтығы экономикада инфрақұрылым деп аталады. Инфрақұрылым өнеркәсіп пен ұйымдардың тиімді қызмет атқаруының қамтамасыз етуге және агроөнеркәсіп кешенінің соңғы өнімін көп мөлшерде және жоғары сапамен алуға бағытталған.
Материалдық өндірістің инфрақұрылымының маңызды мәселелерінің бірі ауылшаруашылық өнеркәсіптік өндіріске қызмет көрсету функцияларын орындауда және барлық күш қуатты негізгі өндірістік қызметке жұмылдыру болып табылады. Инфрақұрылым өндіріс көлемін өсіруге және ауылшаруашылық өнімінің негізгі түрлерінің сапасын жақсартуға қажетті жағдай жасау үшін қажет.
Қазіргі таңда Қазақстан экономикасының дамуы нарықтық қатынастар тетіктерінің қалыптасуымен сипатталады. Нарықтық экономикаға өту терең құрылымдық және әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүзеге асырумен тікелей байланысты. Реформа жағдайында, бірінші кезеңде, елдің азық-түлік қауіпсіздігін, тұрғындарды сапалы тамақ өнімдерімен және олардың жалпы әлеуметтік жағдайының көтерілуін қамтамасыз ету жолға қойылады. Алайда, тұрғындарды жоғарғы дәрежеде азық түлікпен, өнеркәсіпті шикізаттармен қамтамасыз ететін ауыл шаруашылық кешенінің негізгі сферасы - ауыл шаруашылық өндірісі әлі де болса дағдарыстан толық шыға қойған жоқ.
Ауыл шаруашылық өндіріс көлемі жылдан жылға кеңейіп, оның себебінен, өңдеу өнеркәсібінде өңделетін ауыл шаруашылығы шикізаттары азайып, бұлардың өндірістік қуаттылығы толық пайдаланылмай, тиімділігі төмендеді. Соңғы жылдары республикада күрделі өңдеу кәсіпорындарының көбі өндірісін тоқтатып, олардың орнына кіші өңдеу зауыттары мен цехтары ашылды. Бұлардың техникалық, қаржылық және инновациялық жағдайлары ауыл шаруашылық шикізаттарын толық өңдеп, сапалы және бәсекеге жоғары қабілетті, үлкен аумақтарды қанағаттандыратын өнім шығаруға мүмкіндіктері төмен болып отыр.
Бұл мәселелерді шешудің бірден - бір жолы, агроөнеркәсіп кешенін нарық талаптарына сай қалыптастыру және оны жан-жақты жетілдіру. Ғылыми-техникалық негізде тиімді қызмет атқаратын агроөнеркәсіп кешені, ауыл шаруашылық тауарын өндірушілері мен және оны дайындау, сақтау, өңдеу және өткізу кәсіпорындары арасындағы бұзылған байланыстарды қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Тиімділігі жоғары агроөнеркәсіп кешенін құру экономикалық тұрақтылықты, тұрғындардың материалдық әл ауқатын әрі қарай көтерудің негізгі алғы шарты болып есептелінеді.
Ауыл шаруашылық кешені қиын экономикалық құрылымдарына жатады. Ал оның өндірістік құрылымы күрделі, өзгермелі және өндіргіш күштер мен түпкілікті өнімге сұраныспен анықталады.
Ауыл шаруашьшығында өсімдік дақылдар өндіру мен мал шаруашлығы үлкен маңызға ие. Себебі, бұлардан алынатын өнімдер тамақ, химия, медицина және т.б. салаларында қолданылатыны белгілі. Дегенмен, кейінгі он жыл ішінде ауыл шаруашлығы дақылдар кешенін дамыту жұмыстары жолға қойылмай келеді.
Ауыл шаруашылық өндірісінде ішкі кешенін дамытудың ең маңызды шарасы интеграциялық біріккен ұйымдар арасындағы экономикалық байланыстар мен қатынастарды жетілдіру болып табылады. Біріккен құрылымдардың шаруашылық тетіктерін, олардың арасындағы өндірістік экономикалық байланыстарды тұрақты дамыту. Ауыл шаруашылық кешендерін қалыптастырудың ғылыми негіздері.
Президенттің халыққа жолдауында ұзақ мерзімдік басымдылықтар: -өркендеу, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсарту қарастырылған. Ал оған жету үшін агроөнеркәсіп өндірісінің және индустриялдық-инновациялық дамудың стратегиялық жоспарлары құрылып,оларды іске асыру белгіленген. Ауыл шаруашылығының алдында тұрған міндеттерді шешуде кәсіпорындарында басшылықты жемісті ұйымдастыруға қажетті алғышарттар жасауға мүмкіндік туғызатын бухгалтерлік есепке, бақылауға және жедел талдау жасап отыруға маңызды орын берілген. Есептеу мен бақылаудың маңызы мемлекет меншігінен алу, жекешелендіру және ішкі шаруашылық есепті, жалдық мердігерлікті кеңінен игеру, нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде ерекше артып түседі. Есептеудің көмегімен кәсіпорынды басқару, өнімге баға қою үшін қажетті өндірістің көлемі мен өнімді тарату, оның өзіндік құны, еңбек өнімділігі, рентабельділіктің дәрежесі және басқалары туралы сенімді де уақытылы мәліметтер алынады.
Халық шаруашылығын одан әрі дамыту үшін ауыл шаруашылығында бірлескен кәсіпорынның құрылып, жұмыс істеуінің және сыртқы экономикалық қызметті дамытудың маңызы зор.
Дипломдық жұмыстың мақсаты-ауылшаруашылығының бір саласы өсімдік шаруашылығында жүргізілетін бухгалтерлік есептің және аудиттің ерекшелігін,ұйымдастырылуын жан-жақты мәлімет бере отырып, саралау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
:: Ауыл шаруашылық экономикасы мен ауыл шаруашылығында бухгалтерлік есептің жүргізілу ерекшелігін:
:: Өсімдік шаруашылығында бухгалтерлік есептің жүргізілу ерекшелігін;
:: Өсімдік шаруашылығында аудиттің жүргізілу тәртібін;
:: Өсімдік шаруашылығында өнімнің өзіндік құнына калькуляция жасауды қарастыру болып табылады.
Бұл дипломдық жұмыста ауыл шаруашылығында қызмет көрсету салаларын мейлінше дамыту жолдары қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде өсімдік шаруашылығының өнім өндіру салаласының дамуы, саласының ролі қарастырылған.
Екінші бөлімінде ауыл шаруашылығының кәсіпорындарда өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру бойынша шығындар есебінің жүргізілуі мен аудит ерекшелігі талқыланған.
Үшінші бөлімінде ауыл шаруашылығы қызмет көрсету саласын жетілдіру жолдары қарастырылған.
І БӨЛІМ. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ КӘСІПОРЫНДАРДА ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАСЫНЫҢ РОЛІ
1.1. Өсімдік шаруашылығының -- ауыл шаруашылық кешенінің жүйесіндегі орны
Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық саласында материалдық өндіріс қарқындап өскен сайын шикізаттарға, энергияға, тасымалдау, материалдық-техникалық, техника жөндеу қызметтеріне, сондай-ақ ғылыми, ақпараттық, зат сақтайтын орындарға деген қажеттілік арта түседі. Осындай қажеттілік негізгі өндірістен қызмет көрсетуші сала дамымай бірден-бір кәсіпорын, бірде-бір халықшаруашылық саласы өркендей алмайды. Айта кететін бір жағдай халық шаруашылығының әрбір саласының дұрыс өркендеуі үшін қызмет көрсететін құрылымдардың қызмет көрсету сапасының деңгейі өте жоғары болуға тиісті, яғни қызмет көрсетуші өрістің жұмысы дұрыстап дамымаса, халықшаруашылығының ешбір саласы, ешбір кәсіпорны өркендей алмайды, басқа сөзбен айтқанда, негізгі өндіріс орындарының нәтижесі қызмет көрсетуші салалардың өркендей өсуімен тікелей байланысты. Осындай өзара тығыз байланыстылық инфрақұрылымдардың бүкіл халық шаруашылығы салаларына объективтік қажеттілігін тудырады.
Инфрақұрылымдарды негізгі салалармен салыстырғанда өздеріне тән ерекшеліктері бар. Олар өздігінен ешқандай өнім өндірмейді, бірақ осы инфрақұрылымдардың қатысуынсыз ешбір жаңа өнім өндірілмейді, сондай-ақ түпкі өнім пайда болмайды. Олар негізгі салаларға қызмет көрсетуі арқылы жұмыстың түпкі нәтижесінің тиімді болуына көп жағдайда себепкер болады.
Сөйтіп инфрақұрылымдардың аса ерекше функциясының бірі-негізгі өндіріс орындарын өздерінің шығарған өнімдерін одан әрі қарай ұқсату (тасу, сату т.б.) қызметтері өз қолдарына алып, негізгі салаларға өндіріс өнімін молайтуға, мамандығын тереңдетуге мүмкіндік береді.
Агроөнеркәсіп кешенінің инфрақұрылымының құрамы өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдарынан тұрады.
Қазіргі нарықты экономика кезеңінде ауылшаруашылық өндірісін дамыту үшін негізгі салаларға қызмет көрсетуші өндірістік инфрақұрылымның орны ерекше.
Оларға төмендегі жүйелер жатады:
- техника материалдарымен жабдықтау жүйелері;
- жөндеу жұмыстарымем қамтамасыз ету;
- тоңазытқыш, элеватор, қойма және жәшіктер шаруашылығы;
- арнайы ауылшаруашылық саласына қызмет көрсетуші орындар (агрохимиялық, ветеринарлық, мелиоративтік, өсімдікті корғау және т.б.):
- көлік және жол торабына байланысты мәселелермен қамтамасыз ету:
- ауылшаруашылық саласына тиісті құрылыс жүйесі, т.б.
Осы жоғарыда көрсетілген инфрақұрылым жүйелерінің көпшілігін атап айтқанда, транспорт және жол торабы, ауылшаруашылық құрылыс жүйелері, қойма, элеватор, ыдыс, тоңазытқыш шаруашылықтары тағы басқалар өнім өндіруге салааралық қызмет атқаратын болса, ал агрохимиялық, ветеринарлық, техника жөндеу және оны күту, өсімдікті қорғау қызмет орындары тек қана өнеркәсіп кешенінің ішінде ауылшаруашылық саласына ғана қызмет көрсетеді.
Инфрақұрылымға кіретін салалар өндірістік процеске бірдей әсер етпейді және қоғамдық қайта өндірістің жүйесінде тиісті орын табады. Осыған байланысты инфрақұрылымның салалары оның негізгі қасиеттері бойынша классификациялаудың мағынасы маңызды. Ол салааралық байланыстарды зерттеуде және негізгі өндіріспен қызмет көрсетуші салалар арасында оптимальді пропорцияны орнатуға ықпал етеді.
Инфрақұрылымның элементтерінің көп жоспарлы сипатын ескере отырып, оны нақты бір қасиеті бойынша классификациялау агроөнеркәсіп кешенінің инфрақұрылымының барлық элементтерін келесідей төрт қасиеті бойынша классификациялауға болады (кесте №1):
- Өндірістік процеске әсер ету дәрежесіне қарай;
- Территориялық;
- Салалық;
- Функционалды сипатына қарай.
1. Ауыл шаруашылығына тікелей қызмет көрсететін сфера.
2. Дайын өнімді тұтынушыға дейін жеткізуді қамтамасыз ететін сфера.
Ауыл шаруашылығына тікелей қызмет көрсететін сфераға - машина, құрал-жабдықтарды жөндеу және техникалық қызмет керсететін кәсіпорындармен салалар, сонымен бірге транспорттық ұйымдар, агрономдық, ветеринарлық, ақпараттық Қызметтер, материалдық-техникалық жабдықтау және электрофикациялау жүйесі кіреді.
Дайын өнімді тұтынушыға дейін жеткізуді қамтамасыз ететін сфера -өнімді дайындайтын, тасымалдайтын және сақтайтын ұйымдардан құралады.
Өндірістік инфрақұрылымның құрамында өндіріс құралдарының жақсы жұмыс атқаруын қамтамасыз ететін және ұзақ уақыт бойы олардың іскерлік қабілетін сақтауға ықпал жасайтын салалар кіреді. Өндірістік инфрақұрылымының тікелей ауылшаруашылығына қызмет көрсететін салалардың құрамына: өндіріс сипаттағы транспорт, жөндеу шеберханалары, қоймалық және мұздатқыш, шаруашылық коммуникация жүйесі, техникалық қызмет көрсететін станциялар, ғылыми-өндірістік лабораториялар, есептегіш орталықтары кіреді. Сонымен қатар арнайы қызмет көрсету бөлімшелеріне, өсімдіктерді қорғау, агротехникалық, ветеринарлық, жасанды жолмен жөндеу техникалық және т.б. қызметтер кіреді. Оны мына келесі суреттен көруге болады (кесте №2).
Өндірістік инфрақұрылымның құрылуына көптеген факторлар әсер тигізеді. Солардың ішінде топырақ климаттық жағдайлары, жердің релефі, сумен қамтамасыз етілуі және жердің конфигурациясы, жолдың жағдайы, типі немесе түрі, кәсіпорынның орналасуы қолданылатын технологиялар, өндірістің мамандандырылуы мен концентрациялау деңгейі ерекше роль атқарады. Берілген факторларға көбінесе жалпы өндірістік инфрақұрылымның құрамы және шаруашылықтың ішіндегі бөлімшелердің көлемі мен кәсіпорынның функционалдық қызметінің ерекшелігіне байланысты.
Ауыл шаруашылығының өндірістік имфрақұрылым объектілерінің қамтылу деңгейі өте төмен болып отыр. Нарық жағдайына өту кезеңінде өндірістік инфрақұрылымның бөлімшелерінің құрылу процесі баяулап қалды, ал кейбір түрлері тіптен тоқтап қалды.
Ірі қара мал ұстайтын қораларды енгізу 1991 жылдан 1996 жылға дейін 5 есе, жеміс-жидек сақтайтын қоймалар 8,4 есе, бидай сақтайтын қоймалар 2,4 есе, шөп сақтайтын қоймалар 13,1 есе қысқарды. Минералды тыңайтқыштарды сақтайтын қоймаларды іске қосу және шаруашылықтың ішндегі жолдардың құрылысы баяулауда.
Ауыл шаруашылығының техникалық қызмет көрсететін және механизацияланған бөлімшелермен қамтылуы 355% (пайызын) құрайды. Шаруашылықтың тракторлары үшін гараждармен қамтылуы ойдағыдай емес, шаруашылықтың тек 40% (пайызы) ғана тракторларды сақтау үшін орындар бар.
Өндірістік инфрақұрылымның экономикалық тиімділігін сипаттайтын негізгі көрсеткіш инфрақұрылымның объектілерін, қызметтерін, белімшелерін құру үшін жұмсалатын шығындардың өздерін ақтауы. Ол үшін мына формуламен есептеледі.
Өндірістік инфрақұрылым экономикалық жағынан өте тиімді. Оның тиімділігі шығындарды азайтуды және соңғы өнімнің сапасын жақсартуда өнім бірлігіне келетін ақшалай материалды және еңбек шығындарын азайтуда байқалады.
1.2. Өсімдік шаруашылығының өнім өндіру салаласының дамуы
Қазақ жерінде б.з.б. 2-мыңжылдықтан бастап адамдар қолда мал өсіре бастады. Сол кезден бастап адамдар егін салумен де айналысқан. Оған дәлел -- қыш құмыраларда сақталған арпаның, бидайдың, тарының дәндері. Егін егу мал өсіруге қарағанда баяу дамыды. Себебі тастан, ағаштан жасалған құралдар қатты жерлерді өңдеуге жарамады. Олармен тек өзен, көл жағасындағы жерледі өңдеді. 16-17 ғасырлардан бастап Қазақстан жерінде егіншілік дами бастады. 1694 жылы Тәуке ханның Түркістан сарайында болған Ресей елшісі В.Кобяков жергілікті тұрғындардың бидайды, арпаны, тарыны өте көп мөлшерде егетін және бидайдың жаздық, күздік түрлерін өсіретінін жазған. Шығыс Қазақстан және Жетісу тұрғындары егін шаруашылығын жүргізді. Бұл жерлерде егін суару үшін қолдан арық қазылды. Шу, Талас өзендерінің бойына бау-бақша егілді. Орталық Қазақстанда егіншілікке жақсы жетілген суару жүйесін.
Ауыл шаруашылығы -- шаруашылық салаларының ішіндегі ең ежелгі және табиғат жағдайларына тікелей тәуелді саласы. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы -- неғұрлым көп тараған сала. Шындығында, дүниежүзінде халқы ауыл шаруашылығының түрлі салаларымен айналыспайтын бірде-бір ел жоқ. Ауыл шаруашылығының барлық жерге таралуы оның алуан түрлілігіне байланысты. Ғалымдар шамамен онын 50-ге жуық түрін бөліп көрсетеді. Қазіргі мәлімет бойынша дүниежүзінде бұл салада шамамен 1,3 млрд-тан астам адам еңбек етеді, оған ауыл шаруашылығындағы шаруа отбасыларын қосатын болса, онда ол көрсеткіш 2,6 млрд адамға жетеді. Еңбекке жарамды ер адамдардың ауыл шаруашылығындағы үлесіне сәйкес елдер индустриялы, постиндустриялы және аграрлы болып жіктеледі. Дүниежүзінде экономикалық белсенді халықтың (ЭБХ) 46%-ы осы салада еңбек етеді.[1]
1 кесте . Ауыл шаруашылығында еңбек ететіндер үлесі
Аймақтар
Жұмыс істейтіндер саны, млн адам
ЭБХ-тың ауыл шаруашылығында істейтін бөлігі, %
Дүниежүзі бойынша ауыл шаруашылығында жұмыс істейтіндер санындағы жеке аймақтар үлесі, %
Азия
1034
57,5
79,1
Африка
190
58,7
14,5
Солтүстік Америка
21
9,2
1,6
Оңтүстік Америка
27
18,8
2.1
Еуропа (Ресеймен бірге)
33
9,3
2.5
Аустралия мен Мұхит аралдары
3
19,0
0.2
Дүниежүзі
1308
45,6
100.0
Жеке елдер бойынша ауыл шаруашылығында жұмыс істейтіндер саны үлкен айырма жасайды. Мысалы, Батыс Еуропа елдерінде бұл көрсеткіш -- 8%, АҚШ- та -- 3%, Канадада -- 4%, Ресейде -- 14%, Қазақстанда 40%-ға жуық болса, ал дамушы елдерде ол өте жоғары (44-сызбанұсқаға қараңдар).
Ауылшаруашылық географиясы климаттық, әлеуметтік және өндірістік факторлары әсерінен ұзақ тарихи уақыт аралығында қалыптасып, дамып отырды. Соңғы уақытқа дейін ауыл шаруашылығы климаттық факторларға тікелей тәуелді болып келді. Олар: вегетациялық мерзімнің ұзақтығы; өсімдіктердің өсуіне мүмкіндік туғызатын 10°С-тан жоғары температуралар жиынтығы; жылдық жауын-шашынның мөлшері мен түсу мерзімі; топырақтың механикалық құрамы мен құнарлылығы сияқты мәселелер. Жер шарындағы ең құнарлы топырақ қатарына құрамында карашірігі мол қара топырақ, минералды заттары мол жанартаулық топырақ және тұнба жыныстардан түзілген өзен анғарлары бойындағы топырақтар жатады. Қазіргі кезде ғылым мен техниканың озық жетістіктері ауыл шаруашылығында кеңінен колданылып отырған еллерде климаттық жағдайға тәуелділік әлдеқайда төмендейді. Мысалы, Сауд Арабиясы көпшілік бөлігін шөлдер алып жатқанына қарамастан, соңғы жылдары бидаймен өзін толық қамтамасыз етіп, тіпті оны экспортқа шығара бастады.
Дүниежүзінің кез келген елінің ауыл шаруашылығы өзара бір-бірімен тығыз байланысты екі саладан -- өсімдік және мал шаруашылығынан құралады. Олардың арасалмағы әр елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен еңбек ресурстарының көрсеткіштеріне және табиғат жағдайларының ерекшелігіне сәйкес өзгеріп отырады. Экономикалық деңгейі жоғары елдерде (АҚШ, ГФР, Франция және т.б.) ғылым жетістіктері мен агротехникалық шаралар кеңінен қолданылуы нәтижесінде мал шаруашылығы өнімдерінің үлесі жоғары. Мұндай жағдай кейбір жекелеген дамушы елдерде де байқалуда, бірақ оның басты себебі климаттың қолайсыз әсерінен өсімдік шаруашылығының өркен жаюына мүмкіндіктің болмауы. Бұл керініс Таяу Шығыстың кейбір елдеріне тән. Өсімдік және мал шаруашылығы тек қана өзара байланысып қоймай, олардың өнімдерін өңдейтін өнеркәсіп салаларымен де тығыз байланысты. Бұл салалар арасындағы өзара байланыс агроөнеркәсіптік кешен (АӨК) арқылы жүзеге асады. Мұндай кешендер құрылымы мен қуатына қарай алуан түрлі болып келеді және дамыған елдерде кең қанат жайған. Ал дамушы елдерде олар жаңа-жаңа белең алып келеді.
Бүгінгі таңда жерге иелік етудің бірнеше түрі қатар кездеседі. Олар: жеке-меншіктік, мемлекеттік меншік және кооперативтік меншік. Ең көп таралғаны жерге жекеменшік иелігі, олар дүниежүзіндегі тауарлық ауылшаруашылық өнімдерінің басым бөлігін өндіреді.
Жоғары дамыған елдердің көпшілігінде жер қорының біраз бөлігі ірі жер иеленушілердің -- фермерлердің қолында шоғырланған. Оларға берілген орташа жер мөлшері -- 40 -- 50 га. Бірақ жердің басты қожасы -- мемлекет. Мысалы, АҚШ-та жер қорының 14-і мемлекет меншігінде. Дамушы елдерде аграрлық қатынастар түрліше сипатты болып келеді. Азия мен Африканың бірқатар елдерінде жергілікті және сырттан әкелінген күрделі қаржыға негізделген ірі капиталистік шаруашылықтармен қатар феодалдық, тіпті ру-тайпалық қатынастары өлі сақталып калған шаруашылықтар да көптеп кездеседі. Ал Латын Америкасы елдерінде жер қорының көпшілігін помещиктік шаруашылықтың негізін құрайтын ірі жер иеліктері -- латифундиялар меншіктейді, оларға берілген орташа жер мөлшері -- 2 -- 3 мың га. Бұрынғы ТМД мен Шығыс Еуропа елдерінде меншіктің жаңа түрлері енгізілуде.[1]
Ауыл шаруашылығы өзінің дамуы мен өркендеу сипатына қарай үш топқа ажыратылады.
:: Дәстүрлі (тұтынушы) ауыл шаруашылығында қауымдық және ру-тайпалық қатынастар әлі де сақталған. Бұл топ ауыл шаруашылығының екі түрінен тұрады. Біріншісі -- Африка, Оңтүстік Америка және Азияның ылғалды тропиктік ормандарына тән аңшылық, балық аулау және өсімдіктерді жинаумен қатар жер өңдеуді ұштастыру. Негізгі өсіретін дақылдары -- тамыр және түйнек жемістілер, астық, бұршақ тұқымдастары, май пальмасы. Жер өңдеуде дәстүрлі көне тәсілдер (кетпен, соқа) қолданылады. Бұл шаруашылық өртеп-кесу шаруашылығы деп те аталады. Ал екіншісі -- көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы. Әсіресе Африка мен Азияның тропиктік, қоңыржай белдеулерінің құрғақ аудандарында (түйе, қой, ірі қара, жылқы өсіру) және Солтүстік Еуропа мен Азияның тундра зонасында (бұғы өсіру) кең тараған. Бұл шаруашылық дамушы елдерге тән, өте ұсақ шаруашылық жиынтықтарынан құралады. Олардағы еңбек өнімділігі дамыған елдермен салыстырғанда 25 есе төмен. Кейде егіншілік мал шаруашылығымен ұштаспай, одан бөлек дамиды және көп жағдайда бір ғана дақыл өсіруге бағытталған. Мысалы, Оңтүстік-Шығыс Азия елдері -- күріш, Африка елдері -- кофе мен жержаңғақ, ал Латын Америкасы елдері -- қант құрағы мен какао өсіруге маманданған.
:: Тауарлы және жартылай тауарлы дәстүрлі шаруашылық пен помещиктік-латифундиялық шаруашылық -- ауыл шаруашылығында үш түрлі бағытта жүргізіледі:
а) егіншілік шаруашылығы (көп еңбек күшін қажет ететін Азиядағы күріш өсіру);
ә) егіншілік және егіншілік пен мал шаруашылығы -- Африка мен Азияға және Латын Америкасына тән. Сұранысқа ие дәнді дақылдар мен жемістер, сергітпе және техникалық дақылдар (банан, кофе, какао, шай, каучук және талшық алынатын өсімдіктер) күш-көлік ретінде және өнім алу үшін өсірілетін мал шаруашылығымен ұштасады;
б) көпсалалы тауарлы егіншілік пен мал шаруашылығы -- Еуропаның кейбір елдері мен Азия және Латын Америкасы елдеріне тән. Егіншілік пен мал шаруашылыры бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан шаруашылықта сан салалы, сұранысқа ие дақылдар басым өсіріледі.
:: Жоғары маманданған тауарлы ауылшаруашылығы -- ол ауыспалы егістіктері бар өсімдік шаруашылығы мен мал азығын дайындауды қоса жүргізетін интенсивті мал шаруашылықтарынан және оларды байланыстырушы агроөнеркәсіптік кешендер (АӨК) жиынтығынан тұрады. Мұнда FTP нәтижесікде механикаландыру мен химияландыру өзінің шарықтау шегіне жеткен. Тіпті автоматтандыру, селекция мен генетика, биотехнологияның соны жетістіктері кеңінен пайдаланылуда. Шаруашылық өнімдерін өндірумен қатар, оны ұқсату, сақтау, тасымалдау және өткізу, сондай-ақ тыңайтқыш сияқты заттарды шығаруды да қамтиды. Бұл өз тарапынан ауыл шаруашылығына индустриялық сипат береді. Мұндай шаруашылықтар жақсы жерлерге орналасып, жалдамалы жұмысшылар күшін және агротехникалық шараларды кеңінен пайдаланады. Олардың өндірісі ішкі, әсіресе сыртқы нарық сұранысына бағдар ұстайды, сөйтіп, олар "мемлекет ішіндегі мемлекет" рөлін де орындайды. Жоғары механикаландырылған алты шаруашылық түріне бөлінеді:
а) дәнді дақылдар шаруашылығы (бидай, жүгері). Солтүстік Америка, Аустралия, Еуропа (Ресей, Украина), Азия (Қытай, Қазақстан) аумақтары;
ә) интенсивті егіншілік (дәнді дақылдар, техникалық дақылдар, жеміс және бау-бақша). Еуропа мен Солтүстік Америка елдері, Азия (Қытай, Жапония) аумақтары;
б) плантациялық шаруашылық (жеміс, сергітпе және техникалық, дақылдар). Латын Америкасы, Азия мен Африканың тропиктік, субтропиктік аймақтарындағы дамушы елдер;
в) экстенсивті жайылымдық мал шаруашылығы (етті бағыттағы ірі қара, қой). Солтүстік Америка (АҚШ), Оңтүстік Америка (Аргентина, Уругвай), Еуропа (Ресей), Азия (Ңазакстан), Аустралия аумақтары;
г) интенсивті мал шаруашылығы (сүтті және сүтті-етті ірі қара, ет бағытындағы ірі қара бордақылау, шошқа және құс өсіру). Батыс Еуропа (Ұлыбритания, Германия), Шығыс Еуропа (Украина, Ресей), Солтүстік Америка (АҚШ), Жаңа Зеландия аумақтары;
ғ) интенсивті егіншілік пен мал шаруашылығы (бау-бақша, жем дайындау, сүтті-етті ірі қара, шошқа және құс өсіру). Еуропа, Солтүстік Америка елдері мен Жапонияға тән.
Соңғы жылдары экономикасы дамыған елдердің ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі біртіндеп дамушы елдерге де ауысуда. Осы заманғы агротехникалық шараларды кеңінен пайдалану негізінде ауыл шаруашылығын қайта түлету XX ғасырдың 60-жылдарынан басталған "жасыл революция" арқылы жүзеге асуда. Жасыл революцияның негізі болып табылатын басты мәселелерге -- мәдени өсімдіктердің өнімділігін арттыратын және егістік жерлерді пайдалану мүмкіндігін кеңейтетін дақылдардың тез пісетін сорттарын шығару, суландыру шараларын ұлғайту жатады. Өйткені жаңа сорттар қолдан суарған жағдайда ғана өзінің жақсы қасиеттерін көрсетіп сапалы өнім береді.
Сонымен қатар осы заманғы техниканы, тыңайткыштар мен зиянкестерге қарсы улы химикаттарды кеңінен пайдалану шаралары жатады. Жасыл революция нәтижесінде кейбір дамушы елдер өздерінің астыққа мұқтаждығын өтеді, дәнді дақылдар шығымдылығы екі-үш есеге артып, аштықты жоюға мүмкіндік туды. Әсіресе бұл құбылыс халық саны қарқынды өсіп жатқан Мексика, Үндістан және Қытай елдерінде белең алды. Қалай болғанда да жасыл революция дамушы елдердің артта қалған ауыл шаруашылығына аса үлкен өзгеріс әкеле қойған жоқ. Негізінен, шетелдік компаниялар мен ірі қожайындарға тиесілі жерлерге ғана ықпал етті. Сонымен бұл революция дамушы елдер ауыл шаруашылығының артта қалуы табиғи себептерге ғана емес, ең алдымен, әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты болатынын тағы да көрсетті.
XX ғасырдың 80-жылдары басым түрде дамыған елдер аясында екінші "жасыл революция" немесе биотехнологиялық революция (нанотехнология) жүрді. Гендік инженерия нәтижесінде үсік пен түрлі ауруларға төзімді томат, картоп, мақта, қытайбұршақ (соя) сияқты өсімдіктердің жаңа сорттары будандастырылса, сүтті сиырлардың етті шошқа мен ірі қараның жаңа түрлері шығарылды. Мұндай жетістіктерді өндіріске енгізу өте қымбатқа түсетіндіктен, қазірше батыстың жоғары дамыған елдерінде ғана қолданылуда. Ауыл шаруашылығы даму бағыттарына қарай интенсивті және экстенсивті болып бөлінетіні сендерге таныс.
Қазіргі ауыл шаруашылығына тән басты белгі -- бір немесе бірнеше өнім түрлерін өндіруге мамандану. Жалпы өнімнің құрамы мен мөлшері сұранысқа, табиғи және әлеуметтік-экономикалық жағдайларға, көлікпен жабдықталуына, әр елдің экономикалық, географиялық жағдайына тәуелді.
Бүгінгі таңда ауыл шаруашылығында жоғары маманданған кәсіпорындар мен ауылшаруашылың аудандары көбеюде. Географиялық еңбек бөлінісі нәтижесінде тауарлық қатынастардың кең етек алуы, өндірістің көлік және жоғары технологиялық жетістіктерімен қамтамасыз етілуі, ауыл шаруашылығының жекелеген ел шеңберінен шығып, ғаламдық деңгейге көтерілуіне себепші болып отыр.
Аграрлық өнеркәсіптік өндірістің қазіргі және болашақтағы дамуы тек ауыл шаруашылығының тікелей даму деңгейіне ғана емес, сонымен бірге оған қызмет көрсететін салалардың даму дәрежесімен де айқындалады, сондай-ақ ауылдың өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымының даму дәрежесіне байланысты.
Негізгі өндіріске қызмет ететін инфрақұрылым салалары түпкі дербес өндірмегенмен, елімізде азық-түлік және әлеуметтік мәселелерді шешуде негізінен халық шаруашылығы қызметінің бағдарына айналатын түпкі нәтижелерді айқындайды, ал бүкіл басқару қызметі осы түпкі нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған. Жалпы өндірістік процестегі өзінше бір аралық буындар инфрақұрылымның элементтері болып табылады. Осы элементтерін жан-жақты қарастырайық.
Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық ресурстары - ең жаңа ғылыми-техникалық жетістіктерді кең қолдануға негізделген қоғамдастырылған ірі машиналы өндіріс, бұған қоса электрлендіру, механикаландыру, автоматтандыру, химияландыру. Кең мағынада алғанда өндірістің заттық, субъективтік факторлары қамтылады.
Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық ресурстарына - ең алдымен ауыл шаруашылығының барлық салаларында жұмыс істейтін еңбек құралдары мен заттар құрайды. Оларға жер, тракторлар мен ауыл шаруашылығы машиналары, двигательдер, күш қондырғылары, мал және мал өнімі, көп жылдық екпе ағаштар, ирригациялық құрғату жүйелері, жолдар, үйлер мен ғимараттар, тұқым, жем, тыңайтқыштар, жанар майы, құрал-сайман және басқалары жатады.
Жердің ең басты құрал-жабдығы екені ауыл шаруашылығының материалық-техникалық базасының қалыптасып, дамуының аса маңызды ерекшелігі болып табылады. Жерді ұтымды пайдалану, оның құнарлылығын арттыру ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасына қойылатын аса маңызды талаптар болып табылады.
Энергетикалық ресурстарын пайдалануды жақсарту және ауыл шаруашылығында энергияны көп қажет ететін өнімді азайту жолдары. Бұл өндірісті интенсивтендіруіне:
егіншілік пен мал шаруашылығының ғылыми негізделген жүйелерін енгізу;
өндірісті кешеінді механикаландыру;
қолда бар қорларды экономикалық жағынан тиімді пайдалану;
қор айналымдылығын жеделдету;
озық тәжірибені пайдалану.
Техникалық қызметті жақсарту үшін трактор және ауыл шаруашылығы қосалқы бөлшектерімен кепілді жабдықтау кешенінде мамандандырылған техникалық қызмет көрсету жұмысын барлық жерде енгізу, ауылда өндірістік-техникалық қызмет көрсетудің кооперативтік формаларын кеңінен енгізу ұсынылды.
Ауыл шаруашылығы өндірісін механикаландыру. Механикаландыру мен электрлендіру-механикалық және электр двигательдері бар машиналарды ауыл шаруашылығы өндірісіне енгізіп, пайдалану және осы негізді қол еңбегін механикаландырылған еңбекке айналдыру. Ауыл шаруашылығын техникалық жағынан қайта жарақтандыру нәтижесінде энергиямен қамтамасыз ету және объектінің энергияның жарақтануы күрт артты. Мұның өзі ауыл шаруашылығы еңбегінің өнімділігін арттыруға жәрдемдесті. Алайда ауыл шаруашылығының бірқатар салаларында энергиямен қамтамасыз етудің, электрмен жарықтандырудың және жұмыстарды механикаландырудың қол жеткізген деңгейі ауыл шаруашылығының өскелең талаптарына, даму үстіндегі осы заманғы ауыл шаруашылығының, әсіресе, мал шаруашылығының қажеттеріне сай келмейді.
Ауыл шаруашылығында үлгілік шеберханалар, автогараждар мен әртүрлі қоймалар жетіспейді. Осындай ішінара механикаландырудың бүкіл нәтижесі басқа қол жұмыстарында жоғалады.
Республикада өнімнің жекелеген түрлерін өндіретін бірыңғай технологиялық тізбек шын мәнінде жоқ. Жетекші және қосалқы жұмыстарды механикаландыру деңгейінде айтарлықтай алшақтық бар.
Мал шаруашылығы мен егіншілік салаларында толық механикаландырудың аяқталмауы машиналардың қажетті жүйесінің жоқтығына байланысты.
Ауыл шаруашылығын кешенді түрде механикаландыруға арналған машиналар жүйесінде 2790 түрлі техникалық құрал, оның ішінде мал шаруашылығы бойынша 1020, өсімдік шаруашылығы бойынша 1170 құрал қамтылады.
Қазіргі кезеңде техника әмбебап етілуде, мұның өзі машинаны әртүрлі жұмыстарда пайдалануды қамтамасыз етеді. Әмбебап үлгідегі трактор eric жұмыстарында, жүк тасымалдауда, мал шаруашылығында, жол және басқа жұмыстарда пайдаланылады.
Ауыл шаруашылығында техниканы фирмалық жөндеуден және оған техникалық күтім жасаудың тиімді жүйесін ұйымдастыру туралы ұсыныс әзірлеу керек.
Ауыл шаруашылығы өндірісін автоматтандыру. Өндірісті автоматтандыру-электрмен механикаландырудың жоғары сатысы. Онда барлық өндірістік процестерді жұмысшылардың дене еңбегін толық жоюды қамтамасыз ететін машиналар, құралдар мен тетіктердің өзара байланысты жүйесінің орындалуы көзделген. Автоматтандыру кезінде машиналар да арнаулы құралдардың көмегімен басқарылады.
Ауыл шаруашылығы өндірісін электрлендіру процесін механикаландыру саласын кеңейтеді, ауыл шаруашылығының экономикасы мен мәдениетін көтеруді қамтамасыз етеді. Техникалық прогресс өндірісті басқаруда механикаландыру мен автоматтандыру құралдарын кең қолдануға жәрдемдеседі.
Ауыл шаруашылығына электротехникалық қызмет көрсетудің дамуы.
Агроөнеркәсіптік кешенінің жүйесінде барлық еңбек өнімділігін дамытуда, еңбекшілердің әлеуметтік мәдениетін көтеруде ауылды жерде электр қуатын кеңінен пайдаланудың маңызы өте зор.
Республика ауыл шаруашылығында электр күшін пайдалану мөлшері кейінгі 15-20 жылдың ішінде 6 еседен артық өсті. Ауыл шаруашылығында еңбек істейтін әрбір адамның жарақтанғаны өткен жылы 48 ат күшінен асты. Бұл барлық ТМД мемлекеттерімен салыстырғанды ең үлкен көрсеткіш болып есептелінеді.
Нарық экономикасындағы қарым-қатынастардың дамуына байланысты электр қуатын ауылшаруашылық жұмыстарының барлық процестеріне, сол сияқты халықтың әлеуметтік-мәдениет қажеттілігіне кеңінен қолдану, электр жабдықтарын, электр аппараттарын толығымен тиімді пайдалану мақсатымен қазіргі уақытта Республика көлемінде ауыл шаруашылығы Министрлігінің жүйесіне кіретін, әрбір жеке тауар өндірушілерге қажетіне қарай электр техникаларды жөндеуге, қондыруға олардың бір қалыпты жұмыс істеуіне көмек көрсететін "ауыл энергия" акционерлік қоғамдары немесе ауданаралық бірлестіктер қызмет атқарады.
"Ауыл энергия" жүйесі нарықтық қарым-қатынастарды тауар өндірушілермен дамыта отырып, оларға тек электр жабдықтарын жөндеу немесе қондырумен көмектесіп қана қоймай, акционерлік қоғамдарға, ассоциациялық кооперативтерге сол сияқты жеке шаруа қожалықтарына электр энергиясын тиімді пайдалануға керекті электр техниктерді, электриктерді тағы басқа осы жүйеде қызмет атқаратын маман кадрларды дайындауда оларға электр жабдықтарына керекті бөлшектерімен көмек көрсетіп тұрады.
Болашақта "ауыл энергия" бөлімшелеріне шаруашылықты электрлендіру функциясы шоғырландырылатын болады.
Экономикалық тұрғыдан қарағанда ауыл шаруашылығына электр техникалық қызмет көрсетудің тиімділігі негізінде төменгі үш көрсеткіштермен анықталынады. Олар: электр энергиясын пайдаланумен тауар өндірушілердің өндіретін көлемінің көбейіп, сапасының артуы электр энергиялық қолдануымен өндірілген өнімдерге шығатын шығындардың кемуі, олардан алатын пайдалардың молаюы, сол сияқты олардың тауар өндірушілердің еңбек өнімділігін арттыруға, халықтың әлеуметтік - мәдениет жағдайын жақсартуға көрсететін ықпалдары т.б.
Ауыл шаруашылығы техникаларын жөндейтін кәсіпорындарының жүйесі.
Қазіргі нарық экономикасындағы қарым - қатынастың дамуына байланысты ауыл шаруашылығы техникаларын жөндеумен оларға қажетті қызмет көрсету кәсіпорындары Қазақстан мемлекеттік ауыл шаруашылығы машиналарының көпшілік түрлерін қамтитын агросервистік қызмет атқаратын "Қазақ өнеркәсіпмашиналары" концерннің жүйесіне кіреді. Бұл концерннің құрамы республика бойынша отыз шамалы оның ішінде Түрген, Атбасар, Тоболь, Өскемен тағы басқа сол сияқты зауыттармен, жүзден астам маманданған ірі - ірі шеберханалар ұдайы техникалық қызмет көрсететін облыстық бірлестіктерінің құрамына кіріп, саудалық немесе шаруашылық есептерінің негізінде шаруа қожалықтарына акционерлік қоғамдарға, ассоциация ұжымдарына сол сияқты бірлестіктерге қызмет атқарады.
Сонымен ауыл шаруашылығы техникаларын жөндеу және оларға күту жүйесінің қазіргі уақыттағы басты міндеттері -- ауьгл шаруашылық техникаларын ағымдағы және күрделі жөндеуден өткізіп шаруашылықтағы машина - трактор паркін жұмыс істеу қабілетінде оларға техникалық қызмет көрсетуі болып табылады.
Ауыл шаруашылығы техникаларын жөндеу машиналармен тракторлардың, сол сияқты басқа жабдықтардың техникалық ерекшеліктеріне байланысты үш бағытпен жүргізіледі. Олар:
- Ерекше маманданған үлкен зауыттар мен шеберханалар. Бұларда негізінен машиналардың үлкен түтшшіктерінен, электрожабдықтар, маторлар, сол сияқты машиналар мен тракторлардың қозғаушы күштерінің басқа бөлшектерін жөндеп іске қосу жұмысы ұйымдастырылады.
- Маманданған зауыттар мен шеберханалар. Оларда шаруашылық ұжымдар мен ерте бастан жасалған келісім-шарттар бойынша, машиналардың, тракторлардың белгілі-бір түрі ғана жөндеуден өтеді. Мысалы, Түргендегі - зауыт тек қана автомашина ғана жөңдесе, екінші бір зауыт тек қана "Белорусь" тракторын жөндейді.
- Жер қабатын және жол құрылымы мен мелиоративтік жұмыстармен шұғылданатын машина мен тракторларды, олардың жабдықтарын жөндейтін маманданған шеберханалар мен үлкен жөңдеу орталықтары.
Жоғарыда көрсетілген техникаларды олардың тиісті жабдықтарын жөндейтін жүйелердің жұмыстарының барлығы тауар өндірушілердің құрал жабдықтарының тиімділігін арттырып, олардың алатын өнімдерінің мол және сапалы болуына бағытталған.
Ауылшаруашылық жұмыстар болмаған кезде техникаларды сақтау, машиналарды пайдалану ережесіне сәйкес жасалынады. Машиналарды сақтауды ұйымдастыру, оған бақылау жүргізуді аудандық аграрлық бірлестіктердің мамандарының көмегімен әрбір ұжымдар өздері басқарады.
II БӨЛІМ. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарда өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру бойынша шығындар есебі мен аудитінің ерекшеліктері
2.1. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарда өсімдік шаруашылығындағы шығындар бухгалтерлік есебі мен аудиттің мақсаты және ерекшелігі
Ауыл шаруашылығындағы ҚР-ның экономикаың негізгі саласы болып саналады. Ауыл шаруашылыыың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру үшін
мынадай ерекшліктер білу керек:
1. 1. Жер өзгермейтін және басты өндірісқұралы болып саналады. Жер- еңбек құралы ретінде пайдаланады. Сөйтіп ол өңеуді, суландыруды, тыңатқыштарын күтіп бптауды қажет етеі.
2. 2. Мал және өсімдік шаруашылығындағы тірі оргаизімдер ретінде өндіріс процесінде пайдалаған экономилық және биологиялық факторары бір-біріне байланысты анықталуы қажет.
3. 1. Ауыл шаруашылық өндірісі кең көлемдегі алқапта аудандарда жүргізілген, мұнда негізінен үлкен көлемдегі арнайы техникалар пайдаланады.
4. 2. Ауыл шаруашылық өндірісінде өндірс уақыты мен жұмыс кезінің арасындаелулі өзгеріс болады. Кейінгі салаларда ндіріс процесі календалық жылдан асып кетеді. Сол себепті бухгалтерлік есепте күнтізбелік жылға сәйкес келмейін өндіріс цикылының шығындары ағымдағы жылдың шығындары, лдағы уақытташығындары болып бөлінеді.
5. 3. Ауыл шаруашылық әсіпорында өсірілетін шаруашылық малдары ретінде пайдаланатын өнім және жұмыс малдары ретінде пайдаланады.
6. 4. Ауыл шаруашылық өнімнің биологиялық ерекшелігі - бір өнімнен не малдың түрлерінен бір уақытта бірнеше өнім алуға мүмкіндік бар. Осыған баланысты бухгалтерлік есепте шоттары шектеу мен өнімнің түрлеріне байланысты өзіндік құны есептеу қажеттілігі туындайды.
7. 5. Негізгі жұмысты орындау барысында тұқымды себу, егінді жинау кезеңінде, әсіресе, ескеру қажет.
8. 6. Бухгалтерлік есептің ерекшелітерінің бірі болып алынған өнімнің көлемін тіркеу, яғни өнімнің көлемін тіркеу болып табылады.
Әрбір Ауыл шаруашылық кәсіпорын өзінің есеп саясатында типтік шот жоспарына сәйкес шот жоспарын құрасырады. ХҚЕС бойынша №41 Биологиялық активтер атты стандарт негізінде жүргізіледі. Бухгалтерлік есепте 2500 Биологиялық активтер шотында есепеледі.
Оған: 2510 Өсімдітер
2520 Жануарлар
2522 Жұмыс малы
2523 Өсірілетін жас мал
2525 Борақыдағы ересе мал
Сонымен қатар: 1318 - Тұқымдар және ем азығы
1319 - Тыңайтқыштар
Ауыл шаруашылығының кәсіпорын салық кодексіне сәйкес өзінің жұмысын және төлейтін салықтардың тәртібі, мөлшрін белгілейді.
Ауыл шаруашылығының шығындар есебі 8110, 8310, 8410 шоттарда жүргізіледі. Сонымен қатар арайы қосымша шоттар ашылды.
1320 - Дайын өнім есебі
2423 - Жас мал өсімдері
2521 - Негізгі табы
Өсімдік шаруашылығы - ауыл шаруашылығының өнімдерін құрайтын бір сала өсімдік шаруашылығына мынадай топтарға өлінеді және осы топтары бойынша аналитикалық есебі жүргізіледі:
Астықтық: бидай, арпа, сұлы.
9. Техникалық: соя, темекі, мақта, қант қызылшасы, күнбағыс.
10. Көкөнс: қияр, бұрыш, қызанақ.
11. Бақалық: қауын, қарбыз, асқабақ.
12. Азықтық: жүгері, біржылдық және көпжылдық шөптер.
13. Жидетер: көпжылдық екпе ағаштары - алма, алмұрт, қарақат.
Өсімдік шаруашылығының дән өнімнің есебі алғашқы есепті алғашқы құжаттар бойынша жүргізеді. Өнім қабылдау туралы алашқы есепті қырманда жауапты тұлғалардың өлшп, құжат толтырып, бақылап, қабылдап алғаны арналғаны журналда тіркеледі. Өнімді түсірген кезде қырман меңгеруші қойма есеп кітабында астықтың қозғалысы ен басқа өнімдердің қозғалысы бойынша ведомость толтырады. Егер де комбайыннан астық қабылданса, әрбір комбайыдарға талон берілді. Бір бункер астық деп бір талон болып саналады. Шаруашлықтың бухгалтерияда, қырманда әр күндік астық салыстырылып не талондарды тексеріп отырады. Қырманға түскен астық кептіруді және іріктіруді қжет етеді. Кепірілген және ірітелген әр партияны өлшеп отырады. Тазартылған бидай кәсіпорынның қоймасына өлшеніп тапсырылады. Қырманнан астық нан пісіруге, басқа да кәсіпорындарға сатқан кезде тауарлы - транспорттық накладной толтырады. Астық қабылдау және астық айналымы бойынша ведомость әр күн сайын бухгалтерияға есепті бақылау үшін қажет.
Шот корреспонденциясы:
1. Жыл аяғында өсімдік шаруашылығы бойынша барлық шығындар қорытады шотқа жинақталады:
Дт 81101 Кт 2510
2. Өсімдік шаруашылығынан дайын өнім кіріске алынады:
Дт 13201 Кт 81101
3. Өндірістегі жұмысшыларға еңбекақы есептелінеді (тракторшы, машинистерге)
Дт 25101 Кт 3350
4. Өсімдік шаруашылығындағы агрономға еңбекақы есептелді:
Дт 25101 Кт 3350
5. Сатылған бидай өзіндік құнымен есептен шығарылды:
Дт 7010 Кт 1320
6. Сатып алушыларға шот көрсетілді:
Дт 1210 Кт 6010
Қырман меңгерушісінің тапсырған есебі бойынша бухгалтерияда өндірістік есеп жасады. Өсімдік шаруашылығының өнімнің қозғалысы бойынша шот корреспонденциясы, ведомость толтырды. Бидай өнімін және басқа өнімдерді алу бойынша акт толтырылады және № 10 журнал - ордер толтырып, барлық ақпаратты бас кітапқа кіргізеді.
Бухгалтериядағы есептерін өнімдердің саны мен сомасы қоймаға өнімдердің саны мен сомасымен бірдей болу керек.
2.2. Өсімдік шаруашылығындағы шығындардың бухгалтерлік есебінің жүргізілуі және ерекшелігі
Ауыл шаруашылық кәсіпорындары үшін халық үшін азық - түлік өнімдерін, өнеркәсіптің бірқатар салалары үшін шикізат өндіреді, өнім малының және күш - көлік малдың негізгі табынын ұдайы толықтырып отырады.
Ауыл шаруашылығындағы кәсіпорындарда өнімдерді, малдардың төлдерін өсіруге, негізгі табынды қалыптастыруға жұмсалған шығындарды және оларды қаржыландырудың көздерін есептеу үшін арнаулы шоттар мен субшоттар қолданылады.
Ауыл шаруашылығы материалдық өндірістің негізгі салалары . Ауыл шаруашылығы бір - бірімен байланысты екі саланы - өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығын біріктіреді. Өсімдік шаруашылығы - ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі салаларының бірі, ол егін шаруашылығын, көкөніс шаруашылығын, жеміс шаруашылығын, жүзім шаруашылығын, гүл шаруашылығын, жайылым шаруашылығын, орман шаруашылығын қамтиды.
Бухгалтерия жыл ішінде жұмсалған өнімнің мөлшері мен жоспарлы өзіндік құны туралы деректерді шығыс ретінде жыл бойы жинақтауға тиіс. Жыл аяғында калькуляция деректері бойынша оның бағыты жөніндегі шығындар тұралы және қоймалардағы қалдықтар туралы мәліметтер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
І БӨЛІМ. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ КӘСІПОРЫНДАРДА ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАСЫНЫҢ РОЛІ
6
1.1. Өсімдік шаруашылығының -- ауыл шаруашылық кешенінің жүйесіндегі орны
6
1.2. Өсімдік шаруашылығының өнім өндіру салаласының дамуы
8
II БӨЛІМ. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарда өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру бойынша шығындар есебі мен аудитінің ерекшеліктері
18
2.1. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарда өсімдік шаруашылығындағы шығындар бухгалтерлік есебі мен аудиттің мақсаты және ерекшелігі
18
2.2. Өсімдік шаруашылығындағы шығындардың бухгалтерлік есебінің жүргізілуі және ерекшелігі
20
2.3. Өсімдік шаруашылығында өнімнің өзіндік құнына калькуляция жасау
40
2.4. өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру бойынша аудиттің жүргізілуі
50
III БӨЛІМ. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ КӘСІПОРЫНДАРДА ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ БОЙЫНША ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ САЛАСЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
53
3.1. Ауылшаруашылық өндірісті жетілдіруде
мемлекеттің ролі
53
3.2. Өсімдік шаруашылығында маркетингтің маңызы
55
3.3. Ауыл шаруашылығында өсімдік өнімдерін өндіруді жетілдіру жолдары
56
ҚОРЫТЫНДЫ
60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
64
ҚОСЫМШАЛАР
67
КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығы -- материалдық өндірістің ең маңызды түрлерінің бірі. Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізаттың кейбір түрлерімен қамтамасыз етумен айналысады. Ауыл шаруашылығы екі үлкен саладан, яғни өсімдік шаруашылығынан және мал шаруашылығынан тұрады.
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің әлемге белгілі "Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы атты еңбегінде" "Барлық стратегиялық басымдылықтардың көш басында агроөнеркәсіп кешенін дамыту, оны дәйекті де батыл реформалау, сондай-ақ тұтыну рыногын өнеркәсіп тауарлармен толтыру шаралары жүретін болады"-деп, атап көрсеткен болатын.
Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіп кешенінің барлық салаларың, оның ішінде ауыл шаруашылығында қызмет көрсету саласын дамытуға мүмкіндік мол. Егер де осы потенциалдық мүмкіндікті нарық жагдайында әрбір жекелеген аймақтардың өзгешеліктерін еске ала отырып ауыл шаруашылығының қызмет көрсету салаларын дамыта білсек, еліміздің экономикасын бұдан биік деңгейге көтеруге мүмкіндік жасар едік.
2003 бастап үш жылды "Ауыл жылы" деп жариялаған Елбасы бұл бағытқа ерекше басымдық танытып отыр. Мемлекет 2004-2005 жылдары ауыл экономикасына 150 млрд. теңгеден астам қаражат жұмсауды жоспарланады.
2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап салық саясатында елеулі жеңілдіктер туғызу қарастырылуда. Соның ішінде жеке табыс салығының ең жоғарғы пайызын 30-дан 20 дейін кеміту көзделуде.
Агроөнеркәсіптік өндірістің соңғы нәтижелері тек тікелей ауыл шаруашылығының даму деңгейіне ғана емес, сонымен қатар соған қызмет көрсететін салаларға да байланысты. Ауыл шаруашылығының өндіріс көлемі ұлғайған сайын материалдық - техникалық ресурстарды, қажетті шикізаттарды, қосалқы материалдарды т.б. жұмсау мөлшері де ұлғаяды. Шаруашылықтың электр-энергияға, транспортқа, байланыс құралдарына, өнімдерді сақтауға деген қажеттіліктері де көбейеді.
Ауылшаруашылық өндірісінің жөндеу - техникалық қызметтерге, материалдық - техникалық қамтамасыз етуді ұйымдастыруға, инженерлік, зооветеринарлық, агрохимиялық және агролизингтік қызмет көрсету және т.б. қызметтерге деген тәуелділігі өсе түсуде. Сонымен бірге ауылшаруашылық өнімдерінің қажетті көлемін алуды қамтамасыз ететін салалары мен өндірістерді де, өнімдерді де тиімді пайдалануды және оларды тұтынушыларға дейін жеткізуді қамтамасыз ететін ұйымдастырудың да бірдей дәрежеде дамуы маңызды. Осындай салалар мен қызметтердің жиынтығы экономикада инфрақұрылым деп аталады. Инфрақұрылым өнеркәсіп пен ұйымдардың тиімді қызмет атқаруының қамтамасыз етуге және агроөнеркәсіп кешенінің соңғы өнімін көп мөлшерде және жоғары сапамен алуға бағытталған.
Материалдық өндірістің инфрақұрылымының маңызды мәселелерінің бірі ауылшаруашылық өнеркәсіптік өндіріске қызмет көрсету функцияларын орындауда және барлық күш қуатты негізгі өндірістік қызметке жұмылдыру болып табылады. Инфрақұрылым өндіріс көлемін өсіруге және ауылшаруашылық өнімінің негізгі түрлерінің сапасын жақсартуға қажетті жағдай жасау үшін қажет.
Қазіргі таңда Қазақстан экономикасының дамуы нарықтық қатынастар тетіктерінің қалыптасуымен сипатталады. Нарықтық экономикаға өту терең құрылымдық және әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүзеге асырумен тікелей байланысты. Реформа жағдайында, бірінші кезеңде, елдің азық-түлік қауіпсіздігін, тұрғындарды сапалы тамақ өнімдерімен және олардың жалпы әлеуметтік жағдайының көтерілуін қамтамасыз ету жолға қойылады. Алайда, тұрғындарды жоғарғы дәрежеде азық түлікпен, өнеркәсіпті шикізаттармен қамтамасыз ететін ауыл шаруашылық кешенінің негізгі сферасы - ауыл шаруашылық өндірісі әлі де болса дағдарыстан толық шыға қойған жоқ.
Ауыл шаруашылық өндіріс көлемі жылдан жылға кеңейіп, оның себебінен, өңдеу өнеркәсібінде өңделетін ауыл шаруашылығы шикізаттары азайып, бұлардың өндірістік қуаттылығы толық пайдаланылмай, тиімділігі төмендеді. Соңғы жылдары республикада күрделі өңдеу кәсіпорындарының көбі өндірісін тоқтатып, олардың орнына кіші өңдеу зауыттары мен цехтары ашылды. Бұлардың техникалық, қаржылық және инновациялық жағдайлары ауыл шаруашылық шикізаттарын толық өңдеп, сапалы және бәсекеге жоғары қабілетті, үлкен аумақтарды қанағаттандыратын өнім шығаруға мүмкіндіктері төмен болып отыр.
Бұл мәселелерді шешудің бірден - бір жолы, агроөнеркәсіп кешенін нарық талаптарына сай қалыптастыру және оны жан-жақты жетілдіру. Ғылыми-техникалық негізде тиімді қызмет атқаратын агроөнеркәсіп кешені, ауыл шаруашылық тауарын өндірушілері мен және оны дайындау, сақтау, өңдеу және өткізу кәсіпорындары арасындағы бұзылған байланыстарды қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Тиімділігі жоғары агроөнеркәсіп кешенін құру экономикалық тұрақтылықты, тұрғындардың материалдық әл ауқатын әрі қарай көтерудің негізгі алғы шарты болып есептелінеді.
Ауыл шаруашылық кешені қиын экономикалық құрылымдарына жатады. Ал оның өндірістік құрылымы күрделі, өзгермелі және өндіргіш күштер мен түпкілікті өнімге сұраныспен анықталады.
Ауыл шаруашьшығында өсімдік дақылдар өндіру мен мал шаруашлығы үлкен маңызға ие. Себебі, бұлардан алынатын өнімдер тамақ, химия, медицина және т.б. салаларында қолданылатыны белгілі. Дегенмен, кейінгі он жыл ішінде ауыл шаруашлығы дақылдар кешенін дамыту жұмыстары жолға қойылмай келеді.
Ауыл шаруашылық өндірісінде ішкі кешенін дамытудың ең маңызды шарасы интеграциялық біріккен ұйымдар арасындағы экономикалық байланыстар мен қатынастарды жетілдіру болып табылады. Біріккен құрылымдардың шаруашылық тетіктерін, олардың арасындағы өндірістік экономикалық байланыстарды тұрақты дамыту. Ауыл шаруашылық кешендерін қалыптастырудың ғылыми негіздері.
Президенттің халыққа жолдауында ұзақ мерзімдік басымдылықтар: -өркендеу, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсарту қарастырылған. Ал оған жету үшін агроөнеркәсіп өндірісінің және индустриялдық-инновациялық дамудың стратегиялық жоспарлары құрылып,оларды іске асыру белгіленген. Ауыл шаруашылығының алдында тұрған міндеттерді шешуде кәсіпорындарында басшылықты жемісті ұйымдастыруға қажетті алғышарттар жасауға мүмкіндік туғызатын бухгалтерлік есепке, бақылауға және жедел талдау жасап отыруға маңызды орын берілген. Есептеу мен бақылаудың маңызы мемлекет меншігінен алу, жекешелендіру және ішкі шаруашылық есепті, жалдық мердігерлікті кеңінен игеру, нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде ерекше артып түседі. Есептеудің көмегімен кәсіпорынды басқару, өнімге баға қою үшін қажетті өндірістің көлемі мен өнімді тарату, оның өзіндік құны, еңбек өнімділігі, рентабельділіктің дәрежесі және басқалары туралы сенімді де уақытылы мәліметтер алынады.
Халық шаруашылығын одан әрі дамыту үшін ауыл шаруашылығында бірлескен кәсіпорынның құрылып, жұмыс істеуінің және сыртқы экономикалық қызметті дамытудың маңызы зор.
Дипломдық жұмыстың мақсаты-ауылшаруашылығының бір саласы өсімдік шаруашылығында жүргізілетін бухгалтерлік есептің және аудиттің ерекшелігін,ұйымдастырылуын жан-жақты мәлімет бере отырып, саралау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
:: Ауыл шаруашылық экономикасы мен ауыл шаруашылығында бухгалтерлік есептің жүргізілу ерекшелігін:
:: Өсімдік шаруашылығында бухгалтерлік есептің жүргізілу ерекшелігін;
:: Өсімдік шаруашылығында аудиттің жүргізілу тәртібін;
:: Өсімдік шаруашылығында өнімнің өзіндік құнына калькуляция жасауды қарастыру болып табылады.
Бұл дипломдық жұмыста ауыл шаруашылығында қызмет көрсету салаларын мейлінше дамыту жолдары қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде өсімдік шаруашылығының өнім өндіру салаласының дамуы, саласының ролі қарастырылған.
Екінші бөлімінде ауыл шаруашылығының кәсіпорындарда өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру бойынша шығындар есебінің жүргізілуі мен аудит ерекшелігі талқыланған.
Үшінші бөлімінде ауыл шаруашылығы қызмет көрсету саласын жетілдіру жолдары қарастырылған.
І БӨЛІМ. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ КӘСІПОРЫНДАРДА ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАСЫНЫҢ РОЛІ
1.1. Өсімдік шаруашылығының -- ауыл шаруашылық кешенінің жүйесіндегі орны
Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық саласында материалдық өндіріс қарқындап өскен сайын шикізаттарға, энергияға, тасымалдау, материалдық-техникалық, техника жөндеу қызметтеріне, сондай-ақ ғылыми, ақпараттық, зат сақтайтын орындарға деген қажеттілік арта түседі. Осындай қажеттілік негізгі өндірістен қызмет көрсетуші сала дамымай бірден-бір кәсіпорын, бірде-бір халықшаруашылық саласы өркендей алмайды. Айта кететін бір жағдай халық шаруашылығының әрбір саласының дұрыс өркендеуі үшін қызмет көрсететін құрылымдардың қызмет көрсету сапасының деңгейі өте жоғары болуға тиісті, яғни қызмет көрсетуші өрістің жұмысы дұрыстап дамымаса, халықшаруашылығының ешбір саласы, ешбір кәсіпорны өркендей алмайды, басқа сөзбен айтқанда, негізгі өндіріс орындарының нәтижесі қызмет көрсетуші салалардың өркендей өсуімен тікелей байланысты. Осындай өзара тығыз байланыстылық инфрақұрылымдардың бүкіл халық шаруашылығы салаларына объективтік қажеттілігін тудырады.
Инфрақұрылымдарды негізгі салалармен салыстырғанда өздеріне тән ерекшеліктері бар. Олар өздігінен ешқандай өнім өндірмейді, бірақ осы инфрақұрылымдардың қатысуынсыз ешбір жаңа өнім өндірілмейді, сондай-ақ түпкі өнім пайда болмайды. Олар негізгі салаларға қызмет көрсетуі арқылы жұмыстың түпкі нәтижесінің тиімді болуына көп жағдайда себепкер болады.
Сөйтіп инфрақұрылымдардың аса ерекше функциясының бірі-негізгі өндіріс орындарын өздерінің шығарған өнімдерін одан әрі қарай ұқсату (тасу, сату т.б.) қызметтері өз қолдарына алып, негізгі салаларға өндіріс өнімін молайтуға, мамандығын тереңдетуге мүмкіндік береді.
Агроөнеркәсіп кешенінің инфрақұрылымының құрамы өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдарынан тұрады.
Қазіргі нарықты экономика кезеңінде ауылшаруашылық өндірісін дамыту үшін негізгі салаларға қызмет көрсетуші өндірістік инфрақұрылымның орны ерекше.
Оларға төмендегі жүйелер жатады:
- техника материалдарымен жабдықтау жүйелері;
- жөндеу жұмыстарымем қамтамасыз ету;
- тоңазытқыш, элеватор, қойма және жәшіктер шаруашылығы;
- арнайы ауылшаруашылық саласына қызмет көрсетуші орындар (агрохимиялық, ветеринарлық, мелиоративтік, өсімдікті корғау және т.б.):
- көлік және жол торабына байланысты мәселелермен қамтамасыз ету:
- ауылшаруашылық саласына тиісті құрылыс жүйесі, т.б.
Осы жоғарыда көрсетілген инфрақұрылым жүйелерінің көпшілігін атап айтқанда, транспорт және жол торабы, ауылшаруашылық құрылыс жүйелері, қойма, элеватор, ыдыс, тоңазытқыш шаруашылықтары тағы басқалар өнім өндіруге салааралық қызмет атқаратын болса, ал агрохимиялық, ветеринарлық, техника жөндеу және оны күту, өсімдікті қорғау қызмет орындары тек қана өнеркәсіп кешенінің ішінде ауылшаруашылық саласына ғана қызмет көрсетеді.
Инфрақұрылымға кіретін салалар өндірістік процеске бірдей әсер етпейді және қоғамдық қайта өндірістің жүйесінде тиісті орын табады. Осыған байланысты инфрақұрылымның салалары оның негізгі қасиеттері бойынша классификациялаудың мағынасы маңызды. Ол салааралық байланыстарды зерттеуде және негізгі өндіріспен қызмет көрсетуші салалар арасында оптимальді пропорцияны орнатуға ықпал етеді.
Инфрақұрылымның элементтерінің көп жоспарлы сипатын ескере отырып, оны нақты бір қасиеті бойынша классификациялау агроөнеркәсіп кешенінің инфрақұрылымының барлық элементтерін келесідей төрт қасиеті бойынша классификациялауға болады (кесте №1):
- Өндірістік процеске әсер ету дәрежесіне қарай;
- Территориялық;
- Салалық;
- Функционалды сипатына қарай.
1. Ауыл шаруашылығына тікелей қызмет көрсететін сфера.
2. Дайын өнімді тұтынушыға дейін жеткізуді қамтамасыз ететін сфера.
Ауыл шаруашылығына тікелей қызмет көрсететін сфераға - машина, құрал-жабдықтарды жөндеу және техникалық қызмет керсететін кәсіпорындармен салалар, сонымен бірге транспорттық ұйымдар, агрономдық, ветеринарлық, ақпараттық Қызметтер, материалдық-техникалық жабдықтау және электрофикациялау жүйесі кіреді.
Дайын өнімді тұтынушыға дейін жеткізуді қамтамасыз ететін сфера -өнімді дайындайтын, тасымалдайтын және сақтайтын ұйымдардан құралады.
Өндірістік инфрақұрылымның құрамында өндіріс құралдарының жақсы жұмыс атқаруын қамтамасыз ететін және ұзақ уақыт бойы олардың іскерлік қабілетін сақтауға ықпал жасайтын салалар кіреді. Өндірістік инфрақұрылымының тікелей ауылшаруашылығына қызмет көрсететін салалардың құрамына: өндіріс сипаттағы транспорт, жөндеу шеберханалары, қоймалық және мұздатқыш, шаруашылық коммуникация жүйесі, техникалық қызмет көрсететін станциялар, ғылыми-өндірістік лабораториялар, есептегіш орталықтары кіреді. Сонымен қатар арнайы қызмет көрсету бөлімшелеріне, өсімдіктерді қорғау, агротехникалық, ветеринарлық, жасанды жолмен жөндеу техникалық және т.б. қызметтер кіреді. Оны мына келесі суреттен көруге болады (кесте №2).
Өндірістік инфрақұрылымның құрылуына көптеген факторлар әсер тигізеді. Солардың ішінде топырақ климаттық жағдайлары, жердің релефі, сумен қамтамасыз етілуі және жердің конфигурациясы, жолдың жағдайы, типі немесе түрі, кәсіпорынның орналасуы қолданылатын технологиялар, өндірістің мамандандырылуы мен концентрациялау деңгейі ерекше роль атқарады. Берілген факторларға көбінесе жалпы өндірістік инфрақұрылымның құрамы және шаруашылықтың ішіндегі бөлімшелердің көлемі мен кәсіпорынның функционалдық қызметінің ерекшелігіне байланысты.
Ауыл шаруашылығының өндірістік имфрақұрылым объектілерінің қамтылу деңгейі өте төмен болып отыр. Нарық жағдайына өту кезеңінде өндірістік инфрақұрылымның бөлімшелерінің құрылу процесі баяулап қалды, ал кейбір түрлері тіптен тоқтап қалды.
Ірі қара мал ұстайтын қораларды енгізу 1991 жылдан 1996 жылға дейін 5 есе, жеміс-жидек сақтайтын қоймалар 8,4 есе, бидай сақтайтын қоймалар 2,4 есе, шөп сақтайтын қоймалар 13,1 есе қысқарды. Минералды тыңайтқыштарды сақтайтын қоймаларды іске қосу және шаруашылықтың ішндегі жолдардың құрылысы баяулауда.
Ауыл шаруашылығының техникалық қызмет көрсететін және механизацияланған бөлімшелермен қамтылуы 355% (пайызын) құрайды. Шаруашылықтың тракторлары үшін гараждармен қамтылуы ойдағыдай емес, шаруашылықтың тек 40% (пайызы) ғана тракторларды сақтау үшін орындар бар.
Өндірістік инфрақұрылымның экономикалық тиімділігін сипаттайтын негізгі көрсеткіш инфрақұрылымның объектілерін, қызметтерін, белімшелерін құру үшін жұмсалатын шығындардың өздерін ақтауы. Ол үшін мына формуламен есептеледі.
Өндірістік инфрақұрылым экономикалық жағынан өте тиімді. Оның тиімділігі шығындарды азайтуды және соңғы өнімнің сапасын жақсартуда өнім бірлігіне келетін ақшалай материалды және еңбек шығындарын азайтуда байқалады.
1.2. Өсімдік шаруашылығының өнім өндіру салаласының дамуы
Қазақ жерінде б.з.б. 2-мыңжылдықтан бастап адамдар қолда мал өсіре бастады. Сол кезден бастап адамдар егін салумен де айналысқан. Оған дәлел -- қыш құмыраларда сақталған арпаның, бидайдың, тарының дәндері. Егін егу мал өсіруге қарағанда баяу дамыды. Себебі тастан, ағаштан жасалған құралдар қатты жерлерді өңдеуге жарамады. Олармен тек өзен, көл жағасындағы жерледі өңдеді. 16-17 ғасырлардан бастап Қазақстан жерінде егіншілік дами бастады. 1694 жылы Тәуке ханның Түркістан сарайында болған Ресей елшісі В.Кобяков жергілікті тұрғындардың бидайды, арпаны, тарыны өте көп мөлшерде егетін және бидайдың жаздық, күздік түрлерін өсіретінін жазған. Шығыс Қазақстан және Жетісу тұрғындары егін шаруашылығын жүргізді. Бұл жерлерде егін суару үшін қолдан арық қазылды. Шу, Талас өзендерінің бойына бау-бақша егілді. Орталық Қазақстанда егіншілікке жақсы жетілген суару жүйесін.
Ауыл шаруашылығы -- шаруашылық салаларының ішіндегі ең ежелгі және табиғат жағдайларына тікелей тәуелді саласы. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы -- неғұрлым көп тараған сала. Шындығында, дүниежүзінде халқы ауыл шаруашылығының түрлі салаларымен айналыспайтын бірде-бір ел жоқ. Ауыл шаруашылығының барлық жерге таралуы оның алуан түрлілігіне байланысты. Ғалымдар шамамен онын 50-ге жуық түрін бөліп көрсетеді. Қазіргі мәлімет бойынша дүниежүзінде бұл салада шамамен 1,3 млрд-тан астам адам еңбек етеді, оған ауыл шаруашылығындағы шаруа отбасыларын қосатын болса, онда ол көрсеткіш 2,6 млрд адамға жетеді. Еңбекке жарамды ер адамдардың ауыл шаруашылығындағы үлесіне сәйкес елдер индустриялы, постиндустриялы және аграрлы болып жіктеледі. Дүниежүзінде экономикалық белсенді халықтың (ЭБХ) 46%-ы осы салада еңбек етеді.[1]
1 кесте . Ауыл шаруашылығында еңбек ететіндер үлесі
Аймақтар
Жұмыс істейтіндер саны, млн адам
ЭБХ-тың ауыл шаруашылығында істейтін бөлігі, %
Дүниежүзі бойынша ауыл шаруашылығында жұмыс істейтіндер санындағы жеке аймақтар үлесі, %
Азия
1034
57,5
79,1
Африка
190
58,7
14,5
Солтүстік Америка
21
9,2
1,6
Оңтүстік Америка
27
18,8
2.1
Еуропа (Ресеймен бірге)
33
9,3
2.5
Аустралия мен Мұхит аралдары
3
19,0
0.2
Дүниежүзі
1308
45,6
100.0
Жеке елдер бойынша ауыл шаруашылығында жұмыс істейтіндер саны үлкен айырма жасайды. Мысалы, Батыс Еуропа елдерінде бұл көрсеткіш -- 8%, АҚШ- та -- 3%, Канадада -- 4%, Ресейде -- 14%, Қазақстанда 40%-ға жуық болса, ал дамушы елдерде ол өте жоғары (44-сызбанұсқаға қараңдар).
Ауылшаруашылық географиясы климаттық, әлеуметтік және өндірістік факторлары әсерінен ұзақ тарихи уақыт аралығында қалыптасып, дамып отырды. Соңғы уақытқа дейін ауыл шаруашылығы климаттық факторларға тікелей тәуелді болып келді. Олар: вегетациялық мерзімнің ұзақтығы; өсімдіктердің өсуіне мүмкіндік туғызатын 10°С-тан жоғары температуралар жиынтығы; жылдық жауын-шашынның мөлшері мен түсу мерзімі; топырақтың механикалық құрамы мен құнарлылығы сияқты мәселелер. Жер шарындағы ең құнарлы топырақ қатарына құрамында карашірігі мол қара топырақ, минералды заттары мол жанартаулық топырақ және тұнба жыныстардан түзілген өзен анғарлары бойындағы топырақтар жатады. Қазіргі кезде ғылым мен техниканың озық жетістіктері ауыл шаруашылығында кеңінен колданылып отырған еллерде климаттық жағдайға тәуелділік әлдеқайда төмендейді. Мысалы, Сауд Арабиясы көпшілік бөлігін шөлдер алып жатқанына қарамастан, соңғы жылдары бидаймен өзін толық қамтамасыз етіп, тіпті оны экспортқа шығара бастады.
Дүниежүзінің кез келген елінің ауыл шаруашылығы өзара бір-бірімен тығыз байланысты екі саладан -- өсімдік және мал шаруашылығынан құралады. Олардың арасалмағы әр елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен еңбек ресурстарының көрсеткіштеріне және табиғат жағдайларының ерекшелігіне сәйкес өзгеріп отырады. Экономикалық деңгейі жоғары елдерде (АҚШ, ГФР, Франция және т.б.) ғылым жетістіктері мен агротехникалық шаралар кеңінен қолданылуы нәтижесінде мал шаруашылығы өнімдерінің үлесі жоғары. Мұндай жағдай кейбір жекелеген дамушы елдерде де байқалуда, бірақ оның басты себебі климаттың қолайсыз әсерінен өсімдік шаруашылығының өркен жаюына мүмкіндіктің болмауы. Бұл керініс Таяу Шығыстың кейбір елдеріне тән. Өсімдік және мал шаруашылығы тек қана өзара байланысып қоймай, олардың өнімдерін өңдейтін өнеркәсіп салаларымен де тығыз байланысты. Бұл салалар арасындағы өзара байланыс агроөнеркәсіптік кешен (АӨК) арқылы жүзеге асады. Мұндай кешендер құрылымы мен қуатына қарай алуан түрлі болып келеді және дамыған елдерде кең қанат жайған. Ал дамушы елдерде олар жаңа-жаңа белең алып келеді.
Бүгінгі таңда жерге иелік етудің бірнеше түрі қатар кездеседі. Олар: жеке-меншіктік, мемлекеттік меншік және кооперативтік меншік. Ең көп таралғаны жерге жекеменшік иелігі, олар дүниежүзіндегі тауарлық ауылшаруашылық өнімдерінің басым бөлігін өндіреді.
Жоғары дамыған елдердің көпшілігінде жер қорының біраз бөлігі ірі жер иеленушілердің -- фермерлердің қолында шоғырланған. Оларға берілген орташа жер мөлшері -- 40 -- 50 га. Бірақ жердің басты қожасы -- мемлекет. Мысалы, АҚШ-та жер қорының 14-і мемлекет меншігінде. Дамушы елдерде аграрлық қатынастар түрліше сипатты болып келеді. Азия мен Африканың бірқатар елдерінде жергілікті және сырттан әкелінген күрделі қаржыға негізделген ірі капиталистік шаруашылықтармен қатар феодалдық, тіпті ру-тайпалық қатынастары өлі сақталып калған шаруашылықтар да көптеп кездеседі. Ал Латын Америкасы елдерінде жер қорының көпшілігін помещиктік шаруашылықтың негізін құрайтын ірі жер иеліктері -- латифундиялар меншіктейді, оларға берілген орташа жер мөлшері -- 2 -- 3 мың га. Бұрынғы ТМД мен Шығыс Еуропа елдерінде меншіктің жаңа түрлері енгізілуде.[1]
Ауыл шаруашылығы өзінің дамуы мен өркендеу сипатына қарай үш топқа ажыратылады.
:: Дәстүрлі (тұтынушы) ауыл шаруашылығында қауымдық және ру-тайпалық қатынастар әлі де сақталған. Бұл топ ауыл шаруашылығының екі түрінен тұрады. Біріншісі -- Африка, Оңтүстік Америка және Азияның ылғалды тропиктік ормандарына тән аңшылық, балық аулау және өсімдіктерді жинаумен қатар жер өңдеуді ұштастыру. Негізгі өсіретін дақылдары -- тамыр және түйнек жемістілер, астық, бұршақ тұқымдастары, май пальмасы. Жер өңдеуде дәстүрлі көне тәсілдер (кетпен, соқа) қолданылады. Бұл шаруашылық өртеп-кесу шаруашылығы деп те аталады. Ал екіншісі -- көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы. Әсіресе Африка мен Азияның тропиктік, қоңыржай белдеулерінің құрғақ аудандарында (түйе, қой, ірі қара, жылқы өсіру) және Солтүстік Еуропа мен Азияның тундра зонасында (бұғы өсіру) кең тараған. Бұл шаруашылық дамушы елдерге тән, өте ұсақ шаруашылық жиынтықтарынан құралады. Олардағы еңбек өнімділігі дамыған елдермен салыстырғанда 25 есе төмен. Кейде егіншілік мал шаруашылығымен ұштаспай, одан бөлек дамиды және көп жағдайда бір ғана дақыл өсіруге бағытталған. Мысалы, Оңтүстік-Шығыс Азия елдері -- күріш, Африка елдері -- кофе мен жержаңғақ, ал Латын Америкасы елдері -- қант құрағы мен какао өсіруге маманданған.
:: Тауарлы және жартылай тауарлы дәстүрлі шаруашылық пен помещиктік-латифундиялық шаруашылық -- ауыл шаруашылығында үш түрлі бағытта жүргізіледі:
а) егіншілік шаруашылығы (көп еңбек күшін қажет ететін Азиядағы күріш өсіру);
ә) егіншілік және егіншілік пен мал шаруашылығы -- Африка мен Азияға және Латын Америкасына тән. Сұранысқа ие дәнді дақылдар мен жемістер, сергітпе және техникалық дақылдар (банан, кофе, какао, шай, каучук және талшық алынатын өсімдіктер) күш-көлік ретінде және өнім алу үшін өсірілетін мал шаруашылығымен ұштасады;
б) көпсалалы тауарлы егіншілік пен мал шаруашылығы -- Еуропаның кейбір елдері мен Азия және Латын Америкасы елдеріне тән. Егіншілік пен мал шаруашылыры бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан шаруашылықта сан салалы, сұранысқа ие дақылдар басым өсіріледі.
:: Жоғары маманданған тауарлы ауылшаруашылығы -- ол ауыспалы егістіктері бар өсімдік шаруашылығы мен мал азығын дайындауды қоса жүргізетін интенсивті мал шаруашылықтарынан және оларды байланыстырушы агроөнеркәсіптік кешендер (АӨК) жиынтығынан тұрады. Мұнда FTP нәтижесікде механикаландыру мен химияландыру өзінің шарықтау шегіне жеткен. Тіпті автоматтандыру, селекция мен генетика, биотехнологияның соны жетістіктері кеңінен пайдаланылуда. Шаруашылық өнімдерін өндірумен қатар, оны ұқсату, сақтау, тасымалдау және өткізу, сондай-ақ тыңайтқыш сияқты заттарды шығаруды да қамтиды. Бұл өз тарапынан ауыл шаруашылығына индустриялық сипат береді. Мұндай шаруашылықтар жақсы жерлерге орналасып, жалдамалы жұмысшылар күшін және агротехникалық шараларды кеңінен пайдаланады. Олардың өндірісі ішкі, әсіресе сыртқы нарық сұранысына бағдар ұстайды, сөйтіп, олар "мемлекет ішіндегі мемлекет" рөлін де орындайды. Жоғары механикаландырылған алты шаруашылық түріне бөлінеді:
а) дәнді дақылдар шаруашылығы (бидай, жүгері). Солтүстік Америка, Аустралия, Еуропа (Ресей, Украина), Азия (Қытай, Қазақстан) аумақтары;
ә) интенсивті егіншілік (дәнді дақылдар, техникалық дақылдар, жеміс және бау-бақша). Еуропа мен Солтүстік Америка елдері, Азия (Қытай, Жапония) аумақтары;
б) плантациялық шаруашылық (жеміс, сергітпе және техникалық, дақылдар). Латын Америкасы, Азия мен Африканың тропиктік, субтропиктік аймақтарындағы дамушы елдер;
в) экстенсивті жайылымдық мал шаруашылығы (етті бағыттағы ірі қара, қой). Солтүстік Америка (АҚШ), Оңтүстік Америка (Аргентина, Уругвай), Еуропа (Ресей), Азия (Ңазакстан), Аустралия аумақтары;
г) интенсивті мал шаруашылығы (сүтті және сүтті-етті ірі қара, ет бағытындағы ірі қара бордақылау, шошқа және құс өсіру). Батыс Еуропа (Ұлыбритания, Германия), Шығыс Еуропа (Украина, Ресей), Солтүстік Америка (АҚШ), Жаңа Зеландия аумақтары;
ғ) интенсивті егіншілік пен мал шаруашылығы (бау-бақша, жем дайындау, сүтті-етті ірі қара, шошқа және құс өсіру). Еуропа, Солтүстік Америка елдері мен Жапонияға тән.
Соңғы жылдары экономикасы дамыған елдердің ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі біртіндеп дамушы елдерге де ауысуда. Осы заманғы агротехникалық шараларды кеңінен пайдалану негізінде ауыл шаруашылығын қайта түлету XX ғасырдың 60-жылдарынан басталған "жасыл революция" арқылы жүзеге асуда. Жасыл революцияның негізі болып табылатын басты мәселелерге -- мәдени өсімдіктердің өнімділігін арттыратын және егістік жерлерді пайдалану мүмкіндігін кеңейтетін дақылдардың тез пісетін сорттарын шығару, суландыру шараларын ұлғайту жатады. Өйткені жаңа сорттар қолдан суарған жағдайда ғана өзінің жақсы қасиеттерін көрсетіп сапалы өнім береді.
Сонымен қатар осы заманғы техниканы, тыңайткыштар мен зиянкестерге қарсы улы химикаттарды кеңінен пайдалану шаралары жатады. Жасыл революция нәтижесінде кейбір дамушы елдер өздерінің астыққа мұқтаждығын өтеді, дәнді дақылдар шығымдылығы екі-үш есеге артып, аштықты жоюға мүмкіндік туды. Әсіресе бұл құбылыс халық саны қарқынды өсіп жатқан Мексика, Үндістан және Қытай елдерінде белең алды. Қалай болғанда да жасыл революция дамушы елдердің артта қалған ауыл шаруашылығына аса үлкен өзгеріс әкеле қойған жоқ. Негізінен, шетелдік компаниялар мен ірі қожайындарға тиесілі жерлерге ғана ықпал етті. Сонымен бұл революция дамушы елдер ауыл шаруашылығының артта қалуы табиғи себептерге ғана емес, ең алдымен, әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты болатынын тағы да көрсетті.
XX ғасырдың 80-жылдары басым түрде дамыған елдер аясында екінші "жасыл революция" немесе биотехнологиялық революция (нанотехнология) жүрді. Гендік инженерия нәтижесінде үсік пен түрлі ауруларға төзімді томат, картоп, мақта, қытайбұршақ (соя) сияқты өсімдіктердің жаңа сорттары будандастырылса, сүтті сиырлардың етті шошқа мен ірі қараның жаңа түрлері шығарылды. Мұндай жетістіктерді өндіріске енгізу өте қымбатқа түсетіндіктен, қазірше батыстың жоғары дамыған елдерінде ғана қолданылуда. Ауыл шаруашылығы даму бағыттарына қарай интенсивті және экстенсивті болып бөлінетіні сендерге таныс.
Қазіргі ауыл шаруашылығына тән басты белгі -- бір немесе бірнеше өнім түрлерін өндіруге мамандану. Жалпы өнімнің құрамы мен мөлшері сұранысқа, табиғи және әлеуметтік-экономикалық жағдайларға, көлікпен жабдықталуына, әр елдің экономикалық, географиялық жағдайына тәуелді.
Бүгінгі таңда ауыл шаруашылығында жоғары маманданған кәсіпорындар мен ауылшаруашылың аудандары көбеюде. Географиялық еңбек бөлінісі нәтижесінде тауарлық қатынастардың кең етек алуы, өндірістің көлік және жоғары технологиялық жетістіктерімен қамтамасыз етілуі, ауыл шаруашылығының жекелеген ел шеңберінен шығып, ғаламдық деңгейге көтерілуіне себепші болып отыр.
Аграрлық өнеркәсіптік өндірістің қазіргі және болашақтағы дамуы тек ауыл шаруашылығының тікелей даму деңгейіне ғана емес, сонымен бірге оған қызмет көрсететін салалардың даму дәрежесімен де айқындалады, сондай-ақ ауылдың өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымының даму дәрежесіне байланысты.
Негізгі өндіріске қызмет ететін инфрақұрылым салалары түпкі дербес өндірмегенмен, елімізде азық-түлік және әлеуметтік мәселелерді шешуде негізінен халық шаруашылығы қызметінің бағдарына айналатын түпкі нәтижелерді айқындайды, ал бүкіл басқару қызметі осы түпкі нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған. Жалпы өндірістік процестегі өзінше бір аралық буындар инфрақұрылымның элементтері болып табылады. Осы элементтерін жан-жақты қарастырайық.
Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық ресурстары - ең жаңа ғылыми-техникалық жетістіктерді кең қолдануға негізделген қоғамдастырылған ірі машиналы өндіріс, бұған қоса электрлендіру, механикаландыру, автоматтандыру, химияландыру. Кең мағынада алғанда өндірістің заттық, субъективтік факторлары қамтылады.
Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық ресурстарына - ең алдымен ауыл шаруашылығының барлық салаларында жұмыс істейтін еңбек құралдары мен заттар құрайды. Оларға жер, тракторлар мен ауыл шаруашылығы машиналары, двигательдер, күш қондырғылары, мал және мал өнімі, көп жылдық екпе ағаштар, ирригациялық құрғату жүйелері, жолдар, үйлер мен ғимараттар, тұқым, жем, тыңайтқыштар, жанар майы, құрал-сайман және басқалары жатады.
Жердің ең басты құрал-жабдығы екені ауыл шаруашылығының материалық-техникалық базасының қалыптасып, дамуының аса маңызды ерекшелігі болып табылады. Жерді ұтымды пайдалану, оның құнарлылығын арттыру ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасына қойылатын аса маңызды талаптар болып табылады.
Энергетикалық ресурстарын пайдалануды жақсарту және ауыл шаруашылығында энергияны көп қажет ететін өнімді азайту жолдары. Бұл өндірісті интенсивтендіруіне:
егіншілік пен мал шаруашылығының ғылыми негізделген жүйелерін енгізу;
өндірісті кешеінді механикаландыру;
қолда бар қорларды экономикалық жағынан тиімді пайдалану;
қор айналымдылығын жеделдету;
озық тәжірибені пайдалану.
Техникалық қызметті жақсарту үшін трактор және ауыл шаруашылығы қосалқы бөлшектерімен кепілді жабдықтау кешенінде мамандандырылған техникалық қызмет көрсету жұмысын барлық жерде енгізу, ауылда өндірістік-техникалық қызмет көрсетудің кооперативтік формаларын кеңінен енгізу ұсынылды.
Ауыл шаруашылығы өндірісін механикаландыру. Механикаландыру мен электрлендіру-механикалық және электр двигательдері бар машиналарды ауыл шаруашылығы өндірісіне енгізіп, пайдалану және осы негізді қол еңбегін механикаландырылған еңбекке айналдыру. Ауыл шаруашылығын техникалық жағынан қайта жарақтандыру нәтижесінде энергиямен қамтамасыз ету және объектінің энергияның жарақтануы күрт артты. Мұның өзі ауыл шаруашылығы еңбегінің өнімділігін арттыруға жәрдемдесті. Алайда ауыл шаруашылығының бірқатар салаларында энергиямен қамтамасыз етудің, электрмен жарықтандырудың және жұмыстарды механикаландырудың қол жеткізген деңгейі ауыл шаруашылығының өскелең талаптарына, даму үстіндегі осы заманғы ауыл шаруашылығының, әсіресе, мал шаруашылығының қажеттеріне сай келмейді.
Ауыл шаруашылығында үлгілік шеберханалар, автогараждар мен әртүрлі қоймалар жетіспейді. Осындай ішінара механикаландырудың бүкіл нәтижесі басқа қол жұмыстарында жоғалады.
Республикада өнімнің жекелеген түрлерін өндіретін бірыңғай технологиялық тізбек шын мәнінде жоқ. Жетекші және қосалқы жұмыстарды механикаландыру деңгейінде айтарлықтай алшақтық бар.
Мал шаруашылығы мен егіншілік салаларында толық механикаландырудың аяқталмауы машиналардың қажетті жүйесінің жоқтығына байланысты.
Ауыл шаруашылығын кешенді түрде механикаландыруға арналған машиналар жүйесінде 2790 түрлі техникалық құрал, оның ішінде мал шаруашылығы бойынша 1020, өсімдік шаруашылығы бойынша 1170 құрал қамтылады.
Қазіргі кезеңде техника әмбебап етілуде, мұның өзі машинаны әртүрлі жұмыстарда пайдалануды қамтамасыз етеді. Әмбебап үлгідегі трактор eric жұмыстарында, жүк тасымалдауда, мал шаруашылығында, жол және басқа жұмыстарда пайдаланылады.
Ауыл шаруашылығында техниканы фирмалық жөндеуден және оған техникалық күтім жасаудың тиімді жүйесін ұйымдастыру туралы ұсыныс әзірлеу керек.
Ауыл шаруашылығы өндірісін автоматтандыру. Өндірісті автоматтандыру-электрмен механикаландырудың жоғары сатысы. Онда барлық өндірістік процестерді жұмысшылардың дене еңбегін толық жоюды қамтамасыз ететін машиналар, құралдар мен тетіктердің өзара байланысты жүйесінің орындалуы көзделген. Автоматтандыру кезінде машиналар да арнаулы құралдардың көмегімен басқарылады.
Ауыл шаруашылығы өндірісін электрлендіру процесін механикаландыру саласын кеңейтеді, ауыл шаруашылығының экономикасы мен мәдениетін көтеруді қамтамасыз етеді. Техникалық прогресс өндірісті басқаруда механикаландыру мен автоматтандыру құралдарын кең қолдануға жәрдемдеседі.
Ауыл шаруашылығына электротехникалық қызмет көрсетудің дамуы.
Агроөнеркәсіптік кешенінің жүйесінде барлық еңбек өнімділігін дамытуда, еңбекшілердің әлеуметтік мәдениетін көтеруде ауылды жерде электр қуатын кеңінен пайдаланудың маңызы өте зор.
Республика ауыл шаруашылығында электр күшін пайдалану мөлшері кейінгі 15-20 жылдың ішінде 6 еседен артық өсті. Ауыл шаруашылығында еңбек істейтін әрбір адамның жарақтанғаны өткен жылы 48 ат күшінен асты. Бұл барлық ТМД мемлекеттерімен салыстырғанды ең үлкен көрсеткіш болып есептелінеді.
Нарық экономикасындағы қарым-қатынастардың дамуына байланысты электр қуатын ауылшаруашылық жұмыстарының барлық процестеріне, сол сияқты халықтың әлеуметтік-мәдениет қажеттілігіне кеңінен қолдану, электр жабдықтарын, электр аппараттарын толығымен тиімді пайдалану мақсатымен қазіргі уақытта Республика көлемінде ауыл шаруашылығы Министрлігінің жүйесіне кіретін, әрбір жеке тауар өндірушілерге қажетіне қарай электр техникаларды жөндеуге, қондыруға олардың бір қалыпты жұмыс істеуіне көмек көрсететін "ауыл энергия" акционерлік қоғамдары немесе ауданаралық бірлестіктер қызмет атқарады.
"Ауыл энергия" жүйесі нарықтық қарым-қатынастарды тауар өндірушілермен дамыта отырып, оларға тек электр жабдықтарын жөндеу немесе қондырумен көмектесіп қана қоймай, акционерлік қоғамдарға, ассоциациялық кооперативтерге сол сияқты жеке шаруа қожалықтарына электр энергиясын тиімді пайдалануға керекті электр техниктерді, электриктерді тағы басқа осы жүйеде қызмет атқаратын маман кадрларды дайындауда оларға электр жабдықтарына керекті бөлшектерімен көмек көрсетіп тұрады.
Болашақта "ауыл энергия" бөлімшелеріне шаруашылықты электрлендіру функциясы шоғырландырылатын болады.
Экономикалық тұрғыдан қарағанда ауыл шаруашылығына электр техникалық қызмет көрсетудің тиімділігі негізінде төменгі үш көрсеткіштермен анықталынады. Олар: электр энергиясын пайдаланумен тауар өндірушілердің өндіретін көлемінің көбейіп, сапасының артуы электр энергиялық қолдануымен өндірілген өнімдерге шығатын шығындардың кемуі, олардан алатын пайдалардың молаюы, сол сияқты олардың тауар өндірушілердің еңбек өнімділігін арттыруға, халықтың әлеуметтік - мәдениет жағдайын жақсартуға көрсететін ықпалдары т.б.
Ауыл шаруашылығы техникаларын жөндейтін кәсіпорындарының жүйесі.
Қазіргі нарық экономикасындағы қарым - қатынастың дамуына байланысты ауыл шаруашылығы техникаларын жөндеумен оларға қажетті қызмет көрсету кәсіпорындары Қазақстан мемлекеттік ауыл шаруашылығы машиналарының көпшілік түрлерін қамтитын агросервистік қызмет атқаратын "Қазақ өнеркәсіпмашиналары" концерннің жүйесіне кіреді. Бұл концерннің құрамы республика бойынша отыз шамалы оның ішінде Түрген, Атбасар, Тоболь, Өскемен тағы басқа сол сияқты зауыттармен, жүзден астам маманданған ірі - ірі шеберханалар ұдайы техникалық қызмет көрсететін облыстық бірлестіктерінің құрамына кіріп, саудалық немесе шаруашылық есептерінің негізінде шаруа қожалықтарына акционерлік қоғамдарға, ассоциация ұжымдарына сол сияқты бірлестіктерге қызмет атқарады.
Сонымен ауыл шаруашылығы техникаларын жөндеу және оларға күту жүйесінің қазіргі уақыттағы басты міндеттері -- ауьгл шаруашылық техникаларын ағымдағы және күрделі жөндеуден өткізіп шаруашылықтағы машина - трактор паркін жұмыс істеу қабілетінде оларға техникалық қызмет көрсетуі болып табылады.
Ауыл шаруашылығы техникаларын жөндеу машиналармен тракторлардың, сол сияқты басқа жабдықтардың техникалық ерекшеліктеріне байланысты үш бағытпен жүргізіледі. Олар:
- Ерекше маманданған үлкен зауыттар мен шеберханалар. Бұларда негізінен машиналардың үлкен түтшшіктерінен, электрожабдықтар, маторлар, сол сияқты машиналар мен тракторлардың қозғаушы күштерінің басқа бөлшектерін жөндеп іске қосу жұмысы ұйымдастырылады.
- Маманданған зауыттар мен шеберханалар. Оларда шаруашылық ұжымдар мен ерте бастан жасалған келісім-шарттар бойынша, машиналардың, тракторлардың белгілі-бір түрі ғана жөндеуден өтеді. Мысалы, Түргендегі - зауыт тек қана автомашина ғана жөңдесе, екінші бір зауыт тек қана "Белорусь" тракторын жөндейді.
- Жер қабатын және жол құрылымы мен мелиоративтік жұмыстармен шұғылданатын машина мен тракторларды, олардың жабдықтарын жөндейтін маманданған шеберханалар мен үлкен жөңдеу орталықтары.
Жоғарыда көрсетілген техникаларды олардың тиісті жабдықтарын жөндейтін жүйелердің жұмыстарының барлығы тауар өндірушілердің құрал жабдықтарының тиімділігін арттырып, олардың алатын өнімдерінің мол және сапалы болуына бағытталған.
Ауылшаруашылық жұмыстар болмаған кезде техникаларды сақтау, машиналарды пайдалану ережесіне сәйкес жасалынады. Машиналарды сақтауды ұйымдастыру, оған бақылау жүргізуді аудандық аграрлық бірлестіктердің мамандарының көмегімен әрбір ұжымдар өздері басқарады.
II БӨЛІМ. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарда өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру бойынша шығындар есебі мен аудитінің ерекшеліктері
2.1. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарда өсімдік шаруашылығындағы шығындар бухгалтерлік есебі мен аудиттің мақсаты және ерекшелігі
Ауыл шаруашылығындағы ҚР-ның экономикаың негізгі саласы болып саналады. Ауыл шаруашылыыың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру үшін
мынадай ерекшліктер білу керек:
1. 1. Жер өзгермейтін және басты өндірісқұралы болып саналады. Жер- еңбек құралы ретінде пайдаланады. Сөйтіп ол өңеуді, суландыруды, тыңатқыштарын күтіп бптауды қажет етеі.
2. 2. Мал және өсімдік шаруашылығындағы тірі оргаизімдер ретінде өндіріс процесінде пайдалаған экономилық және биологиялық факторары бір-біріне байланысты анықталуы қажет.
3. 1. Ауыл шаруашылық өндірісі кең көлемдегі алқапта аудандарда жүргізілген, мұнда негізінен үлкен көлемдегі арнайы техникалар пайдаланады.
4. 2. Ауыл шаруашылық өндірісінде өндірс уақыты мен жұмыс кезінің арасындаелулі өзгеріс болады. Кейінгі салаларда ндіріс процесі календалық жылдан асып кетеді. Сол себепті бухгалтерлік есепте күнтізбелік жылға сәйкес келмейін өндіріс цикылының шығындары ағымдағы жылдың шығындары, лдағы уақытташығындары болып бөлінеді.
5. 3. Ауыл шаруашылық әсіпорында өсірілетін шаруашылық малдары ретінде пайдаланатын өнім және жұмыс малдары ретінде пайдаланады.
6. 4. Ауыл шаруашылық өнімнің биологиялық ерекшелігі - бір өнімнен не малдың түрлерінен бір уақытта бірнеше өнім алуға мүмкіндік бар. Осыған баланысты бухгалтерлік есепте шоттары шектеу мен өнімнің түрлеріне байланысты өзіндік құны есептеу қажеттілігі туындайды.
7. 5. Негізгі жұмысты орындау барысында тұқымды себу, егінді жинау кезеңінде, әсіресе, ескеру қажет.
8. 6. Бухгалтерлік есептің ерекшелітерінің бірі болып алынған өнімнің көлемін тіркеу, яғни өнімнің көлемін тіркеу болып табылады.
Әрбір Ауыл шаруашылық кәсіпорын өзінің есеп саясатында типтік шот жоспарына сәйкес шот жоспарын құрасырады. ХҚЕС бойынша №41 Биологиялық активтер атты стандарт негізінде жүргізіледі. Бухгалтерлік есепте 2500 Биологиялық активтер шотында есепеледі.
Оған: 2510 Өсімдітер
2520 Жануарлар
2522 Жұмыс малы
2523 Өсірілетін жас мал
2525 Борақыдағы ересе мал
Сонымен қатар: 1318 - Тұқымдар және ем азығы
1319 - Тыңайтқыштар
Ауыл шаруашылығының кәсіпорын салық кодексіне сәйкес өзінің жұмысын және төлейтін салықтардың тәртібі, мөлшрін белгілейді.
Ауыл шаруашылығының шығындар есебі 8110, 8310, 8410 шоттарда жүргізіледі. Сонымен қатар арайы қосымша шоттар ашылды.
1320 - Дайын өнім есебі
2423 - Жас мал өсімдері
2521 - Негізгі табы
Өсімдік шаруашылығы - ауыл шаруашылығының өнімдерін құрайтын бір сала өсімдік шаруашылығына мынадай топтарға өлінеді және осы топтары бойынша аналитикалық есебі жүргізіледі:
Астықтық: бидай, арпа, сұлы.
9. Техникалық: соя, темекі, мақта, қант қызылшасы, күнбағыс.
10. Көкөнс: қияр, бұрыш, қызанақ.
11. Бақалық: қауын, қарбыз, асқабақ.
12. Азықтық: жүгері, біржылдық және көпжылдық шөптер.
13. Жидетер: көпжылдық екпе ағаштары - алма, алмұрт, қарақат.
Өсімдік шаруашылығының дән өнімнің есебі алғашқы есепті алғашқы құжаттар бойынша жүргізеді. Өнім қабылдау туралы алашқы есепті қырманда жауапты тұлғалардың өлшп, құжат толтырып, бақылап, қабылдап алғаны арналғаны журналда тіркеледі. Өнімді түсірген кезде қырман меңгеруші қойма есеп кітабында астықтың қозғалысы ен басқа өнімдердің қозғалысы бойынша ведомость толтырады. Егер де комбайыннан астық қабылданса, әрбір комбайыдарға талон берілді. Бір бункер астық деп бір талон болып саналады. Шаруашлықтың бухгалтерияда, қырманда әр күндік астық салыстырылып не талондарды тексеріп отырады. Қырманға түскен астық кептіруді және іріктіруді қжет етеді. Кепірілген және ірітелген әр партияны өлшеп отырады. Тазартылған бидай кәсіпорынның қоймасына өлшеніп тапсырылады. Қырманнан астық нан пісіруге, басқа да кәсіпорындарға сатқан кезде тауарлы - транспорттық накладной толтырады. Астық қабылдау және астық айналымы бойынша ведомость әр күн сайын бухгалтерияға есепті бақылау үшін қажет.
Шот корреспонденциясы:
1. Жыл аяғында өсімдік шаруашылығы бойынша барлық шығындар қорытады шотқа жинақталады:
Дт 81101 Кт 2510
2. Өсімдік шаруашылығынан дайын өнім кіріске алынады:
Дт 13201 Кт 81101
3. Өндірістегі жұмысшыларға еңбекақы есептелінеді (тракторшы, машинистерге)
Дт 25101 Кт 3350
4. Өсімдік шаруашылығындағы агрономға еңбекақы есептелді:
Дт 25101 Кт 3350
5. Сатылған бидай өзіндік құнымен есептен шығарылды:
Дт 7010 Кт 1320
6. Сатып алушыларға шот көрсетілді:
Дт 1210 Кт 6010
Қырман меңгерушісінің тапсырған есебі бойынша бухгалтерияда өндірістік есеп жасады. Өсімдік шаруашылығының өнімнің қозғалысы бойынша шот корреспонденциясы, ведомость толтырды. Бидай өнімін және басқа өнімдерді алу бойынша акт толтырылады және № 10 журнал - ордер толтырып, барлық ақпаратты бас кітапқа кіргізеді.
Бухгалтериядағы есептерін өнімдердің саны мен сомасы қоймаға өнімдердің саны мен сомасымен бірдей болу керек.
2.2. Өсімдік шаруашылығындағы шығындардың бухгалтерлік есебінің жүргізілуі және ерекшелігі
Ауыл шаруашылық кәсіпорындары үшін халық үшін азық - түлік өнімдерін, өнеркәсіптің бірқатар салалары үшін шикізат өндіреді, өнім малының және күш - көлік малдың негізгі табынын ұдайы толықтырып отырады.
Ауыл шаруашылығындағы кәсіпорындарда өнімдерді, малдардың төлдерін өсіруге, негізгі табынды қалыптастыруға жұмсалған шығындарды және оларды қаржыландырудың көздерін есептеу үшін арнаулы шоттар мен субшоттар қолданылады.
Ауыл шаруашылығы материалдық өндірістің негізгі салалары . Ауыл шаруашылығы бір - бірімен байланысты екі саланы - өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығын біріктіреді. Өсімдік шаруашылығы - ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі салаларының бірі, ол егін шаруашылығын, көкөніс шаруашылығын, жеміс шаруашылығын, жүзім шаруашылығын, гүл шаруашылығын, жайылым шаруашылығын, орман шаруашылығын қамтиды.
Бухгалтерия жыл ішінде жұмсалған өнімнің мөлшері мен жоспарлы өзіндік құны туралы деректерді шығыс ретінде жыл бойы жинақтауға тиіс. Жыл аяғында калькуляция деректері бойынша оның бағыты жөніндегі шығындар тұралы және қоймалардағы қалдықтар туралы мәліметтер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz