Қазақстандағы бұқаралық ақпарат құралдары
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .. 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ ЖАҺАНДАНУ ДӘУІРІНДЕГІ ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ ҚҰРАЛЫ МЕН АЛҒАН БАҒЫТЫ
1.1 Дәстүрлі БАҚ пен Ғаламтор: проблемалары мен даму үрдерісі ... ... ... ... 7
1.2 Электронды БАҚ аудиториясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 Қазақстар ғаламторындағы әлеуметтік желілер, блогтар, сайттар ... ... ... 33
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ҺӘМ МЕМЛЕКЕТТІҢ МЕДИА САЯСАТЫ
2.1 Мемлекеттік ақпарттық саясат және БАҚ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
2.2 Дәстүрлі БАҚ және ғаламтордың ҚР ақпарат кеңістігіндегі бәсекеге қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
2.3 Жаңа ақпараттық технологиялар және БАҚ даму үдерісі ... ... ... ... ... ... .. 76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 94
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 97
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ ЖАҺАНДАНУ ДӘУІРІНДЕГІ ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ ҚҰРАЛЫ МЕН АЛҒАН БАҒЫТЫ
1.1 Дәстүрлі БАҚ пен Ғаламтор: проблемалары мен даму үрдерісі ... ... ... ... 7
1.2 Электронды БАҚ аудиториясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 Қазақстар ғаламторындағы әлеуметтік желілер, блогтар, сайттар ... ... ... 33
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ҺӘМ МЕМЛЕКЕТТІҢ МЕДИА САЯСАТЫ
2.1 Мемлекеттік ақпарттық саясат және БАҚ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
2.2 Дәстүрлі БАҚ және ғаламтордың ҚР ақпарат кеңістігіндегі бәсекеге қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
2.3 Жаңа ақпараттық технологиялар және БАҚ даму үдерісі ... ... ... ... ... ... .. 76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 94
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 97
ҚОСЫМША
Ең алғаш ХХ ғасырдың екінші жартысында әскери мақсатта құрылған ғаламтор өз өрісін кеңейту барысында көпшілік қолданысындағы құралға айналды. Құрал дейтін себебім, қажетті деректердің барлығы болмаса да денін таба алатын мүмкіндігі бар. Ал алғашқы адамдардың тасқа қашалған мәліметтері түрлі кезеңдерден өтіп түрі мен түсін өзгерткені белгілі. Қолданысқа қалам, қағаз еніп хат, хабар, бұйрық, үкім, құжаттар мен заңдар жазыла бастағанда олардың бұқара қолданысына көшу тәсілдері пайда болды. Тарих қойнауындағы бірінші мемлекеттерде бұл мәселенің мән жайын өз тұсында жетік меңгерді. Осылай Ежелгі Рим немесе сол кезеңдерден кейінгі һәм бұрынғы алап империялардың алаңдарынан бастау алған дәстүрлі БАҚ жаңалықтарды желілік түрде жылдам жинауға жағдай жасайтын интернет келген кезеңде, көлеңкеде қалғаны рас. Сондай-ақ қоғамдық қолданыстан толық қалмаса да жаңа толқынның тасасында тұрған газет, журнал, радио, теледидар әлеуметтік қажеттілікті аз қамтитын ақпатар арналарына айналары сөзсіз. Осыған орай жалқы мақсаттан жалпы міндеттерді атқарушы арна болып қалыптасқан ғаламтордың болашағы қандай? Оған салалас келетін дәстүрлі БАҚ бағыттарына деген сұраныс қалай? Аталған тақырыпқа арқау болған сұрақтар.
«Адамзат еңбекпен адам болды» деп келетін ауыз екі сөзді «ақпаратпен» деп ауыстысақ ойымызда орнығып қалған ұғымды еркін өзгерте алар едік. Жаратылыс ақпаратсыз жүйелі болмайды. Себебі, қандай болмасын тіршілік тектік (гендік) тамырға тіреледі. Ал сол өте ұсақ ұқсастық пен үйлесімділікті тасымалдаушы жасушалар ақпарат ретінде алып жүреді. Бұл тіршілікте табылатын табиғи дәлдік.
ХХІ ғасыр саяси сарапшылардың айтуы бойынша «автоматпен емес ақпаратпен соғысатын» дәуір. Қандай оқиғаны болмасын орнықты, лездік пен дәлдігін сақтай отыра баяндау, осы бағыттағы барлық мамандардың мақсаты.
Диссертацияның өзектілігі: таңдалған тақырып төрткүл дүниені тегіс қамтыған ақпарат құралдарының ара жігін анықтау. Соңғы жылдар еншісінде жаһандану үдерісінің жандануына тікелей әсерін тигізген ғаламтордың дәстүрлі БАҚ пен бір қоғамда қатар қызымет етуі. Сондай ақ аталған ақпараттық арналардың бірін бірі толықтырп, өзара бәсекелестіктің проблемаларын зерттеу. Жұмыс тақырыбының өзектілігі ақпараттың әлемдегі рөлінің күннен-күнге артып келе жатқандығы және ақпараттық қауіпсіздіктің кез-келген жоғары дамыған мемлекеттің ұлттық қауіпсізідігің ажырамас саласына айналғандығымен байланысты. Негізі тереңде жатқан журналистиканың мән-маңызы туралы қазақ еліндегі аталған бағыттардың негізін салушылардың бірі М. Барманқұловтың [1] тұжырымы басты бағытқа арқау бола алады.
«Адамзат еңбекпен адам болды» деп келетін ауыз екі сөзді «ақпаратпен» деп ауыстысақ ойымызда орнығып қалған ұғымды еркін өзгерте алар едік. Жаратылыс ақпаратсыз жүйелі болмайды. Себебі, қандай болмасын тіршілік тектік (гендік) тамырға тіреледі. Ал сол өте ұсақ ұқсастық пен үйлесімділікті тасымалдаушы жасушалар ақпарат ретінде алып жүреді. Бұл тіршілікте табылатын табиғи дәлдік.
ХХІ ғасыр саяси сарапшылардың айтуы бойынша «автоматпен емес ақпаратпен соғысатын» дәуір. Қандай оқиғаны болмасын орнықты, лездік пен дәлдігін сақтай отыра баяндау, осы бағыттағы барлық мамандардың мақсаты.
Диссертацияның өзектілігі: таңдалған тақырып төрткүл дүниені тегіс қамтыған ақпарат құралдарының ара жігін анықтау. Соңғы жылдар еншісінде жаһандану үдерісінің жандануына тікелей әсерін тигізген ғаламтордың дәстүрлі БАҚ пен бір қоғамда қатар қызымет етуі. Сондай ақ аталған ақпараттық арналардың бірін бірі толықтырп, өзара бәсекелестіктің проблемаларын зерттеу. Жұмыс тақырыбының өзектілігі ақпараттың әлемдегі рөлінің күннен-күнге артып келе жатқандығы және ақпараттық қауіпсіздіктің кез-келген жоғары дамыған мемлекеттің ұлттық қауіпсізідігің ажырамас саласына айналғандығымен байланысты. Негізі тереңде жатқан журналистиканың мән-маңызы туралы қазақ еліндегі аталған бағыттардың негізін салушылардың бірі М. Барманқұловтың [1] тұжырымы басты бағытқа арқау бола алады.
1. Барманқұлов М. Телевизия: бизнес әлде билік? / Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 216 б. 18 б.
2. Әбдіманов. Ө. Қазақ газеті. – Алматы: Қазақстан, 1993. -17 б.
3. Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. -304 б
4. Исабай Қ. Байжан-ата Хұзырхат // Парасат. №1, 1996. -19 б
5. Қазақ газеті. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998. -10 б
6. Тіл құрал. Мемлекеттік тілдің Алматы қаласының қоғамдық өміріндегі ахуалы. Алматы. 2008.- 125-128 бб.].
7. Молдабеков Ж. Ақпараттық ресурс ұлттық құндылық. // www. Kazgazeta.kz.
8. Castells M. The Information Age.Economy, Society and Culture. Vol. 1. The Rise of the Network Society. Blackwell, 1996.; Кателлс М. Информационная эпоха. Экономика. Общество и Культура. -М. 2000.
9. Журналистика в переходный период (тезисы международной научной конфереции). –М., 1997. (под ред. Засурсского Я.Н.); Засурский Я.Н. Основные понятия теории журналистики. –М.: Изд-во МГУ. 1993
10. Нысанбаева Ә. Адам және ашық қоғам. –А.: Қазақ энциклопедиясы. 1998. -272 б.; Нысанбаева Ә. Қазақстан. Демократия. Рухани жаңару. –А.: Қазақ энциклопедиясы. 1999. -416 б.
11. Қарин Е.Т. Қазақстан Республикасы ұлттық қауыпсіздігінің ішкі саяси аспектілері. Саясаттану ғ. канд.д. қ. диссерт. –А. 1999. 120 б.
12. Гречихин, Максим Васильевич. Научная библиотека диссертаций и авторефератов disserCat http://www.dissercat.com (кандидаттық диссертация)
13. Медиамәтінді зерттеу. /Добросклонская Т.Г. кітап. 2-33б.б.
14. Абдикерим Ж. «Интернеттегі қазақ тілін дамыту» тақырыбында дөңгелек үстел өтті, // www.yvision.kz.
15. [Интернеттегі қазақ тілі, // www.iak.kz.
16. Ғаламтор сайтынан. Хабарды орнатқан: amangeldi79: Кәрім Мәсімов: «Дәстүрлі БАҚ интернетпен бәсекеге қабілетті болуы тиіс» 2011-01-13
17. http://www.newskaz.kz/society/ 20:03 21/11/2011 АСТАНА, – Қазақстан жаңалықтары АА.
18. шеттілдерден енген сөздердің орыс тіліндегі түсіндірме сөздігі, 2006, Комлев Н.Г.
19. http://silamedia.ru, БАҚ және Медиа. Различия в понятиях
20. «Chocolife.me» компаниясының Электрондық сауда саласында жүргізген «Euromonitor International, Deloitte & Touche «Hidden Heroes. The next generation of retail markets» сауалнамасы.
21. Игбаева Ж.Т. Университетский курс «Психология журналистики» // Вестник КарГУ. Серия филология. - 2008. - №4 (52) – С 103-107. 105 б.
22. Есенова Қ.Ө. Қазіргі қазақ медиа-мәтінінің прагматикасы (қазақ баспасөз материалдары негізінде: филол. ғыл. док. ...автореф.: Алматы, 2007. – 50 б. 3 б.
23. Әбдіжәділқызы Ж. Тағы да тіл мәдениеті туралы // Журналист. – 2005. - №3 (28). – 16б. – 3 қараша. 205б,
24. Барманқұлов М. Телевизия: бизнес әлде билік? / Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 216 б. 41-42бб.
25. Кәмшат ТАСБОЛАТ “Айқын” газеті Ақпарат иесі: www.abai.kz http://45minut.kz Республикалық ұстаздар сайты 19.12.2011 Кәмшат ТАСБОЛАТ. Интернет-ресурстары БАҚ-қа теңестірілді
26. Сембиева Г. БАҚ-тағы қазақ блогшыларының рөлі қандай? // zanmedia.kz.
27. Құралай Жолдыбаева. Ғаламторда мемлекеттік тілді дамытудың кейбір мәселелері. www.el.kz.
28. Аleksа.com сайтының деректері 10.05.12.
29. www.socialbakers.com сайтының деректері.
31. O. Toffler. Толқындар теориясы, 8-б
33. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. –А.: Білім, 1998 -19-б.
32. Boyd, D. M., & Ellison, N. B. (2007). Social network sites: Definition, history, and scholarship. Journal of Computer-Mediated Communication, 13(1), article 11. http://jcmc.indiana.edu/ vol13/issue1/boyd.ellison.html
33. The Role of Information Communication Technologies in the “Arab Spring” - Implications beyond the Region. PONARS - Ekaterina Stepanova. Eurasia Policy Memo No. 159, May 2011
34. Цирель С.В. Революции, волны революций и арабская весна. — В кн.: Арабская весна 2011 года, с. 153.
Хроника жасминовой революции в Тунисе, начавшей «арабский переворот». РИА «Новости» (17 декабря 2011 года).
35. Кислова, М. Президент Туниса покинул страну, армия взяла власть в свои руки. РИА «Новости» (14 января 2011 года).
Кислова, М. Премьеру Туниса предложено сформировать коалиционное правительство. РИА «Новости» (15 января 2011 года).
36. Ущерб от беспорядков в Тунисе составил 1,6 млрд евро. РИА «Новости» (17 января 2011 года).
37. Возможность переворота в Египте полностью исключить нельзя — Наумкин. РИА «Новости» (26 января 2011 года).
38. Черненко, Е. «Это была настоящая информационная война, и мы её выиграли». «Коммерсантъ-Online» (9 марта 2011 года).
39. Зуауи, Н. Хосни Мубарак покинул пост президента Египта. РИА «Новости» (11 февраля 2011 года).
Oreskovic, A. Twitter site blocked in Egypt: Harvard's Herdict. Reuters (25 января 2011 года).
CHRISTIAN CARYL, Where the Arab Spring Has Not Yet Sprung// http://www.foreignpolicy.com/articles/2012/10/17/where_the_arab_spring_has_not_yet_sprung
34. Шаймағанбетов C. БАҚ тағы тіл тазалығы, // Егемен Қазақстан. 31.08.2011. №401-404.-4 б.
35. Еркімбай А. Қазақ тіліндегі жаңа медиа: матасу мен шатасу, // minber.kz].
40. news.nur.kz/kk НұрKZ Қазақстандық портал,» Ғаламтор алаяқтарымен күресетін "К" басқармасы құрылды», 9 қараша 2011. (Дереккөз: Алаш Айнасы)
41. Inform.kz –ҚАЗАҚПАРАТ. 27.09. 2012
42. Author: Айнұр Рақышева Categories: News., БАҚ-тың 70%-ы мемлекеттік тапсырысты күтеді. Published: 08 Dec, 2011
43. Назерке Саниязова http://ainamkoz.kazjur.kz/2012/04/24/
44. Истрате П. Лингвостилистические и риторические особенности спортивного репортажа как жанра СМИ (на материале футбольного репортажа): автореф. ...канд. филол. наук: 10.02.01. – М.: Гос. ин-т рус. яз. им. А.С. Пушкина, 2006. – 20 с. 45 б.
46. Бисмильдина Д. Ресми телехабарлар тілі (оқу-әдістемелік құралы), «1С-Сервис» баспасы, Астана-2010, 109-111 бб.\.
48. Rauan Nadirov, «Ғаламторда табыс табу мүмкін бе?», сәрсенбі 20. 02.13. \yourbloginformer.blogspot.com\
49. Дайындаған: Сабина Зәкіржанқызы http://www.aikyn.kz/ Дәстүрлі БАҚ-тың болашағы бар ма? 07.08.12.
50. Әнуарбек ӘУЕЛБЕК, «Ғаламтордағы әдебиет әлемi және басқа да мәселелер туралы» 2010-11-25, (Алматы Ақшамына сілтеме жасалған) http://www.kazakhadebieti.kz/ Қазақстандық алғашқы әдебиет порталы
51. Википедия жақсы бастама көтеріп жүр, // www.Mtdi.kz.
52. Рождественский Ю.В. Введение в культуроведение. – М.: ЧеРо, 1996. – 288с. 239б.\. 53. \Волков А.А. Курс русской риторики. М.: Изд-во храма св. муч. Татианы, 2001. – 480 с. 58-60бб.
55. BNews.kz сайты, «Қазақстан ғаламтор желісін пайдаланудан әлем бойынша 28-ші орында тұр», АСТАНА. 7. 09.12,(«Еуразия» бірінші арнасына сiлтеме жасалған)\
56. Рождественский Ю.В. Введение в культуроведение. – М.: ЧеРо, 1996. – 288с. 241-242 бб.
57. Назарбаев Н. Қазақстан жолы, – Қарағанды, 2006 – 39 б.
58. Землянова Л.М. Современная американская коммуникавистика: теоритические концепции, проблемы, прогнозы. М.: Изд-во МГУ, 1995. -215 б.
59. Кәмшат ТАСБОЛАТ. Дәстүрлі БАҚ пен жаңа медиа серіктес пе, әлде бәсекелес пе? http://www.aikyn.kz/,. 19.05.11.
60. inform.kz (ҚазАқпарат), «Интернет кітап оқығаннан гөрі миды анағұрлым сергітеді», 04.04.12, АСТАНА.
61. Денис Филенковтың VIII халықаралық PR форумында келтірген дерегі, 17. 05.12. Алматы.
62. Inform.kz ҚазАқпарат АСТАНА. 18.05.2012,
63. Жания Әбдібек http://qamshy.kz/ Жаңа медиа: аңызы мен ақиқаты
64. Қуандық Шамахайұлы, Абай ақпарат http://kaznews.mn/index. БАҚ: ықпалды әрі қозғаушы күш., 13.09.2012.
65. Грабельников А.А. Работа журналиста в прессе. – Москва: РИП-холдинг. 2001. – 249 б.
66. Бейісбайұлы Б. Тәуелсіз Қазақстанның журналистикасы // Қазақстан. -2001. -13 желтоқсан.
67. Павликова М.М. Сколькл лет «новой журналистике». Вестник МГУ. Серия журналистика. 2000. -№5-С. 101 – 115.
68. Засурский Я.Н. Средства Англии, Испании, ЮАР в 1999 году. Вестник МГУ. Серия журналистика. 2000. -№3-С. 44.
69. Солганик Я.О. О новых аспектах изучение языка СМИ. Вестник МГУ. Серия журналистика. 2000. -№3-С. 31-38.
70. Омашұлы Н. Жол үстінде – журналист. –Алматы: Атамұра. 1999.
71. Информационно-коммуникационные технологии… (ИКТО-2004) // Мастер. междунар. конф. 28 май 2004. –М.: СГА, 2004.
72. Carrier C.A., Lambright J.L. Preparing teacher fo using computers in instruction \\ Educ. Technologies. –N.V., 1984. – P. 16-20.
73. Paulson F. Control data PLATO. System overview: A multimedia computer-based educational delivary system. – Minnesota: CDC, 1996. – 80 p.
74. Darling-Hammond L. Teacher professionalism and accountability \\ The education digest. -1989. –Vol.55, №1.-P.27-35
75. MeCollum K. Collegs urged to use technology to promote «lifelong learning » \\ The chronic of higer education. -1999. -№24. –P.15-18
76. Юртаев В.В. Телевидение и компьютерные технологии… // Телекоммуникации и информатизация. -2005. - №4. –С.50-55.
77. Қамзин К. Мен ұлттық журналистикаға қызмет етемін! // http://abaі.kz.
78. Каравченя Э.М. Основы информатики, компьютерной графики… / Учебное пособие. – Минск: ТетраСистемс, 2004. – С.5.
79. Унгарбаева Ш.У. Жоғары мектептің білім беру үдерісінде ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды пайдалану тиімділігін артырудың педагогикалық негіздері. п.ғ.к. дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 2010. 12-13 б.
2. Әбдіманов. Ө. Қазақ газеті. – Алматы: Қазақстан, 1993. -17 б.
3. Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. -304 б
4. Исабай Қ. Байжан-ата Хұзырхат // Парасат. №1, 1996. -19 б
5. Қазақ газеті. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998. -10 б
6. Тіл құрал. Мемлекеттік тілдің Алматы қаласының қоғамдық өміріндегі ахуалы. Алматы. 2008.- 125-128 бб.].
7. Молдабеков Ж. Ақпараттық ресурс ұлттық құндылық. // www. Kazgazeta.kz.
8. Castells M. The Information Age.Economy, Society and Culture. Vol. 1. The Rise of the Network Society. Blackwell, 1996.; Кателлс М. Информационная эпоха. Экономика. Общество и Культура. -М. 2000.
9. Журналистика в переходный период (тезисы международной научной конфереции). –М., 1997. (под ред. Засурсского Я.Н.); Засурский Я.Н. Основные понятия теории журналистики. –М.: Изд-во МГУ. 1993
10. Нысанбаева Ә. Адам және ашық қоғам. –А.: Қазақ энциклопедиясы. 1998. -272 б.; Нысанбаева Ә. Қазақстан. Демократия. Рухани жаңару. –А.: Қазақ энциклопедиясы. 1999. -416 б.
11. Қарин Е.Т. Қазақстан Республикасы ұлттық қауыпсіздігінің ішкі саяси аспектілері. Саясаттану ғ. канд.д. қ. диссерт. –А. 1999. 120 б.
12. Гречихин, Максим Васильевич. Научная библиотека диссертаций и авторефератов disserCat http://www.dissercat.com (кандидаттық диссертация)
13. Медиамәтінді зерттеу. /Добросклонская Т.Г. кітап. 2-33б.б.
14. Абдикерим Ж. «Интернеттегі қазақ тілін дамыту» тақырыбында дөңгелек үстел өтті, // www.yvision.kz.
15. [Интернеттегі қазақ тілі, // www.iak.kz.
16. Ғаламтор сайтынан. Хабарды орнатқан: amangeldi79: Кәрім Мәсімов: «Дәстүрлі БАҚ интернетпен бәсекеге қабілетті болуы тиіс» 2011-01-13
17. http://www.newskaz.kz/society/ 20:03 21/11/2011 АСТАНА, – Қазақстан жаңалықтары АА.
18. шеттілдерден енген сөздердің орыс тіліндегі түсіндірме сөздігі, 2006, Комлев Н.Г.
19. http://silamedia.ru, БАҚ және Медиа. Различия в понятиях
20. «Chocolife.me» компаниясының Электрондық сауда саласында жүргізген «Euromonitor International, Deloitte & Touche «Hidden Heroes. The next generation of retail markets» сауалнамасы.
21. Игбаева Ж.Т. Университетский курс «Психология журналистики» // Вестник КарГУ. Серия филология. - 2008. - №4 (52) – С 103-107. 105 б.
22. Есенова Қ.Ө. Қазіргі қазақ медиа-мәтінінің прагматикасы (қазақ баспасөз материалдары негізінде: филол. ғыл. док. ...автореф.: Алматы, 2007. – 50 б. 3 б.
23. Әбдіжәділқызы Ж. Тағы да тіл мәдениеті туралы // Журналист. – 2005. - №3 (28). – 16б. – 3 қараша. 205б,
24. Барманқұлов М. Телевизия: бизнес әлде билік? / Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 216 б. 41-42бб.
25. Кәмшат ТАСБОЛАТ “Айқын” газеті Ақпарат иесі: www.abai.kz http://45minut.kz Республикалық ұстаздар сайты 19.12.2011 Кәмшат ТАСБОЛАТ. Интернет-ресурстары БАҚ-қа теңестірілді
26. Сембиева Г. БАҚ-тағы қазақ блогшыларының рөлі қандай? // zanmedia.kz.
27. Құралай Жолдыбаева. Ғаламторда мемлекеттік тілді дамытудың кейбір мәселелері. www.el.kz.
28. Аleksа.com сайтының деректері 10.05.12.
29. www.socialbakers.com сайтының деректері.
31. O. Toffler. Толқындар теориясы, 8-б
33. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. –А.: Білім, 1998 -19-б.
32. Boyd, D. M., & Ellison, N. B. (2007). Social network sites: Definition, history, and scholarship. Journal of Computer-Mediated Communication, 13(1), article 11. http://jcmc.indiana.edu/ vol13/issue1/boyd.ellison.html
33. The Role of Information Communication Technologies in the “Arab Spring” - Implications beyond the Region. PONARS - Ekaterina Stepanova. Eurasia Policy Memo No. 159, May 2011
34. Цирель С.В. Революции, волны революций и арабская весна. — В кн.: Арабская весна 2011 года, с. 153.
Хроника жасминовой революции в Тунисе, начавшей «арабский переворот». РИА «Новости» (17 декабря 2011 года).
35. Кислова, М. Президент Туниса покинул страну, армия взяла власть в свои руки. РИА «Новости» (14 января 2011 года).
Кислова, М. Премьеру Туниса предложено сформировать коалиционное правительство. РИА «Новости» (15 января 2011 года).
36. Ущерб от беспорядков в Тунисе составил 1,6 млрд евро. РИА «Новости» (17 января 2011 года).
37. Возможность переворота в Египте полностью исключить нельзя — Наумкин. РИА «Новости» (26 января 2011 года).
38. Черненко, Е. «Это была настоящая информационная война, и мы её выиграли». «Коммерсантъ-Online» (9 марта 2011 года).
39. Зуауи, Н. Хосни Мубарак покинул пост президента Египта. РИА «Новости» (11 февраля 2011 года).
Oreskovic, A. Twitter site blocked in Egypt: Harvard's Herdict. Reuters (25 января 2011 года).
CHRISTIAN CARYL, Where the Arab Spring Has Not Yet Sprung// http://www.foreignpolicy.com/articles/2012/10/17/where_the_arab_spring_has_not_yet_sprung
34. Шаймағанбетов C. БАҚ тағы тіл тазалығы, // Егемен Қазақстан. 31.08.2011. №401-404.-4 б.
35. Еркімбай А. Қазақ тіліндегі жаңа медиа: матасу мен шатасу, // minber.kz].
40. news.nur.kz/kk НұрKZ Қазақстандық портал,» Ғаламтор алаяқтарымен күресетін "К" басқармасы құрылды», 9 қараша 2011. (Дереккөз: Алаш Айнасы)
41. Inform.kz –ҚАЗАҚПАРАТ. 27.09. 2012
42. Author: Айнұр Рақышева Categories: News., БАҚ-тың 70%-ы мемлекеттік тапсырысты күтеді. Published: 08 Dec, 2011
43. Назерке Саниязова http://ainamkoz.kazjur.kz/2012/04/24/
44. Истрате П. Лингвостилистические и риторические особенности спортивного репортажа как жанра СМИ (на материале футбольного репортажа): автореф. ...канд. филол. наук: 10.02.01. – М.: Гос. ин-т рус. яз. им. А.С. Пушкина, 2006. – 20 с. 45 б.
46. Бисмильдина Д. Ресми телехабарлар тілі (оқу-әдістемелік құралы), «1С-Сервис» баспасы, Астана-2010, 109-111 бб.\.
48. Rauan Nadirov, «Ғаламторда табыс табу мүмкін бе?», сәрсенбі 20. 02.13. \yourbloginformer.blogspot.com\
49. Дайындаған: Сабина Зәкіржанқызы http://www.aikyn.kz/ Дәстүрлі БАҚ-тың болашағы бар ма? 07.08.12.
50. Әнуарбек ӘУЕЛБЕК, «Ғаламтордағы әдебиет әлемi және басқа да мәселелер туралы» 2010-11-25, (Алматы Ақшамына сілтеме жасалған) http://www.kazakhadebieti.kz/ Қазақстандық алғашқы әдебиет порталы
51. Википедия жақсы бастама көтеріп жүр, // www.Mtdi.kz.
52. Рождественский Ю.В. Введение в культуроведение. – М.: ЧеРо, 1996. – 288с. 239б.\. 53. \Волков А.А. Курс русской риторики. М.: Изд-во храма св. муч. Татианы, 2001. – 480 с. 58-60бб.
55. BNews.kz сайты, «Қазақстан ғаламтор желісін пайдаланудан әлем бойынша 28-ші орында тұр», АСТАНА. 7. 09.12,(«Еуразия» бірінші арнасына сiлтеме жасалған)\
56. Рождественский Ю.В. Введение в культуроведение. – М.: ЧеРо, 1996. – 288с. 241-242 бб.
57. Назарбаев Н. Қазақстан жолы, – Қарағанды, 2006 – 39 б.
58. Землянова Л.М. Современная американская коммуникавистика: теоритические концепции, проблемы, прогнозы. М.: Изд-во МГУ, 1995. -215 б.
59. Кәмшат ТАСБОЛАТ. Дәстүрлі БАҚ пен жаңа медиа серіктес пе, әлде бәсекелес пе? http://www.aikyn.kz/,. 19.05.11.
60. inform.kz (ҚазАқпарат), «Интернет кітап оқығаннан гөрі миды анағұрлым сергітеді», 04.04.12, АСТАНА.
61. Денис Филенковтың VIII халықаралық PR форумында келтірген дерегі, 17. 05.12. Алматы.
62. Inform.kz ҚазАқпарат АСТАНА. 18.05.2012,
63. Жания Әбдібек http://qamshy.kz/ Жаңа медиа: аңызы мен ақиқаты
64. Қуандық Шамахайұлы, Абай ақпарат http://kaznews.mn/index. БАҚ: ықпалды әрі қозғаушы күш., 13.09.2012.
65. Грабельников А.А. Работа журналиста в прессе. – Москва: РИП-холдинг. 2001. – 249 б.
66. Бейісбайұлы Б. Тәуелсіз Қазақстанның журналистикасы // Қазақстан. -2001. -13 желтоқсан.
67. Павликова М.М. Сколькл лет «новой журналистике». Вестник МГУ. Серия журналистика. 2000. -№5-С. 101 – 115.
68. Засурский Я.Н. Средства Англии, Испании, ЮАР в 1999 году. Вестник МГУ. Серия журналистика. 2000. -№3-С. 44.
69. Солганик Я.О. О новых аспектах изучение языка СМИ. Вестник МГУ. Серия журналистика. 2000. -№3-С. 31-38.
70. Омашұлы Н. Жол үстінде – журналист. –Алматы: Атамұра. 1999.
71. Информационно-коммуникационные технологии… (ИКТО-2004) // Мастер. междунар. конф. 28 май 2004. –М.: СГА, 2004.
72. Carrier C.A., Lambright J.L. Preparing teacher fo using computers in instruction \\ Educ. Technologies. –N.V., 1984. – P. 16-20.
73. Paulson F. Control data PLATO. System overview: A multimedia computer-based educational delivary system. – Minnesota: CDC, 1996. – 80 p.
74. Darling-Hammond L. Teacher professionalism and accountability \\ The education digest. -1989. –Vol.55, №1.-P.27-35
75. MeCollum K. Collegs urged to use technology to promote «lifelong learning » \\ The chronic of higer education. -1999. -№24. –P.15-18
76. Юртаев В.В. Телевидение и компьютерные технологии… // Телекоммуникации и информатизация. -2005. - №4. –С.50-55.
77. Қамзин К. Мен ұлттық журналистикаға қызмет етемін! // http://abaі.kz.
78. Каравченя Э.М. Основы информатики, компьютерной графики… / Учебное пособие. – Минск: ТетраСистемс, 2004. – С.5.
79. Унгарбаева Ш.У. Жоғары мектептің білім беру үдерісінде ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды пайдалану тиімділігін артырудың педагогикалық негіздері. п.ғ.к. дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 2010. 12-13 б.
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .. 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 ЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ ЖАҺАНДАНУ ДӘУІРІНДЕГІ ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ ҚҰРАЛЫ МЕН АЛҒАН БАҒЫТЫ
1.1 Дәстүрлі БАҚ пен Ғаламтор: проблемалары мен даму үрдерісі ... ... ... ... 7
1.2 Электронды БАҚ аудиториясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
1.3 Қазақстар ғаламторындағы әлеуметтік желілер, блогтар, сайттар ... ... ... 33
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ҺӘМ МЕМЛЕКЕТТІҢ МЕДИА САЯСАТЫ
2.1 Мемлекеттік ақпарттық саясат және БАҚ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.2 Дәстүрлі БАҚ және ғаламтордың ҚР ақпарат кеңістігіндегі бәсекеге қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
2.3 Жаңа ақпараттық технологиялар және БАҚ даму үдерісі ... ... ... ... ... ... .. 76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 94
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
ҚОСЫМША
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР ТІЗІМІ
АҚ - ақпараттық қауіпсіздік
АС - ақпараттық соғыс
АТ - ақпараттық технологиялар
АКТ - ақпараттық коммуникациялық технологиялар
АҚЖДК - Ақпараттық қоғам мәселелері бойынша жоғарғы деңгейдегі бүкіләлемдік кездесу
БАҚ - бұқаралық ақпарат құралдары
БКҚ - бұқаралық коммуникация құралдары
ҒАҚ - ғаламдық ақпараттық қоғам
ҒАИ - ғаламдық ақпараттық инфрақұрылым
ДКҚО - достық және мәдени байланыс кеңестік қауымдастықтар одағы
ЖБА - Жаңалықтар баспа агенттігі
ЖІӨ - Жалпы ішкі өнім
ЕҚЫҰ - Еуропалық ынтымақтастық және қауіпсіздік ұйымы
КОТА - Кеңес Одағының Телеграф агенттігі
КШӘО- командалы-штабтық әскери ойын
CNN - Кабельдік жаңалықтар желісі
ҰАИ - Ұлттық ақпараттық инфрақұрылым
ҰИҚ - Ұлттық инновациялық қор
ҰИЖ - ұлттық инновациялық жүйелер
ХЭО - Халықаралық электробайланыс одағы
ХАҚ - халықаралық ақпараттық қауіпсіздік
ЭҮ - электронды үкімет
USIA (ЮСИА) - Америка Құрама Штаттардың ақпараттық агенттігі
ICANN - номерлер мен мекенжайларды беру жөніндегі интернет-корпорация
КІРІСПЕ
Ең алғаш ХХ ғасырдың екінші жартысында әскери мақсатта құрылған ғаламтор өз өрісін кеңейту барысында көпшілік қолданысындағы құралға айналды. Құрал дейтін себебім, қажетті деректердің барлығы болмаса да денін таба алатын мүмкіндігі бар. Ал алғашқы адамдардың тасқа қашалған мәліметтері түрлі кезеңдерден өтіп түрі мен түсін өзгерткені белгілі. Қолданысқа қалам, қағаз еніп хат, хабар, бұйрық, үкім, құжаттар мен заңдар жазыла бастағанда олардың бұқара қолданысына көшу тәсілдері пайда болды. Тарих қойнауындағы бірінші мемлекеттерде бұл мәселенің мән жайын өз тұсында жетік меңгерді. Осылай Ежелгі Рим немесе сол кезеңдерден кейінгі һәм бұрынғы алап империялардың алаңдарынан бастау алған дәстүрлі БАҚ жаңалықтарды желілік түрде жылдам жинауға жағдай жасайтын интернет келген кезеңде, көлеңкеде қалғаны рас. Сондай-ақ қоғамдық қолданыстан толық қалмаса да жаңа толқынның тасасында тұрған газет, журнал, радио, теледидар әлеуметтік қажеттілікті аз қамтитын ақпатар арналарына айналары сөзсіз. Осыған орай жалқы мақсаттан жалпы міндеттерді атқарушы арна болып қалыптасқан ғаламтордың болашағы қандай? Оған салалас келетін дәстүрлі БАҚ бағыттарына деген сұраныс қалай? Аталған тақырыпқа арқау болған сұрақтар.
Адамзат еңбекпен адам болды деп келетін ауыз екі сөзді ақпаратпен деп ауыстысақ ойымызда орнығып қалған ұғымды еркін өзгерте алар едік. Жаратылыс ақпаратсыз жүйелі болмайды. Себебі, қандай болмасын тіршілік тектік (гендік) тамырға тіреледі. Ал сол өте ұсақ ұқсастық пен үйлесімділікті тасымалдаушы жасушалар ақпарат ретінде алып жүреді. Бұл тіршілікте табылатын табиғи дәлдік.
ХХІ ғасыр саяси сарапшылардың айтуы бойынша автоматпен емес ақпаратпен соғысатын дәуір. Қандай оқиғаны болмасын орнықты, лездік пен дәлдігін сақтай отыра баяндау, осы бағыттағы барлық мамандардың мақсаты.
Диссертацияның өзектілігі: таңдалған тақырып төрткүл дүниені тегіс қамтыған ақпарат құралдарының ара жігін анықтау. Соңғы жылдар еншісінде жаһандану үдерісінің жандануына тікелей әсерін тигізген ғаламтордың дәстүрлі БАҚ пен бір қоғамда қатар қызымет етуі. Сондай ақ аталған ақпараттық арналардың бірін бірі толықтырп, өзара бәсекелестіктің проблемаларын зерттеу. Жұмыс тақырыбының өзектілігі ақпараттың әлемдегі рөлінің күннен-күнге артып келе жатқандығы және ақпараттық қауіпсіздіктің кез-келген жоғары дамыған мемлекеттің ұлттық қауіпсізідігің ажырамас саласына айналғандығымен байланысты. Негізі тереңде жатқан журналистиканың мән-маңызы туралы қазақ еліндегі аталған бағыттардың негізін салушылардың бірі М. Барманқұловтың [1] тұжырымы басты бағытқа арқау бола алады.
Соңғы жылдарғы ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуын ақпараттық төңкеріс деп атаған Д.Г.Балуев өз еңбектерінде ақпаратқа анықтама беріп, ақпараттық төңкеріс нәтижесінде мемлекеттің рөлінің өзгеретіндігін ескертеді. Оның пікірінше ақпараттық революцияның салдарының бірі - иерархиялық құрылымдардың рөлінің төмендеуі. Сонымен қатар ақпараттық технологиялар халықаралық қақтығыстардың жаңа түрлерін тудырғанын атап өтеді.
Сонымен қатар ғылыми еңбекті жан-жақты зерттеуде Барманқұлов М. [1], Әбдіманов. Ө. [2], Молдабеков Ж. [7], Исабай Қ. [4], Castells M. [8], Нысанбаева Ә. [10], Қамзин К. [77], Омашұлы Н. [70], Засурский Я.Н.[68], Toffler O.[31], Еркімбай А. [35] шығармалары өз ықпалын тигізді.
Осы тақырыпқа орай жазылған жұмыстардың аз болуына байланысты кей тұстары пікірлермен толықтырылған. Соңғы уақытта көпшілік көңіл бөліп жүрген бұл көріністерге ғылыми талдай жасалмаған. Мемлекет тұрғысындағы заңдар ауқымын зерделеу барысында зейін қойылған зерттеулер ғылыми түсініктен саяси мағынаға ауысады.
Дүниежүзілік БАҚ жаппай ғаламторға көшті. Дәстүрлі медиа ұғымымен бірге жаңа медиа өнімдері жарыққа шықты. Бұл БАҚ болашағына қалай әсер етеді, журналистика қай бағытта дамығаны жөн, БАҚ-тың жаһандық желіге қосылуы неге әкеледі?
Сан сұрақтарды ашу мақсатында Тасболат К. [59], Әбдібек Ж. [63], Бейісбайұлы Б. [66], Darling-Hammond L. [74], Paulson F. [73] мақалаларының мазмұны алынған. Кейінгі уақытта дәстүрлі ақпарат құралдарындағы мәліметтерді ғаламтор арқылы тұтынатындар қатары көбейіп келеді. Интернет ақпарат алмасатын алаң болғандықтан медиа нарықтағы ойыншылар бұл алаңды да тиімді пайдалануды көздейді. Нәтижесінде ақпаратты дәстүрлі емес жолмен, яғни газет, радио немесе теледидар арқылы жеткізумен шектелмей оны түрлендіріп беру жаңа медиа құбылысына ұласты. Ғаламтор мүмкіндігі тұтынушыға бір сайттан мәтін оқып, видео көріп, аудиосын тыңдап, суреттері арқылы ақпарат алумен қатар, оны әрі қарай дамытуға да мүмкіндік беріп отыр. Осылайша технологияның дамуы ақпаратты әзірлеу, қабылдау, тұтыну және таратуға үлкен өзгеріс алып келді.
Дәстүрлі БАҚ бәсекеге қабілетті болуы үшін бүгінгі редакциялық саясатына өзгерістер енгізуі керек. Бүгінгі оқырман интернетте, бүгінгі оқырман телефон ұстап жүреді, көпшілігі телефонан арқылы ақпарат алады. Сондықтан дәстүрлі БАҚ бәсекеге қабілетті болам десе, оқырман интернетте жүрсе, интернетке, телефонға лайықталған ақпарат таратуды қолға алуы керек.
Ғылыми жұмыстың жаңалығы: Ғаламтор мен дәстүрлі БАҚ арасындағы ақпараттық алмасу жүйесінің жетістіктерін жариялау. Олардың өзара даму үрдісіне талдау жасау. Сондай ақ ХХІ ғасырдың негізгі ақпарттық арнасын айқындау.
Магистрлік ізденістің мақсаты: Диссертациялық зерттеудің мақсаты ғаламтор мен дәстүрлі БАҚ тың басты ерекшеліктерін және өзара бәсекелестіктерін зерделей отырып қазіргі ақпараттық кеңістіктегі құбылыстарды көрсету.
Қазіргі заманғы ғаламдану үрдісі аясындағы ақпараттандыру мәселесінің өзектілігіне қарамастан, отандық ғылымда ақпараттық технологиялардың саяси үрдістердегі алатын орны мен ықпалын жүйелі түрде қарастыратын әдебиеттер өте аз.
Жұмыс барысында дәстүрлі ақпарат көздерімен қатар Интернет материалдары, халықаралық ұйымдар мен мемлекеттік органдардың ресми Web-сайттары, ресейлік және қазақстандық ақпараттық қоғам желілері пайдаланылды.
Әлемде түрлі саланың технологиялық қамтымасыз етілуі қатты қарқын алғаны белгілі. Соныме қатар бұл бағыт басқа салалармен бірге журналистикаға да үлкен өзгерістер енгізді. Жұмыстың әдістемелік және теориялық негізі ретінде салыстырмалы әдіспен үйлестірілген жүйелік тәсіл, сонымен қатар статистикалық мәліметтерді сараптау және ғаламдық ақпараттық технологиялардың дамуына қатысты халықаралық қауымдастықтың, әлемнің алдыңғы қатарлы мемлекеттерінің және Қазақстанның саясатын сипаттайтын ресми құжаттарды талдау әдісі алынды. Зерттеудің теориялық негізінің елеулі компонентін отандық және шетелдік белгілі саясаттанушылардың, мамандардың қазіргі заманғы саясаттану ғылымының өзекті мәселелері, сонымен қатар әлемдік дамудың жаһандану дәуірінде туындайтын жаңа міндеттері мазмұндалатын еңбектерді құрайды.
Жұмыстың құрылымы оның мазмұнына, зерттеу аспектісіне, мақсаты мен міндеттеріне негізделген. Ол кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады. Жұмыстың көлемі 100 бет.
1 ЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ ЖАҺАНДАНУ ДӘУІРІНДЕГІ ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ ҚҰРАЛЫ МЕН АЛҒАН БАҒЫТЫ
1.1. Дәстүрлі БАҚ пен Ғаламтор: проблемалары мен даму үрдісі
Журналистиканың қоғамдық міндеті - халықты барынша ауқымды және сан алуан ақпаратпен қамтамасыз ету. Қандай шешім болса да оны журналистер қабылдамайды. Журналистер тек жариялайды, әлгі ақпаратты таратады. Тыңдаушының өзі сараптап, қажеттісін сұрыптап алады, сол арқылы саяси ой қалыптастырады. Осындай ешкімнің түсіндірмесінсіз таза ақпаратты алған адам ғана сол мемлекеттің институттар жөнінде, коммерциялық ұйымдар туралы нақты шешім шығарып, пікір қалыптастырады [1], -дейді ғалым М. Барманқұлов. Айтылған осы салалы сөздерді сараптайтын болсақ, расында ақпарат арнасын қай бағытқа бұрсаң да бұқараның біліктілігін арттыратын тың тәлім екенін танисың. Тарихқа зер салсақ тізілген сөздердің талай тұғыры биік елдердің еңсесін жығып, жеңілгенге жеңімпаздың тәжін сыйлағанын тануға болады. Қазақ елінің өткенін өзгертпей өгей саясаттың тұсында тап басып таңбалаған тұлғалар бар. Сарыдала төсінде орын алған оқиғаны сараптап жазған басылымдар өз кезеңіндегі биліктің кесапаты мен келеңсіздіктерін келтірген.
Баспасөздің қоғамдағы орны ерекше. Оның тарихы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастау алатыны белгілі. Қазақ елі Ресей империясының құрамына енгеннен кейін, бұл аймақта өз саясатын орнықтырып, насихаттау мақсатында газеттер ашты. Қазақ баспасөзін зерттеген ғалым Ө. Әбдіманов қазақ баспасөзінің беташарлары қазақ тілінде шығарылған Түркістан уәлаяты газеті (1870-1882) мен Дала уәлаяты газеті (1888-1912) болғанымен, негізінен, патша өкіметінің орыстандыру саясатының тірегі, өкімет көздеген мақсат-мүдденің насихатшысы рөлін атқарғанын айтады. [2] Және бұл газеттерді қазақ даласында бұған дейін патшалық Ресейдің билеуші аппараттары алдымен аударма ретінде шығарып, бірте-бірте олар дербес газет дәрежесіне дейін көтерілген.
Бұған дейін баспасөздің маңыздылығын түсінген зиялыларымыз да өз кезінде осы мәселені айтып кеткен. Міржақып Дулатов сол кезде баспасөзді күшейту, көркейту жолында істелетін шаралар қандай болу керек, соларды жобалап, ұйғарған шараларды жүзеге асыру үшін Қазақстан баспасөз үмесін жариялағанын айта келе, Біздің баспасөзіміз күшті болса, қазір Баспасөз көркейту ұраны шақырылмас еді, баспасөз үмесі жарияланбас еді -дейді.[3] Дулатов М. қазақ, қырғыз тілінде Қазақстан, Түркістанды қоса санағанда сол кезге дейін шығып тоқтаған, шығып тұрған газет, журналдарды көрсетеді: Дала уалаятының газеті, Серке, Айқап, Қазақстан, Қазақ, Қазақ газеті, Сарыарқа, Алаш, Жас азамат, Абай, Бірлік туы, Үш жүз, Қазақ мұңы, Заман тілі, Қазақ тілі, Тіршілік, Кедей сөзі, Бостандық туы, Ұран, Мұғалім, Еркін, Ерік, Қызыл ту, Еңбек туы, Ақ жол, Жас алаш, Кедей еркі, Ұшқын, Сахара таңы, Жаңа өріс, Көмек, Жас қайрат, Тілші, Шолпан, Сана, Еңбекшіл қазақ, Қызыл Қазақстан, Темір қазық, Өрнек, Қазақ кедейі, т.б. Жоғарыда жазылған баспасөз атаулары Алаш ақпаратының негізі болғанын білдіреді. Сонымен қатар біздің елдегі дәстүрлі БАҚ-тың бастауы болған бұл басылымдар қазақ өміріне өз өрнегін салып, қоғамдағы ой-өрістің дамуна ықпал етті.
Ақмола уезі Ереймен, Қоржынкөл, болыстарындағы Керей атты қазақ тобының 1905 жылдың 4-маусымында қабылданған, Семей уезі Мұқыр, Шыңғыстау, Бұғылы, Шаған, Қызыладыр болыстары қазақтарының одан 8 күн кейін қабылданған және сол маусым айында жазылып, 13 мыңдай адам қол қойған Қоянды хұзырхаты (петициялары) көрсетілген жылы империя астанасы Санк-Петербург қаласына, патша атына жөнелтілген екен.
Осы хұзыратта баспасөз мәселесі де қарастырылған:
Қазақ халқының ағымдағы мұқтаждарын айқындау үшін қазақ тілінде газет шығару керек, ол үшін газет шығаруды алдын-ала тексерусіз (цензурасыз) жүзеге асыру және баспахана ашу мәселелерін тікелей шешу тәртібін орнату қажет болады [4]. Қазақ тілінде шыққан газеттердің екінші тобы Ресейде болған 1905-1907 жылдардағы революция дүмпуімен дүниеге келген, одан кейінгілері Қазан төңкерісі алдындағы дабылдардан кейін шыға бастаған.
Өркениетті халықтар тарихында оның ұлттық мүддесіне сай баспасөздің жарыққа шығуы - аса зор тарихи оқиға. 1913 жылдың 2 ақпанында Орынбор қаласындағы Каримов, Хұсайыновтар баспаханасынан басылған Қазақ газетінің бірінші санында газет редакторы - қазақтың белгілі ғалымы Ахмет Байтұрсынұлы оқырмандарына арнап, Құрметті оқушылар! атты мақаласында газеттің қоғам өміріндегі атқарар рөлін атап кетті. Мұнда газеттің аса бағалы 4 қасиеті сараланған:
Әуелі, газет - халықтың көзі һәм тілі.
Екінші, газет жұртқа қызмет ететін нәрсе, олай болатын мәнісі жұрттың білімді, пікірлі, көргені көп көсемдері, оқығаны көп адамдары газет арқылы халықтың алдына түсіп, жол көрсетіп, жөн сілтеп, басшылық айтып тұрады.
Үшінші, газет - халыққа білім таратушы. Олай дейтініміз, газеттен жұрт естімегенін естіп, білмегенін біліп, бірте-бірте молайып, зейіні өсіп, пікірі ашылып, парасаты жетпекші.
Төртінші, газет - халықтың даушысы. Яғни, газет арқылы халықтың сөзін сөйлеп, пайдасын қорғап, зарына қарсы тұрып, қарғаға көзін шұқытпасқа тырысады [5]. Осындай анықтамалармен отаның орнықты даму жолында журналистиканың қай қырын болмасын айтқан. Дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарының негізі болған баспасөз діттеген ойды дәл жеткізе білетін журналистердің келесі кезеңдердегі кәсіби мамандарына жол салды.
Қазіргі таңға келсек, Қазақстандағы бұқаралық ақпарат құралдарының қызмет ете бастағанына аз уақыт болған жоқ. Бұл уақытта мерзімді баспасөздің талайы ашылып, талайы жабылды. Олардың ішінде партиялық, қоғамдық-саяси, экономикалық, білім мәселелері, денсаулық, мәдениет пен өнер жөніндегі, тіпті, әйелдер мен балаларға арналған басылымдар да болды [6]. Мемлекетіміздің қарқынды даму заманында бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі күннен-күнге күшейіп келеді. Оның халық өміріне өз әсерін тигізері сөзсіз. Өйткені баспасөздің, теледидардың, радионың қызметі оның санымен емес, ұлттық мүддеге негізделген қызметімен өлшенеді. Бұған дейін оқырман тек мәліметті түрлі тармақта оқумен, көрумен немесе тыңдаумен ғана шектелетін болса, бүгінгі оқырман интернет арқылы мәліметті көріп, тыңдап, оқып қана қоймай өзінің пікірін қосып, ол туралы өзгелерге хабарлап, тіпті өзі де ақпарат жасаушыға айналады. Бір сөзбен айтқанда оқырмандар өздерінің газеттерін өздері жасай алатын деңгейге жетіп отыр. Осы орайда жаңа медиа дегеніміз мол мүмкіндіктерге жол ашқан интернет технология деп түсіндіруге болады.
Соңғы мәліметтер біздегі интернет пайдаланушылардың саны - 5 милионнан асқанын көрсетті. Бұған сонымен қатар телефон тәрізді шағын құрылғының көмегімен ғаламдық ақпарат аренасына қосылып отырғандарды датеңестірдік. Бұл бізде жаңа медиа құралдары кең қолданыла бастайтынын көрсетеді. Бірақ, өкінішке қарай, интернет контенттін ұлт мүддесіне жұмыс істеткізу ісінде іркілу бар. Бізде жаңа медиаға лайықтап контент дайындай алатын, өнім әзірлейтін кәсіби мамандардан құралған ұйым өз аяғына нық тұрған жоқ. Қазақ газеттерінің сайттары көбіне қағаздағы нұсқасының көшірмесі ғана болып жарияланады. Әрі қарай сайт иелері виртуалды оқырмандарымен белсенді жұмыс істемейді. Дамыған елдерде жаңа медиа дәстүрлі медианы басып озуға таяу.
Жалпы, интернет дамыған соң, Қазақстанда жаңа медиа сөзсіз дамиды. Бірақ қазақ тілінде дамытатын контентмейкерлер керек. Интернет тұтынушыны қызықтыратын қазақша мультимедиалық өнім болмаса, интернет қолданушы сөзсіз өзге тілдегі өнімді тұтына бастайды. Мысалы, бізде интернет қолданушылардың басым бөлігі Ресейдің немесе АҚШ-тың өнімдерін қолданады. Бұған дәлел Қазақстанда жиі қолданатын төрт ресурсты айтсақ, бірінші орында mail.ru, екінші орында Google.com, үшінші орында Google-дің орысша баламасы, төртінші орында Яндекс, барлығы шет елдік компаниялар. Бұл арқылы әрбір қазақстандық қолданушы ғаламторға шыққан сайын шет елдік компанияның даму үлесә үшін жасап отырғандай болады. Ал қазақ тілінде контент әзірлейтін мамандар, ұйымдар болса, онда біріншіден ақпараттық қауіпсіздік мәселесі шешіледі, екіншіден бұл - ұлттық мазмұндағы дүниенің көбеюіне әрі өз нарқымызды қалыптастыруға себеп болады. Қазақша ресурстардың мазмұны ағылшын немесе орыс тіліндегі ресурстарды түгелдей алмастыра алмас. Себебі, ағылшын тілі ақпараттық технологияның тіліне айналды. Әйткенмен шет тіліндегі сайттарды қолданудың артықшылықтары болғанымен, өзіндік қаупі бар. Мысалы, ресейлік mail.ru ойын-сауықтық коммуникациялық порталы қазақша әріптерді қолдамайды. Оны қолданушылар қазақша сауатты жазудан қалып барады. Интернет қолданушылар жай ғана ұсынған өнімнің жетегінде кетпей өзіне қажетті контентті өзі түзуі үшін ІТ сауаттылықты қолға алуымыз керек. ІТ сауаттылық дегеніміз - тек интернетке кіріп шығуды білу, mail.ru-ды қолдану ғана емес, ол интернеттегі бар бағдарламаны өз қажеттілігіне икемдей алу. Пайдаланушы қолда бар өнімді ғана пайдаланып, соның жетегінде кетсе оны сауатты қолданушы деу қиын.
Жаңа медианың дәстүрлі медианы алмастыруы қиындау. Өйткені жаңа медиа тек құрал, ақпарат жеткізудің тәсілі. Бұған дейін адамдар бір сағаттық хабар көретін болса, енді 5 минуттық телефонннан көре алатын қысқа хабар керек, бұрын газеттен көлдей мақала оқитын болса, енді интернеттен қысқа ақпарат түріндегі, суретпен безендірілген мақала керек. Қазір адамдардың өмір сүру деңгейі өзгерді, заман жылдамдықты талап етеді. Уақыт тапшы, қысқа, әрі тез ақпарат беру керек. Біз бұдан қашып құтыла алмаймыз. Интернет күн сайын дамып жатыр, қолданушылар саны артып келеді. Осы тұрғыдан жаңа медиа сұранысқа ие болады. Бірақ дәстүрлі медиа өмір сүре береді. Себебі, ақпараттың негізгі мазмұны өзгерге жоқ. Бар болғаны оны жасау тәсілі жаңарды. Менің ойымша, дәстүрлі БАҚ таяу болашақта салалық болып бөліне бастайды. Жаңа медиа салалық басылымдарды алмастыра алады деп ойламаймын. Себебі телефонмен немесе интернетпен берілген мақала сараптаманы қамти алмайды. Сондықтан салалық газеттер немесе интернетті аз тұтынатын аймақтарда жергілікті газеттер әлі де негізгі ақпарат көзі болып қала бермек. Ал қазіргідей саяси-қоғамдық газеттер таяуда бұқаралық сипаттағы бағытын өзгертуі ықтимал. Мысалы, бұл үрдіс Америкада көрініп отыр. Көптеген қоғамдық-саяси басылымдар жабылып жатыр. Оларға жарнама, қаржы жаңа медиадан келіп жатыр. Сондықтан олар сол жағын дамытуда, жаңа медиаға, яғни интернет арқылы ақпарат таратуға көшуде.
Елімізде масс-медианың рөліне және оның тіліне байланысты көптеген ой-пікірлер айтылып жүр. БАҚ туралы қазіргі түсінік қандай? Оның қызметінде қандай бағыттар басымдық етуде? Бұқаралық ақпараттық құралы (БАҚ немесе бұқаралық-медиа) дегеніміз: а) бұқараның мінез-құлқы үлгілерін іріктейтін және шектейтін, соған иландыратын күш; ә) сөздік, бейнелік және музыкалық информацияны жаппай көбейтетін, әрдайым тарататын, ақпаратқа жалпылама бұқаралық сипат енгізетін ұйымдық-техникалық комплекс [7].
Әлеуметтанушылар Калифорния университетінің профессоры Мануэл Кастеллстің ақпараттық қоғам деген терминін мойындайды. ХХ ғасыр мен екінші мыңжылдықтың басты қортындысы - технологиялық төңкерістің дамуы, капиталистік экономика мен түрлі әлеуметтік қозғалыстардың қайта құрылу барысында ақпараттық желілік қоғамның пайда болуы,[8] - дейді Кастеллс. Ғалымның айтар ойы орныққан саланың дамуы. Расында ХХ ғасырдың бірінші елу жылдығында газет, журналдар мен қатар радио өз аудиторияларының ауқымын едәуір ауқымды қылды. Дегенмен, көгілдір экран көпшілік назарына ұсынылғаннан кейін ақпараттар ағынын алудың алуан түрлілігі пайда болды. Көзбен көріп, құлақпен есту бір терезеге бағынды. Ала йда басылымдар мен радио бұрынғы деңгейлерінен түскен жоқ. Бұл БАҚ арасында бәсекелестікке қабілеттіліктің бастауы болатын.
Ресейлік профессор Я.Н. Засурский мыныдай тұжырым айтады: Ауқымды алатын болсақ әлемде журналистика жаңа деңгейге көтерілуде. Ол бірнеше жағдайға: біріншіден, жаңа ақпараттық технологияның дамуына байланысты, өйткені журналистің қызметінде кең мүмкіндіктерге жол ашады, бұқаралық ақпарат және қарым қатынас құралдарының ұдайы дамуына жеткізеді; екіншіден, ғаламдастырудан туындайды [9].
Шын мәнінде, қазіргі ақпараттық технологиялар журналистиканы жаңа сапалық деңгейге көтерді, әрі журналистиканың шығармашылық мүмкіндігін арттырып, оқырманына өз ойын жеткізуде кең мүмкіндіктер ашты - ақпарат алу мен таратудың еркіндігі берік орнықты, оған тосқауыл болар күш әлсіреді. Көз алдымызда дәстүрлі БАҚ мүмкіндіктеріне жаңа ақпараттық тасқынды қосып бір тұтастыққа қол жеткізген жаңа медиа қалыптасуда. ЮНЕСКО маманы Генрих Юшкиявичус 1998 жылы өткен TRBE-98 көрмесінде ЮНЕСКО және жаңа ақпараттық қоғам атты баяндамасында мынаған көңіл аударған: Жаңа технологияларды пайдалану әр түрлі ақпараттық жүйе түрлері арасындағы шекараны жояды [10]. Бұл сөздер дәлелді қажет етпейтін дерек еді. Қоғам көрінісі көпшілік қолданысындағы жаңа медианың жанына шоғырланды. Мәліметті мәтіндік тұрғыда таңдап, дыбыстық толқында тыңдап, теледидарда көріп келген жұрт бір қобдишадан барлығын бір уақытта қамтитын мәліметтер базасына қол жеткізді.
Бүгінгі таңда қашықтан оқыту технологиялары, автоматтандырылған офистер, бұйымдардың бүкіләлемдік тізбесі қолданысқа енді. Табиғи байлықтарды, экологияны, үкіметтердің ақпараттық саясатын басқаруға арналған геоақпараттық жүйелер жобалануда.Әрбір ел ақпарат көздеріне, ақпаратты тасымалдау және өңдеу құралдарының тиімділігі мен даму деңгейіне тәуелді болып отыр, яғни қоғамды ақпараттандыру процесі, дәлірек айтсақ, ақпараттық қоғам құру процесі жүріп жатыр. Ақпараттандыру туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 11 қаңтардағы №217 Заңында Ақпараттандыру - ақпараттық технологияларды пайдалану негізінде электрондық ақпараттық ресурстарды, ақпараттық жүйелерді қалыптастыруға және дамытуға бағытталған ұйымдастырушылық, әлеуметтік-экономи - калық және ғылыми-техникалық процесс делінген[2]. Яғни, ақпараттандыру процесі ақпараттық ресурстарды құру және оларды пайдалану негізінде азаматтардың, мемлекеттік органдардың, жергілікті басқару органдарының, ұйымдар мен қоғамдық бірлестіктердің ақпараттық сұранысын, құқықтарын қанағаттандыруға тиісті жағдай жасау керек, сонымен қатар азаматтардың ақпараттық мәдениетін арттыруы тиіс дегенді білдіреді.
Ақпаратты тарату мен орналастырудың қазіргі заманғы түрлі әдістері мен құралдарының жиынтығынан ақпараттық кеңістік құралады. Белгілі ғалым Г. Ибраева ақпараттық және медиакеңістікке мынадай түсініктемелер береді: Ақпараттық кеңістік - субъектіден субъектіге берілетін барлық ақпаратты қабылдау және тарату ортасы. Ақпараттық кеңістікке әр түрлі деңгейдегі (саяси, экономикалық, әлеуметтік т.б.) ақпарат орналасуы мүмкін. Бұл ақпараттың көбі қоғамға қызығушылық тудырмағандықтан жабық болады. Егер ақпараттық кеңістікті пирамида есебінде елестетсек, онда оның тек жоғары жағы ғана медиакеңістік болып табылады, ал медиакеңістік бұқаралық ақпараттың таралу ортасы. Ақпарат оны қоғам үшін таратқан субъектінің жауапкершілігіне сәйкес бұқаралық сипатқа ие болады. Қоғамдағы, мемлекеттегі айналымда жүрген ақпарат, ақпараттық ресурстар әртүрлі болады. Сондықтан ақпараттың құны, бағалылығы, пайдалылығы оның мүмкіншілігіне, сұранысқа иелілігне байланысты. Мемлекет билігіндегі, қоғамдағы, жеке адамның отбасындағы ақпараттың өз мәні, салмағы болады. Мемлекет, ұйым немесе жеке адам өзінің ақпаратын таратуға шектеу қоюға, өз ақпаратын қорғауға, қауіпсіздендіруге құқылы. Осыдан барып жабық ақпарат немесе мемлекеттік, коммерциялық құпияға жатқызылған, пайдалануға шектеу қойылған ақпарат пайда болады, осындай ақпараттытаратуға шектеулер нәтижесінде ақпаратты қорғау мәселесі туындайды. Ақпаратты қорғау және қауіпсіздендіру - жалпы айтқанда, бір объектіден басқа объектілерге берілетін немесе белгілі бір физикалық ортада сақталатын ақпараттың бөгде объектілерден тәуелсіздігін сақтау, яғни ақпараттың өзгермей, тиісті жеріне толығымен жетуін қамтамасыз ету деп қарауға болады.
Ақпаратты қорғау түсінігі кейбір жағдайда БАҚ беттерінде, басқа да әдебиеттер мен басылымдарда ақпараттық қауіпсіздік деп беріліп жатады. Ал, ақпараттық қауіпсіздік деп, жалпы айтқанда, адамзаттың тіршілігін дамыған гуманистік ақпараттық өркениетке айналуын қамтамасыз ететін, ақпараттанудың барлық келеңсіз зардаптарын болдырмауға, жоюға кепіл беретін ақпараттану процесінің және қоғамның барлық тіршілік әрекетінің қасиетін айтамыз. Яғни, тек ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз еткен жағдайда ғана қоғамды ақпараттандыру процесі даму ресурсы ретінде, ақпаратты толықтай пайдалану негізінде адамзат тіршілігін интеллектуалды-гуманистік сипатқа айналдыра алады. Ресей зерттеушісі Л.И. Шершнев ақпараттық қауіпсіздік - мемлекеттің, қоғамның, әлеуметтік топтың, тұлғаның ресурстары мен ақпараттың ағымдары үшін өміршеңдікті, тұрақты даму мен қызмет етуді, ақпараттық қауіпке, адамдардың психикасы мен қоғамдық және жеке санаға кері әсер ететін ақпараттық ықпалға және компьютерлік желілер мен басқа да технологиялық ақпараттық бастауларға қарсы тұруды білдіреді деп анықтама береді. Ақпараттық қауіпсіздік кез келген мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігінің негізгі салаларының бірі болып табылатыны белгілі. ҚР Ұлттық қауіпсіздігі туралы заңында: ақпараттық қауіпсіздік - мемлекеттік ақпараттық ресурстардың, сондай-ақ ақпарат саласында жеке адамның құқықтары мен қоғам мүдделерінің қорғалуының жай-күйі деп берілген. Ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету оның құралдары мен субъектілерінің және ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі шаралар жүйесінің жиынтығынан тұрады. Ал ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі шаралар жүйесі негізінен мәндік бағыт, мақсат, принциптер, іске асыру нысандары және әдістері арқылы сипатталады. Бүгінгі таңда ақпараттық қауіпсіздік саласы аса маңыздылығымен қатар заманға лайық пайдалылығымен ерекшеленеді. Сондықтан бұнда көптеген мүдделер тоғысып, күресіп жатыр деген артық болмайды.
Қорытындылай келе, ақпараттық қауіпсіздік - ішкі қарама-қайшылығы мол, күрделі, ұдайы бақылап, жетілдіріп отыруды талап ететін динамикалық процесс деп түйін жасауға болады. Соған сәйкес ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге арналған саяси, экономикалық, әлеуметтік, ұйымдастырушылық-техникалық шаралар жүйесі заман талабына сай жетілдіріп отыруы тиіс.
Қоғамда ақпарат туралы өзгеше пікір, бұқаралық ақпарат құралдарына деген жаңа көзқарас қалыптасуда. БАҚ эволюциясын ақпараттық қоғамдағы өскелең сұраныстармен түсіндіруге болады. Ал, технологиялық төңкерістің қозғаушы күші Интернет желісінің дамып, кең таруы және компьютерлердің есептеу қуаты артқандығы, бағдарламалардың кең ауқымдылығы болды. Ғаламтор ақпарт өндіру, тарату мен тұтынудың құнын едәуір арзандатып, коммуникациялық ландшафтты түбегейлі өзгертті [11]. Ақпараттың ақша екенін дамыған мемлекеттер бұрын білгенін бүгінгі сана таныды. Нарық қоғамында қалыптасқан ақпараттық құралдар да негізінен осы жолды ұстанады.
Әлемдік ақпарат агенттіктері мультимедиалық журналистикаға көшкелі талай уақыт болды. Қазақстандық агенттіктер көбіне мәтіндік ақпаратқа сөйенеді. Негізі мұнымен шектелмей, қосымша мультимедиалық контент істеген жөн. Мысалы, ресми ақпараттың қасында бірнеше слайдпен ашылатын суреті, дәл сол сәтті сөйлеген сөзінің қысқа бейнеүзіндісі әрі осыған орай оқырмандардың қалдырған пікірлері болса немесе оқиға орнынан куәгердің өзі дереу ақпарат агенттігіне телефоны арқылы түсірген суреті мен видеосын жібере алса ақпарат мазмұны өзгермегенімен, тұтынушыға бірнеше өнімді ұсыну арқылы байланысты болуға болады. Жаңа медианың ерекшілегі сол. Оқырманның, жеке адамдардың да ақпаратымен бөлісе алатын мүмкіндігі болуы тиіс. Ал ақпарат агенттігі ақпараттың дұрыс-бұрыстығын тексеру арқылы ақпаратты жариялап отырады. Мысалы, жеке адамдар оқиға орнында болып қалып, оқиғаны тілшілер келгенше видео, фотоға түсіріп алуы мүмкін. Ол агенттік сайтына тіркеліп, жаңағы өнімді жібере алатын мүмкіндігі болуы тиіс. Сонда, агенттік жұмысы 10-15 тілшімен шектелмейді. Бұл жерде ақпарат жылдам таралады, контент көбейеді. Бұрын бәсеке Қазақстанда ғана жүретін. Интернеттің, жаңа медианың арқасында қазір әлемдік бәсекеге араласып отырмыз.
Ол үшін осы саланы білетін мамандардың басын қосу арқылы, журналистерді оқыту, үйрету қажет. Бұл мақсатта 2009 жылы Мінбер журналистерді қолдау орталығын құрылған. Қазір жаңа медианы насихаттауды, үйретуді жүзеге асыруда. Мұнымен қатар MediaNet журналистика мектебінде, ҚазҰУ-да үлкен шеберхана бар. Бұл жерде де бірқатар жаңа медианы меңгерген білімгерлер сапты толтырды. Дегенмен, осындай жұмыстарды мемлекет қолдауы, қоғамдық ұйымдардың қолға алуы керек.
БАҚ тілі арқылы мәдениет көрінді. Ал БАҚ тілі мәдениетті қайта қарастыру керектігін аңғартты, және интолеранттылық тілін зерттеуді ұсынды [12]. Гречихин Максим өзінің диссертациясының бірінші бөлімінде медиалингвистиканың теориялық негізін қарастырған. Онда мына мәселелер қарастырылады:
1) Тілдің даму үдерісіндегі БАҚ-тың рөлі. Бұл бөлімде автор БАҚ саласына телевидение, радио, баспа және интернетті кіргізеді, осы соңғы кейіндеу пайда болған БАҚ құралының бөлшегі БАҚ-тың жаһандануына және бір ретпен (яғни, бір-біріне ұқсап) дамып келе жатқанын көрсететінін айтады. Осы тұрғыда орыс масс-медиасына ағылшын тілінен енген сөздердің көптен бара жатқанына аландаушылығын білдіреді. Тіпті медиа құралдарында ағылшынша шығатын газет журналдардың жиілеп бара жатқанын тілге тиек етеді, мыс., The Moscow Times", "Capital", "The St. Petersburg Times" және т.б. Сонымен қатар, орыс тілінде шығатын кейбір журналдардың да атауы ағылшын тілінде берілетінің айтқан, мыс., Cosmopolitan", "Good Housekeeping", т.б. автор осындай ағылшын тілінің БАҚ құралдарына әсер етуін ағылшын тілінің бүкіл әлемге әсерімен түсіндіреді. Және теледидардағы бағдарламалардың көбі американың бағдарламаларын көшіріп алғандықтан дейді: мыс, Поле Чудес - The Weel of Fortune , т.б. орыстың қаламмен жазылғанды балтамен шаба алмайсың деген орыстың мақалы қазіргі күні БАҚ құралдарына да қарата қолдануға болатынын айта кетеді, яғни, теледидардан айтылған әр сөздің тілдің қалыптасуына, өкінішке орай, әсер ететінін айтады. Сонымен қатар, басылым беттері де қателерге және жаргон сөздерге, төмен лексикаға толы екенін де көрсетеді. Осылардың барлығын санамалап атай келіп, ағылшын тілінің әсері тек орыс тілінің медиасына емес, сонымен қатар басқа да елдердің, мыс., француз, испан, неміс, т.б. басылымдарына әсер етіп жақанын ескере келіп, масс-медианың қандай да болмасын тілді дамытуға, оның беделін арттыруға рөлі орасан зор екендігін атап көрсетеді. Осы мәселеге байланысты БАҚ тілі деген термин қалыптасады.
2) БАҚ тілі: ұғымның қалыптасуы және мазмұны.
3) Функционалды-стилистикалық аспекттегі БАҚ тілі.
4) Медиалингвистика: БАҚ тілін зерттеудегі жаңа парадигма.
Медиалингвистика - баспа, аудиовизуалды және желілік медиамен байланысты қазіргі бұқаралық байланыс құралдарын немесе медиа саласын зерттейтін лингвистиканың бағыты.
Медиалингвистика психолингвистик, әлеуметтік лингвистика, сот лингвистикасы сияқты лингвистиканың бір саласы. Бұл сала Германияда бастау алып, кәдімгі ғылымның бір тармағы ретінде зерттеледі
Медиалингвистиканың ауқымы тек БАҚ тілін, газет тілін ғана зерттеп қоймай, медиасөз де зерттеледі, яғни бұқаралық ақпарат құралдарының қатысушыларының барлығының медиада жазған, айтқандарының барлығы тілдік тұрғыда қарастырылады. Қолданыстағы БАҚ тілі, Радио тілі және газет тілі деген терминдерді осы медиалингвистикаға жатқызамыз [13].
Негізінен интернет ресурсы Қазақстанда енді ғана дамып келеді. Аз ғана уақытты қамтығандықтан болар кемшілік атаулы жетіп артылады. Атап айтар болсақ:
Интернетті пайдаланушылардың басым көпшілігі жастар. Ал жастар агент, интернет-чат дегендермен көп жұмыс жасайды. Ол жердегі смс-тердің тілі қандай? Тіпті қазақша жазды дегеннің өзінде көпшілігінде шалақазақша (привет, пока, каксын, откан т.б сияқты өздері ғана түсінетін сөздер).
Интернеттегі аударма мәселесі де көңілге қонбайды. Қазақ тілінен орыс немесе басқа тілдерге аудару және керісінше, басқа тілдерден қазақ тіліне аудару сайттары аз. Болған жағдайда да қателік көп. Жеке сөздерді аударар, ал мәтінді аудармайды десе де болады.
Сайттардың көбі орыс және қазақ тілінде болғанымен, жұртшылық сайттардың қазақ тілі бөліміне кіріп көріп, жұмысын орыс тілді бөлімінде жалғастырады. Мысалы, "Air Astana" сайтының қазақ тілді бөліміне катысушылар үлесі жылына 5% құрайды. Өкініштісі сол сайттың қазақ тіліндегі порталынан мүлдем билеттер сатылмайды. Оның басты себебі халықтың қазақ тілді сайттарға деген сенімсіздігінің басым болғанынан деп білеміз. Ал ондай түсініктің қалыптасуына қазіргі кезге дейін қазақ тілді сайттардың жазылу форматында қате өте көп болғаны [14].
Сонымен қатар, интернеттегі қазақ тілінің дамуы үшін техникалық мәселелер арасында бағдарламалық өнімдердің тапшылығын атауға болады. Шетелдегі қазақстандықтармен хабарласу үшін кирилицадан латыншаға көшу керек. Сондай-ақ, басқа жағдайларда кирилицаны ауыстырусыз тек интернет үшін қазақ тіліне арналған латын алфавитін әзірлеуге болады деген пікірлер бар. Оны кей кезде желіні жеке пайдаланушылар ғана қолдана біледі. Қазақ тілін кирилицадан латиницаға аудару мүмкіндігі туралы мәселе интернет қауымдастығы арасында әртүрлі пікірлерді туғызып жүр.
Қазақ тілінде сайт жасаудың қиындығы соңғы жылдары қатты сезілуде. Өз сайтын қазақ тілінде жасағысы келген әр веб-шебер оның интерфейсін (электроника, түйін, түйіс) қазақ тіліне өзі аударуға мәжбүр болуда. Қазақ тілінде сайт жасаумен айналысқан веб-шеберлердің барлығы солай істейді. Уақытты көп жоғалтатындықтан әзірлеме қымбатқа түседі. Сонымен қатар, әр сайт дербес аударылғандықтан, барлық сайттың аудармасында терминдерді пайдалануда айырмашылықтар бар. Пайдаланушы адам әр жолы жаңа интерфейсті қолданғанда көп қиналады.
Енді кестетде көрсетілген сандарға келер болсақ, үш жыл ішінде бес миллионға жуық өскен ғаламтор қолданушылардың саны әлеуметтік топтың жиі қолданатын құралы интернет желісі екені анық.
Ең алдымен, желіні пайдаланған адам ана тілінде дұрыс, тіл тазалығын сақтай отырып жазу керек. Сонымен қатар, тіл мамандары мен IT-бағдарламашылар бірігіп жасанды интеллект жасаулары керек. Осылар арқылы басқа да кемшіліктерді жоюға болады. Жақын арада бастаушы веб-шеберлерге көмек үшін қазақ тілінде бірқатар видео сабақтар жасалмақшы. Олар әр түрлі жүйелерде сайттарды қалай жасау керек екендігін, әкімшілендіруін, баптау мен ретке келтіруді түсіндіреді. Мұндай видео-сабақтар мен скринкастар әлемдік интернетте бастаушы веб-шеберлерге арналған үздік көрнекі құралы ретінде өзін танытты. Бұл видео материалдар www.kazinternet.org сайтында орналастырылады. Сондай-ақ, олар үшін әйгілі видео хостингтерде жеке арналар құрылатын болады (youtube.com, kiwi.kz, kaztube.kz және басқалар) [15].
Қазақстандағы барлық басылымдардың интернеттегі сайты болмайынша, біз жаңа дүниелерге жете алмаймыз . Бұл туралы ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің алқа мәжілісінде министр Мұхтар Құл-Мұхаммед мәлімдеді.
Министр сөз арасында мәдениет саласының барынша ақпараттандырылуы, барынша инновациялануы тиістігіне тоқталды. Бұл әсіресе ақпараттық-телекоммуникациялық, медиатехнологияларға байланысты болып отыр. Мәселен, жақында News week газеті өзінің ең соңғы баспа нөмірін шығарып, өзінің баспасөз өнімі ретінде шығуын тоқтатты. Демек, олардың барлығы алдағы уақытта тек интернет желісінде ғана дамиды деген сөз. Қазақстандағы барлық басылымдардың интернеттегі сайты болмайынша, біз жаңа дүниелерге жете алмаймыз, - деді М. Құл-Мұхаммед. Бұл ретте министр республикалық Казправда газетінің жаңарған сайтын үлгі ретінде атап өтті.
Ал тағы бір Ақпарат және байланыс министрлігінде өткен алқалы жиында шараға қатысушылар қазіргі кезде Қазақ еліндегі ақпараттық технолгиялардың дамуы, ұялы байланыс пен интернет жүйесінің жетістіктері, бұқаралық ақпарат құралдарының қызметі жайлы сөз етті. Баяндама жасаған шешендердің сөзіне қарағанда бүгінде қазақстандық нарықта ақпараттық технологиялардың дамуы нашар емес көрінеді. Мәселен, Үкімет басшысы: Жалпы алғанда ақпараттандыру мен байланыс саласында жетістіктердің бар екендігін байқауға болады. 2010 жыл инфокоммуникациялық технологияларда бетбұрыс жасалған жыл болды. Біз біраз мәселелердің шешілгеніне көз жеткіздік. Ең бастысы бұл қызметті тұтынушылар, азаматтар ақпараттандыру саласына салынған инвестицияның жемісін көре бастады деп атап өтті.
Мысалы, оның біреуі сайт әкімшісі, біреуі маркетинг, жарнама қызметін дамытушы, үшіншісі контентмейкер болады. Сайт жиі жаңаруы керек, сайт жұмысын жүргізуші топ оқырманға қандай ақпарат керек, соны біліп отыруы керек. Аудиторияны өзіне көбірек ұстаған сайын ол жерде жарнама да көп. Бүгінгі оқырманның ақпаратты тұтыну тәсілі өзгерген соң, ақпаратты ұсынатындар да өз жұмыс тәсіліне өзгеріс енгізуі заңдылық. БАҚ әлеуметтік желілермен көберек жұмыс істеуі керек. Қазір қазақстандықтардың басым бөлігі Mail.ru, facebook, twitter тәрізді әлеуметтік желілерге тіркелген. Редакциялар соларда профайлдарын ашып, оқырманмен байланыс орнатып, оқырманға не қажет екендігін біліп отыруға болады.
Қазақстанда мемлекеттің стратегиясына байланысты интернеттің дамуы сөзсіз. Негізгі өнімді ұсынушы Қазақтелеком болғаннан кейін Қазақстанда интеренттің дамуы, ол - сөзсіз мемлекеттің алға қойып отырған ұстанымдарына байланысты. Ресми мәліметтер бойынша, Қазақстандағы интерент пайдаланушылар саны - 5 миллионнан асты. Оның ішінде телефон арқылы интернет пайдаланушылар саны артты. Интернетті көбіне бізде қалалы жерде қолданады. Ауылды жердегі тұрғындардың үлесі аз. Қазақ тілді ақпаратты негізінен оңтүстік, батыс өңірдің азаматтары қолданады. Әлеуметтік желіге тіркелгендер де көп. Facebook-тің зерттеуі бойынша бұл желіні 18 бен 28 жас аралығындағы қазақстандықтар қолданады екен. Демек, жалпы интернетті қолданушылардың денін осы жастағылар деп санауға болады. Бұл санаттағы адамдардың көпшілігі ақпаратты, білімді интернеттен алады, өмірі интернетпен тығыз байланысты. Екі-үш жылдан соң бұл топтың белсенді адамдарға айналатындығы ескерсек, онда интернеттің дамуын күтуге болады.
Әлемдік ақпарат агенттіктері мультимедиалық журналистикаға көшкелі талай уақыт болды. Қазақстандық агенттіктер көбіне мәтіндік ақпаратқа сөйенеді. Негізі мұнымен шектелмей, қосымша мультимедиалық контент істеген жөн. Мысалы, ресми ақпараттың қасында бірнеше слайдпен ашылатын суреті, дәл сол сәтті сөйлеген сөзінің қысқа бейнеүзіндісі әрі осыған орай оқырмандардың қалдырған пікірлері болса немесе оқиға орнынан куәгердің өзі дереу ақпарат агенттігіне телефоны арқылы түсірген суреті мен видеосын жібере алса ақпарат мазмұны өзгермегенімен, тұтынушыға бірнеше өнімді ұсыну арқылы байланысты болуға болады. Жаңа медианың ерекшілегі сол.
Жалпы, Қазақстандағы жаһандық желіге осы бағыттағы ақпарат ағыны мол мемлекеттердің ықпалы күшті. Сондықтан Қазақстандағы интернет ресурстармен бәсекелестік бар. БҰҰ-ның соңғы мәліметтері бойынша Қазақстан халқының 99,6 пайызы оқу біледі, жазу білетін ең сауатты елдер қатарына кірді. Бірақ ел тұрғындарының осынша пайызы ақпараттық технологиялардан сауатты емес. Себебі - бізге интернет технологиялар кеш келді, осы саланы оқытатын жүйелі білім беру қалыптасқан жоқ, мемлекеттік деңгейде шаралар қолға алынғанымен, халық арасында қарқынды қолдау таппаған. Дегенмен, соңғы мәліметтер бойынша қазақстандықтардың дені ноутбуктарды көбірек ала бастаған. Бұл да ғаламторды пайдаланушылар санының артатынын аңғартады. Алдағы уақытта ауылдық жерлер мен тұрғыны аз елді-мекендерді интернеттік желімен қамту жедел қолға алынса, интернет тұтынушылар саны артары сөзсіз. Жоғарыда жазылған жайттарды таныту мақсатында таңдалған тақырыптың келесі бөлімдерінде отанымызда орын алған ақпараттық саясаттың тарихи бастауы мен бүгіні қарастырылады. Сонымен қатар қазіргі қоғамдағы желілік журналистика қалыптасқан дәстүрлі БАҚ пен бір алаңда қызымет атқаратынын анықталады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .. 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 ЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ ЖАҺАНДАНУ ДӘУІРІНДЕГІ ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ ҚҰРАЛЫ МЕН АЛҒАН БАҒЫТЫ
1.1 Дәстүрлі БАҚ пен Ғаламтор: проблемалары мен даму үрдерісі ... ... ... ... 7
1.2 Электронды БАҚ аудиториясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
1.3 Қазақстар ғаламторындағы әлеуметтік желілер, блогтар, сайттар ... ... ... 33
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ҺӘМ МЕМЛЕКЕТТІҢ МЕДИА САЯСАТЫ
2.1 Мемлекеттік ақпарттық саясат және БАҚ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.2 Дәстүрлі БАҚ және ғаламтордың ҚР ақпарат кеңістігіндегі бәсекеге қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
2.3 Жаңа ақпараттық технологиялар және БАҚ даму үдерісі ... ... ... ... ... ... .. 76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 94
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
ҚОСЫМША
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР ТІЗІМІ
АҚ - ақпараттық қауіпсіздік
АС - ақпараттық соғыс
АТ - ақпараттық технологиялар
АКТ - ақпараттық коммуникациялық технологиялар
АҚЖДК - Ақпараттық қоғам мәселелері бойынша жоғарғы деңгейдегі бүкіләлемдік кездесу
БАҚ - бұқаралық ақпарат құралдары
БКҚ - бұқаралық коммуникация құралдары
ҒАҚ - ғаламдық ақпараттық қоғам
ҒАИ - ғаламдық ақпараттық инфрақұрылым
ДКҚО - достық және мәдени байланыс кеңестік қауымдастықтар одағы
ЖБА - Жаңалықтар баспа агенттігі
ЖІӨ - Жалпы ішкі өнім
ЕҚЫҰ - Еуропалық ынтымақтастық және қауіпсіздік ұйымы
КОТА - Кеңес Одағының Телеграф агенттігі
КШӘО- командалы-штабтық әскери ойын
CNN - Кабельдік жаңалықтар желісі
ҰАИ - Ұлттық ақпараттық инфрақұрылым
ҰИҚ - Ұлттық инновациялық қор
ҰИЖ - ұлттық инновациялық жүйелер
ХЭО - Халықаралық электробайланыс одағы
ХАҚ - халықаралық ақпараттық қауіпсіздік
ЭҮ - электронды үкімет
USIA (ЮСИА) - Америка Құрама Штаттардың ақпараттық агенттігі
ICANN - номерлер мен мекенжайларды беру жөніндегі интернет-корпорация
КІРІСПЕ
Ең алғаш ХХ ғасырдың екінші жартысында әскери мақсатта құрылған ғаламтор өз өрісін кеңейту барысында көпшілік қолданысындағы құралға айналды. Құрал дейтін себебім, қажетті деректердің барлығы болмаса да денін таба алатын мүмкіндігі бар. Ал алғашқы адамдардың тасқа қашалған мәліметтері түрлі кезеңдерден өтіп түрі мен түсін өзгерткені белгілі. Қолданысқа қалам, қағаз еніп хат, хабар, бұйрық, үкім, құжаттар мен заңдар жазыла бастағанда олардың бұқара қолданысына көшу тәсілдері пайда болды. Тарих қойнауындағы бірінші мемлекеттерде бұл мәселенің мән жайын өз тұсында жетік меңгерді. Осылай Ежелгі Рим немесе сол кезеңдерден кейінгі һәм бұрынғы алап империялардың алаңдарынан бастау алған дәстүрлі БАҚ жаңалықтарды желілік түрде жылдам жинауға жағдай жасайтын интернет келген кезеңде, көлеңкеде қалғаны рас. Сондай-ақ қоғамдық қолданыстан толық қалмаса да жаңа толқынның тасасында тұрған газет, журнал, радио, теледидар әлеуметтік қажеттілікті аз қамтитын ақпатар арналарына айналары сөзсіз. Осыған орай жалқы мақсаттан жалпы міндеттерді атқарушы арна болып қалыптасқан ғаламтордың болашағы қандай? Оған салалас келетін дәстүрлі БАҚ бағыттарына деген сұраныс қалай? Аталған тақырыпқа арқау болған сұрақтар.
Адамзат еңбекпен адам болды деп келетін ауыз екі сөзді ақпаратпен деп ауыстысақ ойымызда орнығып қалған ұғымды еркін өзгерте алар едік. Жаратылыс ақпаратсыз жүйелі болмайды. Себебі, қандай болмасын тіршілік тектік (гендік) тамырға тіреледі. Ал сол өте ұсақ ұқсастық пен үйлесімділікті тасымалдаушы жасушалар ақпарат ретінде алып жүреді. Бұл тіршілікте табылатын табиғи дәлдік.
ХХІ ғасыр саяси сарапшылардың айтуы бойынша автоматпен емес ақпаратпен соғысатын дәуір. Қандай оқиғаны болмасын орнықты, лездік пен дәлдігін сақтай отыра баяндау, осы бағыттағы барлық мамандардың мақсаты.
Диссертацияның өзектілігі: таңдалған тақырып төрткүл дүниені тегіс қамтыған ақпарат құралдарының ара жігін анықтау. Соңғы жылдар еншісінде жаһандану үдерісінің жандануына тікелей әсерін тигізген ғаламтордың дәстүрлі БАҚ пен бір қоғамда қатар қызымет етуі. Сондай ақ аталған ақпараттық арналардың бірін бірі толықтырп, өзара бәсекелестіктің проблемаларын зерттеу. Жұмыс тақырыбының өзектілігі ақпараттың әлемдегі рөлінің күннен-күнге артып келе жатқандығы және ақпараттық қауіпсіздіктің кез-келген жоғары дамыған мемлекеттің ұлттық қауіпсізідігің ажырамас саласына айналғандығымен байланысты. Негізі тереңде жатқан журналистиканың мән-маңызы туралы қазақ еліндегі аталған бағыттардың негізін салушылардың бірі М. Барманқұловтың [1] тұжырымы басты бағытқа арқау бола алады.
Соңғы жылдарғы ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуын ақпараттық төңкеріс деп атаған Д.Г.Балуев өз еңбектерінде ақпаратқа анықтама беріп, ақпараттық төңкеріс нәтижесінде мемлекеттің рөлінің өзгеретіндігін ескертеді. Оның пікірінше ақпараттық революцияның салдарының бірі - иерархиялық құрылымдардың рөлінің төмендеуі. Сонымен қатар ақпараттық технологиялар халықаралық қақтығыстардың жаңа түрлерін тудырғанын атап өтеді.
Сонымен қатар ғылыми еңбекті жан-жақты зерттеуде Барманқұлов М. [1], Әбдіманов. Ө. [2], Молдабеков Ж. [7], Исабай Қ. [4], Castells M. [8], Нысанбаева Ә. [10], Қамзин К. [77], Омашұлы Н. [70], Засурский Я.Н.[68], Toffler O.[31], Еркімбай А. [35] шығармалары өз ықпалын тигізді.
Осы тақырыпқа орай жазылған жұмыстардың аз болуына байланысты кей тұстары пікірлермен толықтырылған. Соңғы уақытта көпшілік көңіл бөліп жүрген бұл көріністерге ғылыми талдай жасалмаған. Мемлекет тұрғысындағы заңдар ауқымын зерделеу барысында зейін қойылған зерттеулер ғылыми түсініктен саяси мағынаға ауысады.
Дүниежүзілік БАҚ жаппай ғаламторға көшті. Дәстүрлі медиа ұғымымен бірге жаңа медиа өнімдері жарыққа шықты. Бұл БАҚ болашағына қалай әсер етеді, журналистика қай бағытта дамығаны жөн, БАҚ-тың жаһандық желіге қосылуы неге әкеледі?
Сан сұрақтарды ашу мақсатында Тасболат К. [59], Әбдібек Ж. [63], Бейісбайұлы Б. [66], Darling-Hammond L. [74], Paulson F. [73] мақалаларының мазмұны алынған. Кейінгі уақытта дәстүрлі ақпарат құралдарындағы мәліметтерді ғаламтор арқылы тұтынатындар қатары көбейіп келеді. Интернет ақпарат алмасатын алаң болғандықтан медиа нарықтағы ойыншылар бұл алаңды да тиімді пайдалануды көздейді. Нәтижесінде ақпаратты дәстүрлі емес жолмен, яғни газет, радио немесе теледидар арқылы жеткізумен шектелмей оны түрлендіріп беру жаңа медиа құбылысына ұласты. Ғаламтор мүмкіндігі тұтынушыға бір сайттан мәтін оқып, видео көріп, аудиосын тыңдап, суреттері арқылы ақпарат алумен қатар, оны әрі қарай дамытуға да мүмкіндік беріп отыр. Осылайша технологияның дамуы ақпаратты әзірлеу, қабылдау, тұтыну және таратуға үлкен өзгеріс алып келді.
Дәстүрлі БАҚ бәсекеге қабілетті болуы үшін бүгінгі редакциялық саясатына өзгерістер енгізуі керек. Бүгінгі оқырман интернетте, бүгінгі оқырман телефон ұстап жүреді, көпшілігі телефонан арқылы ақпарат алады. Сондықтан дәстүрлі БАҚ бәсекеге қабілетті болам десе, оқырман интернетте жүрсе, интернетке, телефонға лайықталған ақпарат таратуды қолға алуы керек.
Ғылыми жұмыстың жаңалығы: Ғаламтор мен дәстүрлі БАҚ арасындағы ақпараттық алмасу жүйесінің жетістіктерін жариялау. Олардың өзара даму үрдісіне талдау жасау. Сондай ақ ХХІ ғасырдың негізгі ақпарттық арнасын айқындау.
Магистрлік ізденістің мақсаты: Диссертациялық зерттеудің мақсаты ғаламтор мен дәстүрлі БАҚ тың басты ерекшеліктерін және өзара бәсекелестіктерін зерделей отырып қазіргі ақпараттық кеңістіктегі құбылыстарды көрсету.
Қазіргі заманғы ғаламдану үрдісі аясындағы ақпараттандыру мәселесінің өзектілігіне қарамастан, отандық ғылымда ақпараттық технологиялардың саяси үрдістердегі алатын орны мен ықпалын жүйелі түрде қарастыратын әдебиеттер өте аз.
Жұмыс барысында дәстүрлі ақпарат көздерімен қатар Интернет материалдары, халықаралық ұйымдар мен мемлекеттік органдардың ресми Web-сайттары, ресейлік және қазақстандық ақпараттық қоғам желілері пайдаланылды.
Әлемде түрлі саланың технологиялық қамтымасыз етілуі қатты қарқын алғаны белгілі. Соныме қатар бұл бағыт басқа салалармен бірге журналистикаға да үлкен өзгерістер енгізді. Жұмыстың әдістемелік және теориялық негізі ретінде салыстырмалы әдіспен үйлестірілген жүйелік тәсіл, сонымен қатар статистикалық мәліметтерді сараптау және ғаламдық ақпараттық технологиялардың дамуына қатысты халықаралық қауымдастықтың, әлемнің алдыңғы қатарлы мемлекеттерінің және Қазақстанның саясатын сипаттайтын ресми құжаттарды талдау әдісі алынды. Зерттеудің теориялық негізінің елеулі компонентін отандық және шетелдік белгілі саясаттанушылардың, мамандардың қазіргі заманғы саясаттану ғылымының өзекті мәселелері, сонымен қатар әлемдік дамудың жаһандану дәуірінде туындайтын жаңа міндеттері мазмұндалатын еңбектерді құрайды.
Жұмыстың құрылымы оның мазмұнына, зерттеу аспектісіне, мақсаты мен міндеттеріне негізделген. Ол кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады. Жұмыстың көлемі 100 бет.
1 ЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ ЖАҺАНДАНУ ДӘУІРІНДЕГІ ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ ҚҰРАЛЫ МЕН АЛҒАН БАҒЫТЫ
1.1. Дәстүрлі БАҚ пен Ғаламтор: проблемалары мен даму үрдісі
Журналистиканың қоғамдық міндеті - халықты барынша ауқымды және сан алуан ақпаратпен қамтамасыз ету. Қандай шешім болса да оны журналистер қабылдамайды. Журналистер тек жариялайды, әлгі ақпаратты таратады. Тыңдаушының өзі сараптап, қажеттісін сұрыптап алады, сол арқылы саяси ой қалыптастырады. Осындай ешкімнің түсіндірмесінсіз таза ақпаратты алған адам ғана сол мемлекеттің институттар жөнінде, коммерциялық ұйымдар туралы нақты шешім шығарып, пікір қалыптастырады [1], -дейді ғалым М. Барманқұлов. Айтылған осы салалы сөздерді сараптайтын болсақ, расында ақпарат арнасын қай бағытқа бұрсаң да бұқараның біліктілігін арттыратын тың тәлім екенін танисың. Тарихқа зер салсақ тізілген сөздердің талай тұғыры биік елдердің еңсесін жығып, жеңілгенге жеңімпаздың тәжін сыйлағанын тануға болады. Қазақ елінің өткенін өзгертпей өгей саясаттың тұсында тап басып таңбалаған тұлғалар бар. Сарыдала төсінде орын алған оқиғаны сараптап жазған басылымдар өз кезеңіндегі биліктің кесапаты мен келеңсіздіктерін келтірген.
Баспасөздің қоғамдағы орны ерекше. Оның тарихы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастау алатыны белгілі. Қазақ елі Ресей империясының құрамына енгеннен кейін, бұл аймақта өз саясатын орнықтырып, насихаттау мақсатында газеттер ашты. Қазақ баспасөзін зерттеген ғалым Ө. Әбдіманов қазақ баспасөзінің беташарлары қазақ тілінде шығарылған Түркістан уәлаяты газеті (1870-1882) мен Дала уәлаяты газеті (1888-1912) болғанымен, негізінен, патша өкіметінің орыстандыру саясатының тірегі, өкімет көздеген мақсат-мүдденің насихатшысы рөлін атқарғанын айтады. [2] Және бұл газеттерді қазақ даласында бұған дейін патшалық Ресейдің билеуші аппараттары алдымен аударма ретінде шығарып, бірте-бірте олар дербес газет дәрежесіне дейін көтерілген.
Бұған дейін баспасөздің маңыздылығын түсінген зиялыларымыз да өз кезінде осы мәселені айтып кеткен. Міржақып Дулатов сол кезде баспасөзді күшейту, көркейту жолында істелетін шаралар қандай болу керек, соларды жобалап, ұйғарған шараларды жүзеге асыру үшін Қазақстан баспасөз үмесін жариялағанын айта келе, Біздің баспасөзіміз күшті болса, қазір Баспасөз көркейту ұраны шақырылмас еді, баспасөз үмесі жарияланбас еді -дейді.[3] Дулатов М. қазақ, қырғыз тілінде Қазақстан, Түркістанды қоса санағанда сол кезге дейін шығып тоқтаған, шығып тұрған газет, журналдарды көрсетеді: Дала уалаятының газеті, Серке, Айқап, Қазақстан, Қазақ, Қазақ газеті, Сарыарқа, Алаш, Жас азамат, Абай, Бірлік туы, Үш жүз, Қазақ мұңы, Заман тілі, Қазақ тілі, Тіршілік, Кедей сөзі, Бостандық туы, Ұран, Мұғалім, Еркін, Ерік, Қызыл ту, Еңбек туы, Ақ жол, Жас алаш, Кедей еркі, Ұшқын, Сахара таңы, Жаңа өріс, Көмек, Жас қайрат, Тілші, Шолпан, Сана, Еңбекшіл қазақ, Қызыл Қазақстан, Темір қазық, Өрнек, Қазақ кедейі, т.б. Жоғарыда жазылған баспасөз атаулары Алаш ақпаратының негізі болғанын білдіреді. Сонымен қатар біздің елдегі дәстүрлі БАҚ-тың бастауы болған бұл басылымдар қазақ өміріне өз өрнегін салып, қоғамдағы ой-өрістің дамуна ықпал етті.
Ақмола уезі Ереймен, Қоржынкөл, болыстарындағы Керей атты қазақ тобының 1905 жылдың 4-маусымында қабылданған, Семей уезі Мұқыр, Шыңғыстау, Бұғылы, Шаған, Қызыладыр болыстары қазақтарының одан 8 күн кейін қабылданған және сол маусым айында жазылып, 13 мыңдай адам қол қойған Қоянды хұзырхаты (петициялары) көрсетілген жылы империя астанасы Санк-Петербург қаласына, патша атына жөнелтілген екен.
Осы хұзыратта баспасөз мәселесі де қарастырылған:
Қазақ халқының ағымдағы мұқтаждарын айқындау үшін қазақ тілінде газет шығару керек, ол үшін газет шығаруды алдын-ала тексерусіз (цензурасыз) жүзеге асыру және баспахана ашу мәселелерін тікелей шешу тәртібін орнату қажет болады [4]. Қазақ тілінде шыққан газеттердің екінші тобы Ресейде болған 1905-1907 жылдардағы революция дүмпуімен дүниеге келген, одан кейінгілері Қазан төңкерісі алдындағы дабылдардан кейін шыға бастаған.
Өркениетті халықтар тарихында оның ұлттық мүддесіне сай баспасөздің жарыққа шығуы - аса зор тарихи оқиға. 1913 жылдың 2 ақпанында Орынбор қаласындағы Каримов, Хұсайыновтар баспаханасынан басылған Қазақ газетінің бірінші санында газет редакторы - қазақтың белгілі ғалымы Ахмет Байтұрсынұлы оқырмандарына арнап, Құрметті оқушылар! атты мақаласында газеттің қоғам өміріндегі атқарар рөлін атап кетті. Мұнда газеттің аса бағалы 4 қасиеті сараланған:
Әуелі, газет - халықтың көзі һәм тілі.
Екінші, газет жұртқа қызмет ететін нәрсе, олай болатын мәнісі жұрттың білімді, пікірлі, көргені көп көсемдері, оқығаны көп адамдары газет арқылы халықтың алдына түсіп, жол көрсетіп, жөн сілтеп, басшылық айтып тұрады.
Үшінші, газет - халыққа білім таратушы. Олай дейтініміз, газеттен жұрт естімегенін естіп, білмегенін біліп, бірте-бірте молайып, зейіні өсіп, пікірі ашылып, парасаты жетпекші.
Төртінші, газет - халықтың даушысы. Яғни, газет арқылы халықтың сөзін сөйлеп, пайдасын қорғап, зарына қарсы тұрып, қарғаға көзін шұқытпасқа тырысады [5]. Осындай анықтамалармен отаның орнықты даму жолында журналистиканың қай қырын болмасын айтқан. Дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарының негізі болған баспасөз діттеген ойды дәл жеткізе білетін журналистердің келесі кезеңдердегі кәсіби мамандарына жол салды.
Қазіргі таңға келсек, Қазақстандағы бұқаралық ақпарат құралдарының қызмет ете бастағанына аз уақыт болған жоқ. Бұл уақытта мерзімді баспасөздің талайы ашылып, талайы жабылды. Олардың ішінде партиялық, қоғамдық-саяси, экономикалық, білім мәселелері, денсаулық, мәдениет пен өнер жөніндегі, тіпті, әйелдер мен балаларға арналған басылымдар да болды [6]. Мемлекетіміздің қарқынды даму заманында бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі күннен-күнге күшейіп келеді. Оның халық өміріне өз әсерін тигізері сөзсіз. Өйткені баспасөздің, теледидардың, радионың қызметі оның санымен емес, ұлттық мүддеге негізделген қызметімен өлшенеді. Бұған дейін оқырман тек мәліметті түрлі тармақта оқумен, көрумен немесе тыңдаумен ғана шектелетін болса, бүгінгі оқырман интернет арқылы мәліметті көріп, тыңдап, оқып қана қоймай өзінің пікірін қосып, ол туралы өзгелерге хабарлап, тіпті өзі де ақпарат жасаушыға айналады. Бір сөзбен айтқанда оқырмандар өздерінің газеттерін өздері жасай алатын деңгейге жетіп отыр. Осы орайда жаңа медиа дегеніміз мол мүмкіндіктерге жол ашқан интернет технология деп түсіндіруге болады.
Соңғы мәліметтер біздегі интернет пайдаланушылардың саны - 5 милионнан асқанын көрсетті. Бұған сонымен қатар телефон тәрізді шағын құрылғының көмегімен ғаламдық ақпарат аренасына қосылып отырғандарды датеңестірдік. Бұл бізде жаңа медиа құралдары кең қолданыла бастайтынын көрсетеді. Бірақ, өкінішке қарай, интернет контенттін ұлт мүддесіне жұмыс істеткізу ісінде іркілу бар. Бізде жаңа медиаға лайықтап контент дайындай алатын, өнім әзірлейтін кәсіби мамандардан құралған ұйым өз аяғына нық тұрған жоқ. Қазақ газеттерінің сайттары көбіне қағаздағы нұсқасының көшірмесі ғана болып жарияланады. Әрі қарай сайт иелері виртуалды оқырмандарымен белсенді жұмыс істемейді. Дамыған елдерде жаңа медиа дәстүрлі медианы басып озуға таяу.
Жалпы, интернет дамыған соң, Қазақстанда жаңа медиа сөзсіз дамиды. Бірақ қазақ тілінде дамытатын контентмейкерлер керек. Интернет тұтынушыны қызықтыратын қазақша мультимедиалық өнім болмаса, интернет қолданушы сөзсіз өзге тілдегі өнімді тұтына бастайды. Мысалы, бізде интернет қолданушылардың басым бөлігі Ресейдің немесе АҚШ-тың өнімдерін қолданады. Бұған дәлел Қазақстанда жиі қолданатын төрт ресурсты айтсақ, бірінші орында mail.ru, екінші орында Google.com, үшінші орында Google-дің орысша баламасы, төртінші орында Яндекс, барлығы шет елдік компаниялар. Бұл арқылы әрбір қазақстандық қолданушы ғаламторға шыққан сайын шет елдік компанияның даму үлесә үшін жасап отырғандай болады. Ал қазақ тілінде контент әзірлейтін мамандар, ұйымдар болса, онда біріншіден ақпараттық қауіпсіздік мәселесі шешіледі, екіншіден бұл - ұлттық мазмұндағы дүниенің көбеюіне әрі өз нарқымызды қалыптастыруға себеп болады. Қазақша ресурстардың мазмұны ағылшын немесе орыс тіліндегі ресурстарды түгелдей алмастыра алмас. Себебі, ағылшын тілі ақпараттық технологияның тіліне айналды. Әйткенмен шет тіліндегі сайттарды қолданудың артықшылықтары болғанымен, өзіндік қаупі бар. Мысалы, ресейлік mail.ru ойын-сауықтық коммуникациялық порталы қазақша әріптерді қолдамайды. Оны қолданушылар қазақша сауатты жазудан қалып барады. Интернет қолданушылар жай ғана ұсынған өнімнің жетегінде кетпей өзіне қажетті контентті өзі түзуі үшін ІТ сауаттылықты қолға алуымыз керек. ІТ сауаттылық дегеніміз - тек интернетке кіріп шығуды білу, mail.ru-ды қолдану ғана емес, ол интернеттегі бар бағдарламаны өз қажеттілігіне икемдей алу. Пайдаланушы қолда бар өнімді ғана пайдаланып, соның жетегінде кетсе оны сауатты қолданушы деу қиын.
Жаңа медианың дәстүрлі медианы алмастыруы қиындау. Өйткені жаңа медиа тек құрал, ақпарат жеткізудің тәсілі. Бұған дейін адамдар бір сағаттық хабар көретін болса, енді 5 минуттық телефонннан көре алатын қысқа хабар керек, бұрын газеттен көлдей мақала оқитын болса, енді интернеттен қысқа ақпарат түріндегі, суретпен безендірілген мақала керек. Қазір адамдардың өмір сүру деңгейі өзгерді, заман жылдамдықты талап етеді. Уақыт тапшы, қысқа, әрі тез ақпарат беру керек. Біз бұдан қашып құтыла алмаймыз. Интернет күн сайын дамып жатыр, қолданушылар саны артып келеді. Осы тұрғыдан жаңа медиа сұранысқа ие болады. Бірақ дәстүрлі медиа өмір сүре береді. Себебі, ақпараттың негізгі мазмұны өзгерге жоқ. Бар болғаны оны жасау тәсілі жаңарды. Менің ойымша, дәстүрлі БАҚ таяу болашақта салалық болып бөліне бастайды. Жаңа медиа салалық басылымдарды алмастыра алады деп ойламаймын. Себебі телефонмен немесе интернетпен берілген мақала сараптаманы қамти алмайды. Сондықтан салалық газеттер немесе интернетті аз тұтынатын аймақтарда жергілікті газеттер әлі де негізгі ақпарат көзі болып қала бермек. Ал қазіргідей саяси-қоғамдық газеттер таяуда бұқаралық сипаттағы бағытын өзгертуі ықтимал. Мысалы, бұл үрдіс Америкада көрініп отыр. Көптеген қоғамдық-саяси басылымдар жабылып жатыр. Оларға жарнама, қаржы жаңа медиадан келіп жатыр. Сондықтан олар сол жағын дамытуда, жаңа медиаға, яғни интернет арқылы ақпарат таратуға көшуде.
Елімізде масс-медианың рөліне және оның тіліне байланысты көптеген ой-пікірлер айтылып жүр. БАҚ туралы қазіргі түсінік қандай? Оның қызметінде қандай бағыттар басымдық етуде? Бұқаралық ақпараттық құралы (БАҚ немесе бұқаралық-медиа) дегеніміз: а) бұқараның мінез-құлқы үлгілерін іріктейтін және шектейтін, соған иландыратын күш; ә) сөздік, бейнелік және музыкалық информацияны жаппай көбейтетін, әрдайым тарататын, ақпаратқа жалпылама бұқаралық сипат енгізетін ұйымдық-техникалық комплекс [7].
Әлеуметтанушылар Калифорния университетінің профессоры Мануэл Кастеллстің ақпараттық қоғам деген терминін мойындайды. ХХ ғасыр мен екінші мыңжылдықтың басты қортындысы - технологиялық төңкерістің дамуы, капиталистік экономика мен түрлі әлеуметтік қозғалыстардың қайта құрылу барысында ақпараттық желілік қоғамның пайда болуы,[8] - дейді Кастеллс. Ғалымның айтар ойы орныққан саланың дамуы. Расында ХХ ғасырдың бірінші елу жылдығында газет, журналдар мен қатар радио өз аудиторияларының ауқымын едәуір ауқымды қылды. Дегенмен, көгілдір экран көпшілік назарына ұсынылғаннан кейін ақпараттар ағынын алудың алуан түрлілігі пайда болды. Көзбен көріп, құлақпен есту бір терезеге бағынды. Ала йда басылымдар мен радио бұрынғы деңгейлерінен түскен жоқ. Бұл БАҚ арасында бәсекелестікке қабілеттіліктің бастауы болатын.
Ресейлік профессор Я.Н. Засурский мыныдай тұжырым айтады: Ауқымды алатын болсақ әлемде журналистика жаңа деңгейге көтерілуде. Ол бірнеше жағдайға: біріншіден, жаңа ақпараттық технологияның дамуына байланысты, өйткені журналистің қызметінде кең мүмкіндіктерге жол ашады, бұқаралық ақпарат және қарым қатынас құралдарының ұдайы дамуына жеткізеді; екіншіден, ғаламдастырудан туындайды [9].
Шын мәнінде, қазіргі ақпараттық технологиялар журналистиканы жаңа сапалық деңгейге көтерді, әрі журналистиканың шығармашылық мүмкіндігін арттырып, оқырманына өз ойын жеткізуде кең мүмкіндіктер ашты - ақпарат алу мен таратудың еркіндігі берік орнықты, оған тосқауыл болар күш әлсіреді. Көз алдымызда дәстүрлі БАҚ мүмкіндіктеріне жаңа ақпараттық тасқынды қосып бір тұтастыққа қол жеткізген жаңа медиа қалыптасуда. ЮНЕСКО маманы Генрих Юшкиявичус 1998 жылы өткен TRBE-98 көрмесінде ЮНЕСКО және жаңа ақпараттық қоғам атты баяндамасында мынаған көңіл аударған: Жаңа технологияларды пайдалану әр түрлі ақпараттық жүйе түрлері арасындағы шекараны жояды [10]. Бұл сөздер дәлелді қажет етпейтін дерек еді. Қоғам көрінісі көпшілік қолданысындағы жаңа медианың жанына шоғырланды. Мәліметті мәтіндік тұрғыда таңдап, дыбыстық толқында тыңдап, теледидарда көріп келген жұрт бір қобдишадан барлығын бір уақытта қамтитын мәліметтер базасына қол жеткізді.
Бүгінгі таңда қашықтан оқыту технологиялары, автоматтандырылған офистер, бұйымдардың бүкіләлемдік тізбесі қолданысқа енді. Табиғи байлықтарды, экологияны, үкіметтердің ақпараттық саясатын басқаруға арналған геоақпараттық жүйелер жобалануда.Әрбір ел ақпарат көздеріне, ақпаратты тасымалдау және өңдеу құралдарының тиімділігі мен даму деңгейіне тәуелді болып отыр, яғни қоғамды ақпараттандыру процесі, дәлірек айтсақ, ақпараттық қоғам құру процесі жүріп жатыр. Ақпараттандыру туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 11 қаңтардағы №217 Заңында Ақпараттандыру - ақпараттық технологияларды пайдалану негізінде электрондық ақпараттық ресурстарды, ақпараттық жүйелерді қалыптастыруға және дамытуға бағытталған ұйымдастырушылық, әлеуметтік-экономи - калық және ғылыми-техникалық процесс делінген[2]. Яғни, ақпараттандыру процесі ақпараттық ресурстарды құру және оларды пайдалану негізінде азаматтардың, мемлекеттік органдардың, жергілікті басқару органдарының, ұйымдар мен қоғамдық бірлестіктердің ақпараттық сұранысын, құқықтарын қанағаттандыруға тиісті жағдай жасау керек, сонымен қатар азаматтардың ақпараттық мәдениетін арттыруы тиіс дегенді білдіреді.
Ақпаратты тарату мен орналастырудың қазіргі заманғы түрлі әдістері мен құралдарының жиынтығынан ақпараттық кеңістік құралады. Белгілі ғалым Г. Ибраева ақпараттық және медиакеңістікке мынадай түсініктемелер береді: Ақпараттық кеңістік - субъектіден субъектіге берілетін барлық ақпаратты қабылдау және тарату ортасы. Ақпараттық кеңістікке әр түрлі деңгейдегі (саяси, экономикалық, әлеуметтік т.б.) ақпарат орналасуы мүмкін. Бұл ақпараттың көбі қоғамға қызығушылық тудырмағандықтан жабық болады. Егер ақпараттық кеңістікті пирамида есебінде елестетсек, онда оның тек жоғары жағы ғана медиакеңістік болып табылады, ал медиакеңістік бұқаралық ақпараттың таралу ортасы. Ақпарат оны қоғам үшін таратқан субъектінің жауапкершілігіне сәйкес бұқаралық сипатқа ие болады. Қоғамдағы, мемлекеттегі айналымда жүрген ақпарат, ақпараттық ресурстар әртүрлі болады. Сондықтан ақпараттың құны, бағалылығы, пайдалылығы оның мүмкіншілігіне, сұранысқа иелілігне байланысты. Мемлекет билігіндегі, қоғамдағы, жеке адамның отбасындағы ақпараттың өз мәні, салмағы болады. Мемлекет, ұйым немесе жеке адам өзінің ақпаратын таратуға шектеу қоюға, өз ақпаратын қорғауға, қауіпсіздендіруге құқылы. Осыдан барып жабық ақпарат немесе мемлекеттік, коммерциялық құпияға жатқызылған, пайдалануға шектеу қойылған ақпарат пайда болады, осындай ақпараттытаратуға шектеулер нәтижесінде ақпаратты қорғау мәселесі туындайды. Ақпаратты қорғау және қауіпсіздендіру - жалпы айтқанда, бір объектіден басқа объектілерге берілетін немесе белгілі бір физикалық ортада сақталатын ақпараттың бөгде объектілерден тәуелсіздігін сақтау, яғни ақпараттың өзгермей, тиісті жеріне толығымен жетуін қамтамасыз ету деп қарауға болады.
Ақпаратты қорғау түсінігі кейбір жағдайда БАҚ беттерінде, басқа да әдебиеттер мен басылымдарда ақпараттық қауіпсіздік деп беріліп жатады. Ал, ақпараттық қауіпсіздік деп, жалпы айтқанда, адамзаттың тіршілігін дамыған гуманистік ақпараттық өркениетке айналуын қамтамасыз ететін, ақпараттанудың барлық келеңсіз зардаптарын болдырмауға, жоюға кепіл беретін ақпараттану процесінің және қоғамның барлық тіршілік әрекетінің қасиетін айтамыз. Яғни, тек ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз еткен жағдайда ғана қоғамды ақпараттандыру процесі даму ресурсы ретінде, ақпаратты толықтай пайдалану негізінде адамзат тіршілігін интеллектуалды-гуманистік сипатқа айналдыра алады. Ресей зерттеушісі Л.И. Шершнев ақпараттық қауіпсіздік - мемлекеттің, қоғамның, әлеуметтік топтың, тұлғаның ресурстары мен ақпараттың ағымдары үшін өміршеңдікті, тұрақты даму мен қызмет етуді, ақпараттық қауіпке, адамдардың психикасы мен қоғамдық және жеке санаға кері әсер ететін ақпараттық ықпалға және компьютерлік желілер мен басқа да технологиялық ақпараттық бастауларға қарсы тұруды білдіреді деп анықтама береді. Ақпараттық қауіпсіздік кез келген мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігінің негізгі салаларының бірі болып табылатыны белгілі. ҚР Ұлттық қауіпсіздігі туралы заңында: ақпараттық қауіпсіздік - мемлекеттік ақпараттық ресурстардың, сондай-ақ ақпарат саласында жеке адамның құқықтары мен қоғам мүдделерінің қорғалуының жай-күйі деп берілген. Ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету оның құралдары мен субъектілерінің және ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі шаралар жүйесінің жиынтығынан тұрады. Ал ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі шаралар жүйесі негізінен мәндік бағыт, мақсат, принциптер, іске асыру нысандары және әдістері арқылы сипатталады. Бүгінгі таңда ақпараттық қауіпсіздік саласы аса маңыздылығымен қатар заманға лайық пайдалылығымен ерекшеленеді. Сондықтан бұнда көптеген мүдделер тоғысып, күресіп жатыр деген артық болмайды.
Қорытындылай келе, ақпараттық қауіпсіздік - ішкі қарама-қайшылығы мол, күрделі, ұдайы бақылап, жетілдіріп отыруды талап ететін динамикалық процесс деп түйін жасауға болады. Соған сәйкес ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге арналған саяси, экономикалық, әлеуметтік, ұйымдастырушылық-техникалық шаралар жүйесі заман талабына сай жетілдіріп отыруы тиіс.
Қоғамда ақпарат туралы өзгеше пікір, бұқаралық ақпарат құралдарына деген жаңа көзқарас қалыптасуда. БАҚ эволюциясын ақпараттық қоғамдағы өскелең сұраныстармен түсіндіруге болады. Ал, технологиялық төңкерістің қозғаушы күші Интернет желісінің дамып, кең таруы және компьютерлердің есептеу қуаты артқандығы, бағдарламалардың кең ауқымдылығы болды. Ғаламтор ақпарт өндіру, тарату мен тұтынудың құнын едәуір арзандатып, коммуникациялық ландшафтты түбегейлі өзгертті [11]. Ақпараттың ақша екенін дамыған мемлекеттер бұрын білгенін бүгінгі сана таныды. Нарық қоғамында қалыптасқан ақпараттық құралдар да негізінен осы жолды ұстанады.
Әлемдік ақпарат агенттіктері мультимедиалық журналистикаға көшкелі талай уақыт болды. Қазақстандық агенттіктер көбіне мәтіндік ақпаратқа сөйенеді. Негізі мұнымен шектелмей, қосымша мультимедиалық контент істеген жөн. Мысалы, ресми ақпараттың қасында бірнеше слайдпен ашылатын суреті, дәл сол сәтті сөйлеген сөзінің қысқа бейнеүзіндісі әрі осыған орай оқырмандардың қалдырған пікірлері болса немесе оқиға орнынан куәгердің өзі дереу ақпарат агенттігіне телефоны арқылы түсірген суреті мен видеосын жібере алса ақпарат мазмұны өзгермегенімен, тұтынушыға бірнеше өнімді ұсыну арқылы байланысты болуға болады. Жаңа медианың ерекшілегі сол. Оқырманның, жеке адамдардың да ақпаратымен бөлісе алатын мүмкіндігі болуы тиіс. Ал ақпарат агенттігі ақпараттың дұрыс-бұрыстығын тексеру арқылы ақпаратты жариялап отырады. Мысалы, жеке адамдар оқиға орнында болып қалып, оқиғаны тілшілер келгенше видео, фотоға түсіріп алуы мүмкін. Ол агенттік сайтына тіркеліп, жаңағы өнімді жібере алатын мүмкіндігі болуы тиіс. Сонда, агенттік жұмысы 10-15 тілшімен шектелмейді. Бұл жерде ақпарат жылдам таралады, контент көбейеді. Бұрын бәсеке Қазақстанда ғана жүретін. Интернеттің, жаңа медианың арқасында қазір әлемдік бәсекеге араласып отырмыз.
Ол үшін осы саланы білетін мамандардың басын қосу арқылы, журналистерді оқыту, үйрету қажет. Бұл мақсатта 2009 жылы Мінбер журналистерді қолдау орталығын құрылған. Қазір жаңа медианы насихаттауды, үйретуді жүзеге асыруда. Мұнымен қатар MediaNet журналистика мектебінде, ҚазҰУ-да үлкен шеберхана бар. Бұл жерде де бірқатар жаңа медианы меңгерген білімгерлер сапты толтырды. Дегенмен, осындай жұмыстарды мемлекет қолдауы, қоғамдық ұйымдардың қолға алуы керек.
БАҚ тілі арқылы мәдениет көрінді. Ал БАҚ тілі мәдениетті қайта қарастыру керектігін аңғартты, және интолеранттылық тілін зерттеуді ұсынды [12]. Гречихин Максим өзінің диссертациясының бірінші бөлімінде медиалингвистиканың теориялық негізін қарастырған. Онда мына мәселелер қарастырылады:
1) Тілдің даму үдерісіндегі БАҚ-тың рөлі. Бұл бөлімде автор БАҚ саласына телевидение, радио, баспа және интернетті кіргізеді, осы соңғы кейіндеу пайда болған БАҚ құралының бөлшегі БАҚ-тың жаһандануына және бір ретпен (яғни, бір-біріне ұқсап) дамып келе жатқанын көрсететінін айтады. Осы тұрғыда орыс масс-медиасына ағылшын тілінен енген сөздердің көптен бара жатқанына аландаушылығын білдіреді. Тіпті медиа құралдарында ағылшынша шығатын газет журналдардың жиілеп бара жатқанын тілге тиек етеді, мыс., The Moscow Times", "Capital", "The St. Petersburg Times" және т.б. Сонымен қатар, орыс тілінде шығатын кейбір журналдардың да атауы ағылшын тілінде берілетінің айтқан, мыс., Cosmopolitan", "Good Housekeeping", т.б. автор осындай ағылшын тілінің БАҚ құралдарына әсер етуін ағылшын тілінің бүкіл әлемге әсерімен түсіндіреді. Және теледидардағы бағдарламалардың көбі американың бағдарламаларын көшіріп алғандықтан дейді: мыс, Поле Чудес - The Weel of Fortune , т.б. орыстың қаламмен жазылғанды балтамен шаба алмайсың деген орыстың мақалы қазіргі күні БАҚ құралдарына да қарата қолдануға болатынын айта кетеді, яғни, теледидардан айтылған әр сөздің тілдің қалыптасуына, өкінішке орай, әсер ететінін айтады. Сонымен қатар, басылым беттері де қателерге және жаргон сөздерге, төмен лексикаға толы екенін де көрсетеді. Осылардың барлығын санамалап атай келіп, ағылшын тілінің әсері тек орыс тілінің медиасына емес, сонымен қатар басқа да елдердің, мыс., француз, испан, неміс, т.б. басылымдарына әсер етіп жақанын ескере келіп, масс-медианың қандай да болмасын тілді дамытуға, оның беделін арттыруға рөлі орасан зор екендігін атап көрсетеді. Осы мәселеге байланысты БАҚ тілі деген термин қалыптасады.
2) БАҚ тілі: ұғымның қалыптасуы және мазмұны.
3) Функционалды-стилистикалық аспекттегі БАҚ тілі.
4) Медиалингвистика: БАҚ тілін зерттеудегі жаңа парадигма.
Медиалингвистика - баспа, аудиовизуалды және желілік медиамен байланысты қазіргі бұқаралық байланыс құралдарын немесе медиа саласын зерттейтін лингвистиканың бағыты.
Медиалингвистика психолингвистик, әлеуметтік лингвистика, сот лингвистикасы сияқты лингвистиканың бір саласы. Бұл сала Германияда бастау алып, кәдімгі ғылымның бір тармағы ретінде зерттеледі
Медиалингвистиканың ауқымы тек БАҚ тілін, газет тілін ғана зерттеп қоймай, медиасөз де зерттеледі, яғни бұқаралық ақпарат құралдарының қатысушыларының барлығының медиада жазған, айтқандарының барлығы тілдік тұрғыда қарастырылады. Қолданыстағы БАҚ тілі, Радио тілі және газет тілі деген терминдерді осы медиалингвистикаға жатқызамыз [13].
Негізінен интернет ресурсы Қазақстанда енді ғана дамып келеді. Аз ғана уақытты қамтығандықтан болар кемшілік атаулы жетіп артылады. Атап айтар болсақ:
Интернетті пайдаланушылардың басым көпшілігі жастар. Ал жастар агент, интернет-чат дегендермен көп жұмыс жасайды. Ол жердегі смс-тердің тілі қандай? Тіпті қазақша жазды дегеннің өзінде көпшілігінде шалақазақша (привет, пока, каксын, откан т.б сияқты өздері ғана түсінетін сөздер).
Интернеттегі аударма мәселесі де көңілге қонбайды. Қазақ тілінен орыс немесе басқа тілдерге аудару және керісінше, басқа тілдерден қазақ тіліне аудару сайттары аз. Болған жағдайда да қателік көп. Жеке сөздерді аударар, ал мәтінді аудармайды десе де болады.
Сайттардың көбі орыс және қазақ тілінде болғанымен, жұртшылық сайттардың қазақ тілі бөліміне кіріп көріп, жұмысын орыс тілді бөлімінде жалғастырады. Мысалы, "Air Astana" сайтының қазақ тілді бөліміне катысушылар үлесі жылына 5% құрайды. Өкініштісі сол сайттың қазақ тіліндегі порталынан мүлдем билеттер сатылмайды. Оның басты себебі халықтың қазақ тілді сайттарға деген сенімсіздігінің басым болғанынан деп білеміз. Ал ондай түсініктің қалыптасуына қазіргі кезге дейін қазақ тілді сайттардың жазылу форматында қате өте көп болғаны [14].
Сонымен қатар, интернеттегі қазақ тілінің дамуы үшін техникалық мәселелер арасында бағдарламалық өнімдердің тапшылығын атауға болады. Шетелдегі қазақстандықтармен хабарласу үшін кирилицадан латыншаға көшу керек. Сондай-ақ, басқа жағдайларда кирилицаны ауыстырусыз тек интернет үшін қазақ тіліне арналған латын алфавитін әзірлеуге болады деген пікірлер бар. Оны кей кезде желіні жеке пайдаланушылар ғана қолдана біледі. Қазақ тілін кирилицадан латиницаға аудару мүмкіндігі туралы мәселе интернет қауымдастығы арасында әртүрлі пікірлерді туғызып жүр.
Қазақ тілінде сайт жасаудың қиындығы соңғы жылдары қатты сезілуде. Өз сайтын қазақ тілінде жасағысы келген әр веб-шебер оның интерфейсін (электроника, түйін, түйіс) қазақ тіліне өзі аударуға мәжбүр болуда. Қазақ тілінде сайт жасаумен айналысқан веб-шеберлердің барлығы солай істейді. Уақытты көп жоғалтатындықтан әзірлеме қымбатқа түседі. Сонымен қатар, әр сайт дербес аударылғандықтан, барлық сайттың аудармасында терминдерді пайдалануда айырмашылықтар бар. Пайдаланушы адам әр жолы жаңа интерфейсті қолданғанда көп қиналады.
Енді кестетде көрсетілген сандарға келер болсақ, үш жыл ішінде бес миллионға жуық өскен ғаламтор қолданушылардың саны әлеуметтік топтың жиі қолданатын құралы интернет желісі екені анық.
Ең алдымен, желіні пайдаланған адам ана тілінде дұрыс, тіл тазалығын сақтай отырып жазу керек. Сонымен қатар, тіл мамандары мен IT-бағдарламашылар бірігіп жасанды интеллект жасаулары керек. Осылар арқылы басқа да кемшіліктерді жоюға болады. Жақын арада бастаушы веб-шеберлерге көмек үшін қазақ тілінде бірқатар видео сабақтар жасалмақшы. Олар әр түрлі жүйелерде сайттарды қалай жасау керек екендігін, әкімшілендіруін, баптау мен ретке келтіруді түсіндіреді. Мұндай видео-сабақтар мен скринкастар әлемдік интернетте бастаушы веб-шеберлерге арналған үздік көрнекі құралы ретінде өзін танытты. Бұл видео материалдар www.kazinternet.org сайтында орналастырылады. Сондай-ақ, олар үшін әйгілі видео хостингтерде жеке арналар құрылатын болады (youtube.com, kiwi.kz, kaztube.kz және басқалар) [15].
Қазақстандағы барлық басылымдардың интернеттегі сайты болмайынша, біз жаңа дүниелерге жете алмаймыз . Бұл туралы ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің алқа мәжілісінде министр Мұхтар Құл-Мұхаммед мәлімдеді.
Министр сөз арасында мәдениет саласының барынша ақпараттандырылуы, барынша инновациялануы тиістігіне тоқталды. Бұл әсіресе ақпараттық-телекоммуникациялық, медиатехнологияларға байланысты болып отыр. Мәселен, жақында News week газеті өзінің ең соңғы баспа нөмірін шығарып, өзінің баспасөз өнімі ретінде шығуын тоқтатты. Демек, олардың барлығы алдағы уақытта тек интернет желісінде ғана дамиды деген сөз. Қазақстандағы барлық басылымдардың интернеттегі сайты болмайынша, біз жаңа дүниелерге жете алмаймыз, - деді М. Құл-Мұхаммед. Бұл ретте министр республикалық Казправда газетінің жаңарған сайтын үлгі ретінде атап өтті.
Ал тағы бір Ақпарат және байланыс министрлігінде өткен алқалы жиында шараға қатысушылар қазіргі кезде Қазақ еліндегі ақпараттық технолгиялардың дамуы, ұялы байланыс пен интернет жүйесінің жетістіктері, бұқаралық ақпарат құралдарының қызметі жайлы сөз етті. Баяндама жасаған шешендердің сөзіне қарағанда бүгінде қазақстандық нарықта ақпараттық технологиялардың дамуы нашар емес көрінеді. Мәселен, Үкімет басшысы: Жалпы алғанда ақпараттандыру мен байланыс саласында жетістіктердің бар екендігін байқауға болады. 2010 жыл инфокоммуникациялық технологияларда бетбұрыс жасалған жыл болды. Біз біраз мәселелердің шешілгеніне көз жеткіздік. Ең бастысы бұл қызметті тұтынушылар, азаматтар ақпараттандыру саласына салынған инвестицияның жемісін көре бастады деп атап өтті.
Мысалы, оның біреуі сайт әкімшісі, біреуі маркетинг, жарнама қызметін дамытушы, үшіншісі контентмейкер болады. Сайт жиі жаңаруы керек, сайт жұмысын жүргізуші топ оқырманға қандай ақпарат керек, соны біліп отыруы керек. Аудиторияны өзіне көбірек ұстаған сайын ол жерде жарнама да көп. Бүгінгі оқырманның ақпаратты тұтыну тәсілі өзгерген соң, ақпаратты ұсынатындар да өз жұмыс тәсіліне өзгеріс енгізуі заңдылық. БАҚ әлеуметтік желілермен көберек жұмыс істеуі керек. Қазір қазақстандықтардың басым бөлігі Mail.ru, facebook, twitter тәрізді әлеуметтік желілерге тіркелген. Редакциялар соларда профайлдарын ашып, оқырманмен байланыс орнатып, оқырманға не қажет екендігін біліп отыруға болады.
Қазақстанда мемлекеттің стратегиясына байланысты интернеттің дамуы сөзсіз. Негізгі өнімді ұсынушы Қазақтелеком болғаннан кейін Қазақстанда интеренттің дамуы, ол - сөзсіз мемлекеттің алға қойып отырған ұстанымдарына байланысты. Ресми мәліметтер бойынша, Қазақстандағы интерент пайдаланушылар саны - 5 миллионнан асты. Оның ішінде телефон арқылы интернет пайдаланушылар саны артты. Интернетті көбіне бізде қалалы жерде қолданады. Ауылды жердегі тұрғындардың үлесі аз. Қазақ тілді ақпаратты негізінен оңтүстік, батыс өңірдің азаматтары қолданады. Әлеуметтік желіге тіркелгендер де көп. Facebook-тің зерттеуі бойынша бұл желіні 18 бен 28 жас аралығындағы қазақстандықтар қолданады екен. Демек, жалпы интернетті қолданушылардың денін осы жастағылар деп санауға болады. Бұл санаттағы адамдардың көпшілігі ақпаратты, білімді интернеттен алады, өмірі интернетпен тығыз байланысты. Екі-үш жылдан соң бұл топтың белсенді адамдарға айналатындығы ескерсек, онда интернеттің дамуын күтуге болады.
Әлемдік ақпарат агенттіктері мультимедиалық журналистикаға көшкелі талай уақыт болды. Қазақстандық агенттіктер көбіне мәтіндік ақпаратқа сөйенеді. Негізі мұнымен шектелмей, қосымша мультимедиалық контент істеген жөн. Мысалы, ресми ақпараттың қасында бірнеше слайдпен ашылатын суреті, дәл сол сәтті сөйлеген сөзінің қысқа бейнеүзіндісі әрі осыған орай оқырмандардың қалдырған пікірлері болса немесе оқиға орнынан куәгердің өзі дереу ақпарат агенттігіне телефоны арқылы түсірген суреті мен видеосын жібере алса ақпарат мазмұны өзгермегенімен, тұтынушыға бірнеше өнімді ұсыну арқылы байланысты болуға болады. Жаңа медианың ерекшілегі сол.
Жалпы, Қазақстандағы жаһандық желіге осы бағыттағы ақпарат ағыны мол мемлекеттердің ықпалы күшті. Сондықтан Қазақстандағы интернет ресурстармен бәсекелестік бар. БҰҰ-ның соңғы мәліметтері бойынша Қазақстан халқының 99,6 пайызы оқу біледі, жазу білетін ең сауатты елдер қатарына кірді. Бірақ ел тұрғындарының осынша пайызы ақпараттық технологиялардан сауатты емес. Себебі - бізге интернет технологиялар кеш келді, осы саланы оқытатын жүйелі білім беру қалыптасқан жоқ, мемлекеттік деңгейде шаралар қолға алынғанымен, халық арасында қарқынды қолдау таппаған. Дегенмен, соңғы мәліметтер бойынша қазақстандықтардың дені ноутбуктарды көбірек ала бастаған. Бұл да ғаламторды пайдаланушылар санының артатынын аңғартады. Алдағы уақытта ауылдық жерлер мен тұрғыны аз елді-мекендерді интернеттік желімен қамту жедел қолға алынса, интернет тұтынушылар саны артары сөзсіз. Жоғарыда жазылған жайттарды таныту мақсатында таңдалған тақырыптың келесі бөлімдерінде отанымызда орын алған ақпараттық саясаттың тарихи бастауы мен бүгіні қарастырылады. Сонымен қатар қазіргі қоғамдағы желілік журналистика қалыптасқан дәстүрлі БАҚ пен бір алаңда қызымет атқаратынын анықталады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz