Еңбек шартының ұғымы және ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе
1Тарау Еңбек шартының ұғымы және ерекшеліктері
1.1Еңбек құқық саласындағы еңбек шартының пәні
1.2Еңбек шарттың тараптары: ұғымы және мазмұны
2 Тарау Еңбек шартын жасау негізінде туындайтын құқықтық қатынастарды айқындауға байланысты қолданылатын заңнамалық актілер
2.1 Еңбек шартты жасаудың тәртібі
2.2 Мемлекеттік және азаматтық қызметшілермен еңбек шартын жасау ерекшеліктері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
1Тарау Еңбек шартының ұғымы және ерекшеліктері
1.1Еңбек құқық саласындағы еңбек шартының пәні
1.2Еңбек шарттың тараптары: ұғымы және мазмұны
2 Тарау Еңбек шартын жасау негізінде туындайтын құқықтық қатынастарды айқындауға байланысты қолданылатын заңнамалық актілер
2.1 Еңбек шартты жасаудың тәртібі
2.2 Мемлекеттік және азаматтық қызметшілермен еңбек шартын жасау ерекшеліктері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Дипломдық жұмыс еңбек шартын бекіту негіздемелері тақырыбына орындалды. Дипломдық жұмысты орындауда қойылған негізгі міндеттер, олар: еңбек құқығы субъектілерінің құқықтық мәртебесін анықтай отырып еңбек шартының бекіту негіздемелерінің анықтау; қызметкерді және жұмыс берушінің бастамасымен еңбектік қатынастардың тоқталуына негіз болатын мән-жағдайлардың сипатын анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында еңбек шартының ұғымы,мазмұны және өзге шарттардан ерекшеліктерінегіздемелері зерттеуге алынды. Екінші тарауында еңбек шартын жасау негіздемелерін айқындауға байланысты қолданылатын еңбектік заңнама нормалары зерттеуге алынды. Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісіне байланысты, жалпылық сипатта, жұмыс берушінің және қызметкердің бастамасымен жүзеге асырылатын, еңбек шартын жасауға бағытталған құқықтық қатынастардың сипаты айқындалды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Адамның еңбек ету бостандығына Қазақстан Республикасы аумағында кепілдік беру және әркімнің конституциялық құқығын іске асырудың ерекшеліктері мен проблемаларын айқындау және зерделеу бағытындағы теориялық және практикалық мәселелер зерттеуге алынды. Осы бағыттағы мақсаттар келесі міндеттерді шешу қажеттілігінен туындайды:
еңбек ету бостандығы ұғымын конституциялық-құқықтық институт ретінде қарау;
«еңбек ету бостандығы» және «еңбек етуге құқық» ұғымдарындағы айырмашылықтарды анықтап, оларды негіздеу;
еңбек ету бостандығы саласындағы қоғамдық қатынастардың субъектілері мен объектілерін қарастыру;
Қазақстан Республикасының еңбектік және азаматтық заңдарын әркімнің еңбек бостандығын айқындау және қорғау тұрғысынан зерттеу;
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексін талдау және оның артықшылығы мен кемшілігін айқындау;
еңбек шарты бостандығының концепциясын даярлау және оны негіздеу.
Зерттеу объектісі мен пәні. Құқық институты іспетті еңбек шарты және еңбек ету бостандығы ұғымдарын айқындау бағытындағы зерттеулер осы дипломдық зерттеудің объектісі болып табылады.
Дипломдық зертеу жұмысын пәнін затына еңбек етудің конституциялық бостандығын іске асыруды және қорғауды Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканың дамуы жағдайында қамтамасыз етуге тиісті нормативтік-құқықтық актілер жатады.
Зерттеудің салыстырмалы және нақты социологиялық әдістері де тиімділік береді.
Бұл зерттеудің теориялық негізгі көптеген ғылыми-монографиялық және практикалық материалдары, нормативтік-құқықтық актілерді, осы тақырыпқа қатысты жарияланымдарды және заң әдебиетін (азаматтық,конституциялық және еңбек құқығын) зерттеудің және пайдаланудың нәтижесінде қалыптасты.
Зерттеудің нормативтік негізін Қазақстан Республикасы Конституциясының негізгі ережелері, Қазақстан Республикасының заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Қазақстан Республикасының азаматтық және еңбек заңдары, халықаралық-құқықтық актілер құрайды. Анықталған ұсыныстар:
1. әркімнің құқықтық субъектілігінің шартсыз танылатындығын ескеріп – жұмыспен қамтылуға ниет білдіретін тұлғаның өтінішін жұмыс берушімен қарау тәртібін ЕК-не енгізу;
2. ЕК-нің 172 бабына,сотқа талап арызын беру мүмкіндігімен негізсіз қызметке қабылдамау жағдайын (фактін) енгізудің қажеттілігі;
3. Жоғарыда айқындалған ұсыныстарға байланысты Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 21 сәуірдегі «Халықты жұмыспен қамту туралы» Заңына «экономикалық жігерлі халық» түсінігін қайта қараудың, яғни, жасына, әлеуметтік жағдайына қарамастан азаматтардың еңбек түрін еркін таңдау құқығын шартсыз тану қажеттілігі.
Әрбір тұлға әлеуметтік жағдайының өзгешелігіне қарамастан жалпыға тән құқықтармен тең жағдайда пайдалану, иелену мүмкіндіктерімен қамтамасыз етілуге тиіс.
Жасалған тұжырымдар Қазақстан Республикасы Конституциясының 1, 12, 13, 24 бабының 1 тармағына, 28 баптың 2 тармағына сәйкес анықталады. Аталған баптарға сәйкес жарияланған адамның және азаматтың құқығы 1971 жылғы № 111 Халықаралық Еңбек Ұйымының «Кемсітушілік туралы» Конвенциясымен анықталған. Аталған Конвенцияға Қазақстан Республикасы 1996 жылы қосылды. Бүгінгі таңда келесі бағдарламалық бағыттар анықталды:
елдің бірқатар аймақтарында (Астана, Алматы, Ақтау, Шымкент қалаларында) тұратын 850 адамнан алынған жауаптардың нәтижелері;
Алматы қаласының Әуезов және Алматы аудандық соттарының сот практикасының (2006-2007 жылдарғы) архивтік материалдары;
350 кәсіпкерлер мен жергілікті билік органдары (Астана, Алматы қалаларының) қызметкерлерінен алған жауаптардың нәтижелері;
Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі
Дипломдық жұмыс еңбек шартын бекіту негіздемелері тақырыбына орындалды. Дипломдық жұмысты орындауда қойылған негізгі міндеттер, олар: еңбек құқығы субъектілерінің құқықтық мәртебесін анықтай отырып еңбек шартының бекіту негіздемелерінің анықтау; қызметкерді және жұмыс берушінің бастамасымен еңбектік қатынастардың тоқталуына негіз болатын мән-жағдайлардың сипатын анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында еңбек шартының ұғымы,мазмұны және өзге шарттардан ерекшеліктерінегіздемелері зерттеуге алынды. Екінші тарауында еңбек шартын жасау негіздемелерін айқындауға байланысты қолданылатын еңбектік заңнама нормалары зерттеуге алынды. Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісіне байланысты, жалпылық сипатта, жұмыс берушінің және қызметкердің бастамасымен жүзеге асырылатын, еңбек шартын жасауға бағытталған құқықтық қатынастардың сипаты айқындалды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Адамның еңбек ету бостандығына Қазақстан Республикасы аумағында кепілдік беру және әркімнің конституциялық құқығын іске асырудың ерекшеліктері мен проблемаларын айқындау және зерделеу бағытындағы теориялық және практикалық мәселелер зерттеуге алынды. Осы бағыттағы мақсаттар келесі міндеттерді шешу қажеттілігінен туындайды:
еңбек ету бостандығы ұғымын конституциялық-құқықтық институт ретінде қарау;
«еңбек ету бостандығы» және «еңбек етуге құқық» ұғымдарындағы айырмашылықтарды анықтап, оларды негіздеу;
еңбек ету бостандығы саласындағы қоғамдық қатынастардың субъектілері мен объектілерін қарастыру;
Қазақстан Республикасының еңбектік және азаматтық заңдарын әркімнің еңбек бостандығын айқындау және қорғау тұрғысынан зерттеу;
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексін талдау және оның артықшылығы мен кемшілігін айқындау;
еңбек шарты бостандығының концепциясын даярлау және оны негіздеу.
Зерттеу объектісі мен пәні. Құқық институты іспетті еңбек шарты және еңбек ету бостандығы ұғымдарын айқындау бағытындағы зерттеулер осы дипломдық зерттеудің объектісі болып табылады.
Дипломдық зертеу жұмысын пәнін затына еңбек етудің конституциялық бостандығын іске асыруды және қорғауды Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканың дамуы жағдайында қамтамасыз етуге тиісті нормативтік-құқықтық актілер жатады.
Зерттеудің салыстырмалы және нақты социологиялық әдістері де тиімділік береді.
Бұл зерттеудің теориялық негізгі көптеген ғылыми-монографиялық және практикалық материалдары, нормативтік-құқықтық актілерді, осы тақырыпқа қатысты жарияланымдарды және заң әдебиетін (азаматтық,конституциялық және еңбек құқығын) зерттеудің және пайдаланудың нәтижесінде қалыптасты.
Зерттеудің нормативтік негізін Қазақстан Республикасы Конституциясының негізгі ережелері, Қазақстан Республикасының заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Қазақстан Республикасының азаматтық және еңбек заңдары, халықаралық-құқықтық актілер құрайды. Анықталған ұсыныстар:
1. әркімнің құқықтық субъектілігінің шартсыз танылатындығын ескеріп – жұмыспен қамтылуға ниет білдіретін тұлғаның өтінішін жұмыс берушімен қарау тәртібін ЕК-не енгізу;
2. ЕК-нің 172 бабына,сотқа талап арызын беру мүмкіндігімен негізсіз қызметке қабылдамау жағдайын (фактін) енгізудің қажеттілігі;
3. Жоғарыда айқындалған ұсыныстарға байланысты Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 21 сәуірдегі «Халықты жұмыспен қамту туралы» Заңына «экономикалық жігерлі халық» түсінігін қайта қараудың, яғни, жасына, әлеуметтік жағдайына қарамастан азаматтардың еңбек түрін еркін таңдау құқығын шартсыз тану қажеттілігі.
Әрбір тұлға әлеуметтік жағдайының өзгешелігіне қарамастан жалпыға тән құқықтармен тең жағдайда пайдалану, иелену мүмкіндіктерімен қамтамасыз етілуге тиіс.
Жасалған тұжырымдар Қазақстан Республикасы Конституциясының 1, 12, 13, 24 бабының 1 тармағына, 28 баптың 2 тармағына сәйкес анықталады. Аталған баптарға сәйкес жарияланған адамның және азаматтың құқығы 1971 жылғы № 111 Халықаралық Еңбек Ұйымының «Кемсітушілік туралы» Конвенциясымен анықталған. Аталған Конвенцияға Қазақстан Республикасы 1996 жылы қосылды. Бүгінгі таңда келесі бағдарламалық бағыттар анықталды:
елдің бірқатар аймақтарында (Астана, Алматы, Ақтау, Шымкент қалаларында) тұратын 850 адамнан алынған жауаптардың нәтижелері;
Алматы қаласының Әуезов және Алматы аудандық соттарының сот практикасының (2006-2007 жылдарғы) архивтік материалдары;
350 кәсіпкерлер мен жергілікті билік органдары (Астана, Алматы қалаларының) қызметкерлерінен алған жауаптардың нәтижелері;
Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі
Қолданылған әдебиеттер мен нормативтік құқықтық актілер тізімі:
1. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан халқына жолдауының негізгі бағыттары // Егемен Қазақстан - 2009 жыл 12 мамыр
2. Абдыкалыкова Г. Халықты жұмыспен қамту Стратегиясын жүзеге асырудың іс- шаралары // Заң газеті 19 наурыз 2009 ж.
3. Қаржылық дағдарыстан шығудың жолдары // Егемен Қазақстан -2009 жыл 21 наурыз
4. К вопросу о защите прав потребителей // Юридическая газета от 29 марта 2009 г.
5. Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизации: Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана. – Алматы: Жеті Жарғы. 2008 – 64с.
6. Д.Сон. Участие институтов гражданского общества в борьбе с преступностью и коррупцией. // К обществу без коррупции. Информационно-аналитический журнал. №4 (21) декабрь 2004.
7. Рыскалиев Д.У. Представительство интересов сторон трудовых отношений: понятие и особенности правового регулирования // Вестник КазНУ. Серия юридическая, №1 (41). Алматы: Қазақ университеті, 2007.-252
8. Саинов А.С. Правововые проблемы реализации прав человека и гражданина на обращения в сфере трудовых отношений // Вестник КазНУ. Серия юридическая №2 (42). Алматы: Қазақ университеті, 2000.-112с.
9. Зиманов С.З., Рейтор И.К. Теоритические вопросы советсткого национально-государственного строительства. – Алма-Ата: «Наука», 1987 г.
10. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы «Халықты жұмыспен қамту туралы» Заңы – //Қазақстан Республикасы Парламентінің Жарғысы 2001ж, № 3, 18 құжат.
11. Нургалиева Е.Н., Ермагамбетова Ж.Б. Судебная защита трудовых прав: соотношение трудовых и гражданско-правовых договоров //Российская юстиция-1996, №8,с.-97
12.Чечот Д.М. Проблемы защиты субъективных прав и интересов в порядке неисковых производств советского гражданского процесса. // Автореферат на соискание степени доктора юридических наук. – Л., 1969,с.18
13.Димитрова С.А. Проблемы труда и занятости населения – Алматы, 1997., С. 144.
14. Передерин С.В. Об особенностях отдельных процедур в трудовом праве // Правовая реформа в области социального обеспечения Республики Казахстан: перспективы развития: Материалы международного круглого стола. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.– 316 с.
15.Дмитриева И.К. Основные принципы трудового права. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора юридических наук. М.; Издательство ООО «Цифровичок», 2004. (3, 03 п.л)
16.Қазақстан Республикасы Парламентінің Жарғысы – 2001, №19
17.Ескендиров А. Вопросы реформирования судебной системы //Казахстанская правда от 11 декабря 2008 года.
18.Сапаргалиев Г.С. Становление конституционного строя Республики Казахстан (1990-1996). Правовые проблемы становления суверенитета Республики Казахстан. – Алматы: «Жеті жарғы», 1997. – 136 с.
19. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы Еңбек кодексі//Егеменді Қазақстан – 2007 жыл 22 мамыр
20.Нурмагамбетов А.М. Рынок труда: правовые проблемы и перспективы. Алматы, Жеті жарғы, 1998, С.96.
21. Ашитов Б.З. Проблемы предупреждения преступных нарушений правил охраны труда: Монография. – Алматы: Жеті-жарғы, 2007. – 224 с.
22. Алексеев С.С. Теория права. М., 1994. С. 180.
23.Турсумбаев Б. Концепция национальной безопасности как критерий оценки устойчивости и эффективности государственной политики //Казахстан и мировое сообщество. – 1996, № 1. – С. 119.
24.Абайдельдинов Т.М. О генезисе трудового отношения: проблемы, поиски, решения//Халықаралық дөңгелек үстел материалдары «Қазақстан Республикасында әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы құқықтық реформа: даму бағыттары» – Алматы, Қазақ университеті, 2004, 317-6.
25.Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы: Алматы, жеті жарғы, 2008 жыл.
26. Рыскалиев Д.У. Еңбек қатынастарын реттеуде жұмыс берушілердің актілерінің маңызы //ҚазҰУ Жаршысы, №4, 2007 жыл, 1146.
27. Савельев Д.А. Права человека в области информации: Международно-правовые аспекты //Автореферат диссертации на соискание степени кандидата юридических наук – СГТБ., Санкт-Петербургский государственный университет, 2002. — С. 30.
28.Назарбаев Н.Ә. 2003 жылғы Ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан – 2002 жыл 30 сәуір.
29.Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан (том 1. Общяя часть) – Алматы: КазГЮА, 2001,113 с.
30.Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңы //3аң газеті – 1999 жыл 3 тамыз.
31.Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Пленумының 2000 жылғы 22 желтоқсандағы № 16 «Соттардың қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды қолдану тәжірибесі туралы» нормативтік қаулысы // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003-2008 жылдары аралығында қабылданған нормативтік қаулыларының жинағы. Алматы, Жеті жарғы, 2008 жыл.
32.Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 31 мамырдағы №3 «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заңы //Еңбек туралы заңнама жинағы. Алматы, жеті жарғы, 2007 жыл
33.Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 9 сәуірдегі «Кәсіптік одақтар туралы» Заңы //Еңбек туралы заңнама жинағы. Алматы, Жеті жарғы, 2007 жыл
34.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 19 желтоқсандағы №9 «Соттардың еңбек дауларын шешу кезінде еңбектік заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы» Нормативтік қаулысы //Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003-2008 жылдары аралығында қабылданған нормативтік қаулыларының жинағы. Алматы, Жеті жарғы, 2008 жыл.
35.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 11 шілдедегі №5 «Сот шешімі туралы» Нормативтік Қаулысы //Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003-2008 жылдары аралығында қабылданған нормативтік қаулыларының жинағы. Алматы, Жеті жарғы, 2008 жыл.
36. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 27 шілдедегі АІЖКУ /Қазақстан Республикасы Парламентінің Жарғысы – 2000, №5, құжат 21
37. Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 13 маусымдағы «ХЕҰ-ның 1981 жылғы №155-ші «Қауіпсіздік, еңбек гигиенасы және өндірістік орта туралы» Конвенциясын бекіту туралы» Заңы //Егеменді Қазақстан – 1996 жыл 23 маусым.
38. Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 26-маусымдағы «ХЕҰ-ның 1977 жылғы №148-ші «Жұмыс орындарында ауаның ластануынан, шуылдың және тербелістің салдарынан төнетін кәсіптік қатерліктен еңбекшілерді қорғау туралы» Конвенциясын бекіту туралы» Заңы //Егеменді Қазақстан – 1996 жыл 23 маусым.
39.Қазақстан Республикасы Жамбыл облысы сотының №2-1945-08 мұрағат құжаттары.
40.Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылгы 6 наурыздағы Қазақстан халқына жолдауының негізгі бағыттары //Егемен Қазақстан – 2009 жыл 12 мамыр
41.Назарбаевтың Н.Ә. 2005 жылға арналған «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: «Атамұра», 2005. - 48 б.
42.Сапарғалиев Ғ.С. Этномәдени білім беру тұжырымдамасы. – Алматы, 1991.-1156.
43.Нургалиева Е.Н., Ажинурина Д. Еңбек ету бостандығы және оны қорғаудың мәселелері. – Алматы, 2007. – 256 б.
44.Тыныбеков С. Қазақстан Республикасындағы адвокатура және адвокаттық қызмет: Оқулық. – Алматы: Дәнекер, 2003. – 3176.
45.Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында: Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: Жеті Жарғы, 2005. – 64 б.
46.Нургалиева Е.Н., Ермагамбетова Ж.Б. Индивидуальные трудовые споры. Алматы, 2004. – 151 с.
47.Абайдельдинов Т.М. Социальное партнерство в сфере социально- трудовых отношений //Труд в Казахстане. 1999. – 226 б.
48.Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында: Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. - 64 б.
49.Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 13 маусымдағы «ХЕҰ-ның 1981 жылғы №155-ші «Қауіпсіздік, еңбек гигиенасы және өндірістік орта туралы» Конвенциясын бекіту туралы» Заңы //Егемен Қазақстан – 1996 жыл 23 маусым.
50.Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 26-маусымдағы «ХЕҰ-ның 1977 жылғы №148-ші «Жұмыс орындарында ауаның ластануынан, шуылдың және тербелістің салдарынан төнетін кәсіптік қатерліктен еңбекшілерді қорғау туралы» Конвенциясын бекіту туралы» Заңы //Егемен Қазақстан – 1996 жыл 6 шілде.
51.Мухтарова К.С., Кенжебаева А.Р., Тумбетова А.С. Экономическая безопасность в условиях глобализации: Учебное пособие /Под. ред. Профессора Ш.С. Ахметовой. - Алматы: Юрист, 2003. - 150 с.
1. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан халқына жолдауының негізгі бағыттары // Егемен Қазақстан - 2009 жыл 12 мамыр
2. Абдыкалыкова Г. Халықты жұмыспен қамту Стратегиясын жүзеге асырудың іс- шаралары // Заң газеті 19 наурыз 2009 ж.
3. Қаржылық дағдарыстан шығудың жолдары // Егемен Қазақстан -2009 жыл 21 наурыз
4. К вопросу о защите прав потребителей // Юридическая газета от 29 марта 2009 г.
5. Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизации: Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана. – Алматы: Жеті Жарғы. 2008 – 64с.
6. Д.Сон. Участие институтов гражданского общества в борьбе с преступностью и коррупцией. // К обществу без коррупции. Информационно-аналитический журнал. №4 (21) декабрь 2004.
7. Рыскалиев Д.У. Представительство интересов сторон трудовых отношений: понятие и особенности правового регулирования // Вестник КазНУ. Серия юридическая, №1 (41). Алматы: Қазақ университеті, 2007.-252
8. Саинов А.С. Правововые проблемы реализации прав человека и гражданина на обращения в сфере трудовых отношений // Вестник КазНУ. Серия юридическая №2 (42). Алматы: Қазақ университеті, 2000.-112с.
9. Зиманов С.З., Рейтор И.К. Теоритические вопросы советсткого национально-государственного строительства. – Алма-Ата: «Наука», 1987 г.
10. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы «Халықты жұмыспен қамту туралы» Заңы – //Қазақстан Республикасы Парламентінің Жарғысы 2001ж, № 3, 18 құжат.
11. Нургалиева Е.Н., Ермагамбетова Ж.Б. Судебная защита трудовых прав: соотношение трудовых и гражданско-правовых договоров //Российская юстиция-1996, №8,с.-97
12.Чечот Д.М. Проблемы защиты субъективных прав и интересов в порядке неисковых производств советского гражданского процесса. // Автореферат на соискание степени доктора юридических наук. – Л., 1969,с.18
13.Димитрова С.А. Проблемы труда и занятости населения – Алматы, 1997., С. 144.
14. Передерин С.В. Об особенностях отдельных процедур в трудовом праве // Правовая реформа в области социального обеспечения Республики Казахстан: перспективы развития: Материалы международного круглого стола. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.– 316 с.
15.Дмитриева И.К. Основные принципы трудового права. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора юридических наук. М.; Издательство ООО «Цифровичок», 2004. (3, 03 п.л)
16.Қазақстан Республикасы Парламентінің Жарғысы – 2001, №19
17.Ескендиров А. Вопросы реформирования судебной системы //Казахстанская правда от 11 декабря 2008 года.
18.Сапаргалиев Г.С. Становление конституционного строя Республики Казахстан (1990-1996). Правовые проблемы становления суверенитета Республики Казахстан. – Алматы: «Жеті жарғы», 1997. – 136 с.
19. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы Еңбек кодексі//Егеменді Қазақстан – 2007 жыл 22 мамыр
20.Нурмагамбетов А.М. Рынок труда: правовые проблемы и перспективы. Алматы, Жеті жарғы, 1998, С.96.
21. Ашитов Б.З. Проблемы предупреждения преступных нарушений правил охраны труда: Монография. – Алматы: Жеті-жарғы, 2007. – 224 с.
22. Алексеев С.С. Теория права. М., 1994. С. 180.
23.Турсумбаев Б. Концепция национальной безопасности как критерий оценки устойчивости и эффективности государственной политики //Казахстан и мировое сообщество. – 1996, № 1. – С. 119.
24.Абайдельдинов Т.М. О генезисе трудового отношения: проблемы, поиски, решения//Халықаралық дөңгелек үстел материалдары «Қазақстан Республикасында әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы құқықтық реформа: даму бағыттары» – Алматы, Қазақ университеті, 2004, 317-6.
25.Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы: Алматы, жеті жарғы, 2008 жыл.
26. Рыскалиев Д.У. Еңбек қатынастарын реттеуде жұмыс берушілердің актілерінің маңызы //ҚазҰУ Жаршысы, №4, 2007 жыл, 1146.
27. Савельев Д.А. Права человека в области информации: Международно-правовые аспекты //Автореферат диссертации на соискание степени кандидата юридических наук – СГТБ., Санкт-Петербургский государственный университет, 2002. — С. 30.
28.Назарбаев Н.Ә. 2003 жылғы Ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан – 2002 жыл 30 сәуір.
29.Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан (том 1. Общяя часть) – Алматы: КазГЮА, 2001,113 с.
30.Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңы //3аң газеті – 1999 жыл 3 тамыз.
31.Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Пленумының 2000 жылғы 22 желтоқсандағы № 16 «Соттардың қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды қолдану тәжірибесі туралы» нормативтік қаулысы // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003-2008 жылдары аралығында қабылданған нормативтік қаулыларының жинағы. Алматы, Жеті жарғы, 2008 жыл.
32.Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 31 мамырдағы №3 «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заңы //Еңбек туралы заңнама жинағы. Алматы, жеті жарғы, 2007 жыл
33.Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 9 сәуірдегі «Кәсіптік одақтар туралы» Заңы //Еңбек туралы заңнама жинағы. Алматы, Жеті жарғы, 2007 жыл
34.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 19 желтоқсандағы №9 «Соттардың еңбек дауларын шешу кезінде еңбектік заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы» Нормативтік қаулысы //Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003-2008 жылдары аралығында қабылданған нормативтік қаулыларының жинағы. Алматы, Жеті жарғы, 2008 жыл.
35.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 11 шілдедегі №5 «Сот шешімі туралы» Нормативтік Қаулысы //Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003-2008 жылдары аралығында қабылданған нормативтік қаулыларының жинағы. Алматы, Жеті жарғы, 2008 жыл.
36. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 27 шілдедегі АІЖКУ /Қазақстан Республикасы Парламентінің Жарғысы – 2000, №5, құжат 21
37. Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 13 маусымдағы «ХЕҰ-ның 1981 жылғы №155-ші «Қауіпсіздік, еңбек гигиенасы және өндірістік орта туралы» Конвенциясын бекіту туралы» Заңы //Егеменді Қазақстан – 1996 жыл 23 маусым.
38. Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 26-маусымдағы «ХЕҰ-ның 1977 жылғы №148-ші «Жұмыс орындарында ауаның ластануынан, шуылдың және тербелістің салдарынан төнетін кәсіптік қатерліктен еңбекшілерді қорғау туралы» Конвенциясын бекіту туралы» Заңы //Егеменді Қазақстан – 1996 жыл 23 маусым.
39.Қазақстан Республикасы Жамбыл облысы сотының №2-1945-08 мұрағат құжаттары.
40.Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылгы 6 наурыздағы Қазақстан халқына жолдауының негізгі бағыттары //Егемен Қазақстан – 2009 жыл 12 мамыр
41.Назарбаевтың Н.Ә. 2005 жылға арналған «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: «Атамұра», 2005. - 48 б.
42.Сапарғалиев Ғ.С. Этномәдени білім беру тұжырымдамасы. – Алматы, 1991.-1156.
43.Нургалиева Е.Н., Ажинурина Д. Еңбек ету бостандығы және оны қорғаудың мәселелері. – Алматы, 2007. – 256 б.
44.Тыныбеков С. Қазақстан Республикасындағы адвокатура және адвокаттық қызмет: Оқулық. – Алматы: Дәнекер, 2003. – 3176.
45.Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында: Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: Жеті Жарғы, 2005. – 64 б.
46.Нургалиева Е.Н., Ермагамбетова Ж.Б. Индивидуальные трудовые споры. Алматы, 2004. – 151 с.
47.Абайдельдинов Т.М. Социальное партнерство в сфере социально- трудовых отношений //Труд в Казахстане. 1999. – 226 б.
48.Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында: Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. - 64 б.
49.Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 13 маусымдағы «ХЕҰ-ның 1981 жылғы №155-ші «Қауіпсіздік, еңбек гигиенасы және өндірістік орта туралы» Конвенциясын бекіту туралы» Заңы //Егемен Қазақстан – 1996 жыл 23 маусым.
50.Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 26-маусымдағы «ХЕҰ-ның 1977 жылғы №148-ші «Жұмыс орындарында ауаның ластануынан, шуылдың және тербелістің салдарынан төнетін кәсіптік қатерліктен еңбекшілерді қорғау туралы» Конвенциясын бекіту туралы» Заңы //Егемен Қазақстан – 1996 жыл 6 шілде.
51.Мухтарова К.С., Кенжебаева А.Р., Тумбетова А.С. Экономическая безопасность в условиях глобализации: Учебное пособие /Под. ред. Профессора Ш.С. Ахметовой. - Алматы: Юрист, 2003. - 150 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
1Тарау Еңбек шартының ұғымы және ерекшеліктері
1.1Еңбек құқық саласындағы еңбек шартының пәні
1.2Еңбек шарттың тараптары: ұғымы және мазмұны
2 Тарау Еңбек шартын жасау негізінде туындайтын құқықтық қатынастарды
айқындауға байланысты қолданылатын заңнамалық актілер
2.1 Еңбек шартты жасаудың тәртібі
2.2 Мемлекеттік және азаматтық қызметшілермен еңбек шартын жасау
ерекшеліктері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Дипломдық жұмыс еңбек шартын бекіту негіздемелері тақырыбына
орындалды. Дипломдық жұмысты орындауда қойылған негізгі міндеттер, олар:
еңбек құқығы субъектілерінің құқықтық мәртебесін анықтай отырып еңбек
шартының бекіту негіздемелерінің анықтау; қызметкерді және жұмыс берушінің
бастамасымен еңбектік қатынастардың тоқталуына негіз болатын мән-
жағдайлардың сипатын анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында
еңбек шартының ұғымы,мазмұны және өзге шарттардан
ерекшеліктерінегіздемелері зерттеуге алынды. Екінші тарауында еңбек шартын
жасау негіздемелерін айқындауға байланысты қолданылатын еңбектік заңнама
нормалары зерттеуге алынды. Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісіне
байланысты, жалпылық сипатта, жұмыс берушінің және қызметкердің
бастамасымен жүзеге асырылатын, еңбек шартын жасауға бағытталған құқықтық
қатынастардың сипаты айқындалды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Адамның еңбек ету бостандығына
Қазақстан Республикасы аумағында кепілдік беру және әркімнің
конституциялық құқығын іске асырудың ерекшеліктері мен проблемаларын
айқындау және зерделеу бағытындағы теориялық және практикалық мәселелер
зерттеуге алынды. Осы бағыттағы мақсаттар келесі міндеттерді шешу
қажеттілігінен туындайды:
➢ еңбек ету бостандығы ұғымын конституциялық-құқықтық институт ретінде
қарау;
➢ еңбек ету бостандығы және еңбек етуге құқық ұғымдарындағы
айырмашылықтарды анықтап, оларды негіздеу;
➢ еңбек ету бостандығы саласындағы қоғамдық қатынастардың субъектілері
мен объектілерін қарастыру;
➢ Қазақстан Республикасының еңбектік және азаматтық заңдарын әркімнің
еңбек бостандығын айқындау және қорғау тұрғысынан зерттеу;
➢ Қазақстан Республикасының Еңбек кодексін талдау және оның артықшылығы
мен кемшілігін айқындау;
➢ еңбек шарты бостандығының концепциясын даярлау және оны негіздеу.
Зерттеу объектісі мен пәні. Құқық институты іспетті еңбек шарты
және еңбек ету бостандығы ұғымдарын айқындау бағытындағы зерттеулер осы
дипломдық зерттеудің объектісі болып табылады.
Дипломдық зертеу жұмысын пәнін затына еңбек етудің конституциялық
бостандығын іске асыруды және қорғауды Қазақстан Республикасында нарықтық
экономиканың дамуы жағдайында қамтамасыз етуге тиісті нормативтік-құқықтық
актілер жатады.
Зерттеудің салыстырмалы және нақты социологиялық әдістері де
тиімділік береді.
Бұл зерттеудің теориялық негізгі көптеген ғылыми-монографиялық және
практикалық материалдары, нормативтік-құқықтық актілерді, осы тақырыпқа
қатысты жарияланымдарды және заң әдебиетін (азаматтық,конституциялық және
еңбек құқығын) зерттеудің және пайдаланудың нәтижесінде қалыптасты.
Зерттеудің нормативтік негізін Қазақстан Республикасы
Конституциясының негізгі ережелері, Қазақстан Республикасының заңдары,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Қазақстан Республикасының
азаматтық және еңбек заңдары, халықаралық-құқықтық актілер құрайды.
Анықталған ұсыныстар:
1. әркімнің құқықтық субъектілігінің шартсыз танылатындығын ескеріп –
жұмыспен қамтылуға ниет білдіретін тұлғаның өтінішін жұмыс берушімен
қарау тәртібін ЕК-не енгізу;
2. ЕК-нің 172 бабына,сотқа талап арызын беру мүмкіндігімен негізсіз
қызметке қабылдамау жағдайын (фактін) енгізудің қажеттілігі;
3. Жоғарыда айқындалған ұсыныстарға байланысты Қазақстан Республикасының
2001 жылғы 21 сәуірдегі Халықты жұмыспен қамту туралы Заңына
экономикалық жігерлі халық түсінігін қайта қараудың, яғни, жасына,
әлеуметтік жағдайына қарамастан азаматтардың еңбек түрін еркін таңдау
құқығын шартсыз тану қажеттілігі.
Әрбір тұлға әлеуметтік жағдайының өзгешелігіне қарамастан жалпыға
тән құқықтармен тең жағдайда пайдалану, иелену мүмкіндіктерімен қамтамасыз
етілуге тиіс.
Жасалған тұжырымдар Қазақстан Республикасы Конституциясының 1, 12, 13,
24 бабының 1 тармағына, 28 баптың 2 тармағына сәйкес анықталады. Аталған
баптарға сәйкес жарияланған адамның және азаматтың құқығы 1971 жылғы № 111
Халықаралық Еңбек Ұйымының Кемсітушілік туралы Конвенциясымен анықталған.
Аталған Конвенцияға Қазақстан Республикасы 1996 жылы қосылды. Бүгінгі таңда
келесі бағдарламалық бағыттар анықталды:
➢ елдің бірқатар аймақтарында (Астана, Алматы, Ақтау, Шымкент
қалаларында) тұратын 850 адамнан алынған жауаптардың нәтижелері;
➢ Алматы қаласының Әуезов және Алматы аудандық соттарының сот
практикасының (2006-2007 жылдарғы) архивтік материалдары;
➢ 350 кәсіпкерлер мен жергілікті билік органдары (Астана, Алматы
қалаларының) қызметкерлерінен алған жауаптардың нәтижелері;
➢ Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі мен Еңбек
және әлеуметтік қорғау министрлігінің статистикалық мәліметтері.
Және, басқа авторлар жүргізген осыған ұқсас зерттеулердің нәтижелері
де зерделенді, олар жасаған тұжырымдар осы зерттеудің нәтижелерімен
салыстыру және баға беру үшін ғана пайдаланылды.
Дипломдық зерттеудің ғылыми негізділігі. Қазақстан Республикасының
қазіргі экономикалық даму кезеңінде бірінші болып еңбек ету бостандығының
конституциялық-құқықтық мазмұнын талдау міндеттілігі және дамытуға
бағытталған практикалық ұсыныстар даярлады.
Осы зерттеудің алдыға қойған мақсаттары мен олардан туындайтын
міндеттерге сүйеніп мына тезистер қорғауға шығарылады:
1. Еңбек етуге құқық туралы айтқанда төлемі белгіленген кепілді
жұмысқа құқық (КСРО Конституциясында көрсетілгендей) немесе еңбек ету
бостандығы жайында айту – адамның субъективтік құқықтары мен
бостандықтар туралы айтқан дұрыс, ол еңбек ету бостандығын,қолайлы
жағдайлардағы еңбекке құқықты, жұмыссыздықтан қорғануға құқықты және
т.б. қамтиды.
Еңбекке құқық ұғымы тар және кең мағынада зерттеуге алынып,
қолданылатын басқа да құқықтық категориялар талдауға да қарастыруға болады.
Еңбек еркіндігін тар мағынада алсақ, ол – өзінің еңбек қабілетіне
адамның өзінің билік ету, қызмет пен кәсіп түрін таңдау құқығы, мәжбүрлі
еңбекке тыйым салу. Ал, еңбек етуге құқық ұғымын кең мағынада алсақ, ол –
Конституцияда түгелдей аталған, еңбек саласына қатысы бар барлық құқықтар
мен бостандықтар.
2. Еңбек етуге құқықтық адамның конституциялық құқық ретінде пайда болуы
және дамуы, яғни Конституцияда бекімін тауып, заңмен қорғалуы, бәрінен
бұрын, ХХ ғасырда тоталитарлық социализм елдерінің пайда болуымен
байланысты деуге болады. Дәп социалистік елдердің (алғашында КСРО-ның,
одан кейін Шығыс Еуропа, Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің)
конституцияларында азаматтардың әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен
бостандықтары, атап айтқанда еңбек етуге құқығы алғаш рет бекімін тапты.
3. Еңбек ету бостандығы саласында отандық конституциялық,еңбек, азамат,
қылмыстық және әкімшілік құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық
қатынастардың кешендік сипатына негіздеме беру. Белгілі бір кәсіпорынның
немесе мекеменің еңбек ету еңбек құқығының нормаларымен реттелетін
қоғамдық қатынастардан еңбектің сол қатынастардың тек бір бөлігі ғана
екендігінің көрсететін белгі болып табылады.
4. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің, жалпы бүгінгі күн
талаптарына жауап беретіндігі тұжырым.
1 Тарау. Еңбек шартының ұғымы және ерекшеліктері
1.1 Еңбек құқық саласындағы еңбек шартының пәні
Шартты (contractus) рим құқығы үш түрлі мағынада: құқық
қатынастарының туындауы ретінде, құқықтық қатынастың өзі ретінде, ең
соңында тиісті құқықтық қатынастың нысаны ретінде қарастырады.Шарт
туралы мұндай көзқарастар нақты іс жүзінде Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінде және басқа да елдердің азаматтық кодекстеріне
тәртіптелген.
Шарт көне құқықтық құрылымның бірі. Шарттың ғасырлар бойы
пайдаланулы құқықтық икемді түрі екендігін көрсетеді, ол арқылы
әртүрлі қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы дәлелденген. Шарттың
негізгі міндеті заң шеңберінде адамдардың әрекетін реттеу. Ал оларды
бұзу заң талаптарын бұзушылықты білдіреді. "Шарт" термині азаматтық
заңнамада әртүрлі мағнада қолданылды: өзінен міндеттеме туындайтын зандық
факты ретінде; сол шарттық міндеттеменің өзі ретінде; шарттық міндеттемені
ресімдеген құжат ретінде.Азаматтық кодекстің 378- бабына сәйкес, екі немесе
одан көп адамның азаматтық құқықтар міндеттемелерді белгілеу, өзгерту
немесе тоқтату келісімі – шарт деп танылады. Мұндай айқындама шарт-
мәмілені меңзейді. Сондықтан да, осы баптың 2-тармағы мәміле нормаларына
мынадай сілтеме жасайды: “шартқа екі жақты және көп жақты мәмілелер
туралы ережелер қолданылады”. Сонымен бірге, “мәміле” ұғымы “шартқа”
қарағанда кең, өйткені, мәміле бір жақты болуы мүмкін.
Шарт — құқықтық қатынастың туындауына, өзгеруіне немесе тоқ-тауына
негіз болатын зандық факт. Сондықтан да, шарт азаматтық қүқықтар мен
міндеттемелерді туындататын негіздердің бірі болып саналады ( АК 7-
бап).Шарттардың бірнеше жылдар бойы қолданылып келуі, басқасымен қоса
айтқанда, түрлі сипаттағы қоғамдық қатынастардың икемді құқықтық нысанға
айнала білуі жөнінде сөз болатындығымен түсіндіруге болады. Шарттың басты
міндеті заң шеңберінде мүмкіншілік шектері мен лайықты мінез-құлқы, сондай-
ақ, тиісті талаптардың бұзушылық салдарына сілтеу арқылы адамдардың мінез-
құлқын реттеуге тұйылады.Кезінде заң мен шарттың өзіндік маңыздылығы
жөнінде үш пікір айтылған. Ерікті теорияны жақтаушылар шартты өзара
уағдаласушылардың ерікті актісі ретінде – түпкінегізі деп санаған, ал заң
оның еріктігін толықтырып не шектеп отырады деп пайымдаған. Заң
басымдығының теориясын жақтаушылар шарт заңнан құқықтық тиімділігінен
туындайтынын негізге алған. Ал үшінші эмпирикалық теорияның жақтаушылары
тараптардың еріктері сезімді түрде белгілі бір нәтижеге ғана бағытталған
және мұнда шарттарының салдары оны жүзеге асыруға тараптардың ондай
құралдар туралы түсінігі жоқ деп ой жібереді, кей кезде шын мәнінде ол
түсініктің мүлде жоқ екені байқалады.
Шарттың реттеуші ролі оны заң және нормативтік актілермен жақындастыра
түседі. Шарттың құқықтық нормадан алдымен екі ұстанымдық ерекшеліктерімен
ерекшеленеді.
Біріншісі мінез-құлық ережесін сақтауға байланысты: шарт – тараптардың
ерігін, ал құқықтық акті оны шығарған органның еркін білдіреді. Екіншісі
кез-келген мінез-құлық ережесінің іс-әрекет шегін айырып отырады: шарт
тарап болып саналмайтын оның тараптарының мінез-құлықтарын реттеуге
есептелген және ол міндеттерді құра алмайды, тек құқықтарды құрайды,
сонымен қатар, құқықтық және басқа нормативтік актінің негізінде баршаға
және әрқайсысына жалпы бірдей ережелер туындайды (құқықтық актінің
қолданысы жүретін кез-келген тұлғалар ортасы онымен белгіленбейді). Аталған
екі ерекшелік те тек азаматтық-құқықтық шартты айрықшаландырады.
Көрсетілген ерекшеліктері жоқ шартта (бұл жерде – бұқаралық-құқықтық
шарттардың сан қилы түрлері) оны нормативтік актіден ерекшелендіріп тұратын
шекара жоқ болып кетеді. Алайда нәтижесінде барлық жағдайда тараптардың
ерігі бұқаралық шарттардың басты маңызы болып саналады.
Азаматтық құқықтағы шарт ұғымы бір-бірінен үзілмес өзара байланысқан
екі элементтер тобынан тұрады. Оның біреуі шарттың заңдық құрылғысын,
екіншісі – оның мәндік сапасын сипаттайды. Бұл элементтер тек қосылған
жағдайда ғана азаматтық-құқықтық шарт белгілі бір әлеуметтік құбылыс
ретінде қоғамдығы өзінің мәртебесіне ие болады. Мұндай ұғымның ғылымдық
маңызы өте зор. Сонымен қатар, ол нарықтық экономика жағдайында шарттың
қолдану аясы мен басты қызметтерін белгілей келе, тәжірибелік міндеттерді
де шешіп отыр.
Шарттың заңдық құралғысы – шартқа қатысушылар арасындағы байланыстың
қызмет етуін қамсыздандыратын құқықтық сипаттағы заңмен қарастырылған өзара
байланысты компоненттер жүйесі. Бұл компоненттерге тараптардың келісімі мен
оған қол жеткізу тәртібі, шарт мазмұнының құрылымы (қарыз беруші мен
тұлғаның құқықтары мен міндеттері), шарттың орындалу тәсілі, шарттық
міндеттемелерді орындамағаны және дұрыс орындамағаны үшін тараптардың
жауапкершілік шарттары мен көлемі жатады. Шарт қатысушылардың азаматтық
айналымындағы белсендіктің мінсіз нысаны болып қызмет жасайды. Қоғам
тарихындағы оның әлеуметтік-экономикалық өзгеруіне қарамастан шарт
құрылғысы заң техникасының туындысы ретінде өз негізінде өте тұрақты болып
қалып отырғанын атап өтудің маңызы зор. Уақыт келе шарттар арқылы
қоғамдық қатынастар жүйесінің дамуымен бірге жеке тұлғалармен қатар
азаматтық құқықтың жеке субъектілері деп танылған – заңды тұлғалар әлеуетті
қатысушылардың құрамы кеңейе түсті. Әсіресе шарттық құқықтарды құруда
қолданылатын элемент комбинацияларын күрделендіретін заңнамада
қарастырылған шарт үлгілері көп қилы болып кетті.Рим құқықындағы шартқа
деген көзқарас оларды үш түрлі пікірден құқықтық қатынастар туындайтын
негіз ретінде қарауға мүмкіндік берді.Белгілі бір өзгерістер бар шарт
туралы көп мағыналы ұғым тәжірибелі түрде ҚР АК-де және басқа елдердің
азаматтық кодекстернде іске асырылды.Бұрынғы кеңестік және кеңес
аумағындағы заңи әдебиеттерінде орын тапқан шарт туралы көп мағыналы ұғым
бірқатар авторлардың жұмыстарында тізбектеліп келтірілген. Ол әсіресе
О.С.Иоффе зерттеулерінде нақты берілген. Екі немесе бірнеше тұлғалардың
азаматтық құқық қатынасының туындауы, өзгеруі немесе тоқтатылуы туралы
келісімін шарт деп мойындай отырып, Иоффе: Кей кезде осы келісімнен
туындайтын міндеттеменің өзін шарт деп түсінеміз, ал кейбір жағдайларда бұл
терминмен барлық қатысушылардың еркі бойынша туындайтын актіні тіркейтін
құжатты атаймыз - деген.Көзқарастар әдебиетінде айтылған мынадай мысалды
келтіруге болады: шарт заңды факті ретінде құқықтық қатынастар немесе
шарттық құқықтық қатынастар ретінде шарттың пайда болуына негіз болады.
Шарт заңды факті және құқықтық қатынастар ретінде – ол өзінше жекеше тұрғы,
оның даму жолының сан қилы жақтары.
Дәл осы тұрғыдан Н.Е.Егоров та: шарт деп міндеттеменің негізіндегі
заңды фактіні, шарттық міндеттеменің өзі және міндеттемелік құқықтық
қатынастарды орнату фактісі бекітілген құжатты атайды.[4,22]
Сонымен қатар кейде әдебиетте шарт туралы түрлі ұғым теңдестіріледі.
Заңи әдебиетте термин бірнеше мағынада беріледі, оның ішінде келесі
түсіндірмелерді атап өтуге болады:
1. Заңды факт ретінде шарт.
2. Мәміленің бір түрі ретіндегі шарт.
3. шарттан туындайтын азаматтық құқықтық қатынасты да шарт терминімен
белгілейді.
4. Жазбаша нысанда шарттың мағынасы берілген құжат ретіндегі шарт.
Мұндай шарт терминінің көп мағыналығы ғылыми, оқулық әдебиеттерде
және заң шығаруда қолданылады. Мысалы, 1993 жылы басылған оқулықта шарт екі
немесе көп тарапты мәміле ретінде талқыланаты аталған. Алайда шарт ұғымын
тек мәмілеге қиыстыру мүлде дұрыс емес. Мәміле дегеніміз құқық немесе
міндеттемені белгілеуге, өзгертуге, алмастыруға бағытталған іс-әрекет. Шарт
болса құқық пен міндеттемені белгілеп қана қоймайды, мағыналары келісімде
бекітілген субъектілердің іс-әрекеттерін қарастырады. Шарт нақты не жасау
керектігін және тараптарға іс-әрекет жасағанда қандай заңды талаптар
қойлатынын анықтайды.
Бұл мәселе бойынша тағы бір пікір Р.О.Халфинамен айтылған. Ол шарт
өзара жасалған мәміле деген ойға қарсы және шарт азаматтық құқықтық
қатынастың өзгеруі немесе тоқтатылуына бағытталған тараптардың келісімі
деген ойға да қарсы шықты. Р.О.Халфина шарт ұғымына екі немесе бірнеше
тұлғалардың еркін келісіп шешуден басқа олардың өзара азаматтық құқықтары
мен міндеттемелері енгізілуі қажет деп пайымдайды. Бұл жерде әр тарап
өзіне қабылдайтын құқық пен міндеттеме сан қилы болғанымен өзара келісілген
және біріккенде біркелкі құқықтық нәтиже беруі қажет екендігіне назар
аударған. [4,33]
Шартта құқық пен міндеттеменің қосылуы дау туғызбас деген ой туындайды.
Алайда мұны шарт – мәмілеге емес, шарт – құқықтық қатынасқа жатқызу керек.
Бұл жағдайда кез келген шарттық және шарттық емес құқықтық қатынастарда,
туындауына қай заңды факті себепші болғанына қарамастан құқық пен
міндеттеме бір-бірімен сәйкестенуі (байланысуы) қажет. Мұның қажеттігінің
себебі, өйткені құқықтық қатынас басқаша түрінде мүлде жоққа шығады.
О.А. Красавчиков шарттың көп мағыналық ұғымының, бірақ басқа себептер
бойынша, қарсыласы болып саналады. Оның ойы бойынша азаматтық заңнамада,
сондай-ақ құқық ғылымында шарт терминін қолданғанда бұның екі түрлі –
заңды факті және құқықтық қатынастың әрекет ету нысандары ұғымдары
қосылып кетеді.
Құқықтық қатынастарды дамыта келе О.А. Красавчиков Бір терминді түрлі
талқыға салу көптеген түсініспеушілік пен теориялық және тәжірибелік
тәртіптегі қиыншылықтарға ұрындыратынына күмән жоқ деп қорытынды жасаған.
Рим құқығында құқықтық қатынастың пайда болу, өзгеру немесе тоқтатылу
негізі ретіндегі шарт туралы ұғымға оның себепті емес екі белгісі жатады:
біріншісі – келісім, екіншісі белгілі мақсаты бар келісімнің ерекше негізі.
Осы соңғысы жөнінде К.А.Митюков шарт меншіктік құқықтық қатынастардың
саналы түрде өзгертілуі әрқашан белгілі бір заңдық мақсатпен жүргізіледі.
Шарт құралы болып саналатын бұл мақсат оның материалдық негізі болып
табылады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында
жедел қарауды керек ететін жағдай қалыптасты. Еңбек саласындағы негізге
алынатын субъективтік құқық ретінде еңбек бостандығына құқық дефинициясы
заң жүзінде бекімін тапты. Бірақ, Қазақстан Республикасының
Конституциясында еңбек етуге құқықты бекітетін норма (24-бап) жоқ, ал бұл
азаматтардың аса маңызды әлеуметтік-экономикалық құқығы. Бұл кездейсоқ
емес. Заң шығарушы бұл тұсты әдейі жіберіп отыр, себебі нарық жағдайында
еңбекке қабілеті баралардың барлығын жұмыспен қамтамасыз ету және оларға
тиісті кепілдік беру мүмкін емес. Мұны заңдылық деп санау керек. Кейбір
авторлар заң шығарушының позициясын ақтамақшы болады. Мысалы,
З.С.Төлегенова былай деді: Еңбек деген не? Оның бұрынғы дәстүрлі түсінігі
жоқ. Нарық жағдайында еңбек етуге құқықты ешкім бере алмайды. Ол еңбек
рыногындағы сұраным мен ұсынымға байланысты. Еңбек етуге құқық қазір
Конституцияда еңбек ету бостандығына қызмет пен кәсіп түрін таңдау
бостандығына құқық түрінде берілген [5, 29-б.]
Нарық заңдары күшінде тұрған кезде еңбек ету бостандығын жариялап
және сонымен қоса мәжбүрлі еңбекке тыйым салып, мемлекет әрбір еңбекке
қабілетті адамға жұмыс тауып беруге міндетті емес және ешкім мемлекеттен
жұмыс талап етуге құқылы емес.
Сонымен, еңбек ету бостандығы еңбектенудің құқықтық міндеттілігін
жойды, ол еңбектің жалпыға бірдейлігінің кеңестік принципі еді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 13-бабы 1-тармағына
сәйкес ...құқық қабілеттілік дегеніміз азаматтық құқықты иемдену және
азаматтық міндеттілік көтеру. [4, 23-б.] Еңбек етуге құқықтық қабілеттілік
ұғымы келтірілген ұғымның тастамасы болып табылады. Бұл белгілі бір
жағдайлардың бар екендігін көрсететін, онымен заң шығарушы азаматтың еңбек
құқығының субъектісі бола алу мүмкіндігі байланыстыратын құқықтық санат.
Құқық қабілеттілік құқық иеленілудің өзі емес, құқық иеленуге
қабілеттілікті білдіреді. Ол азаматта қандай құқықтардың болуы мүмкін
екендігін анықтайды. Сонымен, құқық қабілеттілік құқық иемденудің қажетті
шарты (алғышарты) болып табылады. Ол нақты құқықтық қатынастардың ғана
емес, азаматтың субъективтік құқықтарды иемденуінің де алдында келеді.
Құқық қабілеттілігі жоқ адам құқық субъектісі бола алмайды, ал әрекет
қабілеттілігі жоқ адам құқық қатынастарының субъектісі бола алмайды. Ал,
құқық қабілеттіліктің мазмұнына келетін болсақ, құқықтар мен міндеттер
жайында емес, азаматтардың құқықтар мен міндеттер иемдену мүмкіндігін заң
шығарушы байланыстыратын жағдайлар жайында сөз ету керек. Дегенмен, құқық
қабілеттілікке сипаттама бергенде азаматтардың құқықтары мен міндеттері
ұғымын қолдану мүмкіндігін мүлде жоққа шығару дұрыс емес сияқты. Бұл
жағдайда олардың міндеті құқық қабілеттіліктің көлемдік белгісін анықтаумен
ғана шектеледі.
Субъективтік құқық – заң шегіндегі бостандық емес, заң кепілдік
берген бостандық. Ол адамның еркін іс-қимыл жасау мүмкіндігіне заңда
кепілдік береді. Адам өзінің субъективтік құқықтарын іске асыратын
шеңбердің көлемі, шекарасы, ауқымы әлеуметтік анықталған – олар
заңшығарушының ырқына байланысты емес, оның рөлі кепілдіктерді қамтамасыз
ету мақсатында оларды заңнамада көрсетумен ғана шектеледі.
Субъективтік құқықтағы ең басты нәрсе – құқық субъектісінің іс-қимыл
мүмкіндігіне (бостандығына) мемлекеттің кепілдік беруі. Құқықтың нақты
субъектісінің өз қалауы бойынша және өз мүдделерін қанағаттандыру
мақсатында, экономикалық және саяси үстемдікті жүзеге асырушылардың
мүдделеріне қайшы келмейтін әрекеттерді жасауына заң жүзінде мүмкіндік беру
субъективтік құқықтың заңдық келбетін көрсетеді.
Мұндай заңдық мүмкіндікті мемлекет мойындайды және қорғайды. Сонымен,
іс-қимылдың қайсы бір мүмкіндігін бекіте отырып заң шығарушы оның мөлшерін
белгілемейді, тек бұл мүмкіндікке заңда кепілдік береді.
Және де, еңбек етуге құқықтық іс-жүзіндегі және заң жүзіндегі мазмұнын
айыру керек:
1. Әңгіме бұл құқықтың материалдық (әлеуметтік-экономикалық) негізгі
жайында;
2. Оның заңдық санат ретіндегі сипаттамасы.
Конституция, әлемдік бірлестікке кіретін кез келген өркениетті
мемлекеттің негізгі заңы болып табылады, ол, бәрінен бұрын, қоғамдық
қатынастардың қандай да бір саласындағы халықаралық актілерге сәйкес келуге
тиіс. Соған байланысты, бұл мәселенің халықаралық-құқықтық аспектісн
қарастыруға тура келіп тұр.
Халықаралық құқық нормаларының Қазақстан заңнамасынан айырмашылығы
сол, олар еңбек ету бостандығын емес, еңбек етуге құқықты ресми жариялайды.
Адамның аса маңызды құқықтарының бірі болып табылатын еңбек етуге құқық БҰҰ-
ның Адам құқығының жалпыға ортақ Декларациясы, БҰҰ-ның экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактісі және Еуропаның
әлеуметтік партиясы сияқты құжаттарда көрініс тапқан [4, 77-б.].
Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының 23-бабының 1-
тармағында әрбір адамның еңбекке, еңбекті еркін таңдауға, қолайлы және
әділетті еңбек жағдайына, жұмыссыздықтан қорғануына құқығы бар деп жазылған
[4, 190-б.]. Бірақ, еңбек етуге құқық ұғымының анықтамасы Декларацияда
келтірілмеген.
Өз кезегінде Еуропаның әлеуметтік партиясы кейбір жаңа элементтер мен
қосымша өзгерістер енгізуде – ол еңбек етуге құқықтың тиімді жүзеге
асырылуын қамтамасыз етуді мемлекетке жүктейді. Сол мақсатта мыналар
ұсынылады:
➢ Жұмысқа тартуды мүмкін болатын деңгейге жеткізуді және тұрақтандыруды
негізгі міндет ретінде қабылдау;
➢ Қызметкердің еркін таңдаған кәсіп бойынша жұмыс істеп өз тіршілігі
үшін табыс табуын ұтымды қорғау;
➢ Барлық жұмыскерлер үшін тегін еңбек биржаларын құру;
➢ Қажетті кәсіби бағдар беруді қамтамасыз ету.
Көріп отырғанымыздай, еңбек етуге құқықты жүзеге асырудың құралы
ретінде мемлекеттің толықтай жұмысқа тарту саясатын жүргізу міндеті бірінші
қатарға қойылған [5, 19-б.].
Ұғымның баяндалуы экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
Халықаралық пактінің 6-бабында келтірілген: әркімнің еңбек етуге деген
құқықты – өз тіршілігі үшін еңбекпен, табыс табу мүмкіндігін алу, адам оны
еркін таңдайды немесе оған еркін келіседі [4, 202-б.]. Адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандығының басымдығын халықаралық және
конституциялық құқықтың мойындайтынын ескерсек, әрбір адамның өзінің
еңбекке қабілеттілігіне өз қалауынша билік ету, қызмет пен кәсіп түрін
таңдау құқығы негізгі және ажырамас құқық болып табылады.
Сонымен, бұл анықтамаға жүгінсек, еңбекке қабілеті бар адам, өз күшін
қалай да қолдану мүмкіндігін алады. Бұл жерде адамның еңбек етуге құқығын
оның осы құқықты иемдену мүмкіндігі ретінде қарастырып отырмыз.
Бірақ, еңбек етуге құқықтық халықаралық принципі Қазақстан
Республикасының қазіргі Конституциясында көрініс таппады, ал ол бұрынғы
Конституциялардың барлығына құқықтың Конституциялық принципін белгілеу, бұл
принцип пен еңбек етуге құқық принципінің ара қатынасына байланысты
ғалымдар арасында тіке қарама қайшы пікірлер тудырды.
Бұрынғы конституциялар сияқты емес, қазіргі Конституцияда адамның
еңбек етуге құқығы жайында нақты айтылмаған, дейді С.А.Димитрова. Бірақ бұл
құқық әркімнің еркін еңбекке конституциялық құқығының өзінен туындайды.
Еңбек ету бостандығына құқық еңбек етуге құқықсыз болмайды, бұл еңбек ету
бостандығына құқықтық құрамдас бөлігі. Бұл жерде еңбек етуге құқықты
азаматтық белгілі бір жұмыс берушіден немесе мемлекеттен, оның органдарынан
белгілі бір жұмыс беруді талап ету құқығы емес, азаматтың құқық
субъектілігінің элементі ретінде түсіну керек [5, 57-б.]. Қазақстан
Республикасының Конституциясында Конституциясында азаматтың еңбек етуге
конституциялық құқығының мазмұны едәуір өзгерген, ол енді еңбек ету
бостандығына және қызмет пен кәсіп түрін таңдауға құқықты қамтиды - дейді
К.А.Шайбеков [5, 78-б.]. Бұл тұжырымның негізсіз екендігі көрініп тұр,
себебі автор форма мен мазмұн сияқты ұғымдық аппараттарға аса мән бермеген.
Өзінің сыртқы формасымен еңбек ету бостандығына және қызмет пен кәсіп түрін
таңдауға құқықты өзінің мазмұны ретінде қамтып тұрған еңбек етуге құқық
1945 жылғы Конституцияда бекітілмеген [6,92-б.].
Югославияның социолог ғалымы Д.Маркович еңбек ету бостандығына
құқықты да еңбек етуге құқықпен тікелей байланыстырады, оның пікірінше
еңбек ету бостандығына құқық еңбек етуге құқықты жүзеге асырудың елеулі
шарты болып табылады [7, 382-б.].
Еңбек ету құқық әлемнің көптеген мемлекеттері үшін әлеуметтік
прогрестің ұлы жетістігі болып табылады, бұл құқық Ресейдің Түркияның,
Өзбекстанның, Жапонияның және т.б. елдердің Конституцияларында, халықаралық
құжаттарда бекімін тапқан. Сондықтан да біз З.С.Төлегенова [8, 5-б.] мен
Д.К.Шайбековтың [8,7-б.]... қоғамдық өмір жағдайының өзгеруімен қатар еңбек
етуге құқықтың мазмұны да өзгерді. Конституцияда ол енді еңбек ету
бостандығы еңбек шартының формасын таңдау еркіндігі түрінде берілген деген
пікірлермен келіспейміз.
Аталған ғалымдардың бұл тезисінде адамның заңдық және табиғи
құқықтарының ең дәлелсіз араласып кеткендігі байқалады, бұл жерде еңбек ету
бостандығы принципінде екі жақтылық бар: бір жағынан ол өзінше дербес
конституциялық принцип ретінде (Қазазқстан Республикасының Конституциясының
24-бабы), екінші жағынан, жоғарыда аталған зерттеушілердің пікірінше,
еңбңек ету құқықтың мазмұны ретінде, ал ол құқық, принцип ретінде 1995
жылғы Конституция қабылданғаннан кейін Қазақстан Республикасының
заңнамаларынан алынып тасталған.
Еңбек ету бостандығына құқық пен еңбекке құқық принциптеріне берілген
мұндай түсініктемелермен келіспейміз, еңбек ету бостандығына құқық адамның
табиғи құқығы, оны нормаларда бекіту міндетті емес, себебі ол абсолюттік
және ажыратылмайтын құқық, заңдар мен өзге нормативтік құқықтық актілердің
мазмұны мен қолдануын анықтайды (Қазақстан Республикасының Конституциясының
12-бабы). Керісінше, адамның бұл табиғи құқығын қорғауды күшейтк отырып,
Қазақстан Республикасының Конституциясы, оның 24-бабының 1-тармағында
тікелей көрсетілген жағдайлардан басқа реттерде, оның жұмысшы күшін
мәжбүрлеу тәртібінде қолдануға тыйым салады.
Сонымен, адамның табиғи құқықтары мен бостандығы заңдар мен өзге
нормативтік актілердің мазмұны мен қолдануын анықтайды. Еңбек ету
бостандығына құқыққа қатысты алғанда еңбек етуге құқық, заңдық құбылыс
ретінде, позитивтік құқықтың мазмұнын білдіреді, яғни адамдар жасаған құқық
нормативтік-құқықтық актілердегі жазылған нормаларда келтірілген [9,39-б.].
Еңбек етуге құқық саласындағы көрнекті теорик Е.Н.Нұрғалиеваның
пікірінше, еңбек етуге конституциялық құқық – ол нақты құқық иемдену емес,
адамның сол құқықты иемденуіне мемлекет мойындайтын қабілеті ғана. Еңбек
етуге құқықтық заңдық мазмұнында іс-қимылдың болуға міндетті емес, болуы
мүмкін сипат бар. Бұл мүмкіндік құқық субъектілік адамның мүддесін
қанағаттандырады. Еңбек етуге құқық, құқық қабілеттіліктің элементі ретінде
құқық субъектісінің міндетін емес, оның бостандығы мен дербестігін
білдіреді [10,105-б.].
Кейбір ғалымдардың пікірінше, еңбек ету бостандығына құқық (оның
ішінде еңбек етуге құқық) бұрынғыдай саны мен сапасына қарай еңбек ақысы
бар кепілді жұмыс алуға құқық деп түсінілмейді, және де оны іске асырудың
заңдық негізі бұрын да жоқ еді, қазір де жоқ,сондықтан нақты жұмыс берушіні
нақты қызметкермен нақты еңбек етуге құқық қатынасын орнатуға қазіргі
нарықтық қатынастар кезінде көндіру, сөйтіп жұмыссыздықтан арылу, мүмкін
емес. [10,154-б.].
Соған байланысты мемлекет, нарықтық қатынастарға көшу және жеке
секторлардың пайда болуы жағдайында еңбек етуге құқықты қамтамасыз ете
алмай қалады, дейді Т.С.Сапарғалиев, ал жаңа Конституция (1995 жылғы) еңбек
ету бостандығына қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауға құқықты жариялады.
Ал, еңбек рыногындағы қазіргі бар проблемалар еңбек етуге құқықтың жоқтығын
емес, экономиканың дағдарысты жағдайынан туындап отыр.
Қазақстан Конституциясында еңбек етуге құқық сияқты маңызды ұғымның
болмауы,-дейді З.О.Ашитов,-еңбек қатынастарын реттейтін заңдарды қабылдауда
қиындық тудырып отыр. Сондықтан да Конституцияға қажетті нормалар енгізіп
заңдардағы қайшылықты жойып қана қоймай, біздің демократиялық қоғамның
мұндай түзетуге мұқтаж екендігін де мойындау керек [11, 2-б.].
Ғалымның пікіріне қосыла отырып, біз Конституциядан еңбек ету
бостандығына құқықтық дербес принципін алдын ала алып тастап конституциялық
принцип ретінде еңбек етуге құқықты бекітуді ұсынамыз, ол еңбек етуге
құқықтың құрамдас бөлігі, оның элементі болуға тиіс. Сонда ғана еңбек етуге
құқық ұғымы Адам құқығының жалпыға бірдей декларациясында және
экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакті де
баяндалған анықтамаға барынша сәйкестенеді. Еңбек етуге құқықтық біз ұсынып
отырған дефинициясы мінсіз емес, оны былайшы түсіну керек. Қауіпсіздік пен
гигиена талаптарын қанағаттандыратын, заңда белгіленген ең төменгі
әлеуметтік еңбек кепілдіктері, оның ішінде жұмыссыздықтан қорғану құқығы,
міндетті түрде сақтандыру, ешқандай кемітусіз және мәжбүрлеусіз адамның өзі
таңдаған немесе еркімен келіскен еңбегіне сыйақы алу құқығы еңбек етуге
құқықтың мұндай ұғымы Қазақстан Республикасының Конституциясының 12-бабының
2-тармағына сәйкес заңдар мен өзге нормативтік құқықтық актілердің мазмұны
мен қолдануын анықтайтын болады, Конституцияда жарияланған еңбек етуге
құқық пен бостандық, бұларды жүзеге асырудың шарты мен тәртібін белгілейтін
заңдарды, өзге нормативтік-құқықтық актілерді даярлағанда және қабылдағанда
негізге алынатын болады.
Қазіргі шетелдік Конституцияларда бұл құқықты жариялап және
азаматтардың әлеуметтік сұранымын қанағаттандырып, бірақ олардың
конституциялық норма негізінде жұмыс орнын талап етуіне жол бермейтіндей
баптар бар.
Мысалы, Италия Конституциясының 3-бабында мынадай норма-принцип бар:
Италия – еңбекке негізделген демократиялық Республика. Республикасының
міндеті экономикалық және әлеуметтік сипаттағы кедергілерді жою....
Республика барлық азаматтардың еңбек етуге құқығын мойындайды және бұл
құқықты тиімді ететін жағдайларды тудыруға көмектеседі (Италия
Конституциясының 4-бабының 1-тармағы) [12,3-б.]. Яғни, Италия заңнамасында
еңбек етуге құқықтың құқықтық және экономикалық кепілдіктері бөлектенген.
Азаматтардың еңбек етуге құқықты иемденуге қабілеттілігін мемлекет заң
жүзінде мойындауға тиіс, ол әрі қарай нақты құқық қатынастарына кіргенде
субъективтік құқыққа, яғни еңбек етуге құқық қатынасының элементіне
өзгереді.
Сонымен, еңбек етуге құқық иемденуге қабілеттілік (құқық
қабілеттілік) түрінде де, субъективтік құқық түрінде де болу мүмкін.Тек
бірінші жағдайда әңгіме іс-қимылдың нақты құқық қатынасына кіргенге дейінгі
заңдық мүмкіндіктері, статистикадағы құқық жайында, екінші жағдайда – оның
дамуының заңдық формасы, динамикадағы құқық жайында болып отыр.
Көптеген субъективтік құқықтарға қарағанда еңбек етуге құқықта алдын
ала ескертуші, анықтаушы сипат бар екендігін айқындап алмақшымыз. Еңбек
етуге құқықтың мұндай қасиетін К.П.Уржинский, О.В.Смирнов және т.б.
ғалымдар атп өткен. Оны жүзеге асыру кезінде одан туындайтын және оған
тәуелді көптеген құқықтар: еңбек ету бостандығына құқық, еңбек үшін сыйақы
алуға құқық, еңбекті қорғауға құқық, демалуға құқық және т.б. туындайды.
Сонымен, еңбек етуге субъективтік құқықтың мазмұнына еңбек ету
бостандығымен қатар басқа да құрамдас элементтер-өкілеттіктер кіреді,
сондықтан да еңбек етуге құқықтың өзін емес, тек қана нормативтік бекіту
(Конституцияның 24-бабындағыдай) еңбекті құқықтың реттеудегі кемшілік болып
табылады.
Адамның аса маңызды құқықтарының бірі – еңбек етуге құқық алғаш рет
РСФСР-дың Еңбек туралы заңдар кодексінің (1918 жылғы) 10-бабында бекімін
тапты: ... барлық еңбекке қабілетті азаматтардың еңбекті өз мамандығы
бойынша және жұмыстың сол түріне белгіленген сыйақы үшін істеуіне құқығы
бар [12,220-б.].
КСРО-ның 1936 жылғы Конституциясы еңбекке құқықты ...саны мен
сапасына қарай еңбек ақысы бар кепілді жұмыс алуға құқық деп қарастарды
(118-б.) [13, 23-б.]. Кеңес адамының еңбекке құқығының Конституцияда
бекімін табуы, бір жағынан, екінші жағынан – оның мазмұнын кеңейтудегі жаңа
кезең еді. 30-жылдардың басында жұмыссыздықты біржола жою КСРО-ның 1936
жылғы Конституциясында еңбек етуге құқық туралы, жұмыс алудың мүмкін
екендігі туралы айтуға негіз болды. КСРО-ның 1977 жылғы Конституциясы бұл
дефеницияны бірқатар кеңейтілген мазмұнмен қайталады, онда: Еңбекке құқық
– өзінің саны мен сапасына сәйкес келетін және мемлекет белгіленген ең аз
мөлшерден төмен емес еңбек ақысы бар кепілді жұмыс алуға, оның ішінде
бейімділігіне, қабілетіне, кәсіби даярлығына, біліміне сәйкес және қоғамдық
мұқтаждық ескеріліп кәсіп, қызмет түрін және жұмыс таңдауға құқық делінген
(40-бап) [14, 18-б.].
Кеңес кезеңінде азаматтардың құқытары мен міндеттерінің бірлігі идеясы
көрініс тапты. Еңбек етуге құқықты еңбектенуге міндеттіліктен бөліп алуға
болмайды деп саналды.
Мысалы, КСРО Конституциясының 59-бабында ...құқықтар мен
бостандықтардың жүзеге асырылуын азаматтың өз міндеттерін орындауынан бөліп
алуға болмайды делінген.
Бұл идея әр азаматтың өзінің қоғам алдындағы міндетіне сай өз
қоғамының игілігіне еңбек етуге тиісті екендігін білдіреді. Мұндай міндет
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының нақты екендігін аса маңызды
кепілдіктерінің бірі ретінде саналды. Бұл міндетпен қатар азаматта өзінің
еңбекке қабілетін пайдаланатын саланы таңдау құқығы болғанмен, еңбек әр
адамның міндеті және моральдық борышы деп есептелінеді.
Еңбек етпеген жемейді деген конституциялық принцип жаппай еңбек ету
формасында көрініс тапты. Еңбекке көзқарасты анықтауда еркіндік болмайды,
өзінің еңбектену міндетін орындамағандық үшін қылмыстық жауапкершілік
көзделді. Бұл арамтамақтық, жатып ішерлік өмір салты деп саналды.
Еңбек етуге құқықты бұлай қарастыру дұрыс емес. Еңбек етуге құқық
мүмкіндікке байланысты блуға тиіс еді, оған мәжбүрлеу сипаты берілді. Егер
құқық мәжбүрлеу сипатын алса, онда ол заң тұрғысынан да, тікелей ұғым
бойынша да өзінің құқық мәнін жоғалтады. Сонымен қатар, еңбек етуге құқық
ұйымының дәл сол ұйымда жұмыс істегісі келетін адамды жұмысқа алуға тиіс
екендігін білдірмейді. Еңбекке қабілетті кез келген азаматты саны
анықталмаған социалистік ұйымдардың жұмысқа қабылдануға міндетті екендігі
еңбек еңбек етуге құқықтың доктринасында келтірілген. Бұл ретте жұмыс алу
кепілдігі керексіз қосымша жұмыс орындарын құру арқылы қамтамасыз етілді,
ол материалдық қызығушылықты төмендетті, нәтижесінде өндіріс қарқыны
баяулады, өнім сапасы нашарлады.
Қазіргі кезде мемлекеттік және жеке жұмыс берушілердің ара қатынасы
өзгерді – жеке жұмыс берушілер көбейді, нақты еңбек рыногы пайда болды.
Еңбек рыногында жұмысшы күшіне сұраныс пен ұсынысқа қатысы экономикалық
заңдар күшіне кірді. Әкімшілік – жоспарлы экономика нарықтық экономикамен
алмасты, ал, экономикалық қатынастар базистік қатынастар
болғандықтан,құқықтық қатынастар қондырма қатынастар болғандықтан, олардың
кеңістік түсініктегі анықтамаларын бас тартуға тура келді. Жоғарыда
аталып өткендей, еңбек ету бостандығы жұмысбастылықтың іс жүзінде және заң
жүзінде қамтамасыз етілуіне негізделеді. Бұрын айтылғандай, мемлекет
азаматтың өзі еркін таңдаған немесе оған еркін келісімін берген еңбекпен өз
тіршілігі үшін табыс табатындай мүмкіндік (жұмыс алуға кепілдік емес)
беруге тиіс. Еңбек етуге құқықты заңмен қамтамасыз ету деген осы.
Конституцияларда әлеуметтік-экономикалық құқықтарды, оның ішінде
еңбек етуге құқықты бекіту әлеуметтік мемлекеттің концепциясымен де
байланысты. Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-
бөлігінде Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық
және әлеуметтік ммлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары делінген [15, 4-б.]. Өз
кезегінде Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматқа еңбек ету
бостандығына (24-бап) және денсаулықты қорғауға (29-бап) кепілдік береді,
еңбекақы мен зейнетақының кепілді ең төменгі мөлшерін белгіледі (28-бап),
отбасына, әке мен анаға және балаларға, мүгедектер мен қарт адамдарға
мемелекеттік қолдауды қарастырды (27 және 28-баптар). Қазіргі реформаға сай
әлеуметтік қызмет жүйесі дамуда, мемлекеттік зейнетақы, жәрдемақы және өзге
де әлеуметтік қорғау кепілдіктері белгіленді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында бекімін тапқан ережелер
еңбек саласындағы құқықтар мен бостандықтарға қатысты баптарда нақтыланды.
Құқықтар мен бостандықтардың бұл тобы мыналар қамтиды:
1) еңбек бостандығын;
2) тиісті жағдайларда еңбек етуге құқықты;
3) жеке және ұжымдық еңбек дауларына құқықты, оның ішінде ереуілге
құқықты;
4) демалуға құқықты [24, 23-б.].
Конституцияның 24-бабының 1-бөлігіндегі Әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар делінген.
Бұл жерде Қазақстан Республикасының Конституциясында, КСРО
Конституциясындағыдай еңбек етуге құқық туралы емес, еңбек ету бостандығы
туралы айтылған.
Мысалы, Қазақ КСР-ының 1978 жылғы Конституциясында ... Қазақ КСР-ның
азаматтары еңбек етуге құқылы – яғни бейімділігіне, қабілетіне, кәсіби
даярлығына, біліміне сәйкес және қоғамдық мұқтаждылық ескеріліп кәсіп,
қызмет пен жұмыс түрін таңдау құқығын қоса алғанда, әрбір азаматтық
жұмыстық саны мен сапасына сәйкес және мемлекет белгілеген ең аз мөлшерден
төмен емес еңбек ақы алуға құқылы делінген [15, 13-б.].
Сонымен, еңбек саласындағы қатынастарды реттеу концепциясының
өзгергендігі көрініп тұр. Қазіргі Конституция келісті жалақысы бар жұмыс
тауып беруге ешкімге кепілдік бермейді, ол еңбекке қабілетіңді өз
қалауыңмен қолдануға, кәсіп пен қызмет түрін таңдауға және т.б. құқық
берген. Сонымен қатар, жоспарлы экономиканың айнымас белгілерінің бірі
болып табылатын еңбек етуге жаппай құқық нарықтық экономика принциптеріне
мүлде қайшы келеді, мұнда ұсынымды сұраным анықтай, ал еңбек те тауар,
сондықтан оған сұранып болмаса ұсыным да болмайды [16, 30-б.].
Еңбек ету бостандығы ұғымы еңбек етуге құқық ұғымынан едәуір
басқаша. Бостандық деген сөзден біз халықтың немесе жеке адамның еркін
әрекет ете алуға мүмкіндігі бар екендігін ұғынамыз. Конституцияның барлық
құқықтық-нормативтік нормаларының іске асырылуы осы философиялық принципке
негізделген [17,104-б.].
Ежелгі философтар бостандықты адамның табиғи күйі деп санаған, ол
жайында ілім қалыптасқан, ал бостандықтың конституциялық-құқықтық
теориялары ХVII-XVIII ғасырларда дами бастады. Бостандық жайындағы қазіргі
конституциялық-құқықтық ілімді мынадай негізгі тезистермен қысқаша
сипаттауға болады:
➢ барлық адамдар туғанынан бостандықта, оларды бұл табиғи
құқықтан ешкім айыра алмайды. Бұл ққықты қамтамасыз ету және
қорғау – мемлекеттің басты міндеті. Барлық адамдар үшін бірдей
мүмкіндік – бостандықтың негізі;
➢ басқаға және ортақ игілікке зиян келтірмейтіннің бәрін істеуге
мүмкіндік болу – бостандық сол. Адам бостандығы сондықтан да
абсолютті болмайды, ол басқа адамдардың құқықтарымен және
бостандықтарымен, мораль мен өнегелік принциптерімен, жалпыға
бірдей молшылық мүдделерімен шектеледі. Демократиялық қоғам
бостандық пен әлеуметтік әділеттілік, бостандық пен мемлекеттік
мүдде арасындағы ақылға қонымды тепе-теңдікке негізделген.
➢ Бостандықтың шекарасын тек заң анықтайды, ол бостандықтың
өлшемі. Егер заң демократиялық болса, құқықтық тәртіп пен
бостандық өзара қайшылықта болмайды. Яғни, тыйым етілмегеннің
барлығына рұқсат;
➢ Рұқста етілгеннің кейбірі адам құқығы арқылы анықталады [18, 99-
б.].
Құқықты бекіту адамның өз мүмкіндігін білуіне көмектесу үшін
қажет, бірақ қанша құқық болғанмен бостандықтың мазмұнын түгелдей
қамтымайды. Құқықты шектеу демократиялық қоғамның игілігін көздейтін заң
негізінде ғана болады. Еңбек ету бостандығы – адамның табиғи
бостандықтарының бірі [17, 101-б.].
Қазіргі конституциялық доктринада және практикада табиғи құқыққа
әрбір адамның оған туа біткен және кепілдік берілген құқықтары мен
бостандығы деп түсініктеме берілген [16,11-б.].
Конституциялық құқық доктринасында адам туа салғаннан құқықтың пайда
болуын түсіндіруге әртүрлі талпыныстар болды: діни тұрғыдағы
концепциялармен; антропологиялық теориялармен, оларда табиғи құқықтар
заттар жаратылысынан бастау алады делінген; және, адамның әлеуметтік
тұлға ретіндегі қасиетінен [17,88-б.].
Бірақ бұлардың барлығының даусыз кемісетіні – табиғи құқық пен
бостандық мемлекеттің ырқына тәуелді емес, адамдарға оны мемлекет бермейді.
Керісінше, мемлекет бұл құқықтарды мойындауға, сақтауға және оларға кпілдік
беруге тиіс.
Сонымен, еңбек ету бостандығын конституциялық деңгейде бекіте отырып
мемлекет әркімге туғанынан тиесіліні – еңбек ету қабілетін өзі билеу
еркіндігін, қызмет пен кәсіп түрін еркін аңдауын мойындайды. Екінші
жағынан, мемлекет өз аумағында бұл бостандықтың іске асуын қамтамасыз
етуге, оған кепілдік беруге міндетті.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабында бекімін тапқан
еңбек ету бостандығы, бәрінен бұрын,азаматтың жұмыс істеуді немесе
істемеуді еркін таңдауын білдіреді. Азаматтарды заң жүзінде еңбектенуге
міндеттеу Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясында
көзделмеген.
Біреудің іс-әрекеті үшін жауапкершілігін көтеру немесе сыйға беруді
рәсімдеу болмаса қолданыстағы міндеттемені қамсыздандыру, жалпы қандай да
бір заңдық мақсатқа жету ниеті шарттың негізі болып саналады. Ол ниетсіз
және себепсіз міндетемеге кіруге ерікті ұсыну мүмкін емес. Екінші жағынан
негізінде заңмен тыйым салынған мақсат жатса шарт ешбір күшке ие бола
алмайды деп жазған.
Шарттар құқық пен міндеттеменің пайда болу негізі ретінде әр елдің
қолданыстағы кодекстерінде бірдей мәртебеде емес. Біреулерінде келісімді
реттейтін нормалар бір жағынан, оның пайда болу негізі – шарт мәміле екінші
жағынан шартқа тікелей арналған тарауларға енгізілген. Басқаларында шарт
туралы қағидаға арналған тарауда шарт мәміленің үлесіне тараптардың қажетті
келісімін қалыптастыру тәртібін белгілейтін ережелері ғана тиетіні
жөніндегі мәміле туралы Азаматтық кодекстің жалпы нормаларының күші шартқа
жүреді.
Азаматтық-құқықтық шарт мәміленің аса көп тараған түрі ретінде
азаматтық құқық пен міндеттемелердің белгіленуіне, өзгеруіне немесе
тоқтатылуына бағытталған екі және одан да көп тараптардың келісімі болып
саналады. Сонымен қатар, жасалған шарт бойынша заңмен қарастырылған құқық
пен міндеттемелерге тәуелді болады. Бұл жерде, Азаматтық кодекстің жалпы
ережесіне, тиісті шартқа арналған міндетті құқықтың жалпы бөліміне
енгізілген нормаларды қарастыратын құқық пен міндеттемелердің аталғанын
айту керек.Шарттың мәміле және міндеттеме сияқты құқықтық санаттарға
қатысты ара қатынасын анықтап алудың маңызы зор. Шарт ұғымы кең ауқымды
азаматтық-құқықтық мәмілесі ұғымынан ерекше: шарт – кез келген емес, тек
ниет білдірген екі немесе бірнеше тараптардың еркі сәйкес келген жағдайда
жасалатын мәміле. Әдетте шартты екі немесе көп жақты мәміле деп түсінеді.
Алайда шартты мәмілеге келтірген жөн емес. Мәміле дегеніміз құқық пен
міндеттемелердің белгіленуіне, өзгеруіне немесе тоқтатылуына бағытталған іс-
әрекет. Шарт мәміле ретінде тараптарға белгілі бір құқық пен
міндеттемелерді белгілейтінін атап өту керек. Бірақ тараптардың заңды
байланыстарының шындық мәні осымен тоқтамайды. Өктемдік азаматтық-құқықтық
нормалардың ауқымы сөзсіз шартты болып табылады. Бұған қоса атап өтетін
жайт, нақты шартта басқа нұсқаулар жоқ болған жағдайда тараптар өз
қатынастарын диапозитивтік нормаларға және өз араларындағы тәжірибе бойынша
күнделікті іс ретінде қалыптасқан квазинормативтік реттеуіштерге
бағынатынына келісетінін мойындайтындығы.Ю.А.Тихомиров заң теориясын
дәріптей отырып өзінің шарт анықтамасында, заң шарттың атасыдеген.Бірақ
бұл салыстырманы жалғыстыра берсек, шарттың анасы екендігін анықтаймыз,
одан нормативтік реттеуіштерді қолдануды қоса алғанда, шарттың түрлі
салдары туындайды. [10,15].Көптеген шарттар келісімнен шығатыны кейбір
авторларға, әсіресе ХХІ ғасырда, шарттық міндеттемелердің субъективтік
табиғатына ерекше мән беруіне негіз болды. Олардың пайымдауы бойынша, шарт
тараптар еріктерінің сәйкес келуінен тұрады, ал келісім ерікті және сәйкес
келетін пікірлердің нәтижесі. Бұл доктринаның екі негізі бар. Біріншіден,
ХІV ғасырда саяси философияда тұлға бостандығының тұжырымдамасына үлкен мән
берген. Әр адам ерікті, өз мүддесін еркімен жүргізуге құқықты деп санаған,
сондықтан, келісімде көрсетілгендей, тараптардың еркін білдіру құқықтың
мақсаты деп білген және шарт еркі неғұрлым аз шектелу қажет деп
пайымдаған.
Бұл пікірді 1776 жылы басылған Халық байлығы атты белгілі жұмысында
Адам Смит айтқан, онда капиталистік кәсіпкерлікке алғаш болып түбегейлі
талдау жасалған. Шарт еркі – тұлғаға ең тиімді болып көрінетін кез келген
шартта шартқа отыру ХХІ ғасырдағы экономиканың ең басты мәселесі болды.
Өнеркәсіп пен сауда табиғи қорды өктемдеу және пайдалану белсенді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1Тарау Еңбек шартының ұғымы және ерекшеліктері
1.1Еңбек құқық саласындағы еңбек шартының пәні
1.2Еңбек шарттың тараптары: ұғымы және мазмұны
2 Тарау Еңбек шартын жасау негізінде туындайтын құқықтық қатынастарды
айқындауға байланысты қолданылатын заңнамалық актілер
2.1 Еңбек шартты жасаудың тәртібі
2.2 Мемлекеттік және азаматтық қызметшілермен еңбек шартын жасау
ерекшеліктері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Дипломдық жұмыс еңбек шартын бекіту негіздемелері тақырыбына
орындалды. Дипломдық жұмысты орындауда қойылған негізгі міндеттер, олар:
еңбек құқығы субъектілерінің құқықтық мәртебесін анықтай отырып еңбек
шартының бекіту негіздемелерінің анықтау; қызметкерді және жұмыс берушінің
бастамасымен еңбектік қатынастардың тоқталуына негіз болатын мән-
жағдайлардың сипатын анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында
еңбек шартының ұғымы,мазмұны және өзге шарттардан
ерекшеліктерінегіздемелері зерттеуге алынды. Екінші тарауында еңбек шартын
жасау негіздемелерін айқындауға байланысты қолданылатын еңбектік заңнама
нормалары зерттеуге алынды. Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісіне
байланысты, жалпылық сипатта, жұмыс берушінің және қызметкердің
бастамасымен жүзеге асырылатын, еңбек шартын жасауға бағытталған құқықтық
қатынастардың сипаты айқындалды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Адамның еңбек ету бостандығына
Қазақстан Республикасы аумағында кепілдік беру және әркімнің
конституциялық құқығын іске асырудың ерекшеліктері мен проблемаларын
айқындау және зерделеу бағытындағы теориялық және практикалық мәселелер
зерттеуге алынды. Осы бағыттағы мақсаттар келесі міндеттерді шешу
қажеттілігінен туындайды:
➢ еңбек ету бостандығы ұғымын конституциялық-құқықтық институт ретінде
қарау;
➢ еңбек ету бостандығы және еңбек етуге құқық ұғымдарындағы
айырмашылықтарды анықтап, оларды негіздеу;
➢ еңбек ету бостандығы саласындағы қоғамдық қатынастардың субъектілері
мен объектілерін қарастыру;
➢ Қазақстан Республикасының еңбектік және азаматтық заңдарын әркімнің
еңбек бостандығын айқындау және қорғау тұрғысынан зерттеу;
➢ Қазақстан Республикасының Еңбек кодексін талдау және оның артықшылығы
мен кемшілігін айқындау;
➢ еңбек шарты бостандығының концепциясын даярлау және оны негіздеу.
Зерттеу объектісі мен пәні. Құқық институты іспетті еңбек шарты
және еңбек ету бостандығы ұғымдарын айқындау бағытындағы зерттеулер осы
дипломдық зерттеудің объектісі болып табылады.
Дипломдық зертеу жұмысын пәнін затына еңбек етудің конституциялық
бостандығын іске асыруды және қорғауды Қазақстан Республикасында нарықтық
экономиканың дамуы жағдайында қамтамасыз етуге тиісті нормативтік-құқықтық
актілер жатады.
Зерттеудің салыстырмалы және нақты социологиялық әдістері де
тиімділік береді.
Бұл зерттеудің теориялық негізгі көптеген ғылыми-монографиялық және
практикалық материалдары, нормативтік-құқықтық актілерді, осы тақырыпқа
қатысты жарияланымдарды және заң әдебиетін (азаматтық,конституциялық және
еңбек құқығын) зерттеудің және пайдаланудың нәтижесінде қалыптасты.
Зерттеудің нормативтік негізін Қазақстан Республикасы
Конституциясының негізгі ережелері, Қазақстан Республикасының заңдары,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Қазақстан Республикасының
азаматтық және еңбек заңдары, халықаралық-құқықтық актілер құрайды.
Анықталған ұсыныстар:
1. әркімнің құқықтық субъектілігінің шартсыз танылатындығын ескеріп –
жұмыспен қамтылуға ниет білдіретін тұлғаның өтінішін жұмыс берушімен
қарау тәртібін ЕК-не енгізу;
2. ЕК-нің 172 бабына,сотқа талап арызын беру мүмкіндігімен негізсіз
қызметке қабылдамау жағдайын (фактін) енгізудің қажеттілігі;
3. Жоғарыда айқындалған ұсыныстарға байланысты Қазақстан Республикасының
2001 жылғы 21 сәуірдегі Халықты жұмыспен қамту туралы Заңына
экономикалық жігерлі халық түсінігін қайта қараудың, яғни, жасына,
әлеуметтік жағдайына қарамастан азаматтардың еңбек түрін еркін таңдау
құқығын шартсыз тану қажеттілігі.
Әрбір тұлға әлеуметтік жағдайының өзгешелігіне қарамастан жалпыға
тән құқықтармен тең жағдайда пайдалану, иелену мүмкіндіктерімен қамтамасыз
етілуге тиіс.
Жасалған тұжырымдар Қазақстан Республикасы Конституциясының 1, 12, 13,
24 бабының 1 тармағына, 28 баптың 2 тармағына сәйкес анықталады. Аталған
баптарға сәйкес жарияланған адамның және азаматтың құқығы 1971 жылғы № 111
Халықаралық Еңбек Ұйымының Кемсітушілік туралы Конвенциясымен анықталған.
Аталған Конвенцияға Қазақстан Республикасы 1996 жылы қосылды. Бүгінгі таңда
келесі бағдарламалық бағыттар анықталды:
➢ елдің бірқатар аймақтарында (Астана, Алматы, Ақтау, Шымкент
қалаларында) тұратын 850 адамнан алынған жауаптардың нәтижелері;
➢ Алматы қаласының Әуезов және Алматы аудандық соттарының сот
практикасының (2006-2007 жылдарғы) архивтік материалдары;
➢ 350 кәсіпкерлер мен жергілікті билік органдары (Астана, Алматы
қалаларының) қызметкерлерінен алған жауаптардың нәтижелері;
➢ Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі мен Еңбек
және әлеуметтік қорғау министрлігінің статистикалық мәліметтері.
Және, басқа авторлар жүргізген осыған ұқсас зерттеулердің нәтижелері
де зерделенді, олар жасаған тұжырымдар осы зерттеудің нәтижелерімен
салыстыру және баға беру үшін ғана пайдаланылды.
Дипломдық зерттеудің ғылыми негізділігі. Қазақстан Республикасының
қазіргі экономикалық даму кезеңінде бірінші болып еңбек ету бостандығының
конституциялық-құқықтық мазмұнын талдау міндеттілігі және дамытуға
бағытталған практикалық ұсыныстар даярлады.
Осы зерттеудің алдыға қойған мақсаттары мен олардан туындайтын
міндеттерге сүйеніп мына тезистер қорғауға шығарылады:
1. Еңбек етуге құқық туралы айтқанда төлемі белгіленген кепілді
жұмысқа құқық (КСРО Конституциясында көрсетілгендей) немесе еңбек ету
бостандығы жайында айту – адамның субъективтік құқықтары мен
бостандықтар туралы айтқан дұрыс, ол еңбек ету бостандығын,қолайлы
жағдайлардағы еңбекке құқықты, жұмыссыздықтан қорғануға құқықты және
т.б. қамтиды.
Еңбекке құқық ұғымы тар және кең мағынада зерттеуге алынып,
қолданылатын басқа да құқықтық категориялар талдауға да қарастыруға болады.
Еңбек еркіндігін тар мағынада алсақ, ол – өзінің еңбек қабілетіне
адамның өзінің билік ету, қызмет пен кәсіп түрін таңдау құқығы, мәжбүрлі
еңбекке тыйым салу. Ал, еңбек етуге құқық ұғымын кең мағынада алсақ, ол –
Конституцияда түгелдей аталған, еңбек саласына қатысы бар барлық құқықтар
мен бостандықтар.
2. Еңбек етуге құқықтық адамның конституциялық құқық ретінде пайда болуы
және дамуы, яғни Конституцияда бекімін тауып, заңмен қорғалуы, бәрінен
бұрын, ХХ ғасырда тоталитарлық социализм елдерінің пайда болуымен
байланысты деуге болады. Дәп социалистік елдердің (алғашында КСРО-ның,
одан кейін Шығыс Еуропа, Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің)
конституцияларында азаматтардың әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен
бостандықтары, атап айтқанда еңбек етуге құқығы алғаш рет бекімін тапты.
3. Еңбек ету бостандығы саласында отандық конституциялық,еңбек, азамат,
қылмыстық және әкімшілік құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық
қатынастардың кешендік сипатына негіздеме беру. Белгілі бір кәсіпорынның
немесе мекеменің еңбек ету еңбек құқығының нормаларымен реттелетін
қоғамдық қатынастардан еңбектің сол қатынастардың тек бір бөлігі ғана
екендігінің көрсететін белгі болып табылады.
4. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің, жалпы бүгінгі күн
талаптарына жауап беретіндігі тұжырым.
1 Тарау. Еңбек шартының ұғымы және ерекшеліктері
1.1 Еңбек құқық саласындағы еңбек шартының пәні
Шартты (contractus) рим құқығы үш түрлі мағынада: құқық
қатынастарының туындауы ретінде, құқықтық қатынастың өзі ретінде, ең
соңында тиісті құқықтық қатынастың нысаны ретінде қарастырады.Шарт
туралы мұндай көзқарастар нақты іс жүзінде Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінде және басқа да елдердің азаматтық кодекстеріне
тәртіптелген.
Шарт көне құқықтық құрылымның бірі. Шарттың ғасырлар бойы
пайдаланулы құқықтық икемді түрі екендігін көрсетеді, ол арқылы
әртүрлі қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы дәлелденген. Шарттың
негізгі міндеті заң шеңберінде адамдардың әрекетін реттеу. Ал оларды
бұзу заң талаптарын бұзушылықты білдіреді. "Шарт" термині азаматтық
заңнамада әртүрлі мағнада қолданылды: өзінен міндеттеме туындайтын зандық
факты ретінде; сол шарттық міндеттеменің өзі ретінде; шарттық міндеттемені
ресімдеген құжат ретінде.Азаматтық кодекстің 378- бабына сәйкес, екі немесе
одан көп адамның азаматтық құқықтар міндеттемелерді белгілеу, өзгерту
немесе тоқтату келісімі – шарт деп танылады. Мұндай айқындама шарт-
мәмілені меңзейді. Сондықтан да, осы баптың 2-тармағы мәміле нормаларына
мынадай сілтеме жасайды: “шартқа екі жақты және көп жақты мәмілелер
туралы ережелер қолданылады”. Сонымен бірге, “мәміле” ұғымы “шартқа”
қарағанда кең, өйткені, мәміле бір жақты болуы мүмкін.
Шарт — құқықтық қатынастың туындауына, өзгеруіне немесе тоқ-тауына
негіз болатын зандық факт. Сондықтан да, шарт азаматтық қүқықтар мен
міндеттемелерді туындататын негіздердің бірі болып саналады ( АК 7-
бап).Шарттардың бірнеше жылдар бойы қолданылып келуі, басқасымен қоса
айтқанда, түрлі сипаттағы қоғамдық қатынастардың икемді құқықтық нысанға
айнала білуі жөнінде сөз болатындығымен түсіндіруге болады. Шарттың басты
міндеті заң шеңберінде мүмкіншілік шектері мен лайықты мінез-құлқы, сондай-
ақ, тиісті талаптардың бұзушылық салдарына сілтеу арқылы адамдардың мінез-
құлқын реттеуге тұйылады.Кезінде заң мен шарттың өзіндік маңыздылығы
жөнінде үш пікір айтылған. Ерікті теорияны жақтаушылар шартты өзара
уағдаласушылардың ерікті актісі ретінде – түпкінегізі деп санаған, ал заң
оның еріктігін толықтырып не шектеп отырады деп пайымдаған. Заң
басымдығының теориясын жақтаушылар шарт заңнан құқықтық тиімділігінен
туындайтынын негізге алған. Ал үшінші эмпирикалық теорияның жақтаушылары
тараптардың еріктері сезімді түрде белгілі бір нәтижеге ғана бағытталған
және мұнда шарттарының салдары оны жүзеге асыруға тараптардың ондай
құралдар туралы түсінігі жоқ деп ой жібереді, кей кезде шын мәнінде ол
түсініктің мүлде жоқ екені байқалады.
Шарттың реттеуші ролі оны заң және нормативтік актілермен жақындастыра
түседі. Шарттың құқықтық нормадан алдымен екі ұстанымдық ерекшеліктерімен
ерекшеленеді.
Біріншісі мінез-құлық ережесін сақтауға байланысты: шарт – тараптардың
ерігін, ал құқықтық акті оны шығарған органның еркін білдіреді. Екіншісі
кез-келген мінез-құлық ережесінің іс-әрекет шегін айырып отырады: шарт
тарап болып саналмайтын оның тараптарының мінез-құлықтарын реттеуге
есептелген және ол міндеттерді құра алмайды, тек құқықтарды құрайды,
сонымен қатар, құқықтық және басқа нормативтік актінің негізінде баршаға
және әрқайсысына жалпы бірдей ережелер туындайды (құқықтық актінің
қолданысы жүретін кез-келген тұлғалар ортасы онымен белгіленбейді). Аталған
екі ерекшелік те тек азаматтық-құқықтық шартты айрықшаландырады.
Көрсетілген ерекшеліктері жоқ шартта (бұл жерде – бұқаралық-құқықтық
шарттардың сан қилы түрлері) оны нормативтік актіден ерекшелендіріп тұратын
шекара жоқ болып кетеді. Алайда нәтижесінде барлық жағдайда тараптардың
ерігі бұқаралық шарттардың басты маңызы болып саналады.
Азаматтық құқықтағы шарт ұғымы бір-бірінен үзілмес өзара байланысқан
екі элементтер тобынан тұрады. Оның біреуі шарттың заңдық құрылғысын,
екіншісі – оның мәндік сапасын сипаттайды. Бұл элементтер тек қосылған
жағдайда ғана азаматтық-құқықтық шарт белгілі бір әлеуметтік құбылыс
ретінде қоғамдығы өзінің мәртебесіне ие болады. Мұндай ұғымның ғылымдық
маңызы өте зор. Сонымен қатар, ол нарықтық экономика жағдайында шарттың
қолдану аясы мен басты қызметтерін белгілей келе, тәжірибелік міндеттерді
де шешіп отыр.
Шарттың заңдық құралғысы – шартқа қатысушылар арасындағы байланыстың
қызмет етуін қамсыздандыратын құқықтық сипаттағы заңмен қарастырылған өзара
байланысты компоненттер жүйесі. Бұл компоненттерге тараптардың келісімі мен
оған қол жеткізу тәртібі, шарт мазмұнының құрылымы (қарыз беруші мен
тұлғаның құқықтары мен міндеттері), шарттың орындалу тәсілі, шарттық
міндеттемелерді орындамағаны және дұрыс орындамағаны үшін тараптардың
жауапкершілік шарттары мен көлемі жатады. Шарт қатысушылардың азаматтық
айналымындағы белсендіктің мінсіз нысаны болып қызмет жасайды. Қоғам
тарихындағы оның әлеуметтік-экономикалық өзгеруіне қарамастан шарт
құрылғысы заң техникасының туындысы ретінде өз негізінде өте тұрақты болып
қалып отырғанын атап өтудің маңызы зор. Уақыт келе шарттар арқылы
қоғамдық қатынастар жүйесінің дамуымен бірге жеке тұлғалармен қатар
азаматтық құқықтың жеке субъектілері деп танылған – заңды тұлғалар әлеуетті
қатысушылардың құрамы кеңейе түсті. Әсіресе шарттық құқықтарды құруда
қолданылатын элемент комбинацияларын күрделендіретін заңнамада
қарастырылған шарт үлгілері көп қилы болып кетті.Рим құқықындағы шартқа
деген көзқарас оларды үш түрлі пікірден құқықтық қатынастар туындайтын
негіз ретінде қарауға мүмкіндік берді.Белгілі бір өзгерістер бар шарт
туралы көп мағыналы ұғым тәжірибелі түрде ҚР АК-де және басқа елдердің
азаматтық кодекстернде іске асырылды.Бұрынғы кеңестік және кеңес
аумағындағы заңи әдебиеттерінде орын тапқан шарт туралы көп мағыналы ұғым
бірқатар авторлардың жұмыстарында тізбектеліп келтірілген. Ол әсіресе
О.С.Иоффе зерттеулерінде нақты берілген. Екі немесе бірнеше тұлғалардың
азаматтық құқық қатынасының туындауы, өзгеруі немесе тоқтатылуы туралы
келісімін шарт деп мойындай отырып, Иоффе: Кей кезде осы келісімнен
туындайтын міндеттеменің өзін шарт деп түсінеміз, ал кейбір жағдайларда бұл
терминмен барлық қатысушылардың еркі бойынша туындайтын актіні тіркейтін
құжатты атаймыз - деген.Көзқарастар әдебиетінде айтылған мынадай мысалды
келтіруге болады: шарт заңды факті ретінде құқықтық қатынастар немесе
шарттық құқықтық қатынастар ретінде шарттың пайда болуына негіз болады.
Шарт заңды факті және құқықтық қатынастар ретінде – ол өзінше жекеше тұрғы,
оның даму жолының сан қилы жақтары.
Дәл осы тұрғыдан Н.Е.Егоров та: шарт деп міндеттеменің негізіндегі
заңды фактіні, шарттық міндеттеменің өзі және міндеттемелік құқықтық
қатынастарды орнату фактісі бекітілген құжатты атайды.[4,22]
Сонымен қатар кейде әдебиетте шарт туралы түрлі ұғым теңдестіріледі.
Заңи әдебиетте термин бірнеше мағынада беріледі, оның ішінде келесі
түсіндірмелерді атап өтуге болады:
1. Заңды факт ретінде шарт.
2. Мәміленің бір түрі ретіндегі шарт.
3. шарттан туындайтын азаматтық құқықтық қатынасты да шарт терминімен
белгілейді.
4. Жазбаша нысанда шарттың мағынасы берілген құжат ретіндегі шарт.
Мұндай шарт терминінің көп мағыналығы ғылыми, оқулық әдебиеттерде
және заң шығаруда қолданылады. Мысалы, 1993 жылы басылған оқулықта шарт екі
немесе көп тарапты мәміле ретінде талқыланаты аталған. Алайда шарт ұғымын
тек мәмілеге қиыстыру мүлде дұрыс емес. Мәміле дегеніміз құқық немесе
міндеттемені белгілеуге, өзгертуге, алмастыруға бағытталған іс-әрекет. Шарт
болса құқық пен міндеттемені белгілеп қана қоймайды, мағыналары келісімде
бекітілген субъектілердің іс-әрекеттерін қарастырады. Шарт нақты не жасау
керектігін және тараптарға іс-әрекет жасағанда қандай заңды талаптар
қойлатынын анықтайды.
Бұл мәселе бойынша тағы бір пікір Р.О.Халфинамен айтылған. Ол шарт
өзара жасалған мәміле деген ойға қарсы және шарт азаматтық құқықтық
қатынастың өзгеруі немесе тоқтатылуына бағытталған тараптардың келісімі
деген ойға да қарсы шықты. Р.О.Халфина шарт ұғымына екі немесе бірнеше
тұлғалардың еркін келісіп шешуден басқа олардың өзара азаматтық құқықтары
мен міндеттемелері енгізілуі қажет деп пайымдайды. Бұл жерде әр тарап
өзіне қабылдайтын құқық пен міндеттеме сан қилы болғанымен өзара келісілген
және біріккенде біркелкі құқықтық нәтиже беруі қажет екендігіне назар
аударған. [4,33]
Шартта құқық пен міндеттеменің қосылуы дау туғызбас деген ой туындайды.
Алайда мұны шарт – мәмілеге емес, шарт – құқықтық қатынасқа жатқызу керек.
Бұл жағдайда кез келген шарттық және шарттық емес құқықтық қатынастарда,
туындауына қай заңды факті себепші болғанына қарамастан құқық пен
міндеттеме бір-бірімен сәйкестенуі (байланысуы) қажет. Мұның қажеттігінің
себебі, өйткені құқықтық қатынас басқаша түрінде мүлде жоққа шығады.
О.А. Красавчиков шарттың көп мағыналық ұғымының, бірақ басқа себептер
бойынша, қарсыласы болып саналады. Оның ойы бойынша азаматтық заңнамада,
сондай-ақ құқық ғылымында шарт терминін қолданғанда бұның екі түрлі –
заңды факті және құқықтық қатынастың әрекет ету нысандары ұғымдары
қосылып кетеді.
Құқықтық қатынастарды дамыта келе О.А. Красавчиков Бір терминді түрлі
талқыға салу көптеген түсініспеушілік пен теориялық және тәжірибелік
тәртіптегі қиыншылықтарға ұрындыратынына күмән жоқ деп қорытынды жасаған.
Рим құқығында құқықтық қатынастың пайда болу, өзгеру немесе тоқтатылу
негізі ретіндегі шарт туралы ұғымға оның себепті емес екі белгісі жатады:
біріншісі – келісім, екіншісі белгілі мақсаты бар келісімнің ерекше негізі.
Осы соңғысы жөнінде К.А.Митюков шарт меншіктік құқықтық қатынастардың
саналы түрде өзгертілуі әрқашан белгілі бір заңдық мақсатпен жүргізіледі.
Шарт құралы болып саналатын бұл мақсат оның материалдық негізі болып
табылады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында
жедел қарауды керек ететін жағдай қалыптасты. Еңбек саласындағы негізге
алынатын субъективтік құқық ретінде еңбек бостандығына құқық дефинициясы
заң жүзінде бекімін тапты. Бірақ, Қазақстан Республикасының
Конституциясында еңбек етуге құқықты бекітетін норма (24-бап) жоқ, ал бұл
азаматтардың аса маңызды әлеуметтік-экономикалық құқығы. Бұл кездейсоқ
емес. Заң шығарушы бұл тұсты әдейі жіберіп отыр, себебі нарық жағдайында
еңбекке қабілеті баралардың барлығын жұмыспен қамтамасыз ету және оларға
тиісті кепілдік беру мүмкін емес. Мұны заңдылық деп санау керек. Кейбір
авторлар заң шығарушының позициясын ақтамақшы болады. Мысалы,
З.С.Төлегенова былай деді: Еңбек деген не? Оның бұрынғы дәстүрлі түсінігі
жоқ. Нарық жағдайында еңбек етуге құқықты ешкім бере алмайды. Ол еңбек
рыногындағы сұраным мен ұсынымға байланысты. Еңбек етуге құқық қазір
Конституцияда еңбек ету бостандығына қызмет пен кәсіп түрін таңдау
бостандығына құқық түрінде берілген [5, 29-б.]
Нарық заңдары күшінде тұрған кезде еңбек ету бостандығын жариялап
және сонымен қоса мәжбүрлі еңбекке тыйым салып, мемлекет әрбір еңбекке
қабілетті адамға жұмыс тауып беруге міндетті емес және ешкім мемлекеттен
жұмыс талап етуге құқылы емес.
Сонымен, еңбек ету бостандығы еңбектенудің құқықтық міндеттілігін
жойды, ол еңбектің жалпыға бірдейлігінің кеңестік принципі еді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 13-бабы 1-тармағына
сәйкес ...құқық қабілеттілік дегеніміз азаматтық құқықты иемдену және
азаматтық міндеттілік көтеру. [4, 23-б.] Еңбек етуге құқықтық қабілеттілік
ұғымы келтірілген ұғымның тастамасы болып табылады. Бұл белгілі бір
жағдайлардың бар екендігін көрсететін, онымен заң шығарушы азаматтың еңбек
құқығының субъектісі бола алу мүмкіндігі байланыстыратын құқықтық санат.
Құқық қабілеттілік құқық иеленілудің өзі емес, құқық иеленуге
қабілеттілікті білдіреді. Ол азаматта қандай құқықтардың болуы мүмкін
екендігін анықтайды. Сонымен, құқық қабілеттілік құқық иемденудің қажетті
шарты (алғышарты) болып табылады. Ол нақты құқықтық қатынастардың ғана
емес, азаматтың субъективтік құқықтарды иемденуінің де алдында келеді.
Құқық қабілеттілігі жоқ адам құқық субъектісі бола алмайды, ал әрекет
қабілеттілігі жоқ адам құқық қатынастарының субъектісі бола алмайды. Ал,
құқық қабілеттіліктің мазмұнына келетін болсақ, құқықтар мен міндеттер
жайында емес, азаматтардың құқықтар мен міндеттер иемдену мүмкіндігін заң
шығарушы байланыстыратын жағдайлар жайында сөз ету керек. Дегенмен, құқық
қабілеттілікке сипаттама бергенде азаматтардың құқықтары мен міндеттері
ұғымын қолдану мүмкіндігін мүлде жоққа шығару дұрыс емес сияқты. Бұл
жағдайда олардың міндеті құқық қабілеттіліктің көлемдік белгісін анықтаумен
ғана шектеледі.
Субъективтік құқық – заң шегіндегі бостандық емес, заң кепілдік
берген бостандық. Ол адамның еркін іс-қимыл жасау мүмкіндігіне заңда
кепілдік береді. Адам өзінің субъективтік құқықтарын іске асыратын
шеңбердің көлемі, шекарасы, ауқымы әлеуметтік анықталған – олар
заңшығарушының ырқына байланысты емес, оның рөлі кепілдіктерді қамтамасыз
ету мақсатында оларды заңнамада көрсетумен ғана шектеледі.
Субъективтік құқықтағы ең басты нәрсе – құқық субъектісінің іс-қимыл
мүмкіндігіне (бостандығына) мемлекеттің кепілдік беруі. Құқықтың нақты
субъектісінің өз қалауы бойынша және өз мүдделерін қанағаттандыру
мақсатында, экономикалық және саяси үстемдікті жүзеге асырушылардың
мүдделеріне қайшы келмейтін әрекеттерді жасауына заң жүзінде мүмкіндік беру
субъективтік құқықтың заңдық келбетін көрсетеді.
Мұндай заңдық мүмкіндікті мемлекет мойындайды және қорғайды. Сонымен,
іс-қимылдың қайсы бір мүмкіндігін бекіте отырып заң шығарушы оның мөлшерін
белгілемейді, тек бұл мүмкіндікке заңда кепілдік береді.
Және де, еңбек етуге құқықтық іс-жүзіндегі және заң жүзіндегі мазмұнын
айыру керек:
1. Әңгіме бұл құқықтың материалдық (әлеуметтік-экономикалық) негізгі
жайында;
2. Оның заңдық санат ретіндегі сипаттамасы.
Конституция, әлемдік бірлестікке кіретін кез келген өркениетті
мемлекеттің негізгі заңы болып табылады, ол, бәрінен бұрын, қоғамдық
қатынастардың қандай да бір саласындағы халықаралық актілерге сәйкес келуге
тиіс. Соған байланысты, бұл мәселенің халықаралық-құқықтық аспектісн
қарастыруға тура келіп тұр.
Халықаралық құқық нормаларының Қазақстан заңнамасынан айырмашылығы
сол, олар еңбек ету бостандығын емес, еңбек етуге құқықты ресми жариялайды.
Адамның аса маңызды құқықтарының бірі болып табылатын еңбек етуге құқық БҰҰ-
ның Адам құқығының жалпыға ортақ Декларациясы, БҰҰ-ның экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактісі және Еуропаның
әлеуметтік партиясы сияқты құжаттарда көрініс тапқан [4, 77-б.].
Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының 23-бабының 1-
тармағында әрбір адамның еңбекке, еңбекті еркін таңдауға, қолайлы және
әділетті еңбек жағдайына, жұмыссыздықтан қорғануына құқығы бар деп жазылған
[4, 190-б.]. Бірақ, еңбек етуге құқық ұғымының анықтамасы Декларацияда
келтірілмеген.
Өз кезегінде Еуропаның әлеуметтік партиясы кейбір жаңа элементтер мен
қосымша өзгерістер енгізуде – ол еңбек етуге құқықтың тиімді жүзеге
асырылуын қамтамасыз етуді мемлекетке жүктейді. Сол мақсатта мыналар
ұсынылады:
➢ Жұмысқа тартуды мүмкін болатын деңгейге жеткізуді және тұрақтандыруды
негізгі міндет ретінде қабылдау;
➢ Қызметкердің еркін таңдаған кәсіп бойынша жұмыс істеп өз тіршілігі
үшін табыс табуын ұтымды қорғау;
➢ Барлық жұмыскерлер үшін тегін еңбек биржаларын құру;
➢ Қажетті кәсіби бағдар беруді қамтамасыз ету.
Көріп отырғанымыздай, еңбек етуге құқықты жүзеге асырудың құралы
ретінде мемлекеттің толықтай жұмысқа тарту саясатын жүргізу міндеті бірінші
қатарға қойылған [5, 19-б.].
Ұғымның баяндалуы экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
Халықаралық пактінің 6-бабында келтірілген: әркімнің еңбек етуге деген
құқықты – өз тіршілігі үшін еңбекпен, табыс табу мүмкіндігін алу, адам оны
еркін таңдайды немесе оған еркін келіседі [4, 202-б.]. Адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандығының басымдығын халықаралық және
конституциялық құқықтың мойындайтынын ескерсек, әрбір адамның өзінің
еңбекке қабілеттілігіне өз қалауынша билік ету, қызмет пен кәсіп түрін
таңдау құқығы негізгі және ажырамас құқық болып табылады.
Сонымен, бұл анықтамаға жүгінсек, еңбекке қабілеті бар адам, өз күшін
қалай да қолдану мүмкіндігін алады. Бұл жерде адамның еңбек етуге құқығын
оның осы құқықты иемдену мүмкіндігі ретінде қарастырып отырмыз.
Бірақ, еңбек етуге құқықтық халықаралық принципі Қазақстан
Республикасының қазіргі Конституциясында көрініс таппады, ал ол бұрынғы
Конституциялардың барлығына құқықтың Конституциялық принципін белгілеу, бұл
принцип пен еңбек етуге құқық принципінің ара қатынасына байланысты
ғалымдар арасында тіке қарама қайшы пікірлер тудырды.
Бұрынғы конституциялар сияқты емес, қазіргі Конституцияда адамның
еңбек етуге құқығы жайында нақты айтылмаған, дейді С.А.Димитрова. Бірақ бұл
құқық әркімнің еркін еңбекке конституциялық құқығының өзінен туындайды.
Еңбек ету бостандығына құқық еңбек етуге құқықсыз болмайды, бұл еңбек ету
бостандығына құқықтық құрамдас бөлігі. Бұл жерде еңбек етуге құқықты
азаматтық белгілі бір жұмыс берушіден немесе мемлекеттен, оның органдарынан
белгілі бір жұмыс беруді талап ету құқығы емес, азаматтың құқық
субъектілігінің элементі ретінде түсіну керек [5, 57-б.]. Қазақстан
Республикасының Конституциясында Конституциясында азаматтың еңбек етуге
конституциялық құқығының мазмұны едәуір өзгерген, ол енді еңбек ету
бостандығына және қызмет пен кәсіп түрін таңдауға құқықты қамтиды - дейді
К.А.Шайбеков [5, 78-б.]. Бұл тұжырымның негізсіз екендігі көрініп тұр,
себебі автор форма мен мазмұн сияқты ұғымдық аппараттарға аса мән бермеген.
Өзінің сыртқы формасымен еңбек ету бостандығына және қызмет пен кәсіп түрін
таңдауға құқықты өзінің мазмұны ретінде қамтып тұрған еңбек етуге құқық
1945 жылғы Конституцияда бекітілмеген [6,92-б.].
Югославияның социолог ғалымы Д.Маркович еңбек ету бостандығына
құқықты да еңбек етуге құқықпен тікелей байланыстырады, оның пікірінше
еңбек ету бостандығына құқық еңбек етуге құқықты жүзеге асырудың елеулі
шарты болып табылады [7, 382-б.].
Еңбек ету құқық әлемнің көптеген мемлекеттері үшін әлеуметтік
прогрестің ұлы жетістігі болып табылады, бұл құқық Ресейдің Түркияның,
Өзбекстанның, Жапонияның және т.б. елдердің Конституцияларында, халықаралық
құжаттарда бекімін тапқан. Сондықтан да біз З.С.Төлегенова [8, 5-б.] мен
Д.К.Шайбековтың [8,7-б.]... қоғамдық өмір жағдайының өзгеруімен қатар еңбек
етуге құқықтың мазмұны да өзгерді. Конституцияда ол енді еңбек ету
бостандығы еңбек шартының формасын таңдау еркіндігі түрінде берілген деген
пікірлермен келіспейміз.
Аталған ғалымдардың бұл тезисінде адамның заңдық және табиғи
құқықтарының ең дәлелсіз араласып кеткендігі байқалады, бұл жерде еңбек ету
бостандығы принципінде екі жақтылық бар: бір жағынан ол өзінше дербес
конституциялық принцип ретінде (Қазазқстан Республикасының Конституциясының
24-бабы), екінші жағынан, жоғарыда аталған зерттеушілердің пікірінше,
еңбңек ету құқықтың мазмұны ретінде, ал ол құқық, принцип ретінде 1995
жылғы Конституция қабылданғаннан кейін Қазақстан Республикасының
заңнамаларынан алынып тасталған.
Еңбек ету бостандығына құқық пен еңбекке құқық принциптеріне берілген
мұндай түсініктемелермен келіспейміз, еңбек ету бостандығына құқық адамның
табиғи құқығы, оны нормаларда бекіту міндетті емес, себебі ол абсолюттік
және ажыратылмайтын құқық, заңдар мен өзге нормативтік құқықтық актілердің
мазмұны мен қолдануын анықтайды (Қазақстан Республикасының Конституциясының
12-бабы). Керісінше, адамның бұл табиғи құқығын қорғауды күшейтк отырып,
Қазақстан Республикасының Конституциясы, оның 24-бабының 1-тармағында
тікелей көрсетілген жағдайлардан басқа реттерде, оның жұмысшы күшін
мәжбүрлеу тәртібінде қолдануға тыйым салады.
Сонымен, адамның табиғи құқықтары мен бостандығы заңдар мен өзге
нормативтік актілердің мазмұны мен қолдануын анықтайды. Еңбек ету
бостандығына құқыққа қатысты алғанда еңбек етуге құқық, заңдық құбылыс
ретінде, позитивтік құқықтың мазмұнын білдіреді, яғни адамдар жасаған құқық
нормативтік-құқықтық актілердегі жазылған нормаларда келтірілген [9,39-б.].
Еңбек етуге құқық саласындағы көрнекті теорик Е.Н.Нұрғалиеваның
пікірінше, еңбек етуге конституциялық құқық – ол нақты құқық иемдену емес,
адамның сол құқықты иемденуіне мемлекет мойындайтын қабілеті ғана. Еңбек
етуге құқықтық заңдық мазмұнында іс-қимылдың болуға міндетті емес, болуы
мүмкін сипат бар. Бұл мүмкіндік құқық субъектілік адамның мүддесін
қанағаттандырады. Еңбек етуге құқық, құқық қабілеттіліктің элементі ретінде
құқық субъектісінің міндетін емес, оның бостандығы мен дербестігін
білдіреді [10,105-б.].
Кейбір ғалымдардың пікірінше, еңбек ету бостандығына құқық (оның
ішінде еңбек етуге құқық) бұрынғыдай саны мен сапасына қарай еңбек ақысы
бар кепілді жұмыс алуға құқық деп түсінілмейді, және де оны іске асырудың
заңдық негізі бұрын да жоқ еді, қазір де жоқ,сондықтан нақты жұмыс берушіні
нақты қызметкермен нақты еңбек етуге құқық қатынасын орнатуға қазіргі
нарықтық қатынастар кезінде көндіру, сөйтіп жұмыссыздықтан арылу, мүмкін
емес. [10,154-б.].
Соған байланысты мемлекет, нарықтық қатынастарға көшу және жеке
секторлардың пайда болуы жағдайында еңбек етуге құқықты қамтамасыз ете
алмай қалады, дейді Т.С.Сапарғалиев, ал жаңа Конституция (1995 жылғы) еңбек
ету бостандығына қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауға құқықты жариялады.
Ал, еңбек рыногындағы қазіргі бар проблемалар еңбек етуге құқықтың жоқтығын
емес, экономиканың дағдарысты жағдайынан туындап отыр.
Қазақстан Конституциясында еңбек етуге құқық сияқты маңызды ұғымның
болмауы,-дейді З.О.Ашитов,-еңбек қатынастарын реттейтін заңдарды қабылдауда
қиындық тудырып отыр. Сондықтан да Конституцияға қажетті нормалар енгізіп
заңдардағы қайшылықты жойып қана қоймай, біздің демократиялық қоғамның
мұндай түзетуге мұқтаж екендігін де мойындау керек [11, 2-б.].
Ғалымның пікіріне қосыла отырып, біз Конституциядан еңбек ету
бостандығына құқықтық дербес принципін алдын ала алып тастап конституциялық
принцип ретінде еңбек етуге құқықты бекітуді ұсынамыз, ол еңбек етуге
құқықтың құрамдас бөлігі, оның элементі болуға тиіс. Сонда ғана еңбек етуге
құқық ұғымы Адам құқығының жалпыға бірдей декларациясында және
экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакті де
баяндалған анықтамаға барынша сәйкестенеді. Еңбек етуге құқықтық біз ұсынып
отырған дефинициясы мінсіз емес, оны былайшы түсіну керек. Қауіпсіздік пен
гигиена талаптарын қанағаттандыратын, заңда белгіленген ең төменгі
әлеуметтік еңбек кепілдіктері, оның ішінде жұмыссыздықтан қорғану құқығы,
міндетті түрде сақтандыру, ешқандай кемітусіз және мәжбүрлеусіз адамның өзі
таңдаған немесе еркімен келіскен еңбегіне сыйақы алу құқығы еңбек етуге
құқықтың мұндай ұғымы Қазақстан Республикасының Конституциясының 12-бабының
2-тармағына сәйкес заңдар мен өзге нормативтік құқықтық актілердің мазмұны
мен қолдануын анықтайтын болады, Конституцияда жарияланған еңбек етуге
құқық пен бостандық, бұларды жүзеге асырудың шарты мен тәртібін белгілейтін
заңдарды, өзге нормативтік-құқықтық актілерді даярлағанда және қабылдағанда
негізге алынатын болады.
Қазіргі шетелдік Конституцияларда бұл құқықты жариялап және
азаматтардың әлеуметтік сұранымын қанағаттандырып, бірақ олардың
конституциялық норма негізінде жұмыс орнын талап етуіне жол бермейтіндей
баптар бар.
Мысалы, Италия Конституциясының 3-бабында мынадай норма-принцип бар:
Италия – еңбекке негізделген демократиялық Республика. Республикасының
міндеті экономикалық және әлеуметтік сипаттағы кедергілерді жою....
Республика барлық азаматтардың еңбек етуге құқығын мойындайды және бұл
құқықты тиімді ететін жағдайларды тудыруға көмектеседі (Италия
Конституциясының 4-бабының 1-тармағы) [12,3-б.]. Яғни, Италия заңнамасында
еңбек етуге құқықтың құқықтық және экономикалық кепілдіктері бөлектенген.
Азаматтардың еңбек етуге құқықты иемденуге қабілеттілігін мемлекет заң
жүзінде мойындауға тиіс, ол әрі қарай нақты құқық қатынастарына кіргенде
субъективтік құқыққа, яғни еңбек етуге құқық қатынасының элементіне
өзгереді.
Сонымен, еңбек етуге құқық иемденуге қабілеттілік (құқық
қабілеттілік) түрінде де, субъективтік құқық түрінде де болу мүмкін.Тек
бірінші жағдайда әңгіме іс-қимылдың нақты құқық қатынасына кіргенге дейінгі
заңдық мүмкіндіктері, статистикадағы құқық жайында, екінші жағдайда – оның
дамуының заңдық формасы, динамикадағы құқық жайында болып отыр.
Көптеген субъективтік құқықтарға қарағанда еңбек етуге құқықта алдын
ала ескертуші, анықтаушы сипат бар екендігін айқындап алмақшымыз. Еңбек
етуге құқықтың мұндай қасиетін К.П.Уржинский, О.В.Смирнов және т.б.
ғалымдар атп өткен. Оны жүзеге асыру кезінде одан туындайтын және оған
тәуелді көптеген құқықтар: еңбек ету бостандығына құқық, еңбек үшін сыйақы
алуға құқық, еңбекті қорғауға құқық, демалуға құқық және т.б. туындайды.
Сонымен, еңбек етуге субъективтік құқықтың мазмұнына еңбек ету
бостандығымен қатар басқа да құрамдас элементтер-өкілеттіктер кіреді,
сондықтан да еңбек етуге құқықтың өзін емес, тек қана нормативтік бекіту
(Конституцияның 24-бабындағыдай) еңбекті құқықтың реттеудегі кемшілік болып
табылады.
Адамның аса маңызды құқықтарының бірі – еңбек етуге құқық алғаш рет
РСФСР-дың Еңбек туралы заңдар кодексінің (1918 жылғы) 10-бабында бекімін
тапты: ... барлық еңбекке қабілетті азаматтардың еңбекті өз мамандығы
бойынша және жұмыстың сол түріне белгіленген сыйақы үшін істеуіне құқығы
бар [12,220-б.].
КСРО-ның 1936 жылғы Конституциясы еңбекке құқықты ...саны мен
сапасына қарай еңбек ақысы бар кепілді жұмыс алуға құқық деп қарастарды
(118-б.) [13, 23-б.]. Кеңес адамының еңбекке құқығының Конституцияда
бекімін табуы, бір жағынан, екінші жағынан – оның мазмұнын кеңейтудегі жаңа
кезең еді. 30-жылдардың басында жұмыссыздықты біржола жою КСРО-ның 1936
жылғы Конституциясында еңбек етуге құқық туралы, жұмыс алудың мүмкін
екендігі туралы айтуға негіз болды. КСРО-ның 1977 жылғы Конституциясы бұл
дефеницияны бірқатар кеңейтілген мазмұнмен қайталады, онда: Еңбекке құқық
– өзінің саны мен сапасына сәйкес келетін және мемлекет белгіленген ең аз
мөлшерден төмен емес еңбек ақысы бар кепілді жұмыс алуға, оның ішінде
бейімділігіне, қабілетіне, кәсіби даярлығына, біліміне сәйкес және қоғамдық
мұқтаждық ескеріліп кәсіп, қызмет түрін және жұмыс таңдауға құқық делінген
(40-бап) [14, 18-б.].
Кеңес кезеңінде азаматтардың құқытары мен міндеттерінің бірлігі идеясы
көрініс тапты. Еңбек етуге құқықты еңбектенуге міндеттіліктен бөліп алуға
болмайды деп саналды.
Мысалы, КСРО Конституциясының 59-бабында ...құқықтар мен
бостандықтардың жүзеге асырылуын азаматтың өз міндеттерін орындауынан бөліп
алуға болмайды делінген.
Бұл идея әр азаматтың өзінің қоғам алдындағы міндетіне сай өз
қоғамының игілігіне еңбек етуге тиісті екендігін білдіреді. Мұндай міндет
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының нақты екендігін аса маңызды
кепілдіктерінің бірі ретінде саналды. Бұл міндетпен қатар азаматта өзінің
еңбекке қабілетін пайдаланатын саланы таңдау құқығы болғанмен, еңбек әр
адамның міндеті және моральдық борышы деп есептелінеді.
Еңбек етпеген жемейді деген конституциялық принцип жаппай еңбек ету
формасында көрініс тапты. Еңбекке көзқарасты анықтауда еркіндік болмайды,
өзінің еңбектену міндетін орындамағандық үшін қылмыстық жауапкершілік
көзделді. Бұл арамтамақтық, жатып ішерлік өмір салты деп саналды.
Еңбек етуге құқықты бұлай қарастыру дұрыс емес. Еңбек етуге құқық
мүмкіндікке байланысты блуға тиіс еді, оған мәжбүрлеу сипаты берілді. Егер
құқық мәжбүрлеу сипатын алса, онда ол заң тұрғысынан да, тікелей ұғым
бойынша да өзінің құқық мәнін жоғалтады. Сонымен қатар, еңбек етуге құқық
ұйымының дәл сол ұйымда жұмыс істегісі келетін адамды жұмысқа алуға тиіс
екендігін білдірмейді. Еңбекке қабілетті кез келген азаматты саны
анықталмаған социалистік ұйымдардың жұмысқа қабылдануға міндетті екендігі
еңбек еңбек етуге құқықтың доктринасында келтірілген. Бұл ретте жұмыс алу
кепілдігі керексіз қосымша жұмыс орындарын құру арқылы қамтамасыз етілді,
ол материалдық қызығушылықты төмендетті, нәтижесінде өндіріс қарқыны
баяулады, өнім сапасы нашарлады.
Қазіргі кезде мемлекеттік және жеке жұмыс берушілердің ара қатынасы
өзгерді – жеке жұмыс берушілер көбейді, нақты еңбек рыногы пайда болды.
Еңбек рыногында жұмысшы күшіне сұраныс пен ұсынысқа қатысы экономикалық
заңдар күшіне кірді. Әкімшілік – жоспарлы экономика нарықтық экономикамен
алмасты, ал, экономикалық қатынастар базистік қатынастар
болғандықтан,құқықтық қатынастар қондырма қатынастар болғандықтан, олардың
кеңістік түсініктегі анықтамаларын бас тартуға тура келді. Жоғарыда
аталып өткендей, еңбек ету бостандығы жұмысбастылықтың іс жүзінде және заң
жүзінде қамтамасыз етілуіне негізделеді. Бұрын айтылғандай, мемлекет
азаматтың өзі еркін таңдаған немесе оған еркін келісімін берген еңбекпен өз
тіршілігі үшін табыс табатындай мүмкіндік (жұмыс алуға кепілдік емес)
беруге тиіс. Еңбек етуге құқықты заңмен қамтамасыз ету деген осы.
Конституцияларда әлеуметтік-экономикалық құқықтарды, оның ішінде
еңбек етуге құқықты бекіту әлеуметтік мемлекеттің концепциясымен де
байланысты. Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-
бөлігінде Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық
және әлеуметтік ммлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары делінген [15, 4-б.]. Өз
кезегінде Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматқа еңбек ету
бостандығына (24-бап) және денсаулықты қорғауға (29-бап) кепілдік береді,
еңбекақы мен зейнетақының кепілді ең төменгі мөлшерін белгіледі (28-бап),
отбасына, әке мен анаға және балаларға, мүгедектер мен қарт адамдарға
мемелекеттік қолдауды қарастырды (27 және 28-баптар). Қазіргі реформаға сай
әлеуметтік қызмет жүйесі дамуда, мемлекеттік зейнетақы, жәрдемақы және өзге
де әлеуметтік қорғау кепілдіктері белгіленді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында бекімін тапқан ережелер
еңбек саласындағы құқықтар мен бостандықтарға қатысты баптарда нақтыланды.
Құқықтар мен бостандықтардың бұл тобы мыналар қамтиды:
1) еңбек бостандығын;
2) тиісті жағдайларда еңбек етуге құқықты;
3) жеке және ұжымдық еңбек дауларына құқықты, оның ішінде ереуілге
құқықты;
4) демалуға құқықты [24, 23-б.].
Конституцияның 24-бабының 1-бөлігіндегі Әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар делінген.
Бұл жерде Қазақстан Республикасының Конституциясында, КСРО
Конституциясындағыдай еңбек етуге құқық туралы емес, еңбек ету бостандығы
туралы айтылған.
Мысалы, Қазақ КСР-ының 1978 жылғы Конституциясында ... Қазақ КСР-ның
азаматтары еңбек етуге құқылы – яғни бейімділігіне, қабілетіне, кәсіби
даярлығына, біліміне сәйкес және қоғамдық мұқтаждылық ескеріліп кәсіп,
қызмет пен жұмыс түрін таңдау құқығын қоса алғанда, әрбір азаматтық
жұмыстық саны мен сапасына сәйкес және мемлекет белгілеген ең аз мөлшерден
төмен емес еңбек ақы алуға құқылы делінген [15, 13-б.].
Сонымен, еңбек саласындағы қатынастарды реттеу концепциясының
өзгергендігі көрініп тұр. Қазіргі Конституция келісті жалақысы бар жұмыс
тауып беруге ешкімге кепілдік бермейді, ол еңбекке қабілетіңді өз
қалауыңмен қолдануға, кәсіп пен қызмет түрін таңдауға және т.б. құқық
берген. Сонымен қатар, жоспарлы экономиканың айнымас белгілерінің бірі
болып табылатын еңбек етуге жаппай құқық нарықтық экономика принциптеріне
мүлде қайшы келеді, мұнда ұсынымды сұраным анықтай, ал еңбек те тауар,
сондықтан оған сұранып болмаса ұсыным да болмайды [16, 30-б.].
Еңбек ету бостандығы ұғымы еңбек етуге құқық ұғымынан едәуір
басқаша. Бостандық деген сөзден біз халықтың немесе жеке адамның еркін
әрекет ете алуға мүмкіндігі бар екендігін ұғынамыз. Конституцияның барлық
құқықтық-нормативтік нормаларының іске асырылуы осы философиялық принципке
негізделген [17,104-б.].
Ежелгі философтар бостандықты адамның табиғи күйі деп санаған, ол
жайында ілім қалыптасқан, ал бостандықтың конституциялық-құқықтық
теориялары ХVII-XVIII ғасырларда дами бастады. Бостандық жайындағы қазіргі
конституциялық-құқықтық ілімді мынадай негізгі тезистермен қысқаша
сипаттауға болады:
➢ барлық адамдар туғанынан бостандықта, оларды бұл табиғи
құқықтан ешкім айыра алмайды. Бұл ққықты қамтамасыз ету және
қорғау – мемлекеттің басты міндеті. Барлық адамдар үшін бірдей
мүмкіндік – бостандықтың негізі;
➢ басқаға және ортақ игілікке зиян келтірмейтіннің бәрін істеуге
мүмкіндік болу – бостандық сол. Адам бостандығы сондықтан да
абсолютті болмайды, ол басқа адамдардың құқықтарымен және
бостандықтарымен, мораль мен өнегелік принциптерімен, жалпыға
бірдей молшылық мүдделерімен шектеледі. Демократиялық қоғам
бостандық пен әлеуметтік әділеттілік, бостандық пен мемлекеттік
мүдде арасындағы ақылға қонымды тепе-теңдікке негізделген.
➢ Бостандықтың шекарасын тек заң анықтайды, ол бостандықтың
өлшемі. Егер заң демократиялық болса, құқықтық тәртіп пен
бостандық өзара қайшылықта болмайды. Яғни, тыйым етілмегеннің
барлығына рұқсат;
➢ Рұқста етілгеннің кейбірі адам құқығы арқылы анықталады [18, 99-
б.].
Құқықты бекіту адамның өз мүмкіндігін білуіне көмектесу үшін
қажет, бірақ қанша құқық болғанмен бостандықтың мазмұнын түгелдей
қамтымайды. Құқықты шектеу демократиялық қоғамның игілігін көздейтін заң
негізінде ғана болады. Еңбек ету бостандығы – адамның табиғи
бостандықтарының бірі [17, 101-б.].
Қазіргі конституциялық доктринада және практикада табиғи құқыққа
әрбір адамның оған туа біткен және кепілдік берілген құқықтары мен
бостандығы деп түсініктеме берілген [16,11-б.].
Конституциялық құқық доктринасында адам туа салғаннан құқықтың пайда
болуын түсіндіруге әртүрлі талпыныстар болды: діни тұрғыдағы
концепциялармен; антропологиялық теориялармен, оларда табиғи құқықтар
заттар жаратылысынан бастау алады делінген; және, адамның әлеуметтік
тұлға ретіндегі қасиетінен [17,88-б.].
Бірақ бұлардың барлығының даусыз кемісетіні – табиғи құқық пен
бостандық мемлекеттің ырқына тәуелді емес, адамдарға оны мемлекет бермейді.
Керісінше, мемлекет бұл құқықтарды мойындауға, сақтауға және оларға кпілдік
беруге тиіс.
Сонымен, еңбек ету бостандығын конституциялық деңгейде бекіте отырып
мемлекет әркімге туғанынан тиесіліні – еңбек ету қабілетін өзі билеу
еркіндігін, қызмет пен кәсіп түрін еркін аңдауын мойындайды. Екінші
жағынан, мемлекет өз аумағында бұл бостандықтың іске асуын қамтамасыз
етуге, оған кепілдік беруге міндетті.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабында бекімін тапқан
еңбек ету бостандығы, бәрінен бұрын,азаматтың жұмыс істеуді немесе
істемеуді еркін таңдауын білдіреді. Азаматтарды заң жүзінде еңбектенуге
міндеттеу Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясында
көзделмеген.
Біреудің іс-әрекеті үшін жауапкершілігін көтеру немесе сыйға беруді
рәсімдеу болмаса қолданыстағы міндеттемені қамсыздандыру, жалпы қандай да
бір заңдық мақсатқа жету ниеті шарттың негізі болып саналады. Ол ниетсіз
және себепсіз міндетемеге кіруге ерікті ұсыну мүмкін емес. Екінші жағынан
негізінде заңмен тыйым салынған мақсат жатса шарт ешбір күшке ие бола
алмайды деп жазған.
Шарттар құқық пен міндеттеменің пайда болу негізі ретінде әр елдің
қолданыстағы кодекстерінде бірдей мәртебеде емес. Біреулерінде келісімді
реттейтін нормалар бір жағынан, оның пайда болу негізі – шарт мәміле екінші
жағынан шартқа тікелей арналған тарауларға енгізілген. Басқаларында шарт
туралы қағидаға арналған тарауда шарт мәміленің үлесіне тараптардың қажетті
келісімін қалыптастыру тәртібін белгілейтін ережелері ғана тиетіні
жөніндегі мәміле туралы Азаматтық кодекстің жалпы нормаларының күші шартқа
жүреді.
Азаматтық-құқықтық шарт мәміленің аса көп тараған түрі ретінде
азаматтық құқық пен міндеттемелердің белгіленуіне, өзгеруіне немесе
тоқтатылуына бағытталған екі және одан да көп тараптардың келісімі болып
саналады. Сонымен қатар, жасалған шарт бойынша заңмен қарастырылған құқық
пен міндеттемелерге тәуелді болады. Бұл жерде, Азаматтық кодекстің жалпы
ережесіне, тиісті шартқа арналған міндетті құқықтың жалпы бөліміне
енгізілген нормаларды қарастыратын құқық пен міндеттемелердің аталғанын
айту керек.Шарттың мәміле және міндеттеме сияқты құқықтық санаттарға
қатысты ара қатынасын анықтап алудың маңызы зор. Шарт ұғымы кең ауқымды
азаматтық-құқықтық мәмілесі ұғымынан ерекше: шарт – кез келген емес, тек
ниет білдірген екі немесе бірнеше тараптардың еркі сәйкес келген жағдайда
жасалатын мәміле. Әдетте шартты екі немесе көп жақты мәміле деп түсінеді.
Алайда шартты мәмілеге келтірген жөн емес. Мәміле дегеніміз құқық пен
міндеттемелердің белгіленуіне, өзгеруіне немесе тоқтатылуына бағытталған іс-
әрекет. Шарт мәміле ретінде тараптарға белгілі бір құқық пен
міндеттемелерді белгілейтінін атап өту керек. Бірақ тараптардың заңды
байланыстарының шындық мәні осымен тоқтамайды. Өктемдік азаматтық-құқықтық
нормалардың ауқымы сөзсіз шартты болып табылады. Бұған қоса атап өтетін
жайт, нақты шартта басқа нұсқаулар жоқ болған жағдайда тараптар өз
қатынастарын диапозитивтік нормаларға және өз араларындағы тәжірибе бойынша
күнделікті іс ретінде қалыптасқан квазинормативтік реттеуіштерге
бағынатынына келісетінін мойындайтындығы.Ю.А.Тихомиров заң теориясын
дәріптей отырып өзінің шарт анықтамасында, заң шарттың атасыдеген.Бірақ
бұл салыстырманы жалғыстыра берсек, шарттың анасы екендігін анықтаймыз,
одан нормативтік реттеуіштерді қолдануды қоса алғанда, шарттың түрлі
салдары туындайды. [10,15].Көптеген шарттар келісімнен шығатыны кейбір
авторларға, әсіресе ХХІ ғасырда, шарттық міндеттемелердің субъективтік
табиғатына ерекше мән беруіне негіз болды. Олардың пайымдауы бойынша, шарт
тараптар еріктерінің сәйкес келуінен тұрады, ал келісім ерікті және сәйкес
келетін пікірлердің нәтижесі. Бұл доктринаның екі негізі бар. Біріншіден,
ХІV ғасырда саяси философияда тұлға бостандығының тұжырымдамасына үлкен мән
берген. Әр адам ерікті, өз мүддесін еркімен жүргізуге құқықты деп санаған,
сондықтан, келісімде көрсетілгендей, тараптардың еркін білдіру құқықтың
мақсаты деп білген және шарт еркі неғұрлым аз шектелу қажет деп
пайымдаған.
Бұл пікірді 1776 жылы басылған Халық байлығы атты белгілі жұмысында
Адам Смит айтқан, онда капиталистік кәсіпкерлікке алғаш болып түбегейлі
талдау жасалған. Шарт еркі – тұлғаға ең тиімді болып көрінетін кез келген
шартта шартқа отыру ХХІ ғасырдағы экономиканың ең басты мәселесі болды.
Өнеркәсіп пен сауда табиғи қорды өктемдеу және пайдалану белсенді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz