Қазақстан тарихы жоғары және арнаулы орта оқу орындарына арналған оқулық
Алғы сөз
1.бөлім. Ерте замангы К,азақстан
Бірінші тарау. Қазақстан жеріндегі алгашқы қауымдық құрылыс
§1. Көне,орта және соңғы тас дәуірі
§2. Қола дәуірі. Беғазы.Дәндібай мәдениеті
Екініиі тарау. Темір дәуірінің алғашқы кезеңіндегі тайпалық одақтар және көне мемлекеттер
§1. Сақ тайпалық одақтары
§2. Сарматтар
§3. Үйсін және Қаңлы тайпаларының одағы
§4. Ғұндар
II —бөлгм. Орта гасырдагы Қазақстан.
Үшінші тарау. Қазақстан түркі дәуірінде (VІ.ХІІ ғғ.)
§1.Көне түрік, Батыс түрік жәнеТүргеш қағанаттары
§2. Қарлұқ және Оғыз мемлекеттері
§3. Қимақ және Қыпшақ хандықтары
Төртінші тарау. Х.ХІІ ғғ. Қазақстан жерінде феодалдық қатыиастардың дамуы
§ 1. Қарахан және Қарақытай мемлекеттері
§2. Найман мен Керейт, Жалайыр ұлыстары
Бесіниіі тарау. VІ.ХІІ ғғ. Қазақстан жеріндегі отырықшы және көшпелі мәдениет
§ 1. Орта ғасырдағы Қазақстан қалалары. Ұлы Жібек жолы...
§2. Қазакстан жеріндегі материалдық және руханият мәдениет
Алтыншы тарау. Моңғолдардың Қазақстан жеріне шапқыншылығы және жаулап алуы
§1. Монғолдардың Қазақстан жеріне басып кіруі. Отырар апаты
§2. Батыйдың Батысқа жорығы. Алтын Орданың құрылуы ..
§3. Қазақстан экономикасы мен мәдениетінің дамуына және қазақ халқының қалыптасуына моңғол шапқыншылығының тигізген зардаптары
Жетінші тарау. ХІV.ХV ғғ. )Қазақстан жеріндегі феодалдық мемлекеттер.
§1. Ақ Орда және Әбілхайыр (көшпелі өзбек мемлекеті) хандығы
§2. Ноғай ордасы және Моғолстан мемлекеті
§3. Қазақстан экономикасы және мәдениеті
Сегізінші тарау. Қазақ халқының қалыптасуы және Қазақ хандығының құрылуы (ХІV.ХVғғ,).
§ 1. Қазақ халқының шығу тегіндегі антропологиялық және
этникалық жақтары
§2. Қазақ халкының құрылуының негізгі кезеңдері және этнос
ретінде қалыптасуының аяқталуы
§3. Қазақ хандығының құрылуы
Тогызыншы тарау. ХV.ХVІІ ғғ. Қазақ хандығы.
§1. Қазақ хандығының этномемлекеттік шекараларының өсуі
§2. Тәуке ханның "Жеті жарғысы"
Оныншы тарау. ХVІ.ХVІІ ғғ. Қазақ хандығының саяси.қоғамдық құрылысы және шаруашылығы мен мәдениеті.
§ 1. Қазақ хандығының саяси және қоғамдық құрылысы
§2. Қазақ халқының шаруашылығы мен мәдениеті
Он бірінші тарау. Қазақ халқының жоңғарларға қарсы күресі.
§1. Жоңғар мемлекетінің құрылуы және оның қазақ жеріне шапқыншылығы .
§2. Қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы күресі.
Жоңғар мемлекетінің күйреуі
ПІ.бөлім. К,азах;стан Ресей империясының
құрамында
Он екінші тарау. Қазақстанның Ресейге қосылуы.
§1. Қазақстанның Ресейге қосылуының себептері. Кіші жүздің
империя құрамына кіруі
§2. Ресей империясының қазақ жеріндегі отарлау саясаты.
Орта және Ұлы жүздің Ресейге бірігуі
Он ушінші тарау. Қазақстанның Ресейге қосылуы кезіндегі ұлт.азаттық күрес.
§ 1. Сырым Датұлы бастаған Кіші жүз қазақтарының
көтерілісі /1783.1797 жж./ Көтерілістің басталу себептері
және оның барысы
§2. Көтерілістің жеңілуі, оның себептері мен тарихи маңызы.
Он төртінші тарау. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған шаруалар көтерілісі /1836.1836 жж./
§1. Исатай мен Махамбет баскарған көтерілістің басталу
себептері
§2. Көтерілістің барысы және оның жеңіліспен аяқталуы ...
Он бесінші тарау. Қазақстандағы Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт.азаттық қозғалыс /1837.1847 жж./.
§1. Ұлт.азаттық қозғалыстың басталу себептері және
барысы
§2. Қарулық күрестің күшейген кезеңі және оның жеңілуі
Он алтыншы тарау. Жанқожа Нұрмұхамедұлы басқарған Сырдария және Есет Көтібарұлы бастаған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі (1853. 1858жж.) 156
Он жетінші тарау. XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанға капиталистік қатынастардың енуі.
§1. 60.90 жылдардағы әкімшілік.басқару реформалары. Патша
үкіметінің аграрлық саясаты
§2. Қазақстанға капиталистік қатынастардың енуі
§З.ХІХ екіншіжартысы.ХХғғ. Қазақстан мәдениеті
Он сегізінші тарау. Қазақстан 1905.1907 жж. орыс революциясының кезеңінде. Столыпиннің аграрлық реформасы.
§1. Қазақстанда капиталистік қатынастардың дамуы.
Жұмысшы табының қалыптасуы
§2. 1905.1907 жж. революцияға Қазакстан халкының
қатысуы
§3. Столыпин аграрлық реформасы. Орталық қоныс.
тандыру саясатының күшеюі
Он тоғызыншы тарау. Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт.азаттық көтерілісі.
§1. Көтерілістің басталу себептері, сипаты және қозғаушы
күштері
§2. Көтерілістің Жетісу және Торғай облысындағы орталығы
§3. Қазақстан 1917 жылғы Ақпан революциясы кезінде.Ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы және "Алаш"партиясының құрылуы
IV.Бөлім. Қазақстан Кеңестер Одағы құрамында.
Жиырмасыншы тарау. 1917 ж. Қазан төңкерісі. Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы. Өлкедегі азамат соғысы (1917.1920 жж.)
§1. Қазан төңкерісі және Қазакстанда кеңес өкіметінің орнауы
§2. Төңкерістің кейінгі кеңестік аппарат құру және
Шаруашылық саласындағы алғашқы өзгерістер
§3. Қазақстан азамат соғысы жылдарында(1918 1920жж.) . .
Жиырма бірінші тарау. XX ғ. 20.30 жылдардагы Қазакстанның қогамдық.саяси өміріндегі өзгерістер
§ 1. Қазақстанда жаңа экономикалық саясатқа көшу және
оның барысы
§2. Республика саяси өміріндегі кеңестер рөлінің артуы ...
§3. Казақ АКСР.ның одақтас ресиубликаға айналуы.Тоталитарлық жүйенің қылмысы мен халықты жаппай жазалауы
Жиырма екінші тарау. Қазақстанның индустриялық дамуы және оның қайшылықтары мен қиындықтары.
§1. Халық шаруашылығын қалпына келтіру барысында
республика өнеркәсіп салаларының дамуы
§2. Қазақстанның индустриялық дамуындагы қайшылықтар
мен қиындықтар
Жиырма үшінші тарау. Қазақстандагы ұжымдастыру және оның зардаптары.
§1. 20.шы жылдардағы республика ауыл шаруашылығындағы
жағдай
§2. Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру және оның зардаптары.
1932.1933 жылдардагы аштық
Жиырма төртінші тарау. 20.30 жылдардагы Қазақстан мәдениеті
§ I. Тоталитарлык жүйенің творчестволық шығармашылыққа
қатал идеялық қысымы
§2. Жаппай сауатсыздықты жою және халыққа білім беруінің дамуы. Республика жоғары мектебінің қалыптасуы
§3. Ғылымның және ғылыми орталықтардың құрылуы.
Әдебиет пен өнер саласындағы жетістіктер
Жиырма бесінші тарау. Қазақстан Ұлы Отан соғысы және соғыстан кейінгі жылдарда (1941.1950 жж.)
§1. Қазақстандықтардың майданға аттануы және олардың
каһарман ерліктері
§2. Республика экономикасын майдан мүддесіне бағындыру.
Халыктың тылдағы ерен ерлігі
§3. Соғыстан кейінгі жылдарда халық шаруашылығы және
мәдениеттің дамуы
Жиырма алтыншы тарау. XX ғ. 50.ші жылдардағы Қазақстанның саяси.әлеуметтік жағдайы және экономикасы мен мәдениеті.
§1. Республиканың қоғамдық.саяси өмірі. Өнеркәсіп саласын.
дағы жетістіктер
§2. Қазақстан ауыл шаруашылығының артта қалуы.
Тың игеру
§3. Мәдени дамудағы өзгерістер
Жиырма жетінші тарау. Қазақстанның XX ғ. 60.шы жылдарындағы экономикалық және әлеуметтік жагдайы.
§1. Республикада жүргізілген экономикалық реформалар және
оның нәтижелері
§2. Елдегі қоғамдык.саяси жағдай. Әлеуметтік және мәдени
дамудағы ахуал
Жиырма сегізінші тарау. Қазақстан "тоқырау" кезеңінде /1971.1985 жж./.
§1. "Тоқырау" жылдарындағы республиканың өнеркәсібі...
§2. Ауыл шаруашылыкдамуындағы қайшылыктар мен қиындықтар
§3. Қазакстанның қоғамдык.саяси және мәдени дамуындағы жагдай
Жиырма тоғызыншы тарау. Қазақстан "Қайта құру" жылдарында Қазақстан /1985.1991 жж./.
§1. "Қайта құру" кезеңіндегі республиканың қоғамдық.саяси өміріндегі өзгерістер. 1986жылғы Желтоқсан оқиғасы
§2. Демократиялық қатынастардың белең алуы. Саяси
партиялармен қоғамдық бірлестіктердің құрылуы
Отызыншы тарау. "Қайта құру" кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік.экономикалық және мәдени дамуындағы өзгерістер.
§1. Жаңа жағдайдағы республиканың, экономикалық
ахуалы
§2. Қазақстанның әлеуметтік және мәдени дамуындағы
қиындықтар
V.бөлім. Қазақстан . тәуелсіз егемен мемлекет.
Отыз бірінші тарау. Қазақстанның тәуелсіздік жолындағы күресі
§1. Кеңес Одағының ыдырауы және оның себептері
§2. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуы
Отыз екінші тарау. Егемен Қазақстанның сыртқы саясаты.
§1. Казақстанның шет елдермен тең құқықтық қатынастар құру
саясаты
§2.Мемлекет қауіпсіздігін сақтау.басты міндет
§3. Тәуелсіз Қазақстанның сыртқы саясатындағы экономика.
лық байланыс мәселелері
Отыз үшінші тарау. Тәуелсіз Қазақстанның ішкі саясаты. Демократиялық қатынастардың дамуы.
§1. Елдегі демократиялық қатынастардың дамуы. Саяси
партиялар мен қоғамдық қозғалыстар
§2.1995 жылғы Қазакстанның Конституциясы
§3. Республиканың мемлекеттік роміздері
Отыз төртінші тарау. Егемен Қазақстанның экономикасы.
§1. Нарықтық қатынастарға көшу: қиыншылықтар мен
мәселелер
§2. Республика өнеркәсібінің дамуындағы ахуал
§3. Қазақстан ауыл шаруашылығының жағдайы
Отыз бесінші тарау. Қазақстанның көлік және жол қатынасы.
§ 1. Республика темір жол қатынасы
§2. Қазақстан автомобиль жол қатынасы
§3. Республиканың су және әуе жол қатынасы
§4. Қазақстан құбыр жолдары
Отыз алтыншы тарау. Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік және мәдениетінің дамуы
§1. Халыктың әлеуметтік жағдайындағы қиындықтар мен
мәселелер
§2. Еліміздің мәдени дамуындағы өзгерістер
Тарихи оқигалар жылнамасы
Әдебиетптер тізімі
Мазмұны
1.бөлім. Ерте замангы К,азақстан
Бірінші тарау. Қазақстан жеріндегі алгашқы қауымдық құрылыс
§1. Көне,орта және соңғы тас дәуірі
§2. Қола дәуірі. Беғазы.Дәндібай мәдениеті
Екініиі тарау. Темір дәуірінің алғашқы кезеңіндегі тайпалық одақтар және көне мемлекеттер
§1. Сақ тайпалық одақтары
§2. Сарматтар
§3. Үйсін және Қаңлы тайпаларының одағы
§4. Ғұндар
II —бөлгм. Орта гасырдагы Қазақстан.
Үшінші тарау. Қазақстан түркі дәуірінде (VІ.ХІІ ғғ.)
§1.Көне түрік, Батыс түрік жәнеТүргеш қағанаттары
§2. Қарлұқ және Оғыз мемлекеттері
§3. Қимақ және Қыпшақ хандықтары
Төртінші тарау. Х.ХІІ ғғ. Қазақстан жерінде феодалдық қатыиастардың дамуы
§ 1. Қарахан және Қарақытай мемлекеттері
§2. Найман мен Керейт, Жалайыр ұлыстары
Бесіниіі тарау. VІ.ХІІ ғғ. Қазақстан жеріндегі отырықшы және көшпелі мәдениет
§ 1. Орта ғасырдағы Қазақстан қалалары. Ұлы Жібек жолы...
§2. Қазакстан жеріндегі материалдық және руханият мәдениет
Алтыншы тарау. Моңғолдардың Қазақстан жеріне шапқыншылығы және жаулап алуы
§1. Монғолдардың Қазақстан жеріне басып кіруі. Отырар апаты
§2. Батыйдың Батысқа жорығы. Алтын Орданың құрылуы ..
§3. Қазақстан экономикасы мен мәдениетінің дамуына және қазақ халқының қалыптасуына моңғол шапқыншылығының тигізген зардаптары
Жетінші тарау. ХІV.ХV ғғ. )Қазақстан жеріндегі феодалдық мемлекеттер.
§1. Ақ Орда және Әбілхайыр (көшпелі өзбек мемлекеті) хандығы
§2. Ноғай ордасы және Моғолстан мемлекеті
§3. Қазақстан экономикасы және мәдениеті
Сегізінші тарау. Қазақ халқының қалыптасуы және Қазақ хандығының құрылуы (ХІV.ХVғғ,).
§ 1. Қазақ халқының шығу тегіндегі антропологиялық және
этникалық жақтары
§2. Қазақ халкының құрылуының негізгі кезеңдері және этнос
ретінде қалыптасуының аяқталуы
§3. Қазақ хандығының құрылуы
Тогызыншы тарау. ХV.ХVІІ ғғ. Қазақ хандығы.
§1. Қазақ хандығының этномемлекеттік шекараларының өсуі
§2. Тәуке ханның "Жеті жарғысы"
Оныншы тарау. ХVІ.ХVІІ ғғ. Қазақ хандығының саяси.қоғамдық құрылысы және шаруашылығы мен мәдениеті.
§ 1. Қазақ хандығының саяси және қоғамдық құрылысы
§2. Қазақ халқының шаруашылығы мен мәдениеті
Он бірінші тарау. Қазақ халқының жоңғарларға қарсы күресі.
§1. Жоңғар мемлекетінің құрылуы және оның қазақ жеріне шапқыншылығы .
§2. Қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы күресі.
Жоңғар мемлекетінің күйреуі
ПІ.бөлім. К,азах;стан Ресей империясының
құрамында
Он екінші тарау. Қазақстанның Ресейге қосылуы.
§1. Қазақстанның Ресейге қосылуының себептері. Кіші жүздің
империя құрамына кіруі
§2. Ресей империясының қазақ жеріндегі отарлау саясаты.
Орта және Ұлы жүздің Ресейге бірігуі
Он ушінші тарау. Қазақстанның Ресейге қосылуы кезіндегі ұлт.азаттық күрес.
§ 1. Сырым Датұлы бастаған Кіші жүз қазақтарының
көтерілісі /1783.1797 жж./ Көтерілістің басталу себептері
және оның барысы
§2. Көтерілістің жеңілуі, оның себептері мен тарихи маңызы.
Он төртінші тарау. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған шаруалар көтерілісі /1836.1836 жж./
§1. Исатай мен Махамбет баскарған көтерілістің басталу
себептері
§2. Көтерілістің барысы және оның жеңіліспен аяқталуы ...
Он бесінші тарау. Қазақстандағы Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт.азаттық қозғалыс /1837.1847 жж./.
§1. Ұлт.азаттық қозғалыстың басталу себептері және
барысы
§2. Қарулық күрестің күшейген кезеңі және оның жеңілуі
Он алтыншы тарау. Жанқожа Нұрмұхамедұлы басқарған Сырдария және Есет Көтібарұлы бастаған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі (1853. 1858жж.) 156
Он жетінші тарау. XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанға капиталистік қатынастардың енуі.
§1. 60.90 жылдардағы әкімшілік.басқару реформалары. Патша
үкіметінің аграрлық саясаты
§2. Қазақстанға капиталистік қатынастардың енуі
§З.ХІХ екіншіжартысы.ХХғғ. Қазақстан мәдениеті
Он сегізінші тарау. Қазақстан 1905.1907 жж. орыс революциясының кезеңінде. Столыпиннің аграрлық реформасы.
§1. Қазақстанда капиталистік қатынастардың дамуы.
Жұмысшы табының қалыптасуы
§2. 1905.1907 жж. революцияға Қазакстан халкының
қатысуы
§3. Столыпин аграрлық реформасы. Орталық қоныс.
тандыру саясатының күшеюі
Он тоғызыншы тарау. Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт.азаттық көтерілісі.
§1. Көтерілістің басталу себептері, сипаты және қозғаушы
күштері
§2. Көтерілістің Жетісу және Торғай облысындағы орталығы
§3. Қазақстан 1917 жылғы Ақпан революциясы кезінде.Ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы және "Алаш"партиясының құрылуы
IV.Бөлім. Қазақстан Кеңестер Одағы құрамында.
Жиырмасыншы тарау. 1917 ж. Қазан төңкерісі. Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы. Өлкедегі азамат соғысы (1917.1920 жж.)
§1. Қазан төңкерісі және Қазакстанда кеңес өкіметінің орнауы
§2. Төңкерістің кейінгі кеңестік аппарат құру және
Шаруашылық саласындағы алғашқы өзгерістер
§3. Қазақстан азамат соғысы жылдарында(1918 1920жж.) . .
Жиырма бірінші тарау. XX ғ. 20.30 жылдардагы Қазакстанның қогамдық.саяси өміріндегі өзгерістер
§ 1. Қазақстанда жаңа экономикалық саясатқа көшу және
оның барысы
§2. Республика саяси өміріндегі кеңестер рөлінің артуы ...
§3. Казақ АКСР.ның одақтас ресиубликаға айналуы.Тоталитарлық жүйенің қылмысы мен халықты жаппай жазалауы
Жиырма екінші тарау. Қазақстанның индустриялық дамуы және оның қайшылықтары мен қиындықтары.
§1. Халық шаруашылығын қалпына келтіру барысында
республика өнеркәсіп салаларының дамуы
§2. Қазақстанның индустриялық дамуындагы қайшылықтар
мен қиындықтар
Жиырма үшінші тарау. Қазақстандагы ұжымдастыру және оның зардаптары.
§1. 20.шы жылдардағы республика ауыл шаруашылығындағы
жағдай
§2. Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру және оның зардаптары.
1932.1933 жылдардагы аштық
Жиырма төртінші тарау. 20.30 жылдардагы Қазақстан мәдениеті
§ I. Тоталитарлык жүйенің творчестволық шығармашылыққа
қатал идеялық қысымы
§2. Жаппай сауатсыздықты жою және халыққа білім беруінің дамуы. Республика жоғары мектебінің қалыптасуы
§3. Ғылымның және ғылыми орталықтардың құрылуы.
Әдебиет пен өнер саласындағы жетістіктер
Жиырма бесінші тарау. Қазақстан Ұлы Отан соғысы және соғыстан кейінгі жылдарда (1941.1950 жж.)
§1. Қазақстандықтардың майданға аттануы және олардың
каһарман ерліктері
§2. Республика экономикасын майдан мүддесіне бағындыру.
Халыктың тылдағы ерен ерлігі
§3. Соғыстан кейінгі жылдарда халық шаруашылығы және
мәдениеттің дамуы
Жиырма алтыншы тарау. XX ғ. 50.ші жылдардағы Қазақстанның саяси.әлеуметтік жағдайы және экономикасы мен мәдениеті.
§1. Республиканың қоғамдық.саяси өмірі. Өнеркәсіп саласын.
дағы жетістіктер
§2. Қазақстан ауыл шаруашылығының артта қалуы.
Тың игеру
§3. Мәдени дамудағы өзгерістер
Жиырма жетінші тарау. Қазақстанның XX ғ. 60.шы жылдарындағы экономикалық және әлеуметтік жагдайы.
§1. Республикада жүргізілген экономикалық реформалар және
оның нәтижелері
§2. Елдегі қоғамдык.саяси жағдай. Әлеуметтік және мәдени
дамудағы ахуал
Жиырма сегізінші тарау. Қазақстан "тоқырау" кезеңінде /1971.1985 жж./.
§1. "Тоқырау" жылдарындағы республиканың өнеркәсібі...
§2. Ауыл шаруашылыкдамуындағы қайшылыктар мен қиындықтар
§3. Қазакстанның қоғамдык.саяси және мәдени дамуындағы жагдай
Жиырма тоғызыншы тарау. Қазақстан "Қайта құру" жылдарында Қазақстан /1985.1991 жж./.
§1. "Қайта құру" кезеңіндегі республиканың қоғамдық.саяси өміріндегі өзгерістер. 1986жылғы Желтоқсан оқиғасы
§2. Демократиялық қатынастардың белең алуы. Саяси
партиялармен қоғамдық бірлестіктердің құрылуы
Отызыншы тарау. "Қайта құру" кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік.экономикалық және мәдени дамуындағы өзгерістер.
§1. Жаңа жағдайдағы республиканың, экономикалық
ахуалы
§2. Қазақстанның әлеуметтік және мәдени дамуындағы
қиындықтар
V.бөлім. Қазақстан . тәуелсіз егемен мемлекет.
Отыз бірінші тарау. Қазақстанның тәуелсіздік жолындағы күресі
§1. Кеңес Одағының ыдырауы және оның себептері
§2. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуы
Отыз екінші тарау. Егемен Қазақстанның сыртқы саясаты.
§1. Казақстанның шет елдермен тең құқықтық қатынастар құру
саясаты
§2.Мемлекет қауіпсіздігін сақтау.басты міндет
§3. Тәуелсіз Қазақстанның сыртқы саясатындағы экономика.
лық байланыс мәселелері
Отыз үшінші тарау. Тәуелсіз Қазақстанның ішкі саясаты. Демократиялық қатынастардың дамуы.
§1. Елдегі демократиялық қатынастардың дамуы. Саяси
партиялар мен қоғамдық қозғалыстар
§2.1995 жылғы Қазакстанның Конституциясы
§3. Республиканың мемлекеттік роміздері
Отыз төртінші тарау. Егемен Қазақстанның экономикасы.
§1. Нарықтық қатынастарға көшу: қиыншылықтар мен
мәселелер
§2. Республика өнеркәсібінің дамуындағы ахуал
§3. Қазақстан ауыл шаруашылығының жағдайы
Отыз бесінші тарау. Қазақстанның көлік және жол қатынасы.
§ 1. Республика темір жол қатынасы
§2. Қазақстан автомобиль жол қатынасы
§3. Республиканың су және әуе жол қатынасы
§4. Қазақстан құбыр жолдары
Отыз алтыншы тарау. Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік және мәдениетінің дамуы
§1. Халыктың әлеуметтік жағдайындағы қиындықтар мен
мәселелер
§2. Еліміздің мәдени дамуындағы өзгерістер
Тарихи оқигалар жылнамасы
Әдебиетптер тізімі
Мазмұны
Қазақстан тарихы. Оқулық, 2-ші басылым.— Алматы, 2003. — бет.
Тарих ғылымының докторы, профессор Чапай Мусиннің бұл еңбегінде көне заманнан біздің дәуірімізге дейінгі Қазақстан тарихы кезең-кезеңімен баяндалады. Бұрын-соңды жарық көрген негізгі тарихи еңбектер және қазақ халқының тарихына бүгінгі таңда қалыптасып жатқан көзқарастарға сүйене отырып, жазылған бұл кітап жоғары және арнаулы орта білім беретін оқу орындарының студенттері мен оқушыларына, жалпы жұртшылыққа арналған.
© Мусин Ч.
© Жоғары оқу орындарының қауымдастығы
Карпат пен Хинган тауларының аралығындағы Еуразиялық құрылықта, 40-50 ендікте созылып жатқан ұлы даланы мекендеген әлемдік өркениетті дамытуға өзіндік сүбелі үлесін қосқан түркі тілдес халықтардың қашаннан бір тармағы болып келетін, тармағы болғанда "қазақ түрік емес, қазақсыз түрік түрік емес" деген мәтелге өзек болған түрік тектес халықтардың ең іргелісі қазақ халқы болып саналады. Оның тарихы да, тағдыры да осы ұлы даламен тығыз байланысты: сабақтас, салалас, аралас, ортақ. Сондықтан да қазақ халқының тарихын байтақ даладан бөле-жара қарай алмаймыз. Сайып келгенде, егер осы ұлы даланы айдынды асқар теңіз ретінде көз алдымызға елестететін болсақ, теңіздің қайнар бастауы, оның деңгей-дәрежесінің негізі -осы даланы жайлаған түрік тектес халықтар, оның ішінде қазақ халқы екенін ұмытпауымыз керек.
Кезінде Қазақстанның осы ұлы даланың елеулі бөлігін қаусыра құшақтап, қарымды қамтып жатқан бүгінгіден де үлкен жері болды. Қазақстанның бүгінгі жері 1917 ж. Қазан төңкерісінен кейін 20-шы жылдарда қалыптасты. Оның шеңбері Алмания (Германия) Италия, Англия, Жапония сияқты ондаған мемлекетті емін-еркін сыйғыза аларлық: таулы-тасты, орман-тоғайлы, өзен-көлді. Каспийдей шалқар тенізі, ашық далалы алқаптары бар, батысынан шығысына дейін - 3 000, оңтүстігінен солтүстігіне дейін - 1 700 шақырымға созылып жатқан, жалпы көлемі 2 миллион 700 мың шаршы шақырымды қамтитын байтақ алқап. Өзінің көлемі мен шекарасының ұзындығы жөнінен дүние жүзіндегі ең ірі жеті мемлекеттің қатарына жататын республикамыз жерінде қаптатып мал өсіріп, егіс салып, дән дайындап, кен қазып, байлық тауып, одан қоғамға қажетті өнім шығарған ежелгі қазақтардың, олармен берекелі достық, ырысты ынтымақтық жағдайында тіршіліктің қам-қарекетімен айналысқан басқа ұлт өкілдерінің күш-жігерімен зауыт, фабрикалар, мәдени-әлеуметтік ғимараттар, тұрғын үйлер шоғырланған жүздеген қалалар, мыңдаған елді мекендер бой түзеп, егеменді Қазақстанның бүгінгі болмысы, келісті келбеті мен келешегі бүкіл дүние жүзінің назарына ілігіп, оны өзіне аударуда.
Тарих ғылымының докторы, профессор Чапай Мусиннің бұл еңбегінде көне заманнан біздің дәуірімізге дейінгі Қазақстан тарихы кезең-кезеңімен баяндалады. Бұрын-соңды жарық көрген негізгі тарихи еңбектер және қазақ халқының тарихына бүгінгі таңда қалыптасып жатқан көзқарастарға сүйене отырып, жазылған бұл кітап жоғары және арнаулы орта білім беретін оқу орындарының студенттері мен оқушыларына, жалпы жұртшылыққа арналған.
© Мусин Ч.
© Жоғары оқу орындарының қауымдастығы
Карпат пен Хинган тауларының аралығындағы Еуразиялық құрылықта, 40-50 ендікте созылып жатқан ұлы даланы мекендеген әлемдік өркениетті дамытуға өзіндік сүбелі үлесін қосқан түркі тілдес халықтардың қашаннан бір тармағы болып келетін, тармағы болғанда "қазақ түрік емес, қазақсыз түрік түрік емес" деген мәтелге өзек болған түрік тектес халықтардың ең іргелісі қазақ халқы болып саналады. Оның тарихы да, тағдыры да осы ұлы даламен тығыз байланысты: сабақтас, салалас, аралас, ортақ. Сондықтан да қазақ халқының тарихын байтақ даладан бөле-жара қарай алмаймыз. Сайып келгенде, егер осы ұлы даланы айдынды асқар теңіз ретінде көз алдымызға елестететін болсақ, теңіздің қайнар бастауы, оның деңгей-дәрежесінің негізі -осы даланы жайлаған түрік тектес халықтар, оның ішінде қазақ халқы екенін ұмытпауымыз керек.
Кезінде Қазақстанның осы ұлы даланың елеулі бөлігін қаусыра құшақтап, қарымды қамтып жатқан бүгінгіден де үлкен жері болды. Қазақстанның бүгінгі жері 1917 ж. Қазан төңкерісінен кейін 20-шы жылдарда қалыптасты. Оның шеңбері Алмания (Германия) Италия, Англия, Жапония сияқты ондаған мемлекетті емін-еркін сыйғыза аларлық: таулы-тасты, орман-тоғайлы, өзен-көлді. Каспийдей шалқар тенізі, ашық далалы алқаптары бар, батысынан шығысына дейін - 3 000, оңтүстігінен солтүстігіне дейін - 1 700 шақырымға созылып жатқан, жалпы көлемі 2 миллион 700 мың шаршы шақырымды қамтитын байтақ алқап. Өзінің көлемі мен шекарасының ұзындығы жөнінен дүние жүзіндегі ең ірі жеті мемлекеттің қатарына жататын республикамыз жерінде қаптатып мал өсіріп, егіс салып, дән дайындап, кен қазып, байлық тауып, одан қоғамға қажетті өнім шығарған ежелгі қазақтардың, олармен берекелі достық, ырысты ынтымақтық жағдайында тіршіліктің қам-қарекетімен айналысқан басқа ұлт өкілдерінің күш-жігерімен зауыт, фабрикалар, мәдени-әлеуметтік ғимараттар, тұрғын үйлер шоғырланған жүздеген қалалар, мыңдаған елді мекендер бой түзеп, егеменді Қазақстанның бүгінгі болмысы, келісті келбеті мен келешегі бүкіл дүние жүзінің назарына ілігіп, оны өзіне аударуда.
Абай Құнанбаев. Тандамалы шығармалар жинағы, 1-2 томдары. Алматы, 1972.
Абдиров М. Ж. История казачества Казахстана. Алматы, "Казахстан", 1994.
Абдиров М. Ж. Хан Кучум: известный и неизвестный. Алматы, "Жалын", 1996.
Абдиров М. Ж. Завоевание Казахстана царской Россией. Астана, «Ел орда», 2000
Абжанов X. Сельская интеллигенция Казахстана в условиях совершенствования социализма. Алма-Ата, 1988.
Абылай хан. Алматы, 1992.
Абылхожин Ж. Б. Традиционная структура Казахстана. Алма-Ата, 1991.
Абусейтова М. Казахстан и Центральная Азия в ХV-ХVІІ вв., Алматы, 1998.
Аджиев М. Полынь Половецкого поля. М., 1994.
Акишев К. А., Байпаков К. М., Ерзакович Л. Б. Древний Отрар. Алма-Ата, 1972.
Актуальные проблемы истории Советского Казахстана. Алма-Ата, 1980.
Алаш орда: сборник документов. Алма-Ата, 1992.
Алтынсарин И. Собрание сочинений в трех томах. Алма-Ата, 1975-1978.
Анчиков Г. В. Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхамедұлы. Алматы, 1992.
Артемьев А. И. Свидетели Иеговы Казахстана и Средней Азии, Алматы, 2002
Аспендияров С. Қазақстан тарихының очерктері. Алматы, 1994.
Асылбеков М. X. Железнодорожники Казахстана в первой русской революции. Алма-Ата, 1965.
Асылбеков М. X. Формирование и развитие кадров железнодорожников. Алма-Ата, 1973.
АсылбековМ.Х.,БегалиеваА. А., Курмангалиева Р. Е. История Туркестано-Сибирской магистрали /1926-1958 гг./. Алматы, 2002.
Асылбеков М. X., Нурмухамедов С. Б., Пан.Б. Г. Рост
индустриальных кадров рабочего класса в Казахстане /1946-1965 гт/. Алма-Ата, 1976.
Ахинжанов С. М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. Алма-Ата, 1989.
Ахметов А. Р. Рабочий класс Казахстана в борьбе за коммунизм. Алма-Ата, 1970.
Ахмет-сұлтан Кенесарыұлы. Кенесары және Сыздық сұлтандар. Алматы, 1992.
Ақынжанов М. Б. Қазақтың тегі туралы. Алматы, 1957.
Әбдәкімұлы Ә. Қазақстан тарихы. Алматы, 1997.
Байпаков К., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан. Алматы, 1992.
Байтіленов С. Қазақстан ауылшаруашылығындағы тоқырау. Алматы, 1999.
Баишев С. Б. Социально-экономическое развитие Советского Казахстана. Алма-Ата, 1979.
Балакаев Т. Б. Колхозное крестьянство Казахстана в годы Великой Отечественной войны 1941-1945 гг. Алма-Ата,1971.
Барманкулов М. Тюркская вселенная. Алматы, 1996.
Бартольд В. В. Очерк истории Семиречья. Алма-Ата, 1965.
Басин В. Я. Тяжелая промышленность Казахстана в Великой Отечественной войне. Алма-Ата, 1965.
Басин В. Я. Русско-казахские отношения в ХVІ-ХVІІ веках. Алма~Ата,1974.
Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40 годы XIX в. Алма-Ата, 1992.
Бейсембаев С. Б. Ленин және Қазақстан. Алматы, 1970.
Бейсембиев К. Б. Очерки истории общественно-политической и философской мысли Казахстана /дореволюционный период/. Алма-Ата, 1976.
Белан П. С. Участие казахстанцев в сражениях Великой Отечественной войны. Алма-Ата, 1973.
Бес арыс. Алматы, 1991.
Бурабаев М. С. Общественная мысль в Казахстане в 1917-1940 гг. Алма-Ата, 1991.
Великий Октябрь и социально-экономический прогресс Казахстана М., 1987.
Востров В. В., Муканов М. С. Родоплеменной состав и расселение казахов /конец ХІХ-начало XX вв./ Алма-Ата, 1968.
Вяткин М. П. Сырым батыр. Алматы, 1951.
Галузо П. Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг.Алма-Ата, 1965.
Гафуров Б. Г., Касымжанов А.Х. Аль-Фараби в истории культуры. М., 1975.
Гумилев Л. Қиял патшалығын іздеу. Алматы, 1992.
ГумилевЛ. Көне түріктер. Алматы, "Білім", 1994.
Дахшлейгер Г.В. Историография Советского Казахстана. Алма-Ата, 1969.
Дахшлейгер Г. Ф. Социалыю-экономические преобразования в ауле и деревне Казахстана. Алма-Ата, 1965.
Дахшлейгер Г. Ф. Маршрутом социального прогресса. Алма-Ата, 1978.
Дильмухамедов Е. Д. Революционное движение горнорабочих Казахстана в начале XX века. Алма-Ата, 1965.
Досмухамедов X. Аламан. Алматы, 1991.
Дулатова Д. Историография истории Казахстана. Алма-Ата, 1985.
Едыгенов Н. Е. Участие казахстанцев в партизанском движении Белоруссии в годы Великой Отечественной войны. Алма-Ата, 1972.
Елагин А. С. Из истории героической борьбы партизан Семиречья. Алма-Ата, 1967.
Елагин А. С. Социалистическое строительство в Казахстане в годы гражданской войны. Алма-Ата, 1966.
Ержанов А. Коммунистическая партия Казахстана в послевоенный период/1946-1958 гг/. Алма-Ата, 1974,
Ерофеева И. В. Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик. Алматы, 1999.
Есмагамбетов К. Л. Действительность и фальсификация. Алма-Ата, 1976.
Есмагамбетов К. Что писали о нас на Западе? Алма-Ата, 1992.
Есмағанбетов К. Қазақтар шетел әдебиетінде. Алматы., 1994.
Жаманбаев К. Высшая школа в Казахстане. Алма-Ата, 1972.
Жандарбеков 3. Б. Саки. Томирис. Исторический романдилогия. Алматы., 1993.
Жоддасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. Алматы, 1995.
Жуламанов К. Совершенствование высшего образования в Казахстане /1966-1975гг./, Алма-Ата, 1976.
Жумабеков Ж. Ленинской дорогой. Алма-Ата, 1973.
Задорожный Г. Школы Казахстана /1846-1970 гг/. Алма-Ата, 1975.
Закирьянов К., Мусин Ч. Ленинские принципы партийного руководства комсомолом в действии. Алма-Ата, 1974.
Зауал/Мақалалар, естеліктер/. Алматы, 1991.
Зиманов С. 3. Общественный строй казахов первой половины XIX века. Алма-Ата, 1958.
Зиманов С. 3. Политический строй Казахстана конца XVIII и первой моловины XIX в. Алма-Ата, 1960.
Исмагулов О. Население Казахстана от эпохи бронзы до современности. Алма-Ата, 1970.
Ирмуханов Б. Б. Этническая история древнего Казахстана. Алматы, 1998.
История индустриализации Казахской ССР /1925-1941 гг./ Документы и материалы/т. 1-2. Алма-Ата, 1967.
История Казахстана: белые пятна /сборник статей/. Алма-Ата, 1991.
История Казахстана. С древнейших времен до наших дней. В пятитомах. т. 1, 2,3. Алматы, "Атамұра", 1996, 1997, 2000
История Казахстана. С древнейших времеы до конца XVIII века /Практикум-учебное пособие/. Алма-Ата, 1992.
История развития транспорта и коммуникаций Казахстана. Алматы, 2000.
Истортическая наука советского Казахстана. Алма-Ата, 1990.
Кадырбаев М., Марьяшев А.И. Наскальные изображения хребета Каратау. Алма-Ата, 1977.
Казахстан за 50 лет. Статистический сборник. Алма-Ата, 1991.
Казахстан в период Великой Отечественной войны Советского союза. 1941-1945гг. Сборник документов и материалов. Алма-Ата, 1964, т.1; Алма-Ата, 1967, т.2.
Қазақтын көне тарихы. Алматы "Жалын", 1993.
Кайназаров Е. К., Кайназарова А. Е. История Казахстана. /Учебное пособие/. Алма-Ата, 1992.
Касымбаев Ж. Под надежную защиту России. Алма-Ата, 1986.
Касымбаев Ж. Қ Кенесары-хан. Алматы, 1993.
Қасымбаев Ж. Қ. Қазакстан тарихы. /ХVІІІ-ғ- 1914 ж/. Алматы, "Рауан", 1993.
Касымбаев Ж. К. Хан Айшуақ (1719-1810 гг.). Алматы, 2001.
Касьшбаев Ж.К. Хан Жанторе (1759-1809 п\). Алматы, 2001.
Кенжалиев И. Исатай-Махамбет, Алматы, 1991.
Кенжебаев М. Борьба Коммунистической партии Казахстана за интенсификации сельского хозяйства /1956-1996 гг/, Алма-Ата, 1971.
Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячилетий. Алма-Ата, 1992.
Ковальский С.Л., Маданов Х.М. Освоение целинных земель в Казахстане. Алма-Ата, 1986.
Қозыбаев М. Казахстан - арсенал фронта. Алма-Ата, 1970.
Козыбаев М.К. Казахстан и современность. Алма-Ата, 1991. Қозыбаев М.К. Ақтандақтар ақиқаты. Алматы., 1992. Қозыбаев М.К. Жауды шаптым ту байлап. Алматы, 1994. Қозыбаев М.К., Бекмаханова Н.Е. История Казахстана. Алма-Ата, 1991.
Қозыбаев М.К.,Козыбаев И.М. История Казахстана. Алма-Ата, 1993.
Қозыбаев И.М. Историография Казахстана: уроки истории. Алма-Ата, 1991.
Қойгелдиев М. Тұтас Түркістан және Мұстафа Шоқайұлы. Алматы,1997.
Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. «Санат», 1995.
Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы. 1993.
Коллективизация сельского хозяйства в республиках Средней Азии и Казахстана: опыт и проблемы. Алма-Ата, 1990.
Коллективизация сельского хозяйства Казахстана /1926 июнь 1941 г/. Документы и материалы. 4.1. Алма-Ата, 1967.
Көшербаев Қ.Е., Құттыбаева Р.С. Қазақстандағы этносаралық қатынастар мәселелері. Алматы, 1996.
Курманбаев А. Ленинские традиции развития социалистического соревнования в Казахстане /Партийное руководство социалистическим соревнованием рабочих Казахстана в 1946-1971 гт/.Алма-Ата, 1972.
Құдайбергенов А. За высокую культуру села. Алма-Ата, 1976.
Құдайбергенов Ә. Дәулетіне сәулеті сай. Алматы, 1987.
Кумеков Б.Е. Государство кимаков ІХ-ХІ вв. по арабским источникам. Алма-Ата, 1972.
Кумеков Б.Е. Арабские источники по истории кипчаков, куманов и кимаков. УІІ-ХШ вв.-Спб. 1994.
Қазақ қалай аштыққа ұшырады? /Қасіретті жылдар хаттары/. Алматы, 1991.
Казақ Совет энциклопедиясы. 1-12 т. Алматы, 1972-1980.
Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. Алматы, 1980-1984.
Қазақстан тарихы /көне заманнан бүгінге дейін/. Очерк. Алматы, "Дәуір", 1994.
Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1995
Қазақстандық Социалистік Еңбек Ерлері. 1-4 т. Алматы, 1970-1971.
Қанапин Ә. Қазақстан мәдениеті жаңа кезенде. Алматы, )1968.
Қойшығара Салғарин. Хандар кестесі. Алматы, 1992
Койшығара Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. Алматы, 1992
Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. Алматы, 1994.
Маданов X. М. Деятельность КПСС по осуществлению ленинской аграрной политики в Казахстане. Алма-Ата, 1980.
Маданов X. М., Кондратьев А. М. Зерновой цех страны. Алма-Ата, 1984.
Маданов X. М. Қазақ мәдениетінің қалыптасу кезеңдері. Алматы, 1995.
Маданов X. М., Мусин Ч. Ұлы дала тарихы. Алматы, "Санат", 1994.
Маргулан А.Х., АкишевК. А.,КадырбаевМ. К.,Оразбасв А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. Алма-Ата, 1966.
Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы, 1985.
Масанов Э. А. Очерк истории этнографического изучения казахского народа в СССР. Алма-Ата, 1966.
Масанов Н. Э. Кочевая цивилизация казахов.- Алматы-Москва, 1995.
Моисеев В. А. Джунгарское ханство и казахи /XVII- XVIII вв./. Алма-Ата, 1992.
Мусин Ч. Ударные комсомольские. Алма-Ата, 1973.
Мусин Ч. Жұмысшы жастар оқуына партия қамқорлығы. Алматы, 1975.
Мусин Ч. Жастарды еңбекке тәрбиелеу. Алматы, 1979.
Мусин Ч. Жастарға саяси тәрбие беру. Алматы, 1987.
Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Алматы, 2000.
Мұстафа Шоқай. Түркістанның қилы тарихы. Алматы, 1992.
Назарбаев Н. А. Стальной профиль Казахстана. Алма-Ата, 1985.
Назарбаев Н. Ә.Әділеттің ақ жолы. Алматы, 1991.
Назарбаев Н .Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен дамуының стратегиясы. Алматы, 1992.
Назарбаев Н. Ә. ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996.
Назарбаев Н. Ә. Қазақстан-2030. Алматы, 1997.
Народное движение за освоение целинных земель в Казахстане. Сборник материалов и документов. М., 1959.
Национально-освободительная борьба казахского народа под предводительством Кенесары Касымова /Сборник документов/. Алматы, "Ғылым", 1996.
Нәубет. Публицистикалық ой-толғаулар. 1990.
Нурмухамедов С. Б., Савосько В. К., Сулейменов Р.С. Очерки истории социалистического строительства в Казахстане /1933-1940 гг/. Алма-Ата, 1966.
Нұрпейсов К. Қазақстанның шаруалар Советтері /1937-1929 жж/.Алматы., 1972.
Нұрпейсов К. Алаш партиясы һәм Алаш Орда үкіметі. Алматы, 1995.
Нусупбеков А. Н. Формирование и развитие советского рабочеге класса в Казахстане. Алма-Ата, 1996.
Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994.
Омаров А.Д. История железных дорог Казахстана. 1825-1995. т.І. Алматы, 1997.
ОмарбековТ. Зобалаң. Алматы, "Санат", 1995.
Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алма-Ата, 1997.
Омарбеков Т. XX ғасыр басындағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы, 2001.
Пахмурный П. Г., Григорьев В.К. Октябрь в Казахстане. Алма-Ата, 1978.
Пищулина К. А. Юго-восточный Казахстан в середине XIV-начале XVI века /Вопрос политической и социально -экономическоЙ истории/. Алма-Ата, 1977.
Покровский С. Н. Разгром иностранных военных интервентов и внутренней контрреволюции в Казахстане. Алма-Ата, 1967.
Развитие народного хозяйства Казахстана за 50 лет советской власти. Алма-Ата, 1967.
Романов И. Осуществление ленинских идей электрификации в Казахстане. Алма-Ата, 1977.
Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы, 1999.
Сабырханов А. Қазақстан мен Россияның XVIII ғасырдағы қарым-қатынастары. Алматы, 1970.
Савосько В. К., Шамшатов И. Колхозное сроительство в Казахстане/1946-1970 гг/. Алма-Ата, 1974.
Сапаргалиев Г. Карательная политика царизма в Казахстане. Алма-Ата, 1966.
Сармурзин А. Г. Деятельность КПСС по индустриальному развитию Казахстана. Алма-Ата, 1981.
Совет Одағының қазақстандық батырлары. 1-2 т. Алматы, 1969.
Сулейменов Б. С. Казахстан в период первой русской революции. Алма-Ата, 1949.
Сулейменов Б. С. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети ХІХ-начале XX века. Алма-Ата, 1963.
Сулейменов Б. С. Революционное движение в Казахстане в 1905-1907 годах. Алма-Ата, 1977.
СулейменовБ. С.БасинВ.Я. Восстание 1916годав Казахстане/ причины, характер, движущие силы/. Алма- Ата, 1977.
Сулейменов Р. Б. Ленинские идеи культурной революции и их осуществление в Казахстане /Исторический опыт равития социалистической культуры народов, миновавших стадию капитализма/. Алма-Ата, 1972.
Сулейменов Р. Б., Моисеев Б.А. Из истории Казахстана XVIII века. Алма-Ата 1988.
Такенов А.С. Братские узы интернациональной дружбы. Алма-Ата, 1986.
Тастанов Ш.Ю.Советский опыт формирования и развития интеллигенции ранее отсталых народов. Алма-Ата, 1975.
Толеубаев А.Т. Реликты до исламских верований в семейной обрядности казахов. Алма-Ата, 1991.
Толыбеков С.Кочевое общество казахов в ХVII-начале ХХв. Алма-Ата, 1971.
Толыбеков С. Қазақ шежіресі. Алматы.1992.
Тулепбаев Б. А. Торжество ленинских идей социалистического преобразования сельского хозяйства в Средней Азии и Казахстане. М., 1971.
Турсунбаев А. Б. Победа колхозного строя в Казахстане. Алма-Ата, 1967.
Турсунбаев А.Б. Торжество социалистического интернационализма. Алма-Ата, 1973.
Турсунбаев А. Б. Под знаменем Октября. Алма-Ата, 3977.
Тынышпаев М. История казахского народа. Алма-Ата, 1993.
Тынышпаев М. Великие бедствия /Ақтабан шұбьтрынды/. Алма-Ата, 1992.
Шалтыков А. И. Таможенная служба Казахстана: история и современностъ. Алматы, 2001.
Шаймерденов Е. Қазақ елінің рәміздері. Алматы, 1993.
Шәкәрім. Түрік, кырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. Алматы, 1991.
Шалекенов У. Құм басқан қала. Алматы, 1992.
Шежіре. Қазақтың ру-тайпалық құрылысы.Алматы, 1991.
Шойынбаев Т. Ж. Прогрессивное значение присоединения Казахстана к России. Алма-Ата, 1973.
Үш пайғамбар /Төле би, Қаз дауысты Қазбек би, Айтеке би/. Алматы, 1992.
Уәлихаиов Шоқай. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1985.
Учебное нособие по истории Казахстана с древнейших времен до наших дней. Алма-Ата, 1992.
Экономика Казахстана за 60 лет /становление и развитие/. Алма-Ата, 1977.
Абдиров М. Ж. История казачества Казахстана. Алматы, "Казахстан", 1994.
Абдиров М. Ж. Хан Кучум: известный и неизвестный. Алматы, "Жалын", 1996.
Абдиров М. Ж. Завоевание Казахстана царской Россией. Астана, «Ел орда», 2000
Абжанов X. Сельская интеллигенция Казахстана в условиях совершенствования социализма. Алма-Ата, 1988.
Абылай хан. Алматы, 1992.
Абылхожин Ж. Б. Традиционная структура Казахстана. Алма-Ата, 1991.
Абусейтова М. Казахстан и Центральная Азия в ХV-ХVІІ вв., Алматы, 1998.
Аджиев М. Полынь Половецкого поля. М., 1994.
Акишев К. А., Байпаков К. М., Ерзакович Л. Б. Древний Отрар. Алма-Ата, 1972.
Актуальные проблемы истории Советского Казахстана. Алма-Ата, 1980.
Алаш орда: сборник документов. Алма-Ата, 1992.
Алтынсарин И. Собрание сочинений в трех томах. Алма-Ата, 1975-1978.
Анчиков Г. В. Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхамедұлы. Алматы, 1992.
Артемьев А. И. Свидетели Иеговы Казахстана и Средней Азии, Алматы, 2002
Аспендияров С. Қазақстан тарихының очерктері. Алматы, 1994.
Асылбеков М. X. Железнодорожники Казахстана в первой русской революции. Алма-Ата, 1965.
Асылбеков М. X. Формирование и развитие кадров железнодорожников. Алма-Ата, 1973.
АсылбековМ.Х.,БегалиеваА. А., Курмангалиева Р. Е. История Туркестано-Сибирской магистрали /1926-1958 гг./. Алматы, 2002.
Асылбеков М. X., Нурмухамедов С. Б., Пан.Б. Г. Рост
индустриальных кадров рабочего класса в Казахстане /1946-1965 гт/. Алма-Ата, 1976.
Ахинжанов С. М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. Алма-Ата, 1989.
Ахметов А. Р. Рабочий класс Казахстана в борьбе за коммунизм. Алма-Ата, 1970.
Ахмет-сұлтан Кенесарыұлы. Кенесары және Сыздық сұлтандар. Алматы, 1992.
Ақынжанов М. Б. Қазақтың тегі туралы. Алматы, 1957.
Әбдәкімұлы Ә. Қазақстан тарихы. Алматы, 1997.
Байпаков К., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан. Алматы, 1992.
Байтіленов С. Қазақстан ауылшаруашылығындағы тоқырау. Алматы, 1999.
Баишев С. Б. Социально-экономическое развитие Советского Казахстана. Алма-Ата, 1979.
Балакаев Т. Б. Колхозное крестьянство Казахстана в годы Великой Отечественной войны 1941-1945 гг. Алма-Ата,1971.
Барманкулов М. Тюркская вселенная. Алматы, 1996.
Бартольд В. В. Очерк истории Семиречья. Алма-Ата, 1965.
Басин В. Я. Тяжелая промышленность Казахстана в Великой Отечественной войне. Алма-Ата, 1965.
Басин В. Я. Русско-казахские отношения в ХVІ-ХVІІ веках. Алма~Ата,1974.
Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40 годы XIX в. Алма-Ата, 1992.
Бейсембаев С. Б. Ленин және Қазақстан. Алматы, 1970.
Бейсембиев К. Б. Очерки истории общественно-политической и философской мысли Казахстана /дореволюционный период/. Алма-Ата, 1976.
Белан П. С. Участие казахстанцев в сражениях Великой Отечественной войны. Алма-Ата, 1973.
Бес арыс. Алматы, 1991.
Бурабаев М. С. Общественная мысль в Казахстане в 1917-1940 гг. Алма-Ата, 1991.
Великий Октябрь и социально-экономический прогресс Казахстана М., 1987.
Востров В. В., Муканов М. С. Родоплеменной состав и расселение казахов /конец ХІХ-начало XX вв./ Алма-Ата, 1968.
Вяткин М. П. Сырым батыр. Алматы, 1951.
Галузо П. Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг.Алма-Ата, 1965.
Гафуров Б. Г., Касымжанов А.Х. Аль-Фараби в истории культуры. М., 1975.
Гумилев Л. Қиял патшалығын іздеу. Алматы, 1992.
ГумилевЛ. Көне түріктер. Алматы, "Білім", 1994.
Дахшлейгер Г.В. Историография Советского Казахстана. Алма-Ата, 1969.
Дахшлейгер Г. Ф. Социалыю-экономические преобразования в ауле и деревне Казахстана. Алма-Ата, 1965.
Дахшлейгер Г. Ф. Маршрутом социального прогресса. Алма-Ата, 1978.
Дильмухамедов Е. Д. Революционное движение горнорабочих Казахстана в начале XX века. Алма-Ата, 1965.
Досмухамедов X. Аламан. Алматы, 1991.
Дулатова Д. Историография истории Казахстана. Алма-Ата, 1985.
Едыгенов Н. Е. Участие казахстанцев в партизанском движении Белоруссии в годы Великой Отечественной войны. Алма-Ата, 1972.
Елагин А. С. Из истории героической борьбы партизан Семиречья. Алма-Ата, 1967.
Елагин А. С. Социалистическое строительство в Казахстане в годы гражданской войны. Алма-Ата, 1966.
Ержанов А. Коммунистическая партия Казахстана в послевоенный период/1946-1958 гг/. Алма-Ата, 1974,
Ерофеева И. В. Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик. Алматы, 1999.
Есмагамбетов К. Л. Действительность и фальсификация. Алма-Ата, 1976.
Есмагамбетов К. Что писали о нас на Западе? Алма-Ата, 1992.
Есмағанбетов К. Қазақтар шетел әдебиетінде. Алматы., 1994.
Жаманбаев К. Высшая школа в Казахстане. Алма-Ата, 1972.
Жандарбеков 3. Б. Саки. Томирис. Исторический романдилогия. Алматы., 1993.
Жоддасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. Алматы, 1995.
Жуламанов К. Совершенствование высшего образования в Казахстане /1966-1975гг./, Алма-Ата, 1976.
Жумабеков Ж. Ленинской дорогой. Алма-Ата, 1973.
Задорожный Г. Школы Казахстана /1846-1970 гг/. Алма-Ата, 1975.
Закирьянов К., Мусин Ч. Ленинские принципы партийного руководства комсомолом в действии. Алма-Ата, 1974.
Зауал/Мақалалар, естеліктер/. Алматы, 1991.
Зиманов С. 3. Общественный строй казахов первой половины XIX века. Алма-Ата, 1958.
Зиманов С. 3. Политический строй Казахстана конца XVIII и первой моловины XIX в. Алма-Ата, 1960.
Исмагулов О. Население Казахстана от эпохи бронзы до современности. Алма-Ата, 1970.
Ирмуханов Б. Б. Этническая история древнего Казахстана. Алматы, 1998.
История индустриализации Казахской ССР /1925-1941 гг./ Документы и материалы/т. 1-2. Алма-Ата, 1967.
История Казахстана: белые пятна /сборник статей/. Алма-Ата, 1991.
История Казахстана. С древнейших времен до наших дней. В пятитомах. т. 1, 2,3. Алматы, "Атамұра", 1996, 1997, 2000
История Казахстана. С древнейших времеы до конца XVIII века /Практикум-учебное пособие/. Алма-Ата, 1992.
История развития транспорта и коммуникаций Казахстана. Алматы, 2000.
Истортическая наука советского Казахстана. Алма-Ата, 1990.
Кадырбаев М., Марьяшев А.И. Наскальные изображения хребета Каратау. Алма-Ата, 1977.
Казахстан за 50 лет. Статистический сборник. Алма-Ата, 1991.
Казахстан в период Великой Отечественной войны Советского союза. 1941-1945гг. Сборник документов и материалов. Алма-Ата, 1964, т.1; Алма-Ата, 1967, т.2.
Қазақтын көне тарихы. Алматы "Жалын", 1993.
Кайназаров Е. К., Кайназарова А. Е. История Казахстана. /Учебное пособие/. Алма-Ата, 1992.
Касымбаев Ж. Под надежную защиту России. Алма-Ата, 1986.
Касымбаев Ж. Қ Кенесары-хан. Алматы, 1993.
Қасымбаев Ж. Қ. Қазакстан тарихы. /ХVІІІ-ғ- 1914 ж/. Алматы, "Рауан", 1993.
Касымбаев Ж. К. Хан Айшуақ (1719-1810 гг.). Алматы, 2001.
Касьшбаев Ж.К. Хан Жанторе (1759-1809 п\). Алматы, 2001.
Кенжалиев И. Исатай-Махамбет, Алматы, 1991.
Кенжебаев М. Борьба Коммунистической партии Казахстана за интенсификации сельского хозяйства /1956-1996 гг/, Алма-Ата, 1971.
Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячилетий. Алма-Ата, 1992.
Ковальский С.Л., Маданов Х.М. Освоение целинных земель в Казахстане. Алма-Ата, 1986.
Қозыбаев М. Казахстан - арсенал фронта. Алма-Ата, 1970.
Козыбаев М.К. Казахстан и современность. Алма-Ата, 1991. Қозыбаев М.К. Ақтандақтар ақиқаты. Алматы., 1992. Қозыбаев М.К. Жауды шаптым ту байлап. Алматы, 1994. Қозыбаев М.К., Бекмаханова Н.Е. История Казахстана. Алма-Ата, 1991.
Қозыбаев М.К.,Козыбаев И.М. История Казахстана. Алма-Ата, 1993.
Қозыбаев И.М. Историография Казахстана: уроки истории. Алма-Ата, 1991.
Қойгелдиев М. Тұтас Түркістан және Мұстафа Шоқайұлы. Алматы,1997.
Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. «Санат», 1995.
Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы. 1993.
Коллективизация сельского хозяйства в республиках Средней Азии и Казахстана: опыт и проблемы. Алма-Ата, 1990.
Коллективизация сельского хозяйства Казахстана /1926 июнь 1941 г/. Документы и материалы. 4.1. Алма-Ата, 1967.
Көшербаев Қ.Е., Құттыбаева Р.С. Қазақстандағы этносаралық қатынастар мәселелері. Алматы, 1996.
Курманбаев А. Ленинские традиции развития социалистического соревнования в Казахстане /Партийное руководство социалистическим соревнованием рабочих Казахстана в 1946-1971 гт/.Алма-Ата, 1972.
Құдайбергенов А. За высокую культуру села. Алма-Ата, 1976.
Құдайбергенов Ә. Дәулетіне сәулеті сай. Алматы, 1987.
Кумеков Б.Е. Государство кимаков ІХ-ХІ вв. по арабским источникам. Алма-Ата, 1972.
Кумеков Б.Е. Арабские источники по истории кипчаков, куманов и кимаков. УІІ-ХШ вв.-Спб. 1994.
Қазақ қалай аштыққа ұшырады? /Қасіретті жылдар хаттары/. Алматы, 1991.
Казақ Совет энциклопедиясы. 1-12 т. Алматы, 1972-1980.
Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. Алматы, 1980-1984.
Қазақстан тарихы /көне заманнан бүгінге дейін/. Очерк. Алматы, "Дәуір", 1994.
Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1995
Қазақстандық Социалистік Еңбек Ерлері. 1-4 т. Алматы, 1970-1971.
Қанапин Ә. Қазақстан мәдениеті жаңа кезенде. Алматы, )1968.
Қойшығара Салғарин. Хандар кестесі. Алматы, 1992
Койшығара Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. Алматы, 1992
Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. Алматы, 1994.
Маданов X. М. Деятельность КПСС по осуществлению ленинской аграрной политики в Казахстане. Алма-Ата, 1980.
Маданов X. М., Кондратьев А. М. Зерновой цех страны. Алма-Ата, 1984.
Маданов X. М. Қазақ мәдениетінің қалыптасу кезеңдері. Алматы, 1995.
Маданов X. М., Мусин Ч. Ұлы дала тарихы. Алматы, "Санат", 1994.
Маргулан А.Х., АкишевК. А.,КадырбаевМ. К.,Оразбасв А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. Алма-Ата, 1966.
Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы, 1985.
Масанов Э. А. Очерк истории этнографического изучения казахского народа в СССР. Алма-Ата, 1966.
Масанов Н. Э. Кочевая цивилизация казахов.- Алматы-Москва, 1995.
Моисеев В. А. Джунгарское ханство и казахи /XVII- XVIII вв./. Алма-Ата, 1992.
Мусин Ч. Ударные комсомольские. Алма-Ата, 1973.
Мусин Ч. Жұмысшы жастар оқуына партия қамқорлығы. Алматы, 1975.
Мусин Ч. Жастарды еңбекке тәрбиелеу. Алматы, 1979.
Мусин Ч. Жастарға саяси тәрбие беру. Алматы, 1987.
Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Алматы, 2000.
Мұстафа Шоқай. Түркістанның қилы тарихы. Алматы, 1992.
Назарбаев Н. А. Стальной профиль Казахстана. Алма-Ата, 1985.
Назарбаев Н. Ә.Әділеттің ақ жолы. Алматы, 1991.
Назарбаев Н .Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен дамуының стратегиясы. Алматы, 1992.
Назарбаев Н. Ә. ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996.
Назарбаев Н. Ә. Қазақстан-2030. Алматы, 1997.
Народное движение за освоение целинных земель в Казахстане. Сборник материалов и документов. М., 1959.
Национально-освободительная борьба казахского народа под предводительством Кенесары Касымова /Сборник документов/. Алматы, "Ғылым", 1996.
Нәубет. Публицистикалық ой-толғаулар. 1990.
Нурмухамедов С. Б., Савосько В. К., Сулейменов Р.С. Очерки истории социалистического строительства в Казахстане /1933-1940 гг/. Алма-Ата, 1966.
Нұрпейсов К. Қазақстанның шаруалар Советтері /1937-1929 жж/.Алматы., 1972.
Нұрпейсов К. Алаш партиясы һәм Алаш Орда үкіметі. Алматы, 1995.
Нусупбеков А. Н. Формирование и развитие советского рабочеге класса в Казахстане. Алма-Ата, 1996.
Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994.
Омаров А.Д. История железных дорог Казахстана. 1825-1995. т.І. Алматы, 1997.
ОмарбековТ. Зобалаң. Алматы, "Санат", 1995.
Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алма-Ата, 1997.
Омарбеков Т. XX ғасыр басындағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы, 2001.
Пахмурный П. Г., Григорьев В.К. Октябрь в Казахстане. Алма-Ата, 1978.
Пищулина К. А. Юго-восточный Казахстан в середине XIV-начале XVI века /Вопрос политической и социально -экономическоЙ истории/. Алма-Ата, 1977.
Покровский С. Н. Разгром иностранных военных интервентов и внутренней контрреволюции в Казахстане. Алма-Ата, 1967.
Развитие народного хозяйства Казахстана за 50 лет советской власти. Алма-Ата, 1967.
Романов И. Осуществление ленинских идей электрификации в Казахстане. Алма-Ата, 1977.
Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы, 1999.
Сабырханов А. Қазақстан мен Россияның XVIII ғасырдағы қарым-қатынастары. Алматы, 1970.
Савосько В. К., Шамшатов И. Колхозное сроительство в Казахстане/1946-1970 гг/. Алма-Ата, 1974.
Сапаргалиев Г. Карательная политика царизма в Казахстане. Алма-Ата, 1966.
Сармурзин А. Г. Деятельность КПСС по индустриальному развитию Казахстана. Алма-Ата, 1981.
Совет Одағының қазақстандық батырлары. 1-2 т. Алматы, 1969.
Сулейменов Б. С. Казахстан в период первой русской революции. Алма-Ата, 1949.
Сулейменов Б. С. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети ХІХ-начале XX века. Алма-Ата, 1963.
Сулейменов Б. С. Революционное движение в Казахстане в 1905-1907 годах. Алма-Ата, 1977.
СулейменовБ. С.БасинВ.Я. Восстание 1916годав Казахстане/ причины, характер, движущие силы/. Алма- Ата, 1977.
Сулейменов Р. Б. Ленинские идеи культурной революции и их осуществление в Казахстане /Исторический опыт равития социалистической культуры народов, миновавших стадию капитализма/. Алма-Ата, 1972.
Сулейменов Р. Б., Моисеев Б.А. Из истории Казахстана XVIII века. Алма-Ата 1988.
Такенов А.С. Братские узы интернациональной дружбы. Алма-Ата, 1986.
Тастанов Ш.Ю.Советский опыт формирования и развития интеллигенции ранее отсталых народов. Алма-Ата, 1975.
Толеубаев А.Т. Реликты до исламских верований в семейной обрядности казахов. Алма-Ата, 1991.
Толыбеков С.Кочевое общество казахов в ХVII-начале ХХв. Алма-Ата, 1971.
Толыбеков С. Қазақ шежіресі. Алматы.1992.
Тулепбаев Б. А. Торжество ленинских идей социалистического преобразования сельского хозяйства в Средней Азии и Казахстане. М., 1971.
Турсунбаев А. Б. Победа колхозного строя в Казахстане. Алма-Ата, 1967.
Турсунбаев А.Б. Торжество социалистического интернационализма. Алма-Ата, 1973.
Турсунбаев А. Б. Под знаменем Октября. Алма-Ата, 3977.
Тынышпаев М. История казахского народа. Алма-Ата, 1993.
Тынышпаев М. Великие бедствия /Ақтабан шұбьтрынды/. Алма-Ата, 1992.
Шалтыков А. И. Таможенная служба Казахстана: история и современностъ. Алматы, 2001.
Шаймерденов Е. Қазақ елінің рәміздері. Алматы, 1993.
Шәкәрім. Түрік, кырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. Алматы, 1991.
Шалекенов У. Құм басқан қала. Алматы, 1992.
Шежіре. Қазақтың ру-тайпалық құрылысы.Алматы, 1991.
Шойынбаев Т. Ж. Прогрессивное значение присоединения Казахстана к России. Алма-Ата, 1973.
Үш пайғамбар /Төле би, Қаз дауысты Қазбек би, Айтеке би/. Алматы, 1992.
Уәлихаиов Шоқай. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1985.
Учебное нособие по истории Казахстана с древнейших времен до наших дней. Алма-Ата, 1992.
Экономика Казахстана за 60 лет /становление и развитие/. Алма-Ата, 1977.
Чапай Мусин
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ
Жоғары және арнаулы орта оқу орындарына арналған
Оқулық
(көне дәуірден 2003 жылдың басына дейін)
Толықтырылган екінші басылымы
Алматы, 2003
Мусин Ч.
Қазақстан тарихы. Оқулық, 2-ші басылым. -- Алматы, 2003. -- бет.
Тарих ғылымының докторы, профессор Чапай Мусиннің бұл еңбегінде көне заманнан біздің дәуірімізге дейінгі Қазақстан тарихы кезең-кезеңімен баяндалады. Бұрын-соңды жарық көрген негізгі тарихи еңбектер және қазақ халқының тарихына бүгінгі таңда қалыптасып жатқан көзқарастарға сүйене отырып, жазылған бұл кітап жоғары және арнаулы орта білім беретін оқу орындарының студенттері мен оқушыларына, жалпы жұртшылыққа арналған.
(C) Мусин Ч.
(C) Жоғары оқу орындарының қауымдастығы
Алғы сөз
Карпат пен Хинган тауларының аралығындағы Еуразиялық құрылықта, 40-50 ендікте созылып жатқан ұлы даланы мекендеген әлемдік өркениетті дамытуға өзіндік сүбелі үлесін қосқан түркі тілдес халықтардың қашаннан бір тармағы болып келетін, тармағы болғанда "қазақ түрік емес, қазақсыз түрік түрік емес" деген мәтелге өзек болған түрік тектес халықтардың ең іргелісі қазақ халқы болып саналады. Оның тарихы да, тағдыры да осы ұлы даламен тығыз байланысты: сабақтас, салалас, аралас, ортақ. Сондықтан да қазақ халқының тарихын байтақ даладан бөле-жара қарай алмаймыз. Сайып келгенде, егер осы ұлы даланы айдынды асқар теңіз ретінде көз алдымызға елестететін болсақ, теңіздің қайнар бастауы, оның деңгей-дәрежесінің негізі -осы даланы жайлаған түрік тектес халықтар, оның ішінде қазақ халқы екенін ұмытпауымыз керек.
Кезінде Қазақстанның осы ұлы даланың елеулі бөлігін қаусыра құшақтап, қарымды қамтып жатқан бүгінгіден де үлкен жері болды. Қазақстанның бүгінгі жері 1917 ж. Қазан төңкерісінен кейін 20-шы жылдарда қалыптасты. Оның шеңбері Алмания (Германия) Италия, Англия, Жапония сияқты ондаған мемлекетті емін-еркін сыйғыза аларлық: таулы-тасты, орман-тоғайлы, өзен-көлді. Каспийдей шалқар тенізі, ашық далалы алқаптары бар, батысынан шығысына дейін - 3 000, оңтүстігінен солтүстігіне дейін - 1 700 шақырымға созылып жатқан, жалпы көлемі 2 миллион 700 мың шаршы шақырымды қамтитын байтақ алқап. Өзінің көлемі мен шекарасының ұзындығы жөнінен дүние жүзіндегі ең ірі жеті мемлекеттің қатарына жататын республикамыз жерінде қаптатып мал өсіріп, егіс салып, дән дайындап, кен қазып, байлық тауып, одан қоғамға қажетті өнім шығарған ежелгі қазақтардың, олармен берекелі достық, ырысты ынтымақтық жағдайында тіршіліктің қам-қарекетімен айналысқан басқа ұлт өкілдерінің күш-жігерімен зауыт, фабрикалар, мәдени-әлеуметтік ғимараттар, тұрғын үйлер шоғырланған жүздеген қалалар, мыңдаған елді мекендер бой түзеп, егеменді Қазақстанның бүгінгі болмысы, келісті келбеті мен келешегі бүкіл дүние жүзінің назарына ілігіп, оны өзіне аударуда.
Қазақстан тарихында болып жатқан бүгінгі бетбұрыс, оның саяси-экономикалық және мәдени-әлеуметтік өміріндегі қайта түлеу, жаңару көп жылдар бойы тоталитарлық басқару жүйесінің езгісінде болып, халықтың өткенін білуі күңгірттеніп, ұрпағы мәңгүрттеніп, өз елінің тілі мен дінінен, дәстүр салтынан қол үзе бастаған жартылай орыстанған шала қазақтар көбейіп келе жатқан кезде қолға алынды. Осындай бетбұрыстың, нәтижесінде жұртшылыктың өз халқының тарихына деген ынтасы мен ықылас пейілі, құштарлығы мен шексіз құмарлығы жаппай бой көрсетті. Білсек деген сұрақтар көбейді. "Біз қазақпыз, сонда біз кімбіз, өткенімізде ғибрат аларлық не бар, келешегіміз не болмақшы, елдің тарихындағы батырлары мен билері бетке ұстар адамдары кімдер?" -- осындай сұрақтар ашық қойыла бастады. Жасыратыны жоқ, соңғы төрт-бес жыл ішінде қазақ халқының тарихына, өткеніне байланысты жоғарыда айтылған сұрақтарға біршама толық жауап беретін көптеген басылымдар мен жарияланымдар, мақалалар, ірілі-уақты кітаптар жарық көрді. Қазақ жеріндегі аталып өтуге лайықты аса маңызды саяси оқиғалар мен тұлғалы азаматтардың тойлары өткізілді. Тарихтың көптеген мәселелері қайта қарастырылып, жаңа бағаға ие болды. Ақтандақ беттерді ақиқат шындықтармен толықтыру ой-өрісімізді кеңейтуге, тарихты бүгінгі биіктер тұрғысынан зерделеуге мүмкіндік беруде. Сөйтіп мұның өзі өшкенімізді тірілтіп, өткенімізді білуге, оны бүгінгі қалыптасқан ойлау жүйесі мен көзқарастар тұрғысынан түсінуге жұрттың ынта- ықыласын бұрыңғыдан да арттырып отыр.
Қазір халкымыздың тарихын жастардың зердесіне құйып, оларды осы тарихтың тағылымымен таныстырудың, әсіресе, жоғары, орта оқу орындарында оқып жүрген студенттердің тарихи санасын бүгінгі талаптар тұрғысынан қалыптастырудың маңызы зор. Жастар халқымыздың келешегі, заманымыздың болашағы. Бүгінгі қоғамда атқарылып жатқан әлеуметтік-экономикалық игі істердің бәрі солар үшін, солардың берекелі бақыты үшін істелуде. Жастар жаман болмасын, ел азбасын, халық тозбасын дейтін болсақ, бүгінгі оқу орындары шаңырағының астында жүрген қыз-жігіттердің зердесін тарихи тұрғыдан ұштау керек. Бұл тек ұстаздар үшін ғана емес, сонымен бірге бүкіл зиялы қауымның алдында тұрған міндеттердің келелісі, адамгершілік парыздың өрелісі болып табылады.
Солай бола тұрса да, жоғары және орта арнаулы оқу орындарында Қазақстан тарихы бойынша оны қазақ жастарының ана тілінде оқып үйренуіне мүмкіндік беретін оқулықтар жетіспейді. Көмекші оқу құралдары да жеткіліксіз. Осындай зәрулікке байланысты жастардың тарихты оқып-үйренуіне септігін тигізе ме деген үмітпен жұртшылықтың, назарына осы еңбекті ұсынып отырмыз. Оқулықтардың тақырыптары қазақ халкы тарихының белгілі кезеңдеріне байланыстырып алынды. Оларды жазған, баяндаған, мазмұнын ашқан кезде Қазақстан тарихы бойынша бұрын-соңды жарық көрген еңбектер кеңінен пайдаланылды. Сонымен бірге Қазақстан тарихындағы көптеген маңызды оқиғаларға соңғы кезде беріліп жатқан тың бағалар мен жалтақсыз айтылып жатқан сындар, жаңадан қалыптасып жатқан көзқарастар жан-жақты ескерілді. Мәселен, тарихшыларымыз соңғы кезге дейін патша өкіметінің отарлау саясатының басқыншылық сипаты мен зиянды зардаптары туралы айтуға бата алмай келген. Тек бүгінгі жариялық жағдайда ол туралы ақиқатты ашық айтуға мүмкіндік туып отыр, немесе Кенесары Қасымұлы бастаған XIX ғасырдың 30-40-шы жылдарындағы қазақ даласындағы қозғалысты алайық. Ол соңғы кезге дейін хандық билікті қалпына келтіруге бағытталған ақсүйектердің мүддесі үшін жүргізілген күрес деп бағаланып, оның азаттық, халықтық сипатын айтуға батылы жеткен Е. Бекмаханов сияқты тарихшыларымыз қудаланды. Осы көтеріліске байланысты кейінгі кезде жарияланған құжаттар, Кенесарының патша әкімшілігімен жазысқан хаттары және басқа да деректер оның халықтың қамы, қара қазақтың ары үшін Ресей империясының отарлау саясатына, озбырлығына қарсы қасық қаны қалғанша күрескен парасатты басшы, кемеңгер ұйымдастырушы, тайсалмайтын табанды батыр болғанын көрсетіп отыр.
Орыс шаруаларын қазақтың шұрайлы жерлеріне қоныстандыру сияқты отарлау саясатының мерзімі 1915 жылға дейін жалғасты. Оны өршітуші Ресейдің министрлер Кеңесінің Төрағасы Столыпинді Ресей тарихшылары прогресшіл саясатшы деп күні бүгінге дейін мақтайды. Ал қазақ тарихшылар оның олай емес екенін біле тұра шындықты айта алмады.
Казан төңкерісі, Қазақ даласында Кеңес өкіметінің орнауы жөніндегі көпірме сөздер кітаптан кітапқа көшіп жатты. "Алаш", "Үш жүз" партиялары, "Алаш" үкіметі жөніндегі шындық осы көпірме сөздердің қалталарында қалды. Колхоздастыру, 1932-1933 жылдардағы аштық, солардың барысында халықтың қырылуы сондай-ақ, 1929, 1937 жылдары қазақ зиялыларын жаппай қуғындау, сол арқылы мыңдаған адал азаматтардың сталиндік жазалаушы жезтырнақ аппараттың қолынан қазаға ұшырауы жөніндегі ондаған жылдар бойына халықтан жасырылып, мемлекеттік құпия дәрежесінде сақталып келген құжаттар жұртшылық назарына жеткізілуде. Осы сияқты материалдарды кеңінен толық пайдаланғанымызды айта кетелік.
Сонымен бірге республика тарихын бір жақты, тек қана қаралау тұрғысынан қарастырудың тарихшыға да, тарихты үйренуші өзгеге де абырой бермейтінін түсінуіміз керек. Біздің тарихымыздың жанды жадырататын жарқын беттері де аз болған жоқ. Өткеннің бәрін қателік пен адасушылық деп қарасақ немесе толассыз табыстар мен жетістіктердің шеруі десек, біздің өзіміз парасатсыз болып шығамыз.
Сондықтан біз үшін ең қажеттісі - шындықты бұрмалаусыз, боямасыз көрсету болып табылады. Бұл ұсынылып отырған оқу құралының авторы ең әуелі, яғни 1994 жылы тарих ғылымының докторы профессор X. Мадановпен бірігіп "Ұлы дала тарихы" кітабын шығарған еді. Кейін (2002 ж.) автор жеке өзі "Қазақстан тарихы" деген атпен жаңа оқу құралын бастыртып шығарды. Сөйтіп, автор бұрыңғы тақырыптарды қайтадан сын көзімен қарап, көптеген соны өзгерістер енгізді. Атап айтқанда, "Ұлы дала тарихында" 22 тақырып болса, осы басылым отыз алты тараудан тұрады. Оқу құралында Қазақстанның көне және орта ғасырлар дәуіріндегі, соның ішінде түркі тілдес тайпалық одақтар мен мемлекеттердің тарихы, қазақ жерінің Ресей империясының құрамына кіру кезінде бұқара халықтың ұлт-азаттық қозғалысы тың деректер негізінде толықтырылып қайтадан жазылды. Сондай-ақ, Қазақстанның тәуелсіздік алған 1991 жылдан бергі кезең республикамыздың газет-журналдарында, бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған материалдар негізінде жинақталып, қорытылып жазылды.
"Ұлы дала тарихы" кітабы одан кейін 2000 жылы жарық көрген "Қазақстан тарихы" шыққаннан бері де, елімізде айтарлықтай көптеген өзгерістер болды. Қазірде Қазақстан егеменді ел болып, өзге жұртпен тең болып, ата-бабаларының ертеден бергі арман-тілегі іске асып, қалыптасқан елдік дәстүрі қабылданған Ата заңы бар, дербес өркениетті елдердің қатарына қосылды. Осы уақыт ішінде Тәуелсіз Қазақстанның тарихы туралы көптеген жаңа очерктер мен кітаптар, жинақтар мен монографиялық еңбектер, оқу құралдары, ғылыми мақалалар мен тың материалдар жарық көрді. Олардың ішінде студенттерге дәріс беруде Қазақстан Республикасы Ұлттық академиясы, Ш. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, Ә. X. Марғұлан атындағы Археология институты ғалымдарының қазақ тілінде шығарған "Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін". 1-2-3 томдар. Алматы, 1996, 1997, 2000; "Қазақстан тарихы. Очерк Бас редакторы академик М. Қ. Қозыбаев, Алматы, 1994; "Қазақтың көне тарихы" құрастырушы Мұратхан Қани, Алматы, 1993; Сәйден Жолдасбайұлы -- "Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан", Алматы, 1995; Әбдіжапар Әбдәкімұлы "Қазақстан тарихы", Алматы, 1997 және т.б. еңбектерді бөліп көрсетуге болады. Жалпы осы оқу құралын шығаруда пайдаланылған әдебиеттердің тізімі кітаптың соңында берілген.
Автор соңғы кездегі жаңа деректерді ескере отырып, Қазақ мемлекеттік аграрлық университетінде және М. Тынышбаев атындағы көлік және коммуникация академия-сында Қазақстан тарихы бойынша студенттерге оқыған лекция тақырыптарын толықтырып, егеменді еліміздің тарихы бойынша осы жаңа оқулықты шығаруды жөн көрді. Онда жаңадан тағыда үш тарау қосылды. Қазақстан егемендік алғаннан кейінгі он бір жылдағы өзгерістер жан-жақты ескеріліп, тың деректермен қайтадан толықтырылды.
Әрине, жұртшылық назарына ұсынылып отырған бұл еңбекте Қазақстан тарихы бойынша тың мағлұматтар мен деректер түгел пайдаланып, олардың мазмұны мен маңызы толық ашылды деп кесіп айта алмаймыз. Мінсіз дүние болмайды, бұл еңбектің де мүлт кеткен, толықтыруды, жетілдіруді керек ететін жерлері болуы әбден ықтимал. Сондықтан оқулық туралы сын-ескертпелер болатын болса, оған риза болатынымызды күн ілгері білдіреміз.
I -бөлім
ЕРТЕ ЗАМАНҒЫ ҚАЗАҚСТАН
Бірінші тарау
Қазақстан жеріндегі алғашқы
қауымдық құрылыс
§1. Көне, орта және соңғы тас дәуірі
Адамзат тарихы өзінің әлеуметтік-экономикалық дамуында ұзақ-ұзақ кезеңдерге бөлінеді. Ол тас дәуірі, мыс (қола) дәуірі және темір дәуірі болып үш кезеңге бөлінеді. Ежелгі тас дәуірі адамзат тарихындағы ең маңызды кезеңдердің бірі. Бұл кезде адамның жерден бауырын көтеріп, екі қолдың еңбек әрекетіне бейімделуі іске асты. Мұның өзі алғашқы адам іспеттес тіршілік иелерінің күнкөріс үшін тас құралдарын жасауына мүмкіндік берді. Осы құралдардың қалдықтары адамзат баласының ең ұзаққа созылған тас дәуірінің уақытын шартты түрде белгілеуге негіз болды.
Батыс Еуропаның материалдары негізінде құралған классикалық схема бойынша ежелгі палеолит үш дәуірге: дошелль, шелль, ашель болып бөлінеді. Орта палеолит соңғы ашель, мустье, ал соңғы палеолит ориньяк, солютре және мадлен болып айырылады.
Соңғы жылдары бұл схемаға кейбір өзгерістер енгізілді. Бірқатар авторлардың пікірі бойынша: олар палеолитті екі дәуірге - ежелгі дәуір мен соңғы дәуірге бөліп, мустье мен соңғы палеолит арасына меже қояды. Көбінесе Африкада жаңа материалдар негізінде адамзат өміріндегі әуелгі дошелльді қамтитын, ежелгі дәуір бұл күнде олдувэй дәуірі деп аталады.ол б.з.ж. 2,5 млн. жылдан басталады. Ежелгі палеолиттің одан кейінгі екі дәуірі - шелль мен ашель 800 мың жылдан 140 мың жылға дейінгі дәуірді қамтиды. Көптеген зерттеушілер орта палеолитті соңғы ашель мен мустьені біздің заманымыздан бұрыңғы 140-40 мың жылдықтарға жатқызады. Соңғы палеолит 40 мың жылдықтан 12 мың жылдыққа дейінгі уақытқа сәйкес келеді.
Алғашқы адам тақылеттес тіршілік иелері мен оның қарапайым шаруашылығының қалыптасу кезеңін қамтитын ежелгі тас дәуірі өндіргіш күштердің өте төмен деңгейімен сипатталады. Ол тұстағы адамдардың кәсібінің мәні табиғаттын, дайын өнімдерін пайдаланумен шектелген. Олар өздігінен өсіп тұрған дәндерді, жеміс-жидектерді теріп жеп, жабайы аңдарды аулап, олардың етімен қорректенді. Бұл тұстағы адамдардың өзара қарым-қатынасы олардың теңдігіне, еңбек бөлінісінің жынысқа, жасқа қарап реттелуіне негізделді.
Еңбекке бейімі бар, адам тақылеттес ең әуелгі тіршілік иесі ғылымда презинджантроп деген атпен белгілі. Оның сүйектерінің қалдықтары шығыс Африкадан табылған. Ғылымда "Ноmо һаbіlіs" "шебер адам" деп аталып кеткен ол осыдан 1 миллион 750 мың жыл бұрын өмір сүрген Оның миының аумағы 652 см3, яғни ертедегі маймылдың миынан әжептеуір көлемді де салмақты болған. "Шебер адамның" еңбек құралы малта тастың сындырылған түрлерінің қырлары пышақ сияқты өткір болып, кесу үшін пайдаланылған.
Адамзаттың дамуындағы тас дәуірінің орта және соңғы кезеңдеріне сәйкес келетін "Homo erectus " "түрегелген немесе бойын жазған" питекантроп "маймыл адам" және синантроп "адам" болып екіге бөлінеді. Оның алғашқысы мен соңғысының араларында дамудың, жетілудің оң өзгерістері болғанын, сонымен бірге олардың дамуында сабақтастық барын байқатады.
Бірінші питекантроп 1891 жылы Индонезиядағы Ява аралында табылды. Питекантроп бұдан бір миллиондай жыл бұрын өмір сүрген. Ол "Ноmо һаbi1іs"-пен салыстырғанда елеулі эволюциялық -өгерістерге ұшыраған. Ми көлемі үлкейіп (959 см3), бас сүйегі мен жақ сүйектері кішірейген, аяқ пен қолдың пропорциясы өзгерген.
("Ноmо егесtus"-тің екінші бір түрі синантроп болды. Синантроп 1927 жылы Қытай жерінде Чжоу-коу-дян үңгірінен табылды. Одан синантроптың сүйектерімен бірге әр түрлі формадағы тас құралдар, ошақта көп жатқан тастар және төменгі антропоген геологиялық жер қыртысы тарихындағы ширектік дәуір фаунасы жануарларының көп сүйектері табылған. Бұдан синантроптар сол кездің өзінде-ақ от жағуды білген деген қорытынды жасауға болады. Бұл кезде піскен етті, өсімдікті тамақ ету адамның дамуына әрине, өзінің игі әсерін тигізбей қойған жоқ. Б.з.б. 300 мың жыл бұрын "Ноmо егесtus" қазіргі кезеңдегі адам түріне, немесе "Ноmо sаріеnsке" "ақылды адам" айналды. "Ақылды адамның" қалдықтары Еуропада, соның ішінде Германиядағы Неандерталь жотасында табылған. Сондықтан ол тарихта неандерталь адамы деген атпен белгілі. Ал б.з.б. 45-35 мың жылдықта Франциядағы Креманьон жотасында қазіргі адамдарға ең жақын ертедегі адамдардың қалдығы табылды.
Қазақстан жерінде, ежелгі адамның қазынды қалдықтары әзірге кездесе қоймағанына қарамастан, олардың мекен еткен аудандарының бірі -- Қаратау жотасы болғаны анықталып отыр. Арыс өзені жағасындағы Кіші Қаратау жотасының солтүстік-шығыс бөлігінде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде ертедегі адамдардың еңбек құралдары болып табылатын ірілі-уақты шақпақ тастардың табылуы осыған айқын дәлел бола алады.
Қаратаудың алғашқы тұрғындары от жағып, оны сөндірмей ұстай білген. Олар аңдар аулаумен, тамақ болатын өсімдіктерді жинаумен шұғылданған. Орталық Қазақстан жеріндегі қазбаларға қарағанда, осы маңда орналасқан ежелгі адамдар еңбекке тас құралдарын кеңінен пайдаланған. Олар тастарды үшкірлеп, үлкен-үлкен қырғыштар, әр түрлі дөңгелек тас құралдар жасап, қажеттеріне жарата білген.
Соңғы палеолит дәуірінде адамдардың рулық қауымы мен топтық ұжымдары қалыптаса бастады. Рулық қауымдар көп жерде алдымен отбасының қамқоршысы, бала өсіруші ананың төңірегінде топтасты, осыған байланысты әйелдер алғашқы қауымда үстемдік жасады, мұның өзі аналық-матриархаттық дәуір деп аталды.
Тас дәуірінің тарихында мезолит пен неолит біздің заманымыздан бұрыңғы 12-5 және 5-3 мың жылдықтардың арасын қамтиды мезолит-орта тас дәуірі, неолит-соңғы тас дәуірі. Ол кезде табиғат осы заманғы бейнеде болды. Жануарлар дүниесінің құрамы өзгеріп, енді аңшылардың аулайтыны көбінесе бизон мен жылқы, жабайы ешкі мен киік, қоян, үйрек болды. Мезолит заманындағы адамдардың садақ пен жебені ойлап шығаруы үлкен жетістік еді және осы тұста микролиттер - үшбұрыш, ромб, трапеция, сегмент -тәрізді ұсақ қалақтар шықты.
Біздің заманымыздан бұрыңгы 5 мың жылдықта басталған неолит -тас құралдарын барынша пайдаланған дәуір. Бұл кезде еңбек қүралдары жетілдіріліп, жаңадан бұрғылау, тастарды тегістеу, ағашты арамен кесу сияқты жаңа технологиялық әдістер қолданылған. Қиын өңделетін тастар бірте-бірте тұрмысқа, шаруашылыққа пайдаланылды, тас балталар„ кетпендер, келілер, дән үккіштер, келсаптар жасала бастады. Неолит дәуірінде Қазақстан жерінде кен кәсібі мен тоқымашылықтың бастамалары дүниеге келген. Сонымен қатар керамикалық ыдыс жасау іске аса бастады. Әлеуметтік жағынан алғанда неолит кезеңі рулық қауым дәуірі еді. Онда бірігіп еңбек ету және өндіріс құрал жабдықтарына ортақ меншік үстемдік етті. Осы кезде тайпа бірлестіктері құрылды. Тайпалар туыстық жағына және шаруашылықтың түріне қарай негізделді. Ежелгі қазақ жеріндегі тайпалар аңшылықпен, балық аулаумен, өсімдіктерді жинаумен шұғылданған. Кейініректе олар мал өсірумен, егіншілікпен және кен өнеркәсібімен айналыса бастады.
§2. Қола дәуірі. Беғазы-Дәндібай мәдениеті
Біздің заманымыздан бұрыңғы екі мың жылдықта мал және егіншілік шаруашылығымен қоса металл өңдеу кәсібі дами бастады. Мұның өзі Қазақстан жеріндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларды өзгертуге жол ашты. Мал өсіруші тайпалар ірі және қуатты бірлестіктер құрды. Бұлардың арасында әр түрлі себептермен келіспеушіліктер, болып, қарулы қақтығыстар да орын алды. Қару енді жабайы аңдарды аулау үшін ғана емес, сонымен қатар тайпалардың соқтығыстарында да жиі қолданылды, қару жасау бірте-бірте металл өңдеудің дербес саласына айналды.
Б.з.б. 2 мың жылдықтың ортасында Қазакстан тайпалары қола заттарын жасауды меңгерген. Қола - әр түрлі өлшемдегі мыс пен қалайының кейде сүрменің, күшаланың, қорғасынның қорытпасы. Мыспен салыстырғанда қола өте қатты және балку температурасы төмен, түсі алтын сияқты әдемі болып келеді. Ол еңбек құралдары мен қару жасау үшін қолданылатын негізгі шикізат болып табылады. Қазакстан жерінде түсті металдар өңдеуге, әсіресе, мал өсіруге мықтап көңіл бөлген. Сөйтіп, б.з.б. 2 мың жылдықтың аяғында -- 1 мың жылдықтың басында дала халықтары шаруашылықтың жаңа түрі - көшпелі мал шаруашылығына ауысады.
Кола дәуіріндегі экономикалық басты-басты екі бағыттағы: мал шаруашылығы мен металл өңдеу кәсібінің тез дамуы, ең алдымен еркектердің енбегін қажет етті. Мұның өзі қоғамда еркектер рөлінің күшеюіне әкелді. Сөйтіп, аналық рудың орнына аталық ру патриархат пайда болды. Қоғамдық өмірдегі ірі өзгерістер өндірістік күштердің өсуіне, қоғамдық еңбектің мамандануына, патриархаттық қатынастың дамуына байланысты еді. Жеке отбасылар бөлініп оқшауланды, меншік ұлғайып кеңейді, рулық қауым ішінде мүлік теңсіздігі көрініс бере бастады.
Қола дәуірінде Сібірдің, Қазақстанның және Орта Азияның кең-байтақ далаларын тегі және тарихи тағдырының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл тайпалар бір үлгідегі, бір-біріне ұқсас мәдениет қалдырды. Олар қалдырған ескерткіштердің табылған жері Сібірдегі Ачинск маңындағы Андронов селосының атымен ғылымда шартты түрде "Андронов мәдениеті" деп аталды.
Андронов мәдениетінің негізгі орталықтарының бірі -- Қазақстан жері. Археологиялық деректерге қарағанда, Андронов мәдениеті дәуірінде халықтың басым көпшілігі отырықшылықта өмір сүрген. Өзендердің, көлдердің жағасындағы жайылымы мол жерлерге орналасқан рулық-патриархаттық отбасылардың үйлері мен үлкен жертөлелері болған. Олардың жанынан әр түрлі шаруашылық жайлар мен мал қамайтын орындар салынған. Өйткені, бұл кезде мал бағу кәсібі басымырақ еді. Тайпалар малшылық- егіншілікпен аралас шұғылданды.
Андронов мәдениеті дәуірінде адамдар металдан еңбек құралдарын, қарулар және сәндік заттар жасауды жақсы білген. Олар түбі шығыңқы балталар, сағасында ойығы бар пышақтар, балға, шоттар, найзалар мен жебелердің өзгеше ұштары, білезіктер, айналар, моншақтар және әр түрлі ілмешектер, егін оратын орақ, пішен шабатын шалғы сиякты құралдарды өздері жасап, күнделікті тұрмыста кеңінен қолданды.
Андронов мәдениетінің алғашқы ескерткіштерін 1914 жылы А. Я. Тугаринов ашты.Содан бері өткен уақыт ішінде Кеңес елінде, сонымен бірге Қазақстанда бұл мәдениетке қатысты орасан көп археологиялық материалдар жиналды. Андронов мәдениеті қола дәуірінің алғашқы кезеңін б.з.б. ХVIII-ХVІ ғасырлар және орта кезеңінб.з.б. ХV-Х ғасырлар түгелдей қамтиды. Орталық Қазақстанда кола дәуірінің соңғы кезеңінде б.з.б. Х-VIII ғасырлар Андронов мәдениетімен салыстырғанда анағұрлым жоғары Дәндібай-Бегазы мәдениеті болғанын білеміз. Ол Қарағанды қаласы маңындағы Дәндібай ауылында және Балқаштың солтүстік төңірегіндегі Беғазы қойнауында қола ескерткіштерінің алғашқы қазылған жеріне қарай аталған. Дәндібай-Беғазы мәдениеті Атасу өзенінен Ертіске дейінгі байтақ даладан табылған көптеген ескерткіштерімен сипатталынады. Олардың қатарына Ақсу-Аюлы-2, Ортау-2, Байбала-2, Бесоба, " Бұғылы-3 кешендері жатады. Бұл ескерткіштерге тән нәрсе, бір жағынан,' Андроновтық дәстүрлердің сақталуы, екінші жағынан, мәдениеттің, жаңа элементтерінің, тұрпаты ерекше бәйіттік тамдардың, жатаған, домалақ ыдыстардың пайда болуы. Жерлеу ғұрпы да Андронов мәдениетіне тән емес. Әдеттегі бүктелген қаңқалармен қатар аяқтарын созып, шалқасынан жатқызылған қаңқалар да кездеседі. Мұндай жерлеу ғұрпы кейінгі ерте темір дәуірінде Қазақстан жерінде тұрған малшы тайпаларда кеңінен тараған.
Беғазы мәдениеті жерінде жерленгендерден мүлік теңсіздігінің болғанын да байқаймыз. Басына обалар жасалып, оның айналасы ірі гранит тақталармен белдеуленген молалар да кездеседі. Бұл патриархаттық-рулық қоғамның көрнекті мүшелерінің қабырлары. Сондай-ақ, бұл - тағы малдарды, жануарларды қолға үйрету көшпелілер қоғамы дамуының заңды кезеңі еді.
Қазакстан жерінде мал шаруашылығымен қатар неолит дәуірінен бастап егіншілік дамыған. Мәселен, Усть-Нарым қонысында Шығыс Қазақстан табылған қыстырма орақтар егіншіліктің болғанын көрсетеді. Тастан астық үгетін құралдар: астық түйгіштер, тоқпашалар, келілер, келсаптар жасалған. Егін жинауда алғашқы кезде пышақ пайдаланылған болса, соңғы қола дәуірінде әр түрлі қола және мыс орақ, шалғы қолданылады. Алқаптарда негізінен бидай, қара бидай, тары егілген.
Қола дәуірінде адам қоғамының өндіргіш күштерінің дамуында мал өсіру және егін егумен қатар әр түрлі рудаларды өндіру, тас пен сүйекті пайдалану аса маңызды рөл атқарған. Оған Қазақстан жеріндегі мыстың, қалайының және алтынның бай кендерінің болуы қолайлы жағдай жасаған.
Қола дәуірінде Қазақстан жерінде мекен еткен тайпалардың қоныс жайларын анықтау мақсатында бірнеше қазба жұмыстары жүргізілді. Көшпелілер, әдетте қоныс өзендердің жағасында, жайылымы мол мүйісте, көлдің маңына орналасқанын археологиялық қазбалардың нәтижелері көрсетіп отыр. Қоныстар 6-10 үйден, үлкендері 20 үйден тұрған. Өзен жағасында олар бір немесе екі қатар болып тізілген. Мүйістегі үйлердің ортасынан кең алаң-қотан калдырылған. Тұрғын үйлердің аумағы кең 100 шаршы метрден 300-400 метрге дейін жеткен.
Қола дәуірінде Қазақстан жеріндегі тайпалардың өмірге керекті және үй-тұрмысына қажетті заттарды істеп шығара бастағанын байқаймыз. Мал шаруашылығы адамдарды тек тамақтандырып қана қойған жоқ, сонымен қатар киім-кешекпен және аяқ киіммен де қамтамасыз етті. Сойған малдың жүнін түтіп, оны иіріп кйім етіп кию үшін жаңадан ұршық және қарапайым тоқыма станогі пайда болды. Бұлар бірнеше қазбалардан табылды. Мұның өзі сол тұста қазақ даласындағы үлкен жетістік еді. Адамдар малдың терісін өңдеп, үстіне тон, басына тымақ, аяғына киім етіп киеді. Қойдың биязы жүні мен ешкінің, түбітінен жүн киімдер тоқылған.
Қоныстарды мекендеушілерде керамика ыдыстарын жасау кеңінен дамыған. Оның бәрі шаруашылық пен тұрмыста пайдалануға арналды. Бұл тұстағы құмыра жасау-шылардың көбі әйелдер еді. Күйдірген балшықтан ыдыс-аяқтардың бірнеше түрі жасалған. Ыдыстарға әшекейлеп өрнек салынған. Соңғы қола дәуіріндегі құмыралардың дені иіні дөңгелек, бүйірі шығыңқы болып жасалынды.
Қола дәуіріндегі тайпалар жауынгерлік қару жасап, оларды үнемі жетілдіріп отырған. Ол кездегі негізгі қарулар: найза, күрзі, дүмі шығыңқы балта, балға, шот. Кейбір жауынгерлердің қанжары болған.
Коғамда азық-түліктің көбеюіне баиланысты артық заттарды айырбастау, осындай айырбас сауда барысында байлықтың қорлануы етек ала бастайды. Мал шаруа-шылығының қарқынды дамуы қоғамдық алғашқы ірі еңбек бөлісін туғызды, басқалардан өз алдына бақташылар бөлініп шықты. Сол сияқты егіншілік кәсіпте біраз өзгерістер болды. Өңделіп егілген жерлердің көлемі өседі. Бұл өзгерістер қоғамдық еңбекте үлкен бөлінуді туғызып, матриархаттық қатынастар патриархаттық-рулық қатынастармен ауыса бастады.
Патриархаттық отбасылық қауымның бірнеше сатыдан өткенін айту керек. Ерте кезде мұндай қауымдар әке жағынан туыс адамдардың төрт-бес ұрпағынан құралады және аумағы 200 шаршы метрдей, немесе одан да кең үлкен үйлерде бірге өмір сүрді. Әрбір патриархаттық-рулық қоныс-мекен осындай бірнеше үйлерден тұрды.
Отбасылық қауым отбасылық-өндірістік ұжым болды, ал ұжымдық еңбек тұсында өндіріс құрал-жабдықтары мен өндірілген өнім ортақ меншікке айналды. Кейін, әсіресе, соңғы қола дәуірінде кейбір материалдық жағынан күшейіп алған патриархаттық қауымдар барған сайын оқшаулана түсті, мұның өзі алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауына, отбасылық меншіктің пайда болуына әкелді. Мәселен, айналасы дуалдармең, қоршалып салынған қоныстардың Солтүстік Қазақстанда көп кездесуі, бұлардың қорғаныс, бекініс ретінде салынғанын, қола дәуірінің орта кезінде тайпалар арасында наразылық пен қақтығыстардың күшті болғандығын көрсетеді. Сондай-ақ, қоныстар мен қорымдардан табылған жебелердің қола және сүйек ұштары да тайпалар арасында жиі-жиі қақтығыстар болып тұрғанын байқатады. Жебе ұшы бір жолы Шығыс Қазақстанда тізенің ұршығына, тағы бір жолы Орталық Қазақстанда адам қаңқасының жамбас сүйегіне қадалып тұрған жерінен табылды.
Қола дәуірінің соңғы кезеңінде рудың ыдырауы және одан жеке отбасылар шаруашылығының бөлініп шығуы нәтижесінде үйлердің пошымы өзгерген. Кейбір үйлер жеке дербес отбасыға арналып екі-үш бөлмеден салынған, олардың тамақ пісіретін жер ошақтары бөлек болған. Рулық құрылыстың ыдырағанын және мүлік теңсіздігінің шыққанын қорымдардың қалдықтарынан да көруге болады.
Кедейлердің қабірлері қарапайым және жерлеу саймандары да қарапайым. Ал байлардың қабірлерінен алтын және қола заттар мен шебер өрнектелінген балшық ыдыстары табылған. Отбасы иесінің, ру мен тайпа көсемдерінің молалары үстіне биік етіп топырақ оба үйілген немесе үлкен-үлкен гранит тастардан қоршау жасалынған.
Қола дәуіріндегі тайпалардың діни нанымдары мен сенімдеріне келетін болсақ, ол тұстағы адамдардың тұрмысы мен әл-ауқаты түгелдей табиғатқа тәуелді болғандықтан, олар табиғат күшін киелі рух деп білген. Бұл күштер ең алдымен су, күн, от, жануарлар мен өсімдіктер дүниесі еді. Күн мен от жарық жылылықты береді, мұның бәрі қайырымды құдіретті рухтармен байланыстырылды. Адам мен жануарларға сусыз өмір жоқ, сондықтан суға да, сол сияқты, ай мен жұлдызға да табыну сияқты наным күшті болды.
Қола дәуірінің тайпалары ата-бабаларына сыйынған және о дуниеге сенген. Ауру адамдарды емдеу және оларды өлімнен сақтап қалу әрекеттері де болып отырған. Ол әрекеттер нәтиже бермеген жағдайда өлген адамды о дүниеге қажет деп санаушылық, о дүниеде тамақ керек деп, тамақ пен киіммен, құралдарымен, қару-жарағымен, сәндік заттарымен барынша жақсылап көму - қола дәуіріндегілерге тән рәсім.
Қола дәуірінде күнге, отқа, суға, айға, жұлдыздарға және қорғаушы рухтарға арнап құрбан шалу ғадеті де болған. Кейін келе адамның ой-өрісінің өсуі нәтижесінде, оның өзі туралы және табиғат жөнінде ұғымы күрделілене түсті, сөйтіп, діни дүниетаным келіп шықты. Қорытып айтқанда, қола дәуірінің соңғы кезінде өндірістік жабдықтарға және өндіріс өніміне ортақ меншіктің пайда болуына байланысты қоғамда қауымдық құрылыс ыдырап, отбасылық меншік пайда болды.
Екінші тарау
Темір дәуірінің алғашқы кезеңіндегі тайпалық
одақтар және көне мемлекеттер
§1. Сақ тайпалық одақтары
Б.з.б. бір мың жылдықта Қазақстан жерінде тұрған ежелгі тайпалар темірден заттар жасауды игеріп, қуатты тайпа одақтар құрған. Қолына көп мал жинаған ірі бай отбасылары қонысын әрдайым ауыстырып, өзен бойларына ғана емес, сонымен қатар дала және шөлейт жерлерді, Тянь-Шаньның биік таулы бөліктерін бірте-бірте игере бастаған. Жұрт темірді пайдасына жаратып, атқа ауыздық салуды үйренген, сөйтіп, атты алысқа қатынайтын аса маңызды көлікке айналдырған ірі бай-феодалдар қоғамдағы ықпалды күшке айнала берді. Олар көшіп-қонуға қолайлы жеңіл киіз үйді тұрмысқа жайлы тұрақты тұрғын үйге айналдырған. Алыстан көздеп ататын садақ, ұшы үш қырлы жебе, ақинақ қысқа семсер қорғанудың және шабуылдың сенімді құралы болды. Мал және жайылым үшін талас-тартыстардан, соғыстардан әскер басшылары байыды. Әскер басшыларының және батырлардың рөлі артып, соғыссыз уақытта олар малдарын көбейтіп, байып, халықты биледі. Олардың ел басқару жұмыстарын тежеп отыратын ақсақалдардың кеңесі болған. Тонаушылық соғыстардың жиіленуі бірнеше тайпалардың бірігуін қажет етті. Сөйтіп, тайпалық одақтар құрылды. Оларды көсемдер басқарды.
Біздің заманымыздан бұрыңғы V ғасырдың 40-шы жылдар аяғында грек тарихшысы Геродоттың "Тарих" деп аталатын еңбегінде және басқа да қол жазбаларда біздің заманымыздан бұрыңғы I мың жылдың орта шенінде Орта Азия мен Қазақстан жерінде сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қуатты жауынгер одағы болғаны айтылады. Бұл одақ массагеттер, каспийшілер, есседондар, кейініректе аландар, сарматтардан тұрған. Персия патшасы I Дарийдің Накширустамдағы Персополға жақын тас жазуларында Сақ тайпалары үш топқа: сақ-хаумаваргаларға хаома сусынын дайындайтын сақтар , Сак-тиграхаудаларға төбесі шошақ бас киімдері бар сақтар, Сақ-парадараяндарға теңіздің арғы бетіндегі сақтар бөлінеді делінген. Бірінші топтағы сақтар Ферғана жерінде мекендесе, екіншілері Сырдарияның орта аймағы және Жетісу жерін жайлап, үшіншілері -- еуропалық скифтер немесе Арал теңізі және Сырдарияның арғы бетіне орналасқан.
Геродоттың айтуынша, сақтар, скиф тайпалары, бастарына тік тұратын төбесі шошақ тығыз киізден істелінген бөрік және шалбар киген. Олар садақ, қысқа семсер және айбалтамен қаруланған. Тамаша атқыш жауынгерлер болған.
Сақ әулетінің іргесін қалаушы Алып Ер Тоңға Афрасиаб болған деген деректер бар. Археологиялық қазбаларға қарағанда, сақ тайпалары темірден зат жасай білсе де, мыс пен қоланы пайдалануды артық көрген. Оларда жабайы аңдардың суреттері салынған қоладан құйылған үлкен тай қазандар болған. Сақтардың аңдарды өрнектеумен дүние жүзіне әйгілі болған даналық өнері жалпы даму процесіне елеулі әсерін тигізді.
Сақ тайпаларында көпке дейін матриархаттық ел билеу тәртібі сақталып, әйелдер ерекше жағдайда болған. Мәселен, олардың көсемдерінің бірі - тамаша сұлу, әрі жігерлі, елге әйгілі патша ханум Заррине ел билеп, қалаларды салуға және әскери жорықтарға өзі қатысқан.
Персия мемлекетінің патшасы Кир - Мидия патшасы Крезбен б.з.б. 558-529 жж. соғысқан кезде - сақтармен одақ жасасып, олардан әжептеуір көмек алған. Кейін Кир сақтар мен массагеттерді өзіне бағындыруды ұйғарады. Сөйтіп, Мидия патшалығын жеңгеннен кейін Кирдің әскерлері сақтардың жеріне басып кіреді. Сақтар парсылардың басқыншылық әрекетіне қарсы қайсарлықпен қарсылық көрсетеді. Кирдің әскерлері өздерінің жеңісін тойлап жатқан кезде, сақтардың жауынгерлері тұтқиылдан лап қойып, парсыларды қырып салады. Осы шайқаста олар Кирдің өзін де өлтіреді. Осыған байланысты Геродот жазбаларында мынадай аңыз бар: Парсыларды жеңгеннен кейін Сақтардың әйел патшасы Томирис: "Сен қанға құмартып едің, енді шөлің қансын",- деп үлкен торсыққа толтырып қан құйғызып, оған Кирдің басын салдырады.
Кирдің Орта Азиядағы басқыншылық жорықтарын I Дарий б.з.б. 521-486 жылдар жалғастырады. Жеке-жеке отырған Сақ тайпаларын бір-бірлеп бағындырған ол аз уақыт болса да, оларды басып алды. Сақ тайпаларының біраз бөлігі оларға салык төледі және парсы патшасына жасаққа жігіттер беріп тұрды. Тіпті сақтардың біразы парсы патшасының "өлмейтін он мың" деп аталатын ұланының құрамына кіріп қызмет етті. Б.з.б. VI ғасырдың аяғы V ғасырдың басында 500-449 жж. ежелгі Шығыстағы грек-парсы соғысында сақ тайпалары парсылар жағында болды. Мәселен, б.з.б. 490 жылғы грек-парсы әскерлерінің Марафон жеріндегі болған соғыста сақтар парсылар жағында болып, гректерге қарсы соғысты.
Б.з.б. IV ғасырдың 30-шы жылдарында македониялық гректер Александр Македонский басшылығымен соңғы Ахеменид, III Дарий Кодоманның, әскерлерін талқандап, Орта Азияға баса көктеп кірді. Олар Маракандты Самаркандты алып, Сырдарияға бет алды. Сырдария бойына бекініп алу үшін кішігірім "Александр Крайный" немесе "Шеткі Александр" деген қала салдырды.
Александр Македонскийдің басқыншылық әрекетіне қарсы көшпелі Сақ тайпалары асқан ерлікпен, табан тіресе соғысты, кескілескен ұрыстарда катапультпен қаруланған гректер оқтың күшімен сақтарды кейін шегіндірді. Соғыста сақтар мыңдаған адамынан айрылды. Гректер сақтардың біраз жерін басып алды. Бірақ Александр Македонскийдің әскерлері сақтардың жерінде көп тұра алмады. Ыстық күн, жолсыз шөл дала, ержүрек сақтардың тынымсыз шабуылы, Александр Македонскийдің сырқаттанып қалуы гректерді қашуға мәжбүр етті. Олар Сыр бойындағы "Шеткі Александрді" тастап, Самарканд қаласына шегінді. Сөйтіп, Сырдария сыртындағы Сақ тайпалары грек басқыншылығына қарсы күресте өз тәуелсіздігін сақтап қалды.
Александр Македонский б.з.б. 323 жылы сүзектен қайтыс болды. Ол өлгеннен кейін, оның ұлан-байтақ империясы ыдырай бастады. Өйткені ол берік экономикалық және саяси байланыс бірлігі жоқ әр түрлі тайпалар мен халықтардан құрылған мемлекет еді.
Сақ тайпалары көшпелі және жартылай мал шаруашылығымен айналысты. Оның себебі, біріншіден, бұл тұста климат жағдайы өзгеріп, құрғақшылық болып, күн ысып, өзен, көл сулары тартылып, шөп шықпайтын шөлейт жерлер пайда бола бастаған еді. Екіншіден, бұл жерлер бұрыңғы теңіздің табаны болғандықтан, оның біраз бөлігі құнарсыз, сусыз, сортаң болып келді. Мұндай жерлерге өсімдік, шөп шықпайды, егін егуге де жағдай болмады. Сондықтан бұл жердегі адамдар мал өсірумен шұғылданып, оны өзінің тұрақты кәсібіне айналдырды. Малдың жайылымына қарай олар көшіп-қонып жүрді.
Көшпелі мал шаруашылығымен айналысу далалы және шөлді жерлерді мекендейтін тайпалардың өміріндегі ірі жетістік еді, мұның өзі алғашқы қоғамның өндіргіш күштерінің дамуын ілгері бастырған қадам. Мал өсіруге маманданған адам еңбегі неғұрлым өнімді бола түсті де ет, май, тері, жүн т.б. өнімдерді көп өндіруге мүмкіндік берді. Мал шаруашылығы өнімдері неғұрлым көп өндірілген сайын олардың құны артып, мал өсірушілер мен егіншілер арасындағы айырбастың дамуына жағдай жасады.
Сақтардың мал шаруашылығының негізгі бағыты қой өсіру еді. Оның еті мен сүті ғана емес, сонымен бірге киіз басу, арқан есу үшін жүні де іске асты. Б.з.б. I мың жылдықтың орта шеніндегі грек авторы Харил Сақ тайпаларын қойшылар тайпасы деп атаған. Сақтардың тұрмысында жылқы да үлкен рөл атқарады, өйткені ол мінсе -көлік, жесе - тамақ, ішсе - сүті сусын қымыз.
Сақтардың заманында жылжымалы арба да болған. Гиппократ скифтердің тұрмысын суреттей келіп, былай деп көрсетеді: "Арбалар өте шағын, төрт доңғалақты. Басқа бір алты доңғалақты арбалар киізбен жабылатын үйге ұқсас екі және үш қабат киіз жабылған арбалар жасалып, олар жаңбыр мен желден пана болды... бұл арбаларда балаларымен әйелдер отырып, ал ерлер қашанда ат үстінде жүретін". Оңтүстік Қазақстан жеріндегі Сырдария аңғары, Арыс, Келес т.б. өзендер бойы сақ тайпалары егіншілікпен де айналысқан. Олар тары, арпа, бидай еккен. Кейбір жерлерде Сырдария суармалы егін шаруашылығы дамыған.
Сақ тайпалары мал шаруашылығы мен егіншіліктен басқа аңшылықпен, балық аулау кәсіптерімен де шұғылданған. Олар тау теке, арқар, қабан, бұғы, бұлан, дуадақ аулайтын. Жартастағы суреттер таулы-далалық тайпалардың аңды салт атпен қоршап аулайтыны бейнеленген.
Б.з.б. I мың жылдықтың орта шенінде, яғни сақ заманында өндірістің мамандандырылған түрлері болды. Бұлар руданы өндіру және өңдеу, темір ұсталығы, темірді кұю және зергерлік істер еді. Бірақ сақтардың кол өнер кәсібі әлі жетілмеген болатын.
Б.з.б. I мың жылдыктың басында Қазақстан жерінің ежелгі тайпалары қызыл және қоңыр темір тасты, магнитті, темір жылтыры сияқты тез балқитын рудаларды жақсы білген. Мұны Қарқаралы қаласына жақын Суықбұлақ қоныс жұртын қазу кезінде табылған оңды сұрыпталған темір рудасының үйіндісіне қарап білуге болады. Орталық Қазақстан мен Жетісу обаларынан б.з.б. VІІ-VІ ғасырларда темірден соғылған заттар - темір қанжарлар, пышақтар, жүген әшекейлері табылған.
Ежелгі Қазақстанда мыс-қалайы өндіру басым болды. Сақ заманында кен ісі мен руданы алғашкы өңдеу техникасы Андронов дәуірімен салыстырғанда едәуір ілгеріледі. Сақ шеберлері, әсіресе, қола құю ісінде елеулі табыстарға жеткен.
Шаруашылықтың жаңа түрлері өздеріне лайықты еңбек құралдарын жасауды қажет етті. Осыған байланысты ертедегі шеберлер ат тұрманын, қаружарақ, ауыздық жасауды үйреніп, соғыс құралдарын, қару-жарақтарды, жебенің ұштарын, қысқа семсерлер (ақинақ), қанжар, ұзын семсерлер, найза, түрлі балталар жасады.
Металл өңдеумен бірге қолөнердің тұрмыстық ыдыс-аяқ жасау, тас қашау, сүйек ою, тері илеу, жіп иіру және тоқымашылықтың түрлері де болды. Темірден пышақ, металдан ыдыс, темір ілгектер, қашаулар, т.б. заттар жасалынды.
Сақтар Алтай, Сібір, Шығыс және Батыс Еуропа халықтары мен тығыз байланыс жасап тұрды. Бұл жөніндегі қазылған ескі молалардан табылған заттар сақтардың өмірі
туралы көптеген мағлұматтар береді. Сақтардың әлеуметтік қоғамы жөнінде айтқанда, олардың басты үш топқа бөлінгенін көрсетуге болады. Біріншісі - әскери топтар, екіншілері-ауқатты бай топтар, діни адамдар, жрецтер, үшіншілері жай қатардағы сақтар, бұлар - кедейлер,оларға соқа және екі өгіз тән.
Сақтардың молалары кең, биік болған. Сондай молалардың бірі -- І969 жылы қазіргі Алматы облысы, Есік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ
Жоғары және арнаулы орта оқу орындарына арналған
Оқулық
(көне дәуірден 2003 жылдың басына дейін)
Толықтырылган екінші басылымы
Алматы, 2003
Мусин Ч.
Қазақстан тарихы. Оқулық, 2-ші басылым. -- Алматы, 2003. -- бет.
Тарих ғылымының докторы, профессор Чапай Мусиннің бұл еңбегінде көне заманнан біздің дәуірімізге дейінгі Қазақстан тарихы кезең-кезеңімен баяндалады. Бұрын-соңды жарық көрген негізгі тарихи еңбектер және қазақ халқының тарихына бүгінгі таңда қалыптасып жатқан көзқарастарға сүйене отырып, жазылған бұл кітап жоғары және арнаулы орта білім беретін оқу орындарының студенттері мен оқушыларына, жалпы жұртшылыққа арналған.
(C) Мусин Ч.
(C) Жоғары оқу орындарының қауымдастығы
Алғы сөз
Карпат пен Хинган тауларының аралығындағы Еуразиялық құрылықта, 40-50 ендікте созылып жатқан ұлы даланы мекендеген әлемдік өркениетті дамытуға өзіндік сүбелі үлесін қосқан түркі тілдес халықтардың қашаннан бір тармағы болып келетін, тармағы болғанда "қазақ түрік емес, қазақсыз түрік түрік емес" деген мәтелге өзек болған түрік тектес халықтардың ең іргелісі қазақ халқы болып саналады. Оның тарихы да, тағдыры да осы ұлы даламен тығыз байланысты: сабақтас, салалас, аралас, ортақ. Сондықтан да қазақ халқының тарихын байтақ даладан бөле-жара қарай алмаймыз. Сайып келгенде, егер осы ұлы даланы айдынды асқар теңіз ретінде көз алдымызға елестететін болсақ, теңіздің қайнар бастауы, оның деңгей-дәрежесінің негізі -осы даланы жайлаған түрік тектес халықтар, оның ішінде қазақ халқы екенін ұмытпауымыз керек.
Кезінде Қазақстанның осы ұлы даланың елеулі бөлігін қаусыра құшақтап, қарымды қамтып жатқан бүгінгіден де үлкен жері болды. Қазақстанның бүгінгі жері 1917 ж. Қазан төңкерісінен кейін 20-шы жылдарда қалыптасты. Оның шеңбері Алмания (Германия) Италия, Англия, Жапония сияқты ондаған мемлекетті емін-еркін сыйғыза аларлық: таулы-тасты, орман-тоғайлы, өзен-көлді. Каспийдей шалқар тенізі, ашық далалы алқаптары бар, батысынан шығысына дейін - 3 000, оңтүстігінен солтүстігіне дейін - 1 700 шақырымға созылып жатқан, жалпы көлемі 2 миллион 700 мың шаршы шақырымды қамтитын байтақ алқап. Өзінің көлемі мен шекарасының ұзындығы жөнінен дүние жүзіндегі ең ірі жеті мемлекеттің қатарына жататын республикамыз жерінде қаптатып мал өсіріп, егіс салып, дән дайындап, кен қазып, байлық тауып, одан қоғамға қажетті өнім шығарған ежелгі қазақтардың, олармен берекелі достық, ырысты ынтымақтық жағдайында тіршіліктің қам-қарекетімен айналысқан басқа ұлт өкілдерінің күш-жігерімен зауыт, фабрикалар, мәдени-әлеуметтік ғимараттар, тұрғын үйлер шоғырланған жүздеген қалалар, мыңдаған елді мекендер бой түзеп, егеменді Қазақстанның бүгінгі болмысы, келісті келбеті мен келешегі бүкіл дүние жүзінің назарына ілігіп, оны өзіне аударуда.
Қазақстан тарихында болып жатқан бүгінгі бетбұрыс, оның саяси-экономикалық және мәдени-әлеуметтік өміріндегі қайта түлеу, жаңару көп жылдар бойы тоталитарлық басқару жүйесінің езгісінде болып, халықтың өткенін білуі күңгірттеніп, ұрпағы мәңгүрттеніп, өз елінің тілі мен дінінен, дәстүр салтынан қол үзе бастаған жартылай орыстанған шала қазақтар көбейіп келе жатқан кезде қолға алынды. Осындай бетбұрыстың, нәтижесінде жұртшылыктың өз халқының тарихына деген ынтасы мен ықылас пейілі, құштарлығы мен шексіз құмарлығы жаппай бой көрсетті. Білсек деген сұрақтар көбейді. "Біз қазақпыз, сонда біз кімбіз, өткенімізде ғибрат аларлық не бар, келешегіміз не болмақшы, елдің тарихындағы батырлары мен билері бетке ұстар адамдары кімдер?" -- осындай сұрақтар ашық қойыла бастады. Жасыратыны жоқ, соңғы төрт-бес жыл ішінде қазақ халқының тарихына, өткеніне байланысты жоғарыда айтылған сұрақтарға біршама толық жауап беретін көптеген басылымдар мен жарияланымдар, мақалалар, ірілі-уақты кітаптар жарық көрді. Қазақ жеріндегі аталып өтуге лайықты аса маңызды саяси оқиғалар мен тұлғалы азаматтардың тойлары өткізілді. Тарихтың көптеген мәселелері қайта қарастырылып, жаңа бағаға ие болды. Ақтандақ беттерді ақиқат шындықтармен толықтыру ой-өрісімізді кеңейтуге, тарихты бүгінгі биіктер тұрғысынан зерделеуге мүмкіндік беруде. Сөйтіп мұның өзі өшкенімізді тірілтіп, өткенімізді білуге, оны бүгінгі қалыптасқан ойлау жүйесі мен көзқарастар тұрғысынан түсінуге жұрттың ынта- ықыласын бұрыңғыдан да арттырып отыр.
Қазір халкымыздың тарихын жастардың зердесіне құйып, оларды осы тарихтың тағылымымен таныстырудың, әсіресе, жоғары, орта оқу орындарында оқып жүрген студенттердің тарихи санасын бүгінгі талаптар тұрғысынан қалыптастырудың маңызы зор. Жастар халқымыздың келешегі, заманымыздың болашағы. Бүгінгі қоғамда атқарылып жатқан әлеуметтік-экономикалық игі істердің бәрі солар үшін, солардың берекелі бақыты үшін істелуде. Жастар жаман болмасын, ел азбасын, халық тозбасын дейтін болсақ, бүгінгі оқу орындары шаңырағының астында жүрген қыз-жігіттердің зердесін тарихи тұрғыдан ұштау керек. Бұл тек ұстаздар үшін ғана емес, сонымен бірге бүкіл зиялы қауымның алдында тұрған міндеттердің келелісі, адамгершілік парыздың өрелісі болып табылады.
Солай бола тұрса да, жоғары және орта арнаулы оқу орындарында Қазақстан тарихы бойынша оны қазақ жастарының ана тілінде оқып үйренуіне мүмкіндік беретін оқулықтар жетіспейді. Көмекші оқу құралдары да жеткіліксіз. Осындай зәрулікке байланысты жастардың тарихты оқып-үйренуіне септігін тигізе ме деген үмітпен жұртшылықтың, назарына осы еңбекті ұсынып отырмыз. Оқулықтардың тақырыптары қазақ халкы тарихының белгілі кезеңдеріне байланыстырып алынды. Оларды жазған, баяндаған, мазмұнын ашқан кезде Қазақстан тарихы бойынша бұрын-соңды жарық көрген еңбектер кеңінен пайдаланылды. Сонымен бірге Қазақстан тарихындағы көптеген маңызды оқиғаларға соңғы кезде беріліп жатқан тың бағалар мен жалтақсыз айтылып жатқан сындар, жаңадан қалыптасып жатқан көзқарастар жан-жақты ескерілді. Мәселен, тарихшыларымыз соңғы кезге дейін патша өкіметінің отарлау саясатының басқыншылық сипаты мен зиянды зардаптары туралы айтуға бата алмай келген. Тек бүгінгі жариялық жағдайда ол туралы ақиқатты ашық айтуға мүмкіндік туып отыр, немесе Кенесары Қасымұлы бастаған XIX ғасырдың 30-40-шы жылдарындағы қазақ даласындағы қозғалысты алайық. Ол соңғы кезге дейін хандық билікті қалпына келтіруге бағытталған ақсүйектердің мүддесі үшін жүргізілген күрес деп бағаланып, оның азаттық, халықтық сипатын айтуға батылы жеткен Е. Бекмаханов сияқты тарихшыларымыз қудаланды. Осы көтеріліске байланысты кейінгі кезде жарияланған құжаттар, Кенесарының патша әкімшілігімен жазысқан хаттары және басқа да деректер оның халықтың қамы, қара қазақтың ары үшін Ресей империясының отарлау саясатына, озбырлығына қарсы қасық қаны қалғанша күрескен парасатты басшы, кемеңгер ұйымдастырушы, тайсалмайтын табанды батыр болғанын көрсетіп отыр.
Орыс шаруаларын қазақтың шұрайлы жерлеріне қоныстандыру сияқты отарлау саясатының мерзімі 1915 жылға дейін жалғасты. Оны өршітуші Ресейдің министрлер Кеңесінің Төрағасы Столыпинді Ресей тарихшылары прогресшіл саясатшы деп күні бүгінге дейін мақтайды. Ал қазақ тарихшылар оның олай емес екенін біле тұра шындықты айта алмады.
Казан төңкерісі, Қазақ даласында Кеңес өкіметінің орнауы жөніндегі көпірме сөздер кітаптан кітапқа көшіп жатты. "Алаш", "Үш жүз" партиялары, "Алаш" үкіметі жөніндегі шындық осы көпірме сөздердің қалталарында қалды. Колхоздастыру, 1932-1933 жылдардағы аштық, солардың барысында халықтың қырылуы сондай-ақ, 1929, 1937 жылдары қазақ зиялыларын жаппай қуғындау, сол арқылы мыңдаған адал азаматтардың сталиндік жазалаушы жезтырнақ аппараттың қолынан қазаға ұшырауы жөніндегі ондаған жылдар бойына халықтан жасырылып, мемлекеттік құпия дәрежесінде сақталып келген құжаттар жұртшылық назарына жеткізілуде. Осы сияқты материалдарды кеңінен толық пайдаланғанымызды айта кетелік.
Сонымен бірге республика тарихын бір жақты, тек қана қаралау тұрғысынан қарастырудың тарихшыға да, тарихты үйренуші өзгеге де абырой бермейтінін түсінуіміз керек. Біздің тарихымыздың жанды жадырататын жарқын беттері де аз болған жоқ. Өткеннің бәрін қателік пен адасушылық деп қарасақ немесе толассыз табыстар мен жетістіктердің шеруі десек, біздің өзіміз парасатсыз болып шығамыз.
Сондықтан біз үшін ең қажеттісі - шындықты бұрмалаусыз, боямасыз көрсету болып табылады. Бұл ұсынылып отырған оқу құралының авторы ең әуелі, яғни 1994 жылы тарих ғылымының докторы профессор X. Мадановпен бірігіп "Ұлы дала тарихы" кітабын шығарған еді. Кейін (2002 ж.) автор жеке өзі "Қазақстан тарихы" деген атпен жаңа оқу құралын бастыртып шығарды. Сөйтіп, автор бұрыңғы тақырыптарды қайтадан сын көзімен қарап, көптеген соны өзгерістер енгізді. Атап айтқанда, "Ұлы дала тарихында" 22 тақырып болса, осы басылым отыз алты тараудан тұрады. Оқу құралында Қазақстанның көне және орта ғасырлар дәуіріндегі, соның ішінде түркі тілдес тайпалық одақтар мен мемлекеттердің тарихы, қазақ жерінің Ресей империясының құрамына кіру кезінде бұқара халықтың ұлт-азаттық қозғалысы тың деректер негізінде толықтырылып қайтадан жазылды. Сондай-ақ, Қазақстанның тәуелсіздік алған 1991 жылдан бергі кезең республикамыздың газет-журналдарында, бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған материалдар негізінде жинақталып, қорытылып жазылды.
"Ұлы дала тарихы" кітабы одан кейін 2000 жылы жарық көрген "Қазақстан тарихы" шыққаннан бері де, елімізде айтарлықтай көптеген өзгерістер болды. Қазірде Қазақстан егеменді ел болып, өзге жұртпен тең болып, ата-бабаларының ертеден бергі арман-тілегі іске асып, қалыптасқан елдік дәстүрі қабылданған Ата заңы бар, дербес өркениетті елдердің қатарына қосылды. Осы уақыт ішінде Тәуелсіз Қазақстанның тарихы туралы көптеген жаңа очерктер мен кітаптар, жинақтар мен монографиялық еңбектер, оқу құралдары, ғылыми мақалалар мен тың материалдар жарық көрді. Олардың ішінде студенттерге дәріс беруде Қазақстан Республикасы Ұлттық академиясы, Ш. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, Ә. X. Марғұлан атындағы Археология институты ғалымдарының қазақ тілінде шығарған "Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін". 1-2-3 томдар. Алматы, 1996, 1997, 2000; "Қазақстан тарихы. Очерк Бас редакторы академик М. Қ. Қозыбаев, Алматы, 1994; "Қазақтың көне тарихы" құрастырушы Мұратхан Қани, Алматы, 1993; Сәйден Жолдасбайұлы -- "Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан", Алматы, 1995; Әбдіжапар Әбдәкімұлы "Қазақстан тарихы", Алматы, 1997 және т.б. еңбектерді бөліп көрсетуге болады. Жалпы осы оқу құралын шығаруда пайдаланылған әдебиеттердің тізімі кітаптың соңында берілген.
Автор соңғы кездегі жаңа деректерді ескере отырып, Қазақ мемлекеттік аграрлық университетінде және М. Тынышбаев атындағы көлік және коммуникация академия-сында Қазақстан тарихы бойынша студенттерге оқыған лекция тақырыптарын толықтырып, егеменді еліміздің тарихы бойынша осы жаңа оқулықты шығаруды жөн көрді. Онда жаңадан тағыда үш тарау қосылды. Қазақстан егемендік алғаннан кейінгі он бір жылдағы өзгерістер жан-жақты ескеріліп, тың деректермен қайтадан толықтырылды.
Әрине, жұртшылық назарына ұсынылып отырған бұл еңбекте Қазақстан тарихы бойынша тың мағлұматтар мен деректер түгел пайдаланып, олардың мазмұны мен маңызы толық ашылды деп кесіп айта алмаймыз. Мінсіз дүние болмайды, бұл еңбектің де мүлт кеткен, толықтыруды, жетілдіруді керек ететін жерлері болуы әбден ықтимал. Сондықтан оқулық туралы сын-ескертпелер болатын болса, оған риза болатынымызды күн ілгері білдіреміз.
I -бөлім
ЕРТЕ ЗАМАНҒЫ ҚАЗАҚСТАН
Бірінші тарау
Қазақстан жеріндегі алғашқы
қауымдық құрылыс
§1. Көне, орта және соңғы тас дәуірі
Адамзат тарихы өзінің әлеуметтік-экономикалық дамуында ұзақ-ұзақ кезеңдерге бөлінеді. Ол тас дәуірі, мыс (қола) дәуірі және темір дәуірі болып үш кезеңге бөлінеді. Ежелгі тас дәуірі адамзат тарихындағы ең маңызды кезеңдердің бірі. Бұл кезде адамның жерден бауырын көтеріп, екі қолдың еңбек әрекетіне бейімделуі іске асты. Мұның өзі алғашқы адам іспеттес тіршілік иелерінің күнкөріс үшін тас құралдарын жасауына мүмкіндік берді. Осы құралдардың қалдықтары адамзат баласының ең ұзаққа созылған тас дәуірінің уақытын шартты түрде белгілеуге негіз болды.
Батыс Еуропаның материалдары негізінде құралған классикалық схема бойынша ежелгі палеолит үш дәуірге: дошелль, шелль, ашель болып бөлінеді. Орта палеолит соңғы ашель, мустье, ал соңғы палеолит ориньяк, солютре және мадлен болып айырылады.
Соңғы жылдары бұл схемаға кейбір өзгерістер енгізілді. Бірқатар авторлардың пікірі бойынша: олар палеолитті екі дәуірге - ежелгі дәуір мен соңғы дәуірге бөліп, мустье мен соңғы палеолит арасына меже қояды. Көбінесе Африкада жаңа материалдар негізінде адамзат өміріндегі әуелгі дошелльді қамтитын, ежелгі дәуір бұл күнде олдувэй дәуірі деп аталады.ол б.з.ж. 2,5 млн. жылдан басталады. Ежелгі палеолиттің одан кейінгі екі дәуірі - шелль мен ашель 800 мың жылдан 140 мың жылға дейінгі дәуірді қамтиды. Көптеген зерттеушілер орта палеолитті соңғы ашель мен мустьені біздің заманымыздан бұрыңғы 140-40 мың жылдықтарға жатқызады. Соңғы палеолит 40 мың жылдықтан 12 мың жылдыққа дейінгі уақытқа сәйкес келеді.
Алғашқы адам тақылеттес тіршілік иелері мен оның қарапайым шаруашылығының қалыптасу кезеңін қамтитын ежелгі тас дәуірі өндіргіш күштердің өте төмен деңгейімен сипатталады. Ол тұстағы адамдардың кәсібінің мәні табиғаттын, дайын өнімдерін пайдаланумен шектелген. Олар өздігінен өсіп тұрған дәндерді, жеміс-жидектерді теріп жеп, жабайы аңдарды аулап, олардың етімен қорректенді. Бұл тұстағы адамдардың өзара қарым-қатынасы олардың теңдігіне, еңбек бөлінісінің жынысқа, жасқа қарап реттелуіне негізделді.
Еңбекке бейімі бар, адам тақылеттес ең әуелгі тіршілік иесі ғылымда презинджантроп деген атпен белгілі. Оның сүйектерінің қалдықтары шығыс Африкадан табылған. Ғылымда "Ноmо һаbіlіs" "шебер адам" деп аталып кеткен ол осыдан 1 миллион 750 мың жыл бұрын өмір сүрген Оның миының аумағы 652 см3, яғни ертедегі маймылдың миынан әжептеуір көлемді де салмақты болған. "Шебер адамның" еңбек құралы малта тастың сындырылған түрлерінің қырлары пышақ сияқты өткір болып, кесу үшін пайдаланылған.
Адамзаттың дамуындағы тас дәуірінің орта және соңғы кезеңдеріне сәйкес келетін "Homo erectus " "түрегелген немесе бойын жазған" питекантроп "маймыл адам" және синантроп "адам" болып екіге бөлінеді. Оның алғашқысы мен соңғысының араларында дамудың, жетілудің оң өзгерістері болғанын, сонымен бірге олардың дамуында сабақтастық барын байқатады.
Бірінші питекантроп 1891 жылы Индонезиядағы Ява аралында табылды. Питекантроп бұдан бір миллиондай жыл бұрын өмір сүрген. Ол "Ноmо һаbi1іs"-пен салыстырғанда елеулі эволюциялық -өгерістерге ұшыраған. Ми көлемі үлкейіп (959 см3), бас сүйегі мен жақ сүйектері кішірейген, аяқ пен қолдың пропорциясы өзгерген.
("Ноmо егесtus"-тің екінші бір түрі синантроп болды. Синантроп 1927 жылы Қытай жерінде Чжоу-коу-дян үңгірінен табылды. Одан синантроптың сүйектерімен бірге әр түрлі формадағы тас құралдар, ошақта көп жатқан тастар және төменгі антропоген геологиялық жер қыртысы тарихындағы ширектік дәуір фаунасы жануарларының көп сүйектері табылған. Бұдан синантроптар сол кездің өзінде-ақ от жағуды білген деген қорытынды жасауға болады. Бұл кезде піскен етті, өсімдікті тамақ ету адамның дамуына әрине, өзінің игі әсерін тигізбей қойған жоқ. Б.з.б. 300 мың жыл бұрын "Ноmо егесtus" қазіргі кезеңдегі адам түріне, немесе "Ноmо sаріеnsке" "ақылды адам" айналды. "Ақылды адамның" қалдықтары Еуропада, соның ішінде Германиядағы Неандерталь жотасында табылған. Сондықтан ол тарихта неандерталь адамы деген атпен белгілі. Ал б.з.б. 45-35 мың жылдықта Франциядағы Креманьон жотасында қазіргі адамдарға ең жақын ертедегі адамдардың қалдығы табылды.
Қазақстан жерінде, ежелгі адамның қазынды қалдықтары әзірге кездесе қоймағанына қарамастан, олардың мекен еткен аудандарының бірі -- Қаратау жотасы болғаны анықталып отыр. Арыс өзені жағасындағы Кіші Қаратау жотасының солтүстік-шығыс бөлігінде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде ертедегі адамдардың еңбек құралдары болып табылатын ірілі-уақты шақпақ тастардың табылуы осыған айқын дәлел бола алады.
Қаратаудың алғашқы тұрғындары от жағып, оны сөндірмей ұстай білген. Олар аңдар аулаумен, тамақ болатын өсімдіктерді жинаумен шұғылданған. Орталық Қазақстан жеріндегі қазбаларға қарағанда, осы маңда орналасқан ежелгі адамдар еңбекке тас құралдарын кеңінен пайдаланған. Олар тастарды үшкірлеп, үлкен-үлкен қырғыштар, әр түрлі дөңгелек тас құралдар жасап, қажеттеріне жарата білген.
Соңғы палеолит дәуірінде адамдардың рулық қауымы мен топтық ұжымдары қалыптаса бастады. Рулық қауымдар көп жерде алдымен отбасының қамқоршысы, бала өсіруші ананың төңірегінде топтасты, осыған байланысты әйелдер алғашқы қауымда үстемдік жасады, мұның өзі аналық-матриархаттық дәуір деп аталды.
Тас дәуірінің тарихында мезолит пен неолит біздің заманымыздан бұрыңғы 12-5 және 5-3 мың жылдықтардың арасын қамтиды мезолит-орта тас дәуірі, неолит-соңғы тас дәуірі. Ол кезде табиғат осы заманғы бейнеде болды. Жануарлар дүниесінің құрамы өзгеріп, енді аңшылардың аулайтыны көбінесе бизон мен жылқы, жабайы ешкі мен киік, қоян, үйрек болды. Мезолит заманындағы адамдардың садақ пен жебені ойлап шығаруы үлкен жетістік еді және осы тұста микролиттер - үшбұрыш, ромб, трапеция, сегмент -тәрізді ұсақ қалақтар шықты.
Біздің заманымыздан бұрыңгы 5 мың жылдықта басталған неолит -тас құралдарын барынша пайдаланған дәуір. Бұл кезде еңбек қүралдары жетілдіріліп, жаңадан бұрғылау, тастарды тегістеу, ағашты арамен кесу сияқты жаңа технологиялық әдістер қолданылған. Қиын өңделетін тастар бірте-бірте тұрмысқа, шаруашылыққа пайдаланылды, тас балталар„ кетпендер, келілер, дән үккіштер, келсаптар жасала бастады. Неолит дәуірінде Қазақстан жерінде кен кәсібі мен тоқымашылықтың бастамалары дүниеге келген. Сонымен қатар керамикалық ыдыс жасау іске аса бастады. Әлеуметтік жағынан алғанда неолит кезеңі рулық қауым дәуірі еді. Онда бірігіп еңбек ету және өндіріс құрал жабдықтарына ортақ меншік үстемдік етті. Осы кезде тайпа бірлестіктері құрылды. Тайпалар туыстық жағына және шаруашылықтың түріне қарай негізделді. Ежелгі қазақ жеріндегі тайпалар аңшылықпен, балық аулаумен, өсімдіктерді жинаумен шұғылданған. Кейініректе олар мал өсірумен, егіншілікпен және кен өнеркәсібімен айналыса бастады.
§2. Қола дәуірі. Беғазы-Дәндібай мәдениеті
Біздің заманымыздан бұрыңғы екі мың жылдықта мал және егіншілік шаруашылығымен қоса металл өңдеу кәсібі дами бастады. Мұның өзі Қазақстан жеріндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларды өзгертуге жол ашты. Мал өсіруші тайпалар ірі және қуатты бірлестіктер құрды. Бұлардың арасында әр түрлі себептермен келіспеушіліктер, болып, қарулы қақтығыстар да орын алды. Қару енді жабайы аңдарды аулау үшін ғана емес, сонымен қатар тайпалардың соқтығыстарында да жиі қолданылды, қару жасау бірте-бірте металл өңдеудің дербес саласына айналды.
Б.з.б. 2 мың жылдықтың ортасында Қазакстан тайпалары қола заттарын жасауды меңгерген. Қола - әр түрлі өлшемдегі мыс пен қалайының кейде сүрменің, күшаланың, қорғасынның қорытпасы. Мыспен салыстырғанда қола өте қатты және балку температурасы төмен, түсі алтын сияқты әдемі болып келеді. Ол еңбек құралдары мен қару жасау үшін қолданылатын негізгі шикізат болып табылады. Қазакстан жерінде түсті металдар өңдеуге, әсіресе, мал өсіруге мықтап көңіл бөлген. Сөйтіп, б.з.б. 2 мың жылдықтың аяғында -- 1 мың жылдықтың басында дала халықтары шаруашылықтың жаңа түрі - көшпелі мал шаруашылығына ауысады.
Кола дәуіріндегі экономикалық басты-басты екі бағыттағы: мал шаруашылығы мен металл өңдеу кәсібінің тез дамуы, ең алдымен еркектердің енбегін қажет етті. Мұның өзі қоғамда еркектер рөлінің күшеюіне әкелді. Сөйтіп, аналық рудың орнына аталық ру патриархат пайда болды. Қоғамдық өмірдегі ірі өзгерістер өндірістік күштердің өсуіне, қоғамдық еңбектің мамандануына, патриархаттық қатынастың дамуына байланысты еді. Жеке отбасылар бөлініп оқшауланды, меншік ұлғайып кеңейді, рулық қауым ішінде мүлік теңсіздігі көрініс бере бастады.
Қола дәуірінде Сібірдің, Қазақстанның және Орта Азияның кең-байтақ далаларын тегі және тарихи тағдырының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл тайпалар бір үлгідегі, бір-біріне ұқсас мәдениет қалдырды. Олар қалдырған ескерткіштердің табылған жері Сібірдегі Ачинск маңындағы Андронов селосының атымен ғылымда шартты түрде "Андронов мәдениеті" деп аталды.
Андронов мәдениетінің негізгі орталықтарының бірі -- Қазақстан жері. Археологиялық деректерге қарағанда, Андронов мәдениеті дәуірінде халықтың басым көпшілігі отырықшылықта өмір сүрген. Өзендердің, көлдердің жағасындағы жайылымы мол жерлерге орналасқан рулық-патриархаттық отбасылардың үйлері мен үлкен жертөлелері болған. Олардың жанынан әр түрлі шаруашылық жайлар мен мал қамайтын орындар салынған. Өйткені, бұл кезде мал бағу кәсібі басымырақ еді. Тайпалар малшылық- егіншілікпен аралас шұғылданды.
Андронов мәдениеті дәуірінде адамдар металдан еңбек құралдарын, қарулар және сәндік заттар жасауды жақсы білген. Олар түбі шығыңқы балталар, сағасында ойығы бар пышақтар, балға, шоттар, найзалар мен жебелердің өзгеше ұштары, білезіктер, айналар, моншақтар және әр түрлі ілмешектер, егін оратын орақ, пішен шабатын шалғы сиякты құралдарды өздері жасап, күнделікті тұрмыста кеңінен қолданды.
Андронов мәдениетінің алғашқы ескерткіштерін 1914 жылы А. Я. Тугаринов ашты.Содан бері өткен уақыт ішінде Кеңес елінде, сонымен бірге Қазақстанда бұл мәдениетке қатысты орасан көп археологиялық материалдар жиналды. Андронов мәдениеті қола дәуірінің алғашқы кезеңін б.з.б. ХVIII-ХVІ ғасырлар және орта кезеңінб.з.б. ХV-Х ғасырлар түгелдей қамтиды. Орталық Қазақстанда кола дәуірінің соңғы кезеңінде б.з.б. Х-VIII ғасырлар Андронов мәдениетімен салыстырғанда анағұрлым жоғары Дәндібай-Бегазы мәдениеті болғанын білеміз. Ол Қарағанды қаласы маңындағы Дәндібай ауылында және Балқаштың солтүстік төңірегіндегі Беғазы қойнауында қола ескерткіштерінің алғашқы қазылған жеріне қарай аталған. Дәндібай-Беғазы мәдениеті Атасу өзенінен Ертіске дейінгі байтақ даладан табылған көптеген ескерткіштерімен сипатталынады. Олардың қатарына Ақсу-Аюлы-2, Ортау-2, Байбала-2, Бесоба, " Бұғылы-3 кешендері жатады. Бұл ескерткіштерге тән нәрсе, бір жағынан,' Андроновтық дәстүрлердің сақталуы, екінші жағынан, мәдениеттің, жаңа элементтерінің, тұрпаты ерекше бәйіттік тамдардың, жатаған, домалақ ыдыстардың пайда болуы. Жерлеу ғұрпы да Андронов мәдениетіне тән емес. Әдеттегі бүктелген қаңқалармен қатар аяқтарын созып, шалқасынан жатқызылған қаңқалар да кездеседі. Мұндай жерлеу ғұрпы кейінгі ерте темір дәуірінде Қазақстан жерінде тұрған малшы тайпаларда кеңінен тараған.
Беғазы мәдениеті жерінде жерленгендерден мүлік теңсіздігінің болғанын да байқаймыз. Басына обалар жасалып, оның айналасы ірі гранит тақталармен белдеуленген молалар да кездеседі. Бұл патриархаттық-рулық қоғамның көрнекті мүшелерінің қабырлары. Сондай-ақ, бұл - тағы малдарды, жануарларды қолға үйрету көшпелілер қоғамы дамуының заңды кезеңі еді.
Қазакстан жерінде мал шаруашылығымен қатар неолит дәуірінен бастап егіншілік дамыған. Мәселен, Усть-Нарым қонысында Шығыс Қазақстан табылған қыстырма орақтар егіншіліктің болғанын көрсетеді. Тастан астық үгетін құралдар: астық түйгіштер, тоқпашалар, келілер, келсаптар жасалған. Егін жинауда алғашқы кезде пышақ пайдаланылған болса, соңғы қола дәуірінде әр түрлі қола және мыс орақ, шалғы қолданылады. Алқаптарда негізінен бидай, қара бидай, тары егілген.
Қола дәуірінде адам қоғамының өндіргіш күштерінің дамуында мал өсіру және егін егумен қатар әр түрлі рудаларды өндіру, тас пен сүйекті пайдалану аса маңызды рөл атқарған. Оған Қазақстан жеріндегі мыстың, қалайының және алтынның бай кендерінің болуы қолайлы жағдай жасаған.
Қола дәуірінде Қазақстан жерінде мекен еткен тайпалардың қоныс жайларын анықтау мақсатында бірнеше қазба жұмыстары жүргізілді. Көшпелілер, әдетте қоныс өзендердің жағасында, жайылымы мол мүйісте, көлдің маңына орналасқанын археологиялық қазбалардың нәтижелері көрсетіп отыр. Қоныстар 6-10 үйден, үлкендері 20 үйден тұрған. Өзен жағасында олар бір немесе екі қатар болып тізілген. Мүйістегі үйлердің ортасынан кең алаң-қотан калдырылған. Тұрғын үйлердің аумағы кең 100 шаршы метрден 300-400 метрге дейін жеткен.
Қола дәуірінде Қазақстан жеріндегі тайпалардың өмірге керекті және үй-тұрмысына қажетті заттарды істеп шығара бастағанын байқаймыз. Мал шаруашылығы адамдарды тек тамақтандырып қана қойған жоқ, сонымен қатар киім-кешекпен және аяқ киіммен де қамтамасыз етті. Сойған малдың жүнін түтіп, оны иіріп кйім етіп кию үшін жаңадан ұршық және қарапайым тоқыма станогі пайда болды. Бұлар бірнеше қазбалардан табылды. Мұның өзі сол тұста қазақ даласындағы үлкен жетістік еді. Адамдар малдың терісін өңдеп, үстіне тон, басына тымақ, аяғына киім етіп киеді. Қойдың биязы жүні мен ешкінің, түбітінен жүн киімдер тоқылған.
Қоныстарды мекендеушілерде керамика ыдыстарын жасау кеңінен дамыған. Оның бәрі шаруашылық пен тұрмыста пайдалануға арналды. Бұл тұстағы құмыра жасау-шылардың көбі әйелдер еді. Күйдірген балшықтан ыдыс-аяқтардың бірнеше түрі жасалған. Ыдыстарға әшекейлеп өрнек салынған. Соңғы қола дәуіріндегі құмыралардың дені иіні дөңгелек, бүйірі шығыңқы болып жасалынды.
Қола дәуіріндегі тайпалар жауынгерлік қару жасап, оларды үнемі жетілдіріп отырған. Ол кездегі негізгі қарулар: найза, күрзі, дүмі шығыңқы балта, балға, шот. Кейбір жауынгерлердің қанжары болған.
Коғамда азық-түліктің көбеюіне баиланысты артық заттарды айырбастау, осындай айырбас сауда барысында байлықтың қорлануы етек ала бастайды. Мал шаруа-шылығының қарқынды дамуы қоғамдық алғашқы ірі еңбек бөлісін туғызды, басқалардан өз алдына бақташылар бөлініп шықты. Сол сияқты егіншілік кәсіпте біраз өзгерістер болды. Өңделіп егілген жерлердің көлемі өседі. Бұл өзгерістер қоғамдық еңбекте үлкен бөлінуді туғызып, матриархаттық қатынастар патриархаттық-рулық қатынастармен ауыса бастады.
Патриархаттық отбасылық қауымның бірнеше сатыдан өткенін айту керек. Ерте кезде мұндай қауымдар әке жағынан туыс адамдардың төрт-бес ұрпағынан құралады және аумағы 200 шаршы метрдей, немесе одан да кең үлкен үйлерде бірге өмір сүрді. Әрбір патриархаттық-рулық қоныс-мекен осындай бірнеше үйлерден тұрды.
Отбасылық қауым отбасылық-өндірістік ұжым болды, ал ұжымдық еңбек тұсында өндіріс құрал-жабдықтары мен өндірілген өнім ортақ меншікке айналды. Кейін, әсіресе, соңғы қола дәуірінде кейбір материалдық жағынан күшейіп алған патриархаттық қауымдар барған сайын оқшаулана түсті, мұның өзі алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауына, отбасылық меншіктің пайда болуына әкелді. Мәселен, айналасы дуалдармең, қоршалып салынған қоныстардың Солтүстік Қазақстанда көп кездесуі, бұлардың қорғаныс, бекініс ретінде салынғанын, қола дәуірінің орта кезінде тайпалар арасында наразылық пен қақтығыстардың күшті болғандығын көрсетеді. Сондай-ақ, қоныстар мен қорымдардан табылған жебелердің қола және сүйек ұштары да тайпалар арасында жиі-жиі қақтығыстар болып тұрғанын байқатады. Жебе ұшы бір жолы Шығыс Қазақстанда тізенің ұршығына, тағы бір жолы Орталық Қазақстанда адам қаңқасының жамбас сүйегіне қадалып тұрған жерінен табылды.
Қола дәуірінің соңғы кезеңінде рудың ыдырауы және одан жеке отбасылар шаруашылығының бөлініп шығуы нәтижесінде үйлердің пошымы өзгерген. Кейбір үйлер жеке дербес отбасыға арналып екі-үш бөлмеден салынған, олардың тамақ пісіретін жер ошақтары бөлек болған. Рулық құрылыстың ыдырағанын және мүлік теңсіздігінің шыққанын қорымдардың қалдықтарынан да көруге болады.
Кедейлердің қабірлері қарапайым және жерлеу саймандары да қарапайым. Ал байлардың қабірлерінен алтын және қола заттар мен шебер өрнектелінген балшық ыдыстары табылған. Отбасы иесінің, ру мен тайпа көсемдерінің молалары үстіне биік етіп топырақ оба үйілген немесе үлкен-үлкен гранит тастардан қоршау жасалынған.
Қола дәуіріндегі тайпалардың діни нанымдары мен сенімдеріне келетін болсақ, ол тұстағы адамдардың тұрмысы мен әл-ауқаты түгелдей табиғатқа тәуелді болғандықтан, олар табиғат күшін киелі рух деп білген. Бұл күштер ең алдымен су, күн, от, жануарлар мен өсімдіктер дүниесі еді. Күн мен от жарық жылылықты береді, мұның бәрі қайырымды құдіретті рухтармен байланыстырылды. Адам мен жануарларға сусыз өмір жоқ, сондықтан суға да, сол сияқты, ай мен жұлдызға да табыну сияқты наным күшті болды.
Қола дәуірінің тайпалары ата-бабаларына сыйынған және о дуниеге сенген. Ауру адамдарды емдеу және оларды өлімнен сақтап қалу әрекеттері де болып отырған. Ол әрекеттер нәтиже бермеген жағдайда өлген адамды о дүниеге қажет деп санаушылық, о дүниеде тамақ керек деп, тамақ пен киіммен, құралдарымен, қару-жарағымен, сәндік заттарымен барынша жақсылап көму - қола дәуіріндегілерге тән рәсім.
Қола дәуірінде күнге, отқа, суға, айға, жұлдыздарға және қорғаушы рухтарға арнап құрбан шалу ғадеті де болған. Кейін келе адамның ой-өрісінің өсуі нәтижесінде, оның өзі туралы және табиғат жөнінде ұғымы күрделілене түсті, сөйтіп, діни дүниетаным келіп шықты. Қорытып айтқанда, қола дәуірінің соңғы кезінде өндірістік жабдықтарға және өндіріс өніміне ортақ меншіктің пайда болуына байланысты қоғамда қауымдық құрылыс ыдырап, отбасылық меншік пайда болды.
Екінші тарау
Темір дәуірінің алғашқы кезеңіндегі тайпалық
одақтар және көне мемлекеттер
§1. Сақ тайпалық одақтары
Б.з.б. бір мың жылдықта Қазақстан жерінде тұрған ежелгі тайпалар темірден заттар жасауды игеріп, қуатты тайпа одақтар құрған. Қолына көп мал жинаған ірі бай отбасылары қонысын әрдайым ауыстырып, өзен бойларына ғана емес, сонымен қатар дала және шөлейт жерлерді, Тянь-Шаньның биік таулы бөліктерін бірте-бірте игере бастаған. Жұрт темірді пайдасына жаратып, атқа ауыздық салуды үйренген, сөйтіп, атты алысқа қатынайтын аса маңызды көлікке айналдырған ірі бай-феодалдар қоғамдағы ықпалды күшке айнала берді. Олар көшіп-қонуға қолайлы жеңіл киіз үйді тұрмысқа жайлы тұрақты тұрғын үйге айналдырған. Алыстан көздеп ататын садақ, ұшы үш қырлы жебе, ақинақ қысқа семсер қорғанудың және шабуылдың сенімді құралы болды. Мал және жайылым үшін талас-тартыстардан, соғыстардан әскер басшылары байыды. Әскер басшыларының және батырлардың рөлі артып, соғыссыз уақытта олар малдарын көбейтіп, байып, халықты биледі. Олардың ел басқару жұмыстарын тежеп отыратын ақсақалдардың кеңесі болған. Тонаушылық соғыстардың жиіленуі бірнеше тайпалардың бірігуін қажет етті. Сөйтіп, тайпалық одақтар құрылды. Оларды көсемдер басқарды.
Біздің заманымыздан бұрыңғы V ғасырдың 40-шы жылдар аяғында грек тарихшысы Геродоттың "Тарих" деп аталатын еңбегінде және басқа да қол жазбаларда біздің заманымыздан бұрыңғы I мың жылдың орта шенінде Орта Азия мен Қазақстан жерінде сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қуатты жауынгер одағы болғаны айтылады. Бұл одақ массагеттер, каспийшілер, есседондар, кейініректе аландар, сарматтардан тұрған. Персия патшасы I Дарийдің Накширустамдағы Персополға жақын тас жазуларында Сақ тайпалары үш топқа: сақ-хаумаваргаларға хаома сусынын дайындайтын сақтар , Сак-тиграхаудаларға төбесі шошақ бас киімдері бар сақтар, Сақ-парадараяндарға теңіздің арғы бетіндегі сақтар бөлінеді делінген. Бірінші топтағы сақтар Ферғана жерінде мекендесе, екіншілері Сырдарияның орта аймағы және Жетісу жерін жайлап, үшіншілері -- еуропалық скифтер немесе Арал теңізі және Сырдарияның арғы бетіне орналасқан.
Геродоттың айтуынша, сақтар, скиф тайпалары, бастарына тік тұратын төбесі шошақ тығыз киізден істелінген бөрік және шалбар киген. Олар садақ, қысқа семсер және айбалтамен қаруланған. Тамаша атқыш жауынгерлер болған.
Сақ әулетінің іргесін қалаушы Алып Ер Тоңға Афрасиаб болған деген деректер бар. Археологиялық қазбаларға қарағанда, сақ тайпалары темірден зат жасай білсе де, мыс пен қоланы пайдалануды артық көрген. Оларда жабайы аңдардың суреттері салынған қоладан құйылған үлкен тай қазандар болған. Сақтардың аңдарды өрнектеумен дүние жүзіне әйгілі болған даналық өнері жалпы даму процесіне елеулі әсерін тигізді.
Сақ тайпаларында көпке дейін матриархаттық ел билеу тәртібі сақталып, әйелдер ерекше жағдайда болған. Мәселен, олардың көсемдерінің бірі - тамаша сұлу, әрі жігерлі, елге әйгілі патша ханум Заррине ел билеп, қалаларды салуға және әскери жорықтарға өзі қатысқан.
Персия мемлекетінің патшасы Кир - Мидия патшасы Крезбен б.з.б. 558-529 жж. соғысқан кезде - сақтармен одақ жасасып, олардан әжептеуір көмек алған. Кейін Кир сақтар мен массагеттерді өзіне бағындыруды ұйғарады. Сөйтіп, Мидия патшалығын жеңгеннен кейін Кирдің әскерлері сақтардың жеріне басып кіреді. Сақтар парсылардың басқыншылық әрекетіне қарсы қайсарлықпен қарсылық көрсетеді. Кирдің әскерлері өздерінің жеңісін тойлап жатқан кезде, сақтардың жауынгерлері тұтқиылдан лап қойып, парсыларды қырып салады. Осы шайқаста олар Кирдің өзін де өлтіреді. Осыған байланысты Геродот жазбаларында мынадай аңыз бар: Парсыларды жеңгеннен кейін Сақтардың әйел патшасы Томирис: "Сен қанға құмартып едің, енді шөлің қансын",- деп үлкен торсыққа толтырып қан құйғызып, оған Кирдің басын салдырады.
Кирдің Орта Азиядағы басқыншылық жорықтарын I Дарий б.з.б. 521-486 жылдар жалғастырады. Жеке-жеке отырған Сақ тайпаларын бір-бірлеп бағындырған ол аз уақыт болса да, оларды басып алды. Сақ тайпаларының біраз бөлігі оларға салык төледі және парсы патшасына жасаққа жігіттер беріп тұрды. Тіпті сақтардың біразы парсы патшасының "өлмейтін он мың" деп аталатын ұланының құрамына кіріп қызмет етті. Б.з.б. VI ғасырдың аяғы V ғасырдың басында 500-449 жж. ежелгі Шығыстағы грек-парсы соғысында сақ тайпалары парсылар жағында болды. Мәселен, б.з.б. 490 жылғы грек-парсы әскерлерінің Марафон жеріндегі болған соғыста сақтар парсылар жағында болып, гректерге қарсы соғысты.
Б.з.б. IV ғасырдың 30-шы жылдарында македониялық гректер Александр Македонский басшылығымен соңғы Ахеменид, III Дарий Кодоманның, әскерлерін талқандап, Орта Азияға баса көктеп кірді. Олар Маракандты Самаркандты алып, Сырдарияға бет алды. Сырдария бойына бекініп алу үшін кішігірім "Александр Крайный" немесе "Шеткі Александр" деген қала салдырды.
Александр Македонскийдің басқыншылық әрекетіне қарсы көшпелі Сақ тайпалары асқан ерлікпен, табан тіресе соғысты, кескілескен ұрыстарда катапультпен қаруланған гректер оқтың күшімен сақтарды кейін шегіндірді. Соғыста сақтар мыңдаған адамынан айрылды. Гректер сақтардың біраз жерін басып алды. Бірақ Александр Македонскийдің әскерлері сақтардың жерінде көп тұра алмады. Ыстық күн, жолсыз шөл дала, ержүрек сақтардың тынымсыз шабуылы, Александр Македонскийдің сырқаттанып қалуы гректерді қашуға мәжбүр етті. Олар Сыр бойындағы "Шеткі Александрді" тастап, Самарканд қаласына шегінді. Сөйтіп, Сырдария сыртындағы Сақ тайпалары грек басқыншылығына қарсы күресте өз тәуелсіздігін сақтап қалды.
Александр Македонский б.з.б. 323 жылы сүзектен қайтыс болды. Ол өлгеннен кейін, оның ұлан-байтақ империясы ыдырай бастады. Өйткені ол берік экономикалық және саяси байланыс бірлігі жоқ әр түрлі тайпалар мен халықтардан құрылған мемлекет еді.
Сақ тайпалары көшпелі және жартылай мал шаруашылығымен айналысты. Оның себебі, біріншіден, бұл тұста климат жағдайы өзгеріп, құрғақшылық болып, күн ысып, өзен, көл сулары тартылып, шөп шықпайтын шөлейт жерлер пайда бола бастаған еді. Екіншіден, бұл жерлер бұрыңғы теңіздің табаны болғандықтан, оның біраз бөлігі құнарсыз, сусыз, сортаң болып келді. Мұндай жерлерге өсімдік, шөп шықпайды, егін егуге де жағдай болмады. Сондықтан бұл жердегі адамдар мал өсірумен шұғылданып, оны өзінің тұрақты кәсібіне айналдырды. Малдың жайылымына қарай олар көшіп-қонып жүрді.
Көшпелі мал шаруашылығымен айналысу далалы және шөлді жерлерді мекендейтін тайпалардың өміріндегі ірі жетістік еді, мұның өзі алғашқы қоғамның өндіргіш күштерінің дамуын ілгері бастырған қадам. Мал өсіруге маманданған адам еңбегі неғұрлым өнімді бола түсті де ет, май, тері, жүн т.б. өнімдерді көп өндіруге мүмкіндік берді. Мал шаруашылығы өнімдері неғұрлым көп өндірілген сайын олардың құны артып, мал өсірушілер мен егіншілер арасындағы айырбастың дамуына жағдай жасады.
Сақтардың мал шаруашылығының негізгі бағыты қой өсіру еді. Оның еті мен сүті ғана емес, сонымен бірге киіз басу, арқан есу үшін жүні де іске асты. Б.з.б. I мың жылдықтың орта шеніндегі грек авторы Харил Сақ тайпаларын қойшылар тайпасы деп атаған. Сақтардың тұрмысында жылқы да үлкен рөл атқарады, өйткені ол мінсе -көлік, жесе - тамақ, ішсе - сүті сусын қымыз.
Сақтардың заманында жылжымалы арба да болған. Гиппократ скифтердің тұрмысын суреттей келіп, былай деп көрсетеді: "Арбалар өте шағын, төрт доңғалақты. Басқа бір алты доңғалақты арбалар киізбен жабылатын үйге ұқсас екі және үш қабат киіз жабылған арбалар жасалып, олар жаңбыр мен желден пана болды... бұл арбаларда балаларымен әйелдер отырып, ал ерлер қашанда ат үстінде жүретін". Оңтүстік Қазақстан жеріндегі Сырдария аңғары, Арыс, Келес т.б. өзендер бойы сақ тайпалары егіншілікпен де айналысқан. Олар тары, арпа, бидай еккен. Кейбір жерлерде Сырдария суармалы егін шаруашылығы дамыған.
Сақ тайпалары мал шаруашылығы мен егіншіліктен басқа аңшылықпен, балық аулау кәсіптерімен де шұғылданған. Олар тау теке, арқар, қабан, бұғы, бұлан, дуадақ аулайтын. Жартастағы суреттер таулы-далалық тайпалардың аңды салт атпен қоршап аулайтыны бейнеленген.
Б.з.б. I мың жылдықтың орта шенінде, яғни сақ заманында өндірістің мамандандырылған түрлері болды. Бұлар руданы өндіру және өңдеу, темір ұсталығы, темірді кұю және зергерлік істер еді. Бірақ сақтардың кол өнер кәсібі әлі жетілмеген болатын.
Б.з.б. I мың жылдыктың басында Қазақстан жерінің ежелгі тайпалары қызыл және қоңыр темір тасты, магнитті, темір жылтыры сияқты тез балқитын рудаларды жақсы білген. Мұны Қарқаралы қаласына жақын Суықбұлақ қоныс жұртын қазу кезінде табылған оңды сұрыпталған темір рудасының үйіндісіне қарап білуге болады. Орталық Қазақстан мен Жетісу обаларынан б.з.б. VІІ-VІ ғасырларда темірден соғылған заттар - темір қанжарлар, пышақтар, жүген әшекейлері табылған.
Ежелгі Қазақстанда мыс-қалайы өндіру басым болды. Сақ заманында кен ісі мен руданы алғашкы өңдеу техникасы Андронов дәуірімен салыстырғанда едәуір ілгеріледі. Сақ шеберлері, әсіресе, қола құю ісінде елеулі табыстарға жеткен.
Шаруашылықтың жаңа түрлері өздеріне лайықты еңбек құралдарын жасауды қажет етті. Осыған байланысты ертедегі шеберлер ат тұрманын, қаружарақ, ауыздық жасауды үйреніп, соғыс құралдарын, қару-жарақтарды, жебенің ұштарын, қысқа семсерлер (ақинақ), қанжар, ұзын семсерлер, найза, түрлі балталар жасады.
Металл өңдеумен бірге қолөнердің тұрмыстық ыдыс-аяқ жасау, тас қашау, сүйек ою, тері илеу, жіп иіру және тоқымашылықтың түрлері де болды. Темірден пышақ, металдан ыдыс, темір ілгектер, қашаулар, т.б. заттар жасалынды.
Сақтар Алтай, Сібір, Шығыс және Батыс Еуропа халықтары мен тығыз байланыс жасап тұрды. Бұл жөніндегі қазылған ескі молалардан табылған заттар сақтардың өмірі
туралы көптеген мағлұматтар береді. Сақтардың әлеуметтік қоғамы жөнінде айтқанда, олардың басты үш топқа бөлінгенін көрсетуге болады. Біріншісі - әскери топтар, екіншілері-ауқатты бай топтар, діни адамдар, жрецтер, үшіншілері жай қатардағы сақтар, бұлар - кедейлер,оларға соқа және екі өгіз тән.
Сақтардың молалары кең, биік болған. Сондай молалардың бірі -- І969 жылы қазіргі Алматы облысы, Есік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz