«Жоғарғы температураның үй қояндарының ph көрсеткішіне әсері»
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КIPICПE ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
НEГIЗГI БӨЛIМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1. ӘДEБИEТКE ШOЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Қан жүйесі 9
1.2 Қанның буферлік жүйесінің рh деңгейін сақтаудағы маңызы 13
1.3 Термореттелу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.4 Жылу реттеу механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... 27
1.5 Жануарлардың температураға бейімделуі ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2 ЗEPТТEУ МAТEPИAЛДAPЫ МEН ӘДICТEPI ... ... ... ... ... . 35
2.1 Зepттeу объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ 37
3.1 Қалыпты және жоғарғы температураның үй қояндарының рН көрсеткішіне әсері
37
3.3 Нәтижелерді талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ПAЙДAЛAНҒAН ӘДEБИEТТEP ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... 41
ҚOCЫМШA ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КIPICПE ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
НEГIЗГI БӨЛIМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1. ӘДEБИEТКE ШOЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Қан жүйесі 9
1.2 Қанның буферлік жүйесінің рh деңгейін сақтаудағы маңызы 13
1.3 Термореттелу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.4 Жылу реттеу механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... 27
1.5 Жануарлардың температураға бейімделуі ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2 ЗEPТТEУ МAТEPИAЛДAPЫ МEН ӘДICТEPI ... ... ... ... ... . 35
2.1 Зepттeу объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ 37
3.1 Қалыпты және жоғарғы температураның үй қояндарының рН көрсеткішіне әсері
37
3.3 Нәтижелерді талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ПAЙДAЛAНҒAН ӘДEБИEТТEP ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... 41
ҚOCЫМШA ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ағзалардың ішкі тұрақтылығын бір деңгейде ұстап тұруда қан құрамындағы сұйықтықтар,лимфа және ұлпа сұйықтықтарымен қоса қанның буферлік жүйесі де үлкен қызмет атқарады.Осындай процесті физиология ғылымының тілімен айтқанда гомеостаз деп атайды. Табиғаттағы тірі ағзадағы сыртқы және ішкі факторының әсері ағзаның тепе-теңдік күйін өзгерткен жағдайда оның тепе-теңдік қасиеті өзгеретін болса, басқа мүшелерге әсер ету арқылы кейде потологиялық процеске дейін жеткізуі мүмкін.Сондықтанда осы факторларға қарсы тұрып жалпы тепе-теңдікті қалпына келтіруге қарсы күресуші механизмдерінің қанның буферлік жүйесі екендігі бәрімізге мәлім. Дипломдық жұмыстың өзектілігінің бірі сыртқы орта факторларының бірі абиотикалық фактор жоғарғы температураның әсеріне ағзадағы буферлік жүйелердің өзгеруін анықтау басты мақсатымыз деп санадық. Жануарлардың денесіндегі қан - организмнің сүйық негізгі ішкі ортасы. Қанның жалпы мөлшері адамда 4,5-6 л шамасында, яғни дененің жалпы салмағының 6-8 %. Жаңа туған төлдерде ол 10-20 %, 1 жаста 9-13%, 5-7 жаста 7-8 % болады. Организмдегі барлық қанның 50% қан деполарында қор болып сақталады. Ондай мүшелерге бауыр, көк бауыр, өкпе және тері жатады. Бүл мүшелердегі қан қоры мал жараланып, қансырағаңда қан айналымына шығып, тіршілікті сақтап қалады, ал денедегі қанның 50-60% жоғалса, мал өліп қалады. [1]
Қанның қүрамы мен қасиеттері. Қанның қүрамы өте күрделі. Қан пішінді элементтер, яғни қан клеткаларынан және сүйық плазмадан түрады. Қанның пішінді элементтеріне қанның қызыл клеткалары эритроциттер, ақ клеткалары лейкоциттер және қызыл пластинкалары тромбоциттер жатады./ Қанның бүл клеткалары күллі қанның 55-60%-ын, ал плазма 40-45%-ын қүрады. Қан плазмасының қүрамы да күрделі: оның 90%-ға жуығы су, 7-8 % белоктар, 2 % түрлі органикалық және бейорганикалық заттар. Оның қүрамында белок 0,3-0,6%, май жөне липидтер 0,1%, 120 мг/% глюкоза қанты, 0,9% кемірсутегі, минерал заттар - натрий, калий, кальций, хлор түздары, амин қышқылдары мен полипептидтер 4-10 мг%, мочевина 10-25 мг%, түрлі ферменттер, гормондар, түрлі витаминдер, холестерин т. б. заттар болады. Плазманың белоктарының негізгілеріне альбуминдер 4,5%, а, (3, үглобулиндер 2-3 %, фибриногендер 0,2-0,3 % жатады [2].
Қанның белсенді реакциясы оның қүрамындағы сутегінің иондарының концентрациясына байланысты және оны рН реакциясы (сутегінің корсеткіші) деп белгілейді. Қанның белсенді реакциясының түрақтылығы денедегі күллі ферменттердің қатысуымен болатын реакциялар үшін маңызды. Қалыпты жағдайда қанның рН = 7,36 тең, бүл әлсіз сілтінің реакциясы.
Қанның белсенді реакциясының түрақтылығына қанның буферлік жүйесінің үлкен маңызы бар. Кейбір бейорганикалық қосындылар, белок заттары қанға келетін зат алмасуының нәтижесінде қышқыл немесе сілтілік қасиеттері бар заттармен қосьглыстар жасайды. Мысалы, дене еңбегімен шүғылданғанда қанға зат алмасуынан пайда болған қышқыл заттар келеді. Қанның буферлік қасиеті гемоглобин, карбонаттар, плазманың белоктарының буферлік жүйелеріне байланысты. Бүлардың ішіндегі аса маңыздылары гемоглобиндік жөне карбонаттық буферлік жүйелер. Адам мен жоғары сатыдағы жануарлардың қанының әрекетшіл ортасы әлсіз сілтілік болады (рН- 7,35-7,45). Бұл көрсеткіш Н және ОН мөлшерінің ара қатнасымен анықталады. Артерия қанының рН-7,45, ал вена қанының рН-ы ұлпалардан көмір қышқыл газының сіңірілуімен байланысты 7,35 шамасында сақталады. Зат алмасу процесі барысында қанға көмір қышқыл газдың , сүт қышқылының т.б. қышқыл алмасуөнімдерінің бөлінуіне қарамастан қанның әрекетшіл ортасы тұрақты жағдайда сақталады. Қан құрамында төрт түрлі буферлік жүйе болады [3].
Қанның қүрамы мен қасиеттері. Қанның қүрамы өте күрделі. Қан пішінді элементтер, яғни қан клеткаларынан және сүйық плазмадан түрады. Қанның пішінді элементтеріне қанның қызыл клеткалары эритроциттер, ақ клеткалары лейкоциттер және қызыл пластинкалары тромбоциттер жатады./ Қанның бүл клеткалары күллі қанның 55-60%-ын, ал плазма 40-45%-ын қүрады. Қан плазмасының қүрамы да күрделі: оның 90%-ға жуығы су, 7-8 % белоктар, 2 % түрлі органикалық және бейорганикалық заттар. Оның қүрамында белок 0,3-0,6%, май жөне липидтер 0,1%, 120 мг/% глюкоза қанты, 0,9% кемірсутегі, минерал заттар - натрий, калий, кальций, хлор түздары, амин қышқылдары мен полипептидтер 4-10 мг%, мочевина 10-25 мг%, түрлі ферменттер, гормондар, түрлі витаминдер, холестерин т. б. заттар болады. Плазманың белоктарының негізгілеріне альбуминдер 4,5%, а, (3, үглобулиндер 2-3 %, фибриногендер 0,2-0,3 % жатады [2].
Қанның белсенді реакциясы оның қүрамындағы сутегінің иондарының концентрациясына байланысты және оны рН реакциясы (сутегінің корсеткіші) деп белгілейді. Қанның белсенді реакциясының түрақтылығы денедегі күллі ферменттердің қатысуымен болатын реакциялар үшін маңызды. Қалыпты жағдайда қанның рН = 7,36 тең, бүл әлсіз сілтінің реакциясы.
Қанның белсенді реакциясының түрақтылығына қанның буферлік жүйесінің үлкен маңызы бар. Кейбір бейорганикалық қосындылар, белок заттары қанға келетін зат алмасуының нәтижесінде қышқыл немесе сілтілік қасиеттері бар заттармен қосьглыстар жасайды. Мысалы, дене еңбегімен шүғылданғанда қанға зат алмасуынан пайда болған қышқыл заттар келеді. Қанның буферлік қасиеті гемоглобин, карбонаттар, плазманың белоктарының буферлік жүйелеріне байланысты. Бүлардың ішіндегі аса маңыздылары гемоглобиндік жөне карбонаттық буферлік жүйелер. Адам мен жоғары сатыдағы жануарлардың қанының әрекетшіл ортасы әлсіз сілтілік болады (рН- 7,35-7,45). Бұл көрсеткіш Н және ОН мөлшерінің ара қатнасымен анықталады. Артерия қанының рН-7,45, ал вена қанының рН-ы ұлпалардан көмір қышқыл газының сіңірілуімен байланысты 7,35 шамасында сақталады. Зат алмасу процесі барысында қанға көмір қышқыл газдың , сүт қышқылының т.б. қышқыл алмасуөнімдерінің бөлінуіне қарамастан қанның әрекетшіл ортасы тұрақты жағдайда сақталады. Қан құрамында төрт түрлі буферлік жүйе болады [3].
1. Сәтпаева Х.К. Адам физиологиясы : оқулық / Х. Қ. Сәтбаева, А. А. Өтепбергенов, Ж. Б. Нілдібаева. - 2-ші бас., эҝз. ж.толық. - Алматы : Эверо, 2011. - 663 с.
2. Сәтпаева Х.К. Адам физиологиясы : Оқулық / Х. Қ. Сәтбаева, А. А. Өтепбергенов, Ж. Б. Нілдібаева. - 2 бас., - [б. м.] : Эверо, 2010. - 664 с.
3. Сәтпаева Х.К. Адам физиологиясы : Оқулық / Сәтбаева, Ханиса Қанышқазы, Өтепбергенов А.А., Нілдібаева Ж.Б. - Алматы : Дәуір, 2005. – 663с.
4. Судаков К.В., ауд. Миндубаева Ф.А. / Қалыпты физиология/ - М.: ГЭОТАР – Медиа, 2015. – 848 б.
Судаков К.В., В.В.Андрианов, Вагин Ю.Е., И.И.Киселев ауд. М.Қ. Қанқожа / Адам физиологиясы:Атлас динамикалық сызбалар/ - М: ГЭОТАР-Медиа, 2009. – 416 б.
5. Қалыпты физиологиядан тәжірибелік сабақтарға жетекшілік нұсқаулар. /
А.С.Сайдахметова, С.О.Рахыжанова Семей, 2006. - 174 с.
6. Қанқожа М.Қ. Қозғыш ұлпалар физиологиясы. - Алматы, 2004. – 78с.
7. Ф.А. Миндубаева, А.Х.Абушахманова, А.Х. Шандаулов Мамандандырылған физиология курсы Қарағанды – 2009 – 181б.
Ибраева С.С. Организмнің шартты-рефлекторлық әрекеті және оның нейрофизиологиялық
тегершіктері. Жоғарғы жүйке іс-әрекетінің типтері. - Астана,
2006. - 52 с.
8. Рахишев А.Р. Русско-казахский тожовый словарь медицинских терминов
(каз., русс.). - А-Ата, 2002. - 550 с.Тілеуханов С.Т. Қалыпты физиология (биологиялық жүйелердiң мезгiлдiк құралымдар бөлiмi): Оқу құралы. - Алматы: Қазақ университетi, 2006. – 140 с.
9. Кунцевич Г. И., Кокова Н. И., Белолапотько Е. А. Оценка портального кровообращения в группе практически здоровых лиц методом дуплексного сканирования до и после приема пищи. // Вестн. Рос. АМН 1994 № 6 стр. 16-19
10. Кунцевич Г. И., Кокова Н. И., Белолапотько Е. А. Возможности дуплексного сканирования для оценки кровотока в артериях и венах брюшной полости. // Визуализация в клинике. 1995 № 6 стр. 33-38
11. Бондарь О.П. и др. Поверхностный заряд мембран эритроцитов при нарушении липидного обмена по данным микроэлектрофореза, Н-титрования и флуоресцентных исследований / Холодова Ю.Д., Смирнова И.П., Возиян П.А. // Укр. биохим. журн. 1988. Т.60. С.77-84
12. Брилль Г.Е., Петросян В.И., Житнева Э.А. и др. Новые данные об изменении структуры биожидкостей под влиянием низкоинтенсивного лазерного излучения // Физическая медицина. 1996. Т. 5, № 1-2. С. 39-40
13. Брызгалов Н.Ю. и др. Роль цитоплазматических структур эритроцитов в изменение сродства гемоглобина к кислороду / Браж е H.A., Юсипович А.И., Максимов Г.В., Рубин А.Б. // Биофизика. 2009. Т.54, №З.С. 442-447.
14. Булгакова О.С., Баранцева В.И. Общий клинический анализ крови методом определения постстрессовой реабилитации // Успехи соврем.естествознания. 2009. №6. С.27-29.
15. Булегенов К.У., Балмуханов Б.С. Агрегация эритроцитов в присутствии алцианового голубого // Кардиология. 1993. Т.ЗЗ, №4. С.42-44
16. Бышевский А.Ш., Терсенов O.A. Биохимия для врача. Екатеринбург, 1994. 421с.
17. Василенко И.А., Боровягин B.J1. Полиморфизм липидов модельных и биологических мембран // Биологические мембраны. 1990. №7. С. 677-702
18. Верлан Н.В. Клинико-фармакологический анализ состояния системы глутатиона при церебральной ишемии. Автореф. дис.докт. мед. наук. 2008. 37с.
29. Верхуша В.В., Староверов В.М., Вржец П.В. Модель адгезионного взаимодействия клеток в потоке жидкости // Биол. мембраны. 1994. Т.11, №4. С.437-450
20. Весельский И.Ш., Саник A.B. Микроциркуляция, реологичекие свойства крови, их коррекция при ишемических нарушениях мозгового кровообращения //Журн. неврапатол. и психиатр. 1991. №1. С.62-65.
21. Викулов А.Д, Мельников А.А, Багракова С.В. Агрегация эритроцитов у спортсменов // Физиология человека. 2003. Т.29, №4. С.76-83
22. Виноградова И.Л., Багрянцева С.Ю., Дервиз Г.В. Метод одновременного определения 2,3 ДФГ и АТФ в эритроцитах // Лаб.дело. 1980. №7. С.424-426.
23. Виру A.A., Кырге П.К. Гормоны и спортивная работоспосбность. М.: Физкультура и спорт, 1983.153с
24. Владимиров И.А., Шуба М.Ф. Синаптические процессы в гладких мышцах // Нейрофизиология. 1984. №3. С.307-319
25. Владимиров Ю. А. и др. Свободные радикалы в главных системах / Азизова О. А., Деев А. И., Козлов А. В., Осипов А. Н., Рощупкин Д. И. // Биофизика (Итоги науки и техники ВИНИТИ АН СССР). 1991. Т. 1, №6.С.17-18
26. Владимиров Ю.А. Биологические мембраны и незапрогромированная смерть клетки // Соросовский образовательный ж. 2000. Т.6, №9. С.2-9
27. Владимиров Ю.А. Свободные радикалы и антиоксиданты // Вестник РАМН. 1998. №7. С. 43-51
28. Владимиров Ю.А., Арчаков А.И. Перекисное окисление липидов в биологических мембанах. М: Наука, 1972. 252с
29. Вовк C.B. Влияние иммобилизации на морфофункциоанльные свойства лизосомального аппарата нейтрофильных лейкоцитов в условиях блокады ß-адренорецепторов // Физиол. журн. им. М.И.Сеченова. 1993. Т.79, №9. С.42-47
30. Высокогорский В.Е., Ефременко Е.С., Грицаев И.Е. Характеристика обмена глутатиона при алкогольном абстинентном синдроме // Наркология. 2006. Т. 56, Вып.8. С.59-61
31. Вьюшина A.B., Герасимова И.Г., Флеров М.А. Перекисное окисление белков сыворотки крови у крыс, селектированных по сокрости выроботки условного рефлекса активного избегания в норме и при стрессе // Бюлл. экспер. биол. и мед. 2002. Т.133, №3. С.286-288
32. Гаврилов O.K., Козинец Г.И., Черняк Н.Б. Клетки костного мозга и периферической крови . М.: Медицина, 1985. 288с
33. Гаркави Л.Х. Активационная терапия. Ростов н/Д: Изд-во Рост, ун-та, 2006. 256 с.
34. Гаркави Л.Х., Квакина Е.Б. Адаптационные реакции и резистентность организма. Ростов н/Д: Изд-во Рост, ун-та, 1990. 376с
35. Гаркави Л.Х., Квакина Е.Б. О критериях оценки неспецифической резистентности организма при действии различных биологически активных факторов с позиции теории адаптационных реакций // Миллиметровые волны в биологии и медицине. 1995. № 6. С.11-21
36. Гаркави Л.Х., Квакина Е.Б., Кузьменко Т.С. Антистрессорные реакции и активационная терапия. Реакция активации как путь к здоровью через процессы самоорганизации. М.: ИМЕДИС, 1998. 656 с
37. Геннис Р. Биомембраны: Молекулярная структура и функция. М.: Мир, 1997. 624с
38. Герасимов И.Г. О стехиометрии межклеточного ИаД-обмена // Биофизика. 2007. №1. С.69-75.
39. Гильмутдинов Р.Я. Электрокинетические характеристики клеток крови и их взаимосвязь с другими гематологическими показателями в норме и патологии. Автореф. дис.докт. биол. наук. Казань, 1994. 34 с.
40. Глушков B.C., Сторожок С.А., Петровец A.M. Модификация структуры мембран клеток крови как модулятора изменения проницаемости мембран для АДФ при сдвиговой деформации // Известия Челябинского научного центра. 2004. Вып.1. С.224-230
41. Голиков П.П. Рецепторные механизмы глюкокортикоидного эффекта М.: Медицина, 1989. 288с.
42. Головченко Т.В. Связывание капсульного антигена возбудителя чумы и антифракционных иммуноглобулинов класса G с липосомами. // Естествознание и гуманизм. 2006. Т. 3, № 2. С.56-58.
43. Гольдберг Е.Д., Дыгай A.M., Шерстобаев Е.Д. Механизмы локальной регуляции кровотворения. Томск: STT, 2000.148с
44. Голюченко O.A., Осочук С.С. Повышение содержания кортизола у часто болеющих детей как фактор, восприимчивость к острым респираторным инфекциям // Клин. лаб. диагн. 2010. №12. С. 14-16
45. Гончарова Н.Д., Шмалей A.B., Маренин В.Ю., Смелкова С.А. Гипоталамо-гипофизарно-надпочечниковая система и ферменты глутатионзависимой системы при стрессе и старении // Бюлл. экспер. биол. и мед. 2007. Т. 144, № 11. С.574-577
46. Гончарова Е.И., Пинаев Г.Л Белки цитоскелета эритроцитов // Цитология. 1988. Т.30, №1. С.5-18.
47. Гонян С.А. Поверхностный заряд клеток при их различных функциональных состояниях. Авто реф. дис.канд. биол. наук. Ереван, 1993. 23с
48. Горизонтов П.Д., Белоусова О.И., Федотова М.И. Стресс и система крови. М. Медицина, 1983. 240с.
49. Грибанов Г.А. Особенности структуры и биологическая роль лизофосфолипидов // Вопр.мед.химии.1991. №4. С.2-10.
50. Гриневич В.В., Поскребышева Е.А., Савелов H.A. Иерархические взаимоотношения между органами гипоталамо-гипофизарно-адреналовой системы (ГГАС) при воспалении // Усп. физиол. наук. 1999. Т. 30, № 4. С. 50
51. Гущин И.С. Аллергические воспаление и его фармакологический контроль. М.: Фармруспринт.1998. 485с
52. Девятков Н.Д., Голант М.Б., Бецкий О.В. Миллиметровые волны и их роль в процессах жизнедеятельности. М.: Радио и связь, 1991. 160с
53. Девятков Н.Д. Радиоволны в медицине и биологии. М.: Радио и связь, 1995. 295с.
54. Добротина H.A., Копытова Т.В., Щелчкова H.A. Характеристика функционального состояния мембран эритроцитов у больных хроническими распростроненными дерматозами // Успехи совр. естествознания. 2010. №2. С. 39-43
55. Дубинина Е.Е. Роль активных форм кислорода в качестве сигнальных молекул в метаболизме тканей при состояниях окислительного стресса // Вопр. мед. химии 2001. Т.47, №6. С. 561-581
56. Дубинина Е.Е., Пустынина A.B. Свободнорадикальные процессы при старении, нейродегенеративных заболеваниях и других патологических состояниях // Биомед. химия. 2007. Т.53, Вып.4. С.351-372.
57. Дубинина,Е.Е., Шугалей И.В. Окислительная модификация белков // Успехи современной биологии. 1993. Т.113, №1. С.71-79
58. Духин С.С., Дерягин Б.В. Электрофорез. М.:Наука, 1976. 248с
59. Евсеева М.А. и др. Механизмы развития острой гипоксии и пути ее фармакологической коррекции / Евсеева A.B., Правдивцев В.А., Шабанов П.Д. // Обзоры по клин, фармакопии и лекарст. терапии. 2008. Т.5, №1. С. 3-17.
60. Ефимова Н.В., Шибкова Д.З. Модифицирующее действие радиационного фактора на стволовые кроветворные клетки экспериментальных животных. Челябинск: Изд-во Челяб. гос. пед. ун-та. 2007. 201 с.
61. Желенина JI.A., Иващенко Т.Э., Ефимова Н.С. Полиморфизм генов семейства глутатион-8-трансферазы (GST) при бронхиальной астме у детей // Аллергология. 2003. № 2. С. 43—46
62. Журавлев А.И. Свободно-радикальная биология. М.: Московская ветеренарная академия, 1993. 70с.
63. Журавлев А.И., Зубкова С.М Антиоксиданты. Свободнорадикальная патология. М.: МГАВМ и Б им. К.И.Скрябина, 2008. 272с
64. Заводник И.Б., Лапшина Е.А., Брышевска М. Эффект свободных жирных кислот на состояние липидного и белкового компонентов мембран // Биол. мембраны. 1995. №5. С. 516-523
65. Загорулько А.К. и др. Компплексная электронно-микроскопическая оценкаизменений ультроструктуры эпителия бронхиол при бронхиальной астме в эксперименте / Аскари Т.А., Загорулько A.A., Самойлов А.Н. // Укр. пульмонологический ж. 2002. №. 2. С. 51-53.
66. Зарубина И.В. Молекулярные механизмы индивидуальной устойчивости к гипоксии // Обз. клин, фармакол. лек. тер. 2005. Т.4, №1. С.49-51
67. Harman D. Aging: a theory based on free radical chemistry // J.Gerontol. - 1956. - N 11. - P. 298-300.
68. Harman D. Free radical in aging. // Mol. Cell Biochem.- 1988. - Vol. 84, N 2. - P. 155-161.
2. Сәтпаева Х.К. Адам физиологиясы : Оқулық / Х. Қ. Сәтбаева, А. А. Өтепбергенов, Ж. Б. Нілдібаева. - 2 бас., - [б. м.] : Эверо, 2010. - 664 с.
3. Сәтпаева Х.К. Адам физиологиясы : Оқулық / Сәтбаева, Ханиса Қанышқазы, Өтепбергенов А.А., Нілдібаева Ж.Б. - Алматы : Дәуір, 2005. – 663с.
4. Судаков К.В., ауд. Миндубаева Ф.А. / Қалыпты физиология/ - М.: ГЭОТАР – Медиа, 2015. – 848 б.
Судаков К.В., В.В.Андрианов, Вагин Ю.Е., И.И.Киселев ауд. М.Қ. Қанқожа / Адам физиологиясы:Атлас динамикалық сызбалар/ - М: ГЭОТАР-Медиа, 2009. – 416 б.
5. Қалыпты физиологиядан тәжірибелік сабақтарға жетекшілік нұсқаулар. /
А.С.Сайдахметова, С.О.Рахыжанова Семей, 2006. - 174 с.
6. Қанқожа М.Қ. Қозғыш ұлпалар физиологиясы. - Алматы, 2004. – 78с.
7. Ф.А. Миндубаева, А.Х.Абушахманова, А.Х. Шандаулов Мамандандырылған физиология курсы Қарағанды – 2009 – 181б.
Ибраева С.С. Организмнің шартты-рефлекторлық әрекеті және оның нейрофизиологиялық
тегершіктері. Жоғарғы жүйке іс-әрекетінің типтері. - Астана,
2006. - 52 с.
8. Рахишев А.Р. Русско-казахский тожовый словарь медицинских терминов
(каз., русс.). - А-Ата, 2002. - 550 с.Тілеуханов С.Т. Қалыпты физиология (биологиялық жүйелердiң мезгiлдiк құралымдар бөлiмi): Оқу құралы. - Алматы: Қазақ университетi, 2006. – 140 с.
9. Кунцевич Г. И., Кокова Н. И., Белолапотько Е. А. Оценка портального кровообращения в группе практически здоровых лиц методом дуплексного сканирования до и после приема пищи. // Вестн. Рос. АМН 1994 № 6 стр. 16-19
10. Кунцевич Г. И., Кокова Н. И., Белолапотько Е. А. Возможности дуплексного сканирования для оценки кровотока в артериях и венах брюшной полости. // Визуализация в клинике. 1995 № 6 стр. 33-38
11. Бондарь О.П. и др. Поверхностный заряд мембран эритроцитов при нарушении липидного обмена по данным микроэлектрофореза, Н-титрования и флуоресцентных исследований / Холодова Ю.Д., Смирнова И.П., Возиян П.А. // Укр. биохим. журн. 1988. Т.60. С.77-84
12. Брилль Г.Е., Петросян В.И., Житнева Э.А. и др. Новые данные об изменении структуры биожидкостей под влиянием низкоинтенсивного лазерного излучения // Физическая медицина. 1996. Т. 5, № 1-2. С. 39-40
13. Брызгалов Н.Ю. и др. Роль цитоплазматических структур эритроцитов в изменение сродства гемоглобина к кислороду / Браж е H.A., Юсипович А.И., Максимов Г.В., Рубин А.Б. // Биофизика. 2009. Т.54, №З.С. 442-447.
14. Булгакова О.С., Баранцева В.И. Общий клинический анализ крови методом определения постстрессовой реабилитации // Успехи соврем.естествознания. 2009. №6. С.27-29.
15. Булегенов К.У., Балмуханов Б.С. Агрегация эритроцитов в присутствии алцианового голубого // Кардиология. 1993. Т.ЗЗ, №4. С.42-44
16. Бышевский А.Ш., Терсенов O.A. Биохимия для врача. Екатеринбург, 1994. 421с.
17. Василенко И.А., Боровягин B.J1. Полиморфизм липидов модельных и биологических мембран // Биологические мембраны. 1990. №7. С. 677-702
18. Верлан Н.В. Клинико-фармакологический анализ состояния системы глутатиона при церебральной ишемии. Автореф. дис.докт. мед. наук. 2008. 37с.
29. Верхуша В.В., Староверов В.М., Вржец П.В. Модель адгезионного взаимодействия клеток в потоке жидкости // Биол. мембраны. 1994. Т.11, №4. С.437-450
20. Весельский И.Ш., Саник A.B. Микроциркуляция, реологичекие свойства крови, их коррекция при ишемических нарушениях мозгового кровообращения //Журн. неврапатол. и психиатр. 1991. №1. С.62-65.
21. Викулов А.Д, Мельников А.А, Багракова С.В. Агрегация эритроцитов у спортсменов // Физиология человека. 2003. Т.29, №4. С.76-83
22. Виноградова И.Л., Багрянцева С.Ю., Дервиз Г.В. Метод одновременного определения 2,3 ДФГ и АТФ в эритроцитах // Лаб.дело. 1980. №7. С.424-426.
23. Виру A.A., Кырге П.К. Гормоны и спортивная работоспосбность. М.: Физкультура и спорт, 1983.153с
24. Владимиров И.А., Шуба М.Ф. Синаптические процессы в гладких мышцах // Нейрофизиология. 1984. №3. С.307-319
25. Владимиров Ю. А. и др. Свободные радикалы в главных системах / Азизова О. А., Деев А. И., Козлов А. В., Осипов А. Н., Рощупкин Д. И. // Биофизика (Итоги науки и техники ВИНИТИ АН СССР). 1991. Т. 1, №6.С.17-18
26. Владимиров Ю.А. Биологические мембраны и незапрогромированная смерть клетки // Соросовский образовательный ж. 2000. Т.6, №9. С.2-9
27. Владимиров Ю.А. Свободные радикалы и антиоксиданты // Вестник РАМН. 1998. №7. С. 43-51
28. Владимиров Ю.А., Арчаков А.И. Перекисное окисление липидов в биологических мембанах. М: Наука, 1972. 252с
29. Вовк C.B. Влияние иммобилизации на морфофункциоанльные свойства лизосомального аппарата нейтрофильных лейкоцитов в условиях блокады ß-адренорецепторов // Физиол. журн. им. М.И.Сеченова. 1993. Т.79, №9. С.42-47
30. Высокогорский В.Е., Ефременко Е.С., Грицаев И.Е. Характеристика обмена глутатиона при алкогольном абстинентном синдроме // Наркология. 2006. Т. 56, Вып.8. С.59-61
31. Вьюшина A.B., Герасимова И.Г., Флеров М.А. Перекисное окисление белков сыворотки крови у крыс, селектированных по сокрости выроботки условного рефлекса активного избегания в норме и при стрессе // Бюлл. экспер. биол. и мед. 2002. Т.133, №3. С.286-288
32. Гаврилов O.K., Козинец Г.И., Черняк Н.Б. Клетки костного мозга и периферической крови . М.: Медицина, 1985. 288с
33. Гаркави Л.Х. Активационная терапия. Ростов н/Д: Изд-во Рост, ун-та, 2006. 256 с.
34. Гаркави Л.Х., Квакина Е.Б. Адаптационные реакции и резистентность организма. Ростов н/Д: Изд-во Рост, ун-та, 1990. 376с
35. Гаркави Л.Х., Квакина Е.Б. О критериях оценки неспецифической резистентности организма при действии различных биологически активных факторов с позиции теории адаптационных реакций // Миллиметровые волны в биологии и медицине. 1995. № 6. С.11-21
36. Гаркави Л.Х., Квакина Е.Б., Кузьменко Т.С. Антистрессорные реакции и активационная терапия. Реакция активации как путь к здоровью через процессы самоорганизации. М.: ИМЕДИС, 1998. 656 с
37. Геннис Р. Биомембраны: Молекулярная структура и функция. М.: Мир, 1997. 624с
38. Герасимов И.Г. О стехиометрии межклеточного ИаД-обмена // Биофизика. 2007. №1. С.69-75.
39. Гильмутдинов Р.Я. Электрокинетические характеристики клеток крови и их взаимосвязь с другими гематологическими показателями в норме и патологии. Автореф. дис.докт. биол. наук. Казань, 1994. 34 с.
40. Глушков B.C., Сторожок С.А., Петровец A.M. Модификация структуры мембран клеток крови как модулятора изменения проницаемости мембран для АДФ при сдвиговой деформации // Известия Челябинского научного центра. 2004. Вып.1. С.224-230
41. Голиков П.П. Рецепторные механизмы глюкокортикоидного эффекта М.: Медицина, 1989. 288с.
42. Головченко Т.В. Связывание капсульного антигена возбудителя чумы и антифракционных иммуноглобулинов класса G с липосомами. // Естествознание и гуманизм. 2006. Т. 3, № 2. С.56-58.
43. Гольдберг Е.Д., Дыгай A.M., Шерстобаев Е.Д. Механизмы локальной регуляции кровотворения. Томск: STT, 2000.148с
44. Голюченко O.A., Осочук С.С. Повышение содержания кортизола у часто болеющих детей как фактор, восприимчивость к острым респираторным инфекциям // Клин. лаб. диагн. 2010. №12. С. 14-16
45. Гончарова Н.Д., Шмалей A.B., Маренин В.Ю., Смелкова С.А. Гипоталамо-гипофизарно-надпочечниковая система и ферменты глутатионзависимой системы при стрессе и старении // Бюлл. экспер. биол. и мед. 2007. Т. 144, № 11. С.574-577
46. Гончарова Е.И., Пинаев Г.Л Белки цитоскелета эритроцитов // Цитология. 1988. Т.30, №1. С.5-18.
47. Гонян С.А. Поверхностный заряд клеток при их различных функциональных состояниях. Авто реф. дис.канд. биол. наук. Ереван, 1993. 23с
48. Горизонтов П.Д., Белоусова О.И., Федотова М.И. Стресс и система крови. М. Медицина, 1983. 240с.
49. Грибанов Г.А. Особенности структуры и биологическая роль лизофосфолипидов // Вопр.мед.химии.1991. №4. С.2-10.
50. Гриневич В.В., Поскребышева Е.А., Савелов H.A. Иерархические взаимоотношения между органами гипоталамо-гипофизарно-адреналовой системы (ГГАС) при воспалении // Усп. физиол. наук. 1999. Т. 30, № 4. С. 50
51. Гущин И.С. Аллергические воспаление и его фармакологический контроль. М.: Фармруспринт.1998. 485с
52. Девятков Н.Д., Голант М.Б., Бецкий О.В. Миллиметровые волны и их роль в процессах жизнедеятельности. М.: Радио и связь, 1991. 160с
53. Девятков Н.Д. Радиоволны в медицине и биологии. М.: Радио и связь, 1995. 295с.
54. Добротина H.A., Копытова Т.В., Щелчкова H.A. Характеристика функционального состояния мембран эритроцитов у больных хроническими распростроненными дерматозами // Успехи совр. естествознания. 2010. №2. С. 39-43
55. Дубинина Е.Е. Роль активных форм кислорода в качестве сигнальных молекул в метаболизме тканей при состояниях окислительного стресса // Вопр. мед. химии 2001. Т.47, №6. С. 561-581
56. Дубинина Е.Е., Пустынина A.B. Свободнорадикальные процессы при старении, нейродегенеративных заболеваниях и других патологических состояниях // Биомед. химия. 2007. Т.53, Вып.4. С.351-372.
57. Дубинина,Е.Е., Шугалей И.В. Окислительная модификация белков // Успехи современной биологии. 1993. Т.113, №1. С.71-79
58. Духин С.С., Дерягин Б.В. Электрофорез. М.:Наука, 1976. 248с
59. Евсеева М.А. и др. Механизмы развития острой гипоксии и пути ее фармакологической коррекции / Евсеева A.B., Правдивцев В.А., Шабанов П.Д. // Обзоры по клин, фармакопии и лекарст. терапии. 2008. Т.5, №1. С. 3-17.
60. Ефимова Н.В., Шибкова Д.З. Модифицирующее действие радиационного фактора на стволовые кроветворные клетки экспериментальных животных. Челябинск: Изд-во Челяб. гос. пед. ун-та. 2007. 201 с.
61. Желенина JI.A., Иващенко Т.Э., Ефимова Н.С. Полиморфизм генов семейства глутатион-8-трансферазы (GST) при бронхиальной астме у детей // Аллергология. 2003. № 2. С. 43—46
62. Журавлев А.И. Свободно-радикальная биология. М.: Московская ветеренарная академия, 1993. 70с.
63. Журавлев А.И., Зубкова С.М Антиоксиданты. Свободнорадикальная патология. М.: МГАВМ и Б им. К.И.Скрябина, 2008. 272с
64. Заводник И.Б., Лапшина Е.А., Брышевска М. Эффект свободных жирных кислот на состояние липидного и белкового компонентов мембран // Биол. мембраны. 1995. №5. С. 516-523
65. Загорулько А.К. и др. Компплексная электронно-микроскопическая оценкаизменений ультроструктуры эпителия бронхиол при бронхиальной астме в эксперименте / Аскари Т.А., Загорулько A.A., Самойлов А.Н. // Укр. пульмонологический ж. 2002. №. 2. С. 51-53.
66. Зарубина И.В. Молекулярные механизмы индивидуальной устойчивости к гипоксии // Обз. клин, фармакол. лек. тер. 2005. Т.4, №1. С.49-51
67. Harman D. Aging: a theory based on free radical chemistry // J.Gerontol. - 1956. - N 11. - P. 298-300.
68. Harman D. Free radical in aging. // Mol. Cell Biochem.- 1988. - Vol. 84, N 2. - P. 155-161.
Қaзaқcтaн Реcпубликacы Бiлiм және ғылым миниcтрлiгi
әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық универcитетi
Сыздыкова М.С.
ЖОҒАРҒЫ ТЕМПЕРАТУРАНЫҢ ҮЙ ҚОЯНДАРЫНЫҢ pH КӨРСЕТКІШІНЕ ӘСЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫC
5В060700-Биология мaмaндығы
Aлмaты 2015
Қaзaқcтaн Реcпубликacының Бiлiм және ғылым миниcтрлiгi
әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық универcитетi
Қорғaуғa жiберiлдi
Кaфедрa меңгерушici
б.ғ.д., профеccор Төлеухaнов C.Т.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫC
Тaқырыбы: ЖОҒАРҒЫ ТЕМПЕРАТУРАНЫҢ ҮЙ ҚОЯНДАРЫНЫҢ pH КӨРСЕТКІШІНЕ ӘСЕРІ
5В060700- Биология мaмaндығы
Орындаған
4 курс студенті Сыздыкова М.С.
Ғылыми жетекші
б.ғ.к., прoфeссoр Торманов Н.Т
Норма бақылаушы
б.ғ.к., аға оқытушы Кулбаева М.С.
Aлмaты, 2015
ТҰЖЫРЫМ
Дипломдық жұмыс 45 бeттeн, 10 cypeттeн, 2 кестеден, 80 әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кілтті сөздер:қояндар,температура,термокам ера,рН-метрия.
Жұмыстың мақсаты: жоғарғы температураның үй қояндарының pH көрсеткішіне әсерін зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
1. Қалыпты жағдайда үй қояндарының pH көрсеткіштерін анықтау
2. Жоғары температурада үй қояндарының pH көрсеткіштеріне әсерін анықтау.
Зерттеу обьектісі және әдістері: зерттеу жұмысы орташа салмағы 4-4,5 кг 16 жыныстық жетілген аталық қояндарға жүргізілді.
Алынған нәтижелер:нәтижелер қояндар қанының құрамындағы формалық элементтер мен рн көрсеткішінің белгілі бір дәрежеде қоршаған орта температурасының өзгеруіне тәуелді екендігін көрсетті.
Практикалық маңыздылығы: қояндардың қанындағы Ph көрсеткіштері қалыпты және жоғарғы температурада өзгеретіні анықталыд.
РЕФЕРАТ
Дипломная работа состоит из 58 страниц, 3 таблиц, 9 рисунков и 74 источников литературы.
Ключевые слова:
Цель:
Задачи:
Методы исследования:
Полученные результаты:
Практическая значимость:
Внедрение результатов исследования:
ABSTRACT
Diplome work consists of 58 pages, 3 tables, 9 drawings and 74 sources of literature.
Keywords:
Purpose:.
Tasks:
Research methods:
The received results:
Practical importance:
Introduction of results of research:
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КIPICПE ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
НEГIЗГI БӨЛIМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1.
ӘДEБИEТКE ШOЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1
Қан жүйесі
9
1.2
Қанның буферлік жүйесінің рh деңгейін сақтаудағы маңызы
13
1.3
Термореттелу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19
1.4
Жылу реттеу механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ...
27
1.5
Жануарлардың температураға бейімделуі ... ... ... ... ... ... . ... ..
32
2
ЗEPТТEУ МAТEPИAЛДAPЫ МEН ӘДICТEPI ... ... ... ... ... .
35
2.1
Зepттeу объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
2.2
Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36
3
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
37
3.1
Қалыпты және жоғарғы температураның үй қояндарының рН көрсеткішіне әсері
37
3.3
Нәтижелерді талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
40
ПAЙДAЛAНҒAН ӘДEБИEТТEP ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ...
41
ҚOCЫМШA ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Ағзалардың ішкі тұрақтылығын бір деңгейде ұстап тұруда қан құрамындағы сұйықтықтар,лимфа және ұлпа сұйықтықтарымен қоса қанның буферлік жүйесі де үлкен қызмет атқарады.Осындай процесті физиология ғылымының тілімен айтқанда гомеостаз деп атайды. Табиғаттағы тірі ағзадағы сыртқы және ішкі факторының әсері ағзаның тепе-теңдік күйін өзгерткен жағдайда оның тепе-теңдік қасиеті өзгеретін болса, басқа мүшелерге әсер ету арқылы кейде потологиялық процеске дейін жеткізуі мүмкін.Сондықтанда осы факторларға қарсы тұрып жалпы тепе-теңдікті қалпына келтіруге қарсы күресуші механизмдерінің қанның буферлік жүйесі екендігі бәрімізге мәлім. Дипломдық жұмыстың өзектілігінің бірі сыртқы орта факторларының бірі абиотикалық фактор жоғарғы температураның әсеріне ағзадағы буферлік жүйелердің өзгеруін анықтау басты мақсатымыз деп санадық. Жануарлардың денесіндегі қан - организмнің сүйық негізгі ішкі ортасы. Қанның жалпы мөлшері адамда 4,5-6 л шамасында, яғни дененің жалпы салмағының 6-8 %. Жаңа туған төлдерде ол 10-20 %, 1 жаста 9-13%, 5-7 жаста 7-8 % болады. Организмдегі барлық қанның 50% қан деполарында қор болып сақталады. Ондай мүшелерге бауыр, көк бауыр, өкпе және тері жатады. Бүл мүшелердегі қан қоры мал жараланып, қансырағаңда қан айналымына шығып, тіршілікті сақтап қалады, ал денедегі қанның 50-60% жоғалса, мал өліп қалады. [1]
Қанның қүрамы мен қасиеттері. Қанның қүрамы өте күрделі. Қан пішінді элементтер, яғни қан клеткаларынан және сүйық плазмадан түрады. Қанның пішінді элементтеріне қанның қызыл клеткалары эритроциттер, ақ клеткалары лейкоциттер және қызыл пластинкалары тромбоциттер жатады. Қанның бүл клеткалары күллі қанның 55-60%-ын, ал плазма 40-45%-ын қүрады. Қан плазмасының қүрамы да күрделі: оның 90%-ға жуығы су, 7-8 % белоктар, 2 % түрлі органикалық және бейорганикалық заттар. Оның қүрамында белок 0,3-0,6%, май жөне липидтер 0,1%, 120 мг% глюкоза қанты, 0,9% кемірсутегі, минерал заттар - натрий, калий, кальций, хлор түздары, амин қышқылдары мен полипептидтер 4-10 мг%, мочевина 10-25 мг%, түрлі ферменттер, гормондар, түрлі витаминдер, холестерин т. б. заттар болады. Плазманың белоктарының негізгілеріне альбуминдер 4,5%, а, (3, үглобулиндер 2-3 %, фибриногендер 0,2-0,3 % жатады [2].
Қанның белсенді реакциясы оның қүрамындағы сутегінің иондарының концентрациясына байланысты және оны рН реакциясы (сутегінің корсеткіші) деп белгілейді. Қанның белсенді реакциясының түрақтылығы денедегі күллі ферменттердің қатысуымен болатын реакциялар үшін маңызды. Қалыпты жағдайда қанның рН = 7,36 тең, бүл әлсіз сілтінің реакциясы.
Қанның белсенді реакциясының түрақтылығына қанның буферлік жүйесінің үлкен маңызы бар. Кейбір бейорганикалық қосындылар, белок заттары қанға келетін зат алмасуының нәтижесінде қышқыл немесе сілтілік қасиеттері бар заттармен қосьглыстар жасайды. Мысалы, дене еңбегімен шүғылданғанда қанға зат алмасуынан пайда болған қышқыл заттар келеді. Қанның буферлік қасиеті гемоглобин, карбонаттар, плазманың белоктарының буферлік жүйелеріне байланысты. Бүлардың ішіндегі аса маңыздылары гемоглобиндік жөне карбонаттық буферлік жүйелер. Адам мен жоғары сатыдағы жануарлардың қанының әрекетшіл ортасы әлсіз сілтілік болады (рН- 7,35-7,45). Бұл көрсеткіш Н және ОН мөлшерінің ара қатнасымен анықталады. Артерия қанының рН-7,45, ал вена қанының рН-ы ұлпалардан көмір қышқыл газының сіңірілуімен байланысты 7,35 шамасында сақталады. Зат алмасу процесі барысында қанға көмір қышқыл газдың , сүт қышқылының т.б. қышқыл алмасуөнімдерінің бөлінуіне қарамастан қанның әрекетшіл ортасы тұрақты жағдайда сақталады. Қан құрамында төрт түрлі буферлік жүйе болады [3].
Диплом жұмысының мақсаты: Жоғарғы температураның үй қояндарының pH көрсеткішіне әсерін зерттеу.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Қалыпты жағдайда үй қояндарының pH көрсеткіштерін анықтау;
2. Жоғары температурада үй қояндарының pH көрсеткіштеріне әсерін анықтау;
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қан жүйесі және клеткааралық (интерстициялық) сұйықтық организмнің ішкі ортасын құрайды. Клетка тіршілігі үшін осы ішкі ортаның, оның ішінде қан құрамының физикалық, химиялық, биологиялық қасиеттері тұрақты болуы шарт, тек осы тұрақтылықтың арқасында организм сырттағы құбылмалы күрделі өзгерістерге төтеп бере алады.
Қан бүкіл денеге тән гомеостазды сақтай отырып клеткалар мен тканьаралық сұйықтықтың коллоидтық, осмостық тұрақтылығыц сақтайды. Осмостық тұрақтылық бұзылса клеткалар ісіп не бүрісіп калады. рН тұрақтылығын сақтауда буферлік жүйе роль атқарады. Сонымен, қанның құрамы, оның мөлшері, физикалық және химиялық қасиеттері шамамен алғанда тұрақты болуы тиіс. Бұл тұрақтылықты жүйке жүйесі мен гуморальдық жүйелер реттейді. pH тұрақтылығы денедегі күллі ферменттердің қатысуымен болатын реакциялар үшін маңызды.
Ғылыми жаңалығы:
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Қан жүйесі
Қан жүйесі және клеткааралық (интерстициялық) сұйықтық организмнің ішкі ортасын құрайды. Клетка тіршілігі үшін осы ішкі ортаның, оның ішінде қан құрамының физикалық, химиялық, биологиялық қасиеттері тұрақты болуы шарт, тек осы тұрақтылықтың арқасында организм сырттағы құбылмалы күрделі өзгерістерге төтеп бере алады. Ішкі тұрактылықтың өмір үшін аса қажет шарт екеніне тұңғыш көңіл бөлген француз физиологі Клод Бернар еді. Организмнін, ішкі сұйықтық ортасының салыстырмалы тұрақтылығы тіршілікті сақтауда өте кажет, - деп мәлімдеді ол 1878 жылы. 1929 ж. америка физиологі В. Кэннон ішкі ортаның, организмнің басты биологиялық көрсеткіштерінің (константалардың) тұрақтылық дәрежесін белгілеу үшін гомеостаз деген жаңа термин ұсынды. Гомеостаз деп қан көлемі мен кұрамының және физикалық, химиялық, биологиялық қаси-еттерінің түрақтылыры, яғни барлық биологиялық константаларды (артериялык қан қысымы, дене температурасы т. т.) айтады[4] .
Клеткалардың тіршілігіне байланысты және олардың айналадағы табиғи құбылыстарымен ойдағыдай қарым-катынас жасауы әрдайым гомеостаздың сақталуына қауіп төндіретін жағдай болып саналады. Бірақ бүйрек, тер бездері, өкпе сияқты көптеген ағзалардың кызметі арқасында, сондай-ақ денедегі арнайы механизмдердің катысуымен гомеостаз әдетте бұзылмайды. Осыған орай ішкі орта үшін абсолюттік тұрақтылықтан гөрі салыстырмалы және динамикалық гомеостаз тән [5].
Қан - жан-жануарлардың тіршілік етуіне аса қажет сұйықтық. Жарақаттану салдарынан қанның 20 -- 30% сыртқа ағьш кетсе, тіршілікке кауіп төнеді, ал 50% ағып кетсе өледі. Қан тамырда жылжымай тоқтап қалса, не қан ағысы тым баяуласа адам өлуі мүмкін. Мысалы, денедегі кейбір клеткалар, әсіресе ми кыртысының нейрондары уақытында келетін кан мөлшері азайса, 5 -- 6 минуттан кейін бұзыла бастайды [6] .
Қанның негізгі функциялары:
1) Тіршілікке қажет заттарды клеткаларға, ұлпаларға жеткізеді, ал зат алмасу өнімдерін сыртқа уақытында шығарып отырады (тасымалдау қызметі).
2) Оттегін өкпеден ұлпаларға, клеткалардағы көмір қышқыл газды өкпеге жеткізеді (тыныс алу қызметі).
3) Ішек-қарыннан қоректік заттарды, витаминдерді, су мен тұздарды (минералдарды) ұлпаларға жеткізеді (трофикалық, яғни қоректендіру қызметі).
4) Зат алмасу барысында пайда болған өнімдерді, мәселен, адам денесіндегі уытты заттар, азот қалдықтарын ұлпалардан бүйрекке, өкпеге, тер бездеріне, ішекке апарады. Сөйтіп оларды шығарып тастайды (экскреторлық қызмет).
5) Қан клеткалары (лейкоциттер), плазмадары антиденелер денеге енген микробтарды, вирустарды, табиғаты жат, улы заттарды бейтараптайды (қорғаныс қызметі).
6) Адам денесіндегі көптеген функцияларды, процестерді реттеуге қатысады (гуморальдық реттеу). Қандағы биологиялык, әсері күшті заттар -- гормондар, медиаторлар, метаболиттер ағзалар мен клеткаларға өтіп тікелей немесе қан тамырларынының ішкі бетінде орналасқан хеморецепторларды тітіркендіру арқылы әсер етеді (рефлекстік реттеу).
7) Қан клеткалары (формалы элементтер) ткань клеткалары мен креаторлық байланыста болады. Креаторлық байланыс жаңарған клеткалардың және тканьдердің табиғи құрылысы мен кейпінің сақталуын қамтамасыз етеді. Жаңа клеткалар құрылысы жағынан ескі клеткаларға ұксас болу үшін клеткааралық информациялардың маңызы өте зор. Қлеткаларға кажет мағлұматтарды макромолекулалар тасиды. Мағлұматтар бір клеткадап екінші клеткаға клеткааралық каналдар аркылы және пиноцитоз жолымен жеткізіледі. Мұндай макромолекулаларды басқа клеткаларға қан клеткалары да жеткізіп отырады.
8) Қан бүкіл денеге тән гомеостазды сақтай отырып клеткалар мен тканьаралық сұйықтықтың коллоидтық, осмостық тұрақтылығыц сақтайды. Осмостық тұрақтылық бұзылса клеткалар ісіп не бүрісіп калады. рН тұрақтылығын сақтауда буферлік жүйе роль атқарады.
9) Қан көп энергия шығарып, кызып кеткен ағзаларды суытады да, ал суыған ағзаларды жылытады. Сөйтіп, дене қызуын біркалыпта сақтауға катысады [7].
Қанның физикалық және химиялық қасиеттері
Сұйық зат ретінде қанға физикалық және химиялық қасиеттер тән. Қан қызыл түсті, оның кұрамы өте күрделі. Қанның түсі, реңі эритроцит ішіндегі гемоглобиннін, әртүрлі газдармен, баска да химиялык заттармен реакцияға түсіп, тиісті қосындылар құруына байланысты. Мәселен, артерия қанынын. ашық қызыл түсі канда оксигемоглобиннің, всна қанының күңгірт түсі карбогемоглобиннің көбірек болуына байланысты. Адамға иіс тигенде гемоглобин иісті газбен қосылып карбоксигемоглобин (ННвСО) түзіледі де, қанның түсі кызыл күрең тартады. Күкіртсутек әсерінен сульфгемоглобин түзілсе қан қарайып кетеді. Гемоглобиннің оттегі мен тұрақты қосындысы метгемоглобин қосындысынан қан қоңыр түске боялады. Қанның иісі оның құрамындағы тез буланатын май қышқылдарына байланысты, дәмі тұзды, м. с. 1,050 -- 1,060, плазманың м. с.-нан (1.025 -- 1.035) жоғары, бірақ эритроциттікінен (1.090) төмен [8].
Қанның келесі физикалық қасиеті оның тұтқырлығы. Қанның тұтқырлығын судың тұтқырлығымен салыстырады. Судың тұтқырлығы 1 -ге тең деп алынса, жаңа туған сәбидің қанының тұтқырлығы алғашқы күндері 10,0-14,8 болады. 1-ші айдың соңында ол 4,8 дейін төмендеп шамамен тұрақты болып, осы күйінде сақталады. Оның ауытқуы онша көп емес, алғашқы 1 жаста орта есеппен 4,6; 1-3 жасқа дейін 4,57; 3-15 жас арасында 4,61 шамасында болады. Дегенмен 8-11 жас арасында ғана қанның тұтқырлығы айтарлықтай 2,9-дан 5,5-ке дейін (орта шамамен 3,9) ауытқиды деген мәліметтер кездеседі. Қанның тұтқырлық шамасы жынысқа байланысты емес, орта есеппен алғанда ер балаларда 4,6, ал қыз балаларда 4,58-ге тең болады.
Қан плазмасының тұтқырлығы оның жалпы тұтқырлығына қарағанда аз, не бары 1,88.
Сонымен, қанның құрамы, оның мөлшері, физикалық және химиялық қасиеттері шамамен алғанда тұрақты болуы тиіс. Бұл тұрақтылықты жүйке жүйесі мен гуморальдық жүйелер реттейді [9].
Адамның қанының температурасы тұрақты болады. Бір тәуліктің ішінде баланың денесінің температурасы 36,6-37°С шамасында ғана өзгереді. Температураның аз мөлшерде көбейгені - денедегі аурудың белгісі. Ол қан түйіршіктері мен плазмалары, әсіресе ірі молекулалы заттардың деңгейіне байланысты. Қан тұтқырлыры қанның кою болуына не сұйылуына карай әрдайым өзгеріп отырады. Демек, қанның бұл қасиеті кан түйіршіктерінің, плазма белоктарының әсіресе глобулиндердін мөлшеріне байлапысты. Қанның тұтқырлығы әдетте судың түтқырлырынан 4 -- 5 ссе артық. Плазманың тұтқырлығы 1,7 -- 2,2 [10].
Жаңа туған нәресте денесінен су көп мөлшерде сыртқа шығады, осыған орай оның қаны қоюланып, эритроциттер саны көбейеді де, кан тұтқырлығы 10,0 -- 14,8-ге жетеді, бірақ 5 -- 6 күннен кейіи 8,6 -- 8,8-ге дейін төмендеп, бір ай өткен соң есейген баланікімен теңеледі (4,6 -- 5).
Қанның өте маңызды қасиеттерінің бірі -- осмостык қысымы.
Плазманың осмостық қысымы деп оның кұрамындағы органикалық және бейорганикалық заттардың ерітінділерін тудыратын қысымын айтады. Плазманың осмостық қысымы ондағы минерал затгарының мөлшеріне байланысты: неғұрлым олардың плазмадағы концентрациясы көп болса, соғұрлым осмостық қысым да көп болады. Қан клеткалары мен денедегі ұлпалардьщ тірлігі үшін, плазманың осмостық қысымының тұрақтылығының маңызы зор. Қою және сұйық ерітіндіні катар қойып, олардың арасына мембрана салса, еріткіш (су) сұйық ерітіндіден қою ерітіндіге өте бастайды. Ол жарғақтың екі жағындағы (бетіндегі) ерітінділерде еріген электролиттер мен молекулалар санына, олардың арасындағы айырмашылыкқа байланысты. Ерітіндінің осмостық концентрация қысымының аз-көптігі еріген бөлшегіне емес, жалпы санына байланысты иондар саны неғұрлым көп болса, оның осмостық қысымы сорғұрлым жоғары болады. Қанның осмостық қысымының 60%-і ас тұзы иондарына байланысты. Плазма құрамында белок көп (7,2 -- 8,5%). Бірақ оның молекулалары ірі болатындықтан саны бейорганикалық зат ионда-рының санынан аз, сондықтан қанның жалпы осмостық қысымының 1200 бөлігі ғана белок қысымына байланысты. Қанның осмостық қысымы оның қату температурасы арқылы анықталады. Әдетте канның қату температурасы А (депрессия көрсеткіші) 0.56° -- 0,58°С. Бұл шамада қанның осмостық қысымы 7,5 -- 7,6 атмосферара тең. Қан клеткалары мен плазманың осмостық кысымдары бірдей (тең). Қанның белок молекулалары тудыратын осмостық қысымы коллоидтық осмостық қысым деп аталады. Ол 0,02 -- 0,03 атмосфераға не сынап бағанасы бойынша 25 -- 30 мм-ге тең. Белоктардың гидрофилдік (су ұстап тұру) қасиеті өте жоғары. Бұл қысым белгілі бір деңгейге жетісімен плазма сұйықтықтарының сыртқа шығуы тоқтайды да, тканьдегі судың қан тамырына өтуі үдейді, сондықтаң тамырлары қанның көлемі плазмалық белок мөлшеріне байланысты. Сумен бірге ондағы еріген заттар мембраналар арқылы қанға, лимфаға немесе кері қарай тканьге өтеді, яғни тіршілікке өте қажет сіңіру, сыртқа шырару процестері қандағы белок деңгейіне де байланысты[11].
Осмостық қысымы қанның осмос қысымына тең тұз ерітіндісі изотониялык ерітінді деп аталады. Мысалы жылы қандылар үшін 0,85 -- 0,9% ерітіндісі, салқын қандылар үшін 0,65%. Бұл срітінділер физиологиялық ерітінді деп аталады. Қанға қарағанда тұзы аз болса -- гипотониялық ерітінді дейді. Мүндай ерітіндіде су клеткаларга қарай өтетін болғандыктан олар ісіп кетеді. Тұз мөлшері қандағы тұз мөлшерінен жорары болса ги-пертониялық ерітінді дейді. Мұндай ерітіндіде клетка күрамын-дары су сыртқа шырады да клетка бүрісіп қалады. Сонымен ос-мостық, онкотикалық кысымдар, тіршілік процестердін. барысы-на тікелей әсер етеді. Клеткалар өлмей қалыпты қызмет атқару үшін осмостық қысым тұрақты болуға тиіс[12].
Адам (мал, жануар) канының осмостық қысымы -- бірден-бір тұрақты көрсеткіш. Оньщ түрақтылығын күрделі механизмдер қамтамасыз етеді. Солардың бірі қан және ткань иондарымен судың ара-қатынасы. Суды сіңіріп немесе қанга өткізуде эритро-циттер маңызы өте зор. Эритроциттер микроосмометр ролін ат-қарады. Олар судың артығын өзіне сіңіріп бүйрек, тер бездері, өкпе сияқты ағзаларға жеткізеді, яғни эритроциттерді контсйііер және тасымалдаушы ретінде тануға болады[13].
Осмос гомеостазын камтамасыз ететін арнайы әрекеттік жүйе бар, оның бөлімдері осмостық қысымныц өзгеруіне өте сезімтал келеді. Осмостық қысымды қан мен лимфа тамырларының және орталық жүйке жүйесі -- гипоталамус рецепторлары қабылдай-ды да рефлексті түрде иондардың артығы көбінесе бүйрек арқы-лы сыртқа шығарылады, ал иондар қанда аз болса, олардың бүй-ректе қайта сіңуі күшейеді.
ХІХ ғасырдың аяғында Гамбургер канның осмостық тұрақты-лыгын сақтауда, зат алмасуы барысында түзілген өнімдер мен суды, артық тұздарды уақытында сыртқа шығарып отыруда бүй-рек т. б. ағзалардың айрықша мәні бар екенін дәлелдеді. Ол жылқының венасына 7 л күкірт қышқылды натрийдің 5%-тік ерітіндісіп құйып тәжірибе жасады. Мұның нәтижесінде осмос қысымы көтерілмейтінін, тіпті өзгерместен бұрынғы қалпында қалатынын, бірақ ерітінді құйған соң 8 -- 10 минут өтісімен атал-ған тұз срітіндісі бүйрек арқылы яғни несеппен бірге сыртқа шығатынын байқады[14].
Қанның осмостық қысымы. Егер әртүрлі концентрациялы екі ерітіндіні жартылай өткізгіш жарғақша арқылы бөлсек (ол тек еріткішті өткізеді, мысалы суды), онда су концентрациясы жоғары ерітіндіге қарай өтеді. Осы жерде ерітіндіні жоғары өткізгіш жарғақ арқылы тартып, өткізуші күш осмостық қысым деп аталады.
Қанның, лимфаның және ткань сұйықтығының осмостық қысымы арқылы қан мен тканьдер арасындағы судың алмасуын анықтауға болады. Клетканы қоршап жатқан сұйықтықтың осмостық қысымының өзгеруі судың алмасуын бұзады. Оны эритроциттерге тәжірибе жасап байқауға болады. NaCl гипотониялы ерітіндісінде су азайып, клетка жиырылып, NaCl гипертониялық ерітіндісінде су ішке кіріп, клетка ісініп, жырылып кетуі мүмкін[15].
Қанның осмостық қысымын криоскопиялық әдіспен, былайша айтқанда, қату температурасын өлшеп білу арқылы анықтауға болады. Ерітіндіде майда молекулалар мен иондардың жалпы концентрациялары жоғары болған сайын қысымы төмендейді. Мысалы, адамда қанның қату температурасы 00С-тан 0,56-0,580С төмен болады. Температураның осындай төмендеуінде ерітіндінің қатуы оның осмостық қысымы 7,6 атм. тең.
Қанның белсенді реакциясы оның құрамындағы сутегінің иондарының концентрациясына байланысты және оны рН реакциясы (сутегінің көрсеткіші) деп белгілейді. Қанның белсенді реакциясының тұрақтылығы денедегі күллі ферменттердің қатысуымен болатын реакциялар үшін маңызды, Қалыпты жағдайда қанның рН ~ 7,36 тен, бұл әлсіз сілтінің реакциясы[16].
Қанның белсенді реакциясының тұрақтылығына қанның буферлік жүйесінің үлкен маңызы бар. Кейбір бейорганикалық қосындылар, белок заттары қанға келетін зат алмасуының нәтижесінде қышқыл немесе сілтілік қасиеттері бар заттармен қосылыстар жасайды. Мысалы, дене еңбегімен шұғылданғанда қанға зат алмасуынан пайда болған кышқыл заттар келеді. Қанның буферлік қасиеті гемоглобин, карбонаттар, плазманың белоктарының буферлік жүйелеріне байланысты. Бұлардың ішіндегі аса маңыздылары гемоглобиндік және карбонаттық буферлік жүйелер[17].
1.2 Қанының буферлік жүйесінің рН деңгейін сақтаудағы маңызы
Сутекті көрсеткіш,рН (лат. Pondus Hydrogenii - сутек көрсеткіші) - ерітіндідегі қышқылдылықтың мөлшерін анықтайтын сутекті иондардың белсенділік көрсеткіші. Модульге тең және белгісі бойынша сутекті иондардың логарифмдік белсенділігіне қарама-қарсы.
pH = - lg [H]
Бұл ұғымды (pH) 1909 жылы дат химигі Серенсен енгізген. Көрсеткіш pH деп аталады. Алғашқы әріптер латынның potential hydrogeni - сутектің күші, немесе рondus Hydrogeni - сутектің салмағы деген мағынаға ие. Химия саласында рХ деген ұғым көлемді көрсетеді,ол - lgН-қа тең. Ал Н таңбасы сутекті иондардың концентрациясын анықтайды. Нақтырақ айтсақ сутекті иондардың термодинамикалық белсенділігін көрсетеді[18], [19], [20].
Сурет 1. рН-метря
рН пен рОН арасындағы теңдік.
рН-тың мағынасы
Таза суда 25 С температурада сутек иондарының концентрациясы мен гидроксид ионының концентрациясы бірдей және 10-7 мольл, бұл судың иондық өндірісін анықтайды. Ол [Н[+]] * [ОН[-]] - қа тең болады және 10-14 моль[2]л2 құрайды.
Ерітіндідегі екі ионның да концентрациясы тең болған жағдайда ерітінді бейтарап күйге ауысады. Суға қышқыл қосқанда сутектің иондық концентрациясы артады, ал негіз қосқан жағдайда керісінше гидроксид ионының құрамы артады, ал сутек ионының концентрациясы азаяды.
[Н[+]] [ОН[-]] болған жағдайда ерітінді қышқыл,ал [Н[+]] [ОН[-]] сілтілі орта болып табылады.
Теріс көрсеткіштерден арылу үшін сутек иондарының концентрациясының орнына оның ондық логарифмі қолданылады. Бұл деп отырғанымыз сутекті көрсеткіш - рН болып табылады.
рН = -lg [H[+]]
рОН
рОН - ондық логарифм ерітінді ионындағы тері ОН[-] концентрациясына тең.
Кез келген су ерітіндісінде 25 С-та [Н[+]] [ОН[-]] = 1.0* 10[-14] - қа тең. Яғни рОН 25С температурада рОН = 14-рН
Буферлі ерітінділер тірі органтзмдердің ағыстық реакциясына тигізетін әсері зор. Мыслы қандағы рН көрсеткіші бір-біріне тәуелсіз үш буферлік система арқылы іске асады. Бикорбанатты,фосфорлы және белоктық. Буферлі ерітінділердің көп түрлері белгілі. Буферлік ерітіндіде рН көрсеткішін формула бойынша есептеуге болады: рН=рК+lg [A][HA], мұнда рК теріс ондық логарифм[21].
Буферлік жүйелердің адам ағзасы үшін маңызы жоғары. Адам қаны буферлік жүйелерге жатады. Адам ағзасында әсіресе, бүйректің бөліп шығару және өкпенің тыныс алу қызметтері үшін буферлік жүйелердің маңызы жоғары. Адам ағзасындағы сұйықтықтар (қан, ұлпа сұйықтығы, лимфа т.б.) қасиетінің бірі - олардағы сутегі иондарының тұрақты концентрациясын көрсетуі. Ағза сұйықтығының қышқылдылығының тұрақты болуының маңызы зор[22].
Буферлі жүйелер деп қышқылдың немесе сілтінің аз мөлшерін қосқанда, сонымен қатар сұйылтқанда, сутек иондарының концентрациясы, яғни рН өзгермейтін ерітінділерді айтады.
Адам ағзасындағы рН деңгейін сақтап туру буферлі жүйелердің көмегімен жүзеге асырылады.
Буферлі ерітінділер әдетте әлсіз қышқыл мен кушті негіз тұзының қоспасында (CH3CООH+CH3COONa 4 ацетатты буферлі қоспа) немесе әлсіз негіз бен оның күшті қышқыл тұзының қоспасынан (NH4OH+NH4CI аммиакты буферлі қоспа) тұрады. Сонымен бірге, әлсіз қышқылдардың қышқыл және орта тұздарының (NaHCО3+Na2C03 карбонатты буферлі қоспа) немесе екі кышқыл түздарының қоспасы (NaН2РО4+NaHPО4 фосфатты буферлі коспа) буферлік қасиет көрсетеді[23].
Буферлік әрекетшіл реакциялар
Буферлі ерітіндіге қышқыл не сілті косқанда, не болмаса оларды сұйылтқанда рН өзгермей түрақты болуын буферлік әсер деп атайды.
Әлсіз қышқыл мен оның сілтілік тұзынаң тұратын буферлі ерітіндіге (CH3COOH+CH3COONa) күшті қышқыл қосқандағы оның буферлік әсерін былай түсіндіреді: Күшті кышқыддың Н+ иондары тұздың аниондарымен байланысып, әлсіз қышқылдың диссоциацияланбайтын молекулаларын түзеді. Мысалы:
CH3COONa+HCl -- CH3COOH+NaCl
ал күшті негіз қосқанда ОН иондары Н+ қосылып Н2О молеқулаларын түзеді:
СНзСООН+NaOH -- CH3COONa+H20
Әлсіз негіз бен оның тұзынан тұратын ерітіндінің
NH4OH+NH4CI буферлік әсерін былай түсіндіреді:
Күшті қышқыл қосқанда
NH40H + HC1 -- NH4Cl + H20
Күшті негіз қосқанда
NH4CI+NaOH--NH4OH+NaCl
Буферлі ерітінділердің белгілі шамада рН-ты ұстау қасиеті де міне осында жатыр. Буферлік әсерді су, ондағы еріген қышқыл (негіз) және тұз арасындағы тендікті сақталуымен түсіндіреді. Ерітіндіге әлсіз қышқылдың тұзын қоссақ, ол қышқылдың диссоциациясын тежейді, ал егер әлсіз қышқыл (ерітіндіде) қоссақ, тұздың гидролизденуін тежейді. Мысал ретінде әлсіз қышкыл мен оның тұзынан тұратын буферлі қоспаны қарастырайық. Әлсіз қышқыл ерітіндіде былай диссоциацияланады:
НАп -- Н+ + Ап-
Әрекеттесуші массалар заңы бойынша әлсіз қышқылдың электролиттік диссоциация тұрақтысын былай жазады:
Мұндағы [НАп] диссоциацияға ұшырамаған қышқыл молекулаларының тепе-теңдік концентрациясы [НАп]=СНАп; ал [А-] - тұз және қышқыл диссоциацияланғанда түзілетін аниондардың тепе-тендік концентрациясы, шартты түрде [А-] ꞊ С түз десек, онда жоғарыдағы тендеуге тепе-теңдік концентрация мәндерін қойып, оны логарифмдесе, жалпы түрде мынаған келеді:
Бұл теңдеулерден байқайтынымыз, берілген құрамдағы буферлік ерітіндінің рН қышқыл және түз, немесе негіз және түз концентрацияларының қатынасымен анықталады, сондықтан оларды сұйылтқанда ерітінді рН өзгермейді. Себебі ерітінді көлемі өзгергенде әр құрамдастың (компоненттің) концентрациясы бірдей өзгереді.
Буферлік әсердің сақталу шегін буферлік сиымдылықпен береді. Ол біртіндеп күшті қышқыл не негіз қосқанда буферлі ерітіндінің өзінің рН-ын тұрақты етіп сақтап қалу қасиетін анықтайды. [24]
Буферлік сиымдылық деп 1л буферлі ерітіндінің рН ын бір бірлікке өзгерту үшін оған қосуға қажетті күшті қышқылдың (НСІ) не күшті негіздің (NaOH) эквивалентті концентрациясын айтады.
Буферлік сыйымдылық
С-күшті қышқылдың не негіздің эквивалентінің мольдік массасының саны (концентрациясы). Буферлі сиымдылық буферлі ерітінділер компоненттерінің табиғатына және жалпы концентрацияларына, олардың концентрацияларының қатынастарына тәуелді. Буферлі ерітінді компоненттерінің концентрациялары неғұрлым жоғары және компонент концентрацияларының қатынастары 1 санына жақындаса, буферлік сиымдылық соғұрлым жоғары болады[25].
Буферлік сыйымдылық біренеше факторларға тәуелді:
1. Қышқылдық-негіздік компонент саны неғұрлым көп болған сайын бұның буферлік сиымдылығы жоғары болады.
2. Буферлік сиымдылық буферлі ертінділердің компонент концентрациясының әрекеттесуіне тәуелді яғни буферлі ертіндінің рН тәуелді. Буферлі сиымдылық компонент концентрациясы артқан сайын жоғарылайды.
Буферлі ерітінділердің буферлік қасиеттер көрсететін аймағы рН=рК+-1 арасында орналасады.
Бұл қатынастар үшін: және рН = рК - lg (101) рК-1 тең болады.
Демек берілген қышқыл және түз (немесе негіз және тұз) жұбынан рН мәні рК+-1 аралығындағы буферлі ерітінділерді дайындауға болады.
Егер Сқыш=Стұз болса, онда рН=рК. Мысалы: рКсн3соон=4,75, бұл буфердің буферлік әсері 3,75 - 5,75 аралығында орналаспақ.
Буферлі жүйелер сапалық және сандық талдауда ерітіндінің рН-ын бірқалыпты сақтау үшін кең пайдаланылады. Мысалы, Ва2+ катионын Sr2+ мен Са2+-ден калий дихроматымен бөлген кезде ацетатты буферді қолданады[26].
Көптеген органикалық реагенттермен жүретін, түсі әртүрлі реакциялар ерітіндінің белгілі бір рН мәнінде жүреді. Мысалы, Ni2+ катионын диметилглиоксиммен анықтағанда реакция аммиакаты буфер ортасыңда жүреді[27].
Биологиялық сұйықтардың рН тұрақты шамасымен сипатталады, оның бұл шамадан ауытқуы шектелген. Сұйық ортаның қышқылдылығын тұрақты сақтап тұру адам ағзасының қызметі үшін маңызы жоғары[28].
рН реттеу қызметін буферлі жүйелер атқарады. Олар сұйық ортадағы рН мәнін және гомеостазды сақтап тұрушы қызмет атқарады.
Буферлік жүйелердің адам ағзасы үшін маңызы жоғары. Адам қаны буферлік жүйелерге жатады. Адам ағзасында әсіресе, бүйректің бөліп шығару және өкпенің тыныс алу қызметтері үшін буферлік жүйелердің маңызы жоғары. Адам ағзасындағы сұйықтықтар (қан, ұлпа сұйықтығы, лимфа т.б.) қасиетінің бірі - олардағы сутегі иондарының тұрақты кон-центрациясын көрсетуі. Ағза сұйықтығының қышқылдылығының тұрақты болуының маңызы зор, себебі:
1)Н+ иоидары көптеген биологиялық өзгерістерге
каталиттік түрде әсер етеді.
2)Ферменттер мен гормондар белгілі бір рН аралығыңда биологиялық белсенділік танытады;
3)[Н+] тіпті аз озгеруі (қан және ұлпа аралық сұйықтарда) ағзаның осмос қысымына әсері мол.
Қанның қалыпты рН (7,36) өте кішкене ауытқуы қолайсыз жағдайларға әкеледі. Мысалы, рН 0,4-ке ауытқуы өлімге соғуы мүмкін.
Ағзаның ұлпа капиллярларында сілтілік қорды көбейтетін кері процесс жүреді[29].
Қанның және ұлпа сұйықтарының буферлік жүйелері өзара тығыз байланысты. Осыны ескере отырып, гемоглобиннің оттекті сіңіріп және оксигемоглобиннің О2-ні бөлінуіне СО2-нің ерекше әсері бар екенін түсіндіруге болады. Қан плазмасында 7-8%-ға дейін ақсылдар кездеседі. Ақсылдар амин қышқылдарынан тұрады. Ақсылдардыңбуферлік әсері оны құрайтын аминқышқылдарының амфотерлік қасиеттеріне байланысты. Қанның қышқылдык-негіздік тепе-теңдігінің Н+ иондарының сілтілік қорды көбейтіп, рН арту бағытына ығысуын алколоз деп атайды. Қандағы буферлік жүйелердің пайыздық молшері:
1. гемоглобин-оксигемоглобин - 35%
2. фосфатты жүйе - 5%
3. бикарбонаты жүйе: плазмада - 35%, эритроциттерде-18%
4. плазманың ақсылдары - 7%.
Метаболиттік ацидоз зат алмасу (метаболизм) үдерісінің бұзылуымен сипатталады, ол қандағы рН төмендеуіне әкеліп соктырады. Метаболиттік алкалоз да метаболизм үдерісінің бүзылуымен сипатталады, ол қандағы рН жоғарылауына әкеледі.Буферлік жүйе қандағы өзгерістерді қалпына келтіреді.
рН буферлі ертінді концентрация табиғатына,концентрациясына және кей бірі температураға да тәуелді болып келеді. Буферлі жүйе көбіне аналитикалық практикаларда және химиялық реакциялар тек рН айналасында жүргізіледі. рН өлшеудің екі кен тараған әдісі бар олар: колориметриялық және потенциометриялық[30].
Колориметриялық әдіс пайдаланылып отырған индикатор түсінің өзгеруіне негізделген ертіндіге рН мөлшеріне байланысты қосылады. Нақты емес және қайта тұзды температуралық енгізулерді қажет етеді. Бұл әдісті суға қолдануға болмайды.
Потенциометриялық әдіс нақты тура әдіс болып табылады бірақ бұл әдіс үшін арнайы құрал жабдық қажет болады рН - метрия[31].
Биологиялық сұйықтардың рН тұрақты шамасымен сипатталады, оның бұл шамадан ауытқуы шектелген. Сұйық ортаның қышқылдылығын тұрақты сақтап тұру адам ағзасының қызметі үшін маңызы жоғары[32].
рН реттеу қызметін буферлі жүйелер атқарады. Олар сұйық ортадағы рН мәнін және гомеостазды сақтап тұрушы қызмет атқарады.Адам қанының өзі буферлі жүйеден тұрады сондықтан да ол өте маңызды болып келеді[33].
Қанның әрекетшіл реакциясы. Организмнің қалыпты тіршілігі үшін сутегі (Н+) мен гидроксид (ОН-) иондары концентрациясының арақатынасымен анықталатын қанның әрекетшіл реакциясының маңызы зор. Қанның сутектік көрсеткіші (рН) -7,35-7,45, демек оның әрекетшіл ортасы әлсіз сілтілік. Қанның әрекетшіл реакциясы салыстырмалы тұрақты жағдайда болады,ол қанда буфеолік жүйенің болуына байланысты. Буферлік жүйе деп қанның әрекетшіл реакцисын өзгертпей, тұрақты қалыпта сақтап тұратын қосылыстарды айтады. Буферлік қасиеті бар ерітінділерде әлсіз,баяу, диссоцияциясаланатын қышқыл және сол қышқылдың сілтілі тұзы болады. Буферлік қасиеті бар ерітіндіге күшті қышқыл немесе сілті қосса да ерітіндінің сутектік көрсеткіші өзгермейді,себебі ерітіндіге қосылған күшті қышқыл оның құрамындағы тұздан әлсіз қышқылды ығыстырып шығады да,ерітіндіде әлсіз қышқыл және оның күшті қышқылдық тұзы түзіледі. Ал ерітіндіге күшті сілті қосылса,онда әлсіз қышқылдың тұзы мен су пайда болып,ерітіндінің әрекетшіл реакциясы қалпында сақтап қалады.
Қан құрамында 4 түрлі буферлік жүйе бар:
1) Бикарбонатты буферлік жүйе; ол көмірқышқылымен натрий бикорбанатынан тұрады.
2) Фосфатты буферлік жүйе; бір және қс негізді фосфор қышқылды натрийден тұрады.
3) Белокты буферлік жүйе; Қан құрамындағы плазма белоктарынын құрылған. Белоктар амфотерлі қасиетінің арқасында ортаның әрекетшіл реакциясына қарай не сутегі,не гидроксил иондарын бөледі де,қанның сутектік көрсеткішін бір деңгейде ұстайды.
4) Гемоглобиндік жүйе; гемоглобиннің калийлі тқзына (КНbO2) байланысты. Бұл қосылыс көмірқышқылына қарағанда әлсіз қышқыл болғандықтан оған өзінің калий ионын береді де,сутегі ионын қосып алып,баяу диссоцияцияланатын қышқылға айналады. Қанның буферлік қасиетінің 75 пайызы гемоглобингке байланысты,ал корбанатты және фосфатты буферлік жүйенің қанның әрекетшіл реакциясын сақтаудағы маңызы шамалы.
Буферлік жүйенің болуына қарамастан кейде қанның әрекетшіл реакциясының ауытқуы мүмкін. Қанның сутектік көрсеткіішінің қышқылдық жаққа ығысуының ацидоз ,ал сілтілік жаққа ауытқуын алколоз деп атайды.
Ацидоз мына төмендегі түрлерге бөлінеді:
1) газды ацидоз; ацидоздың бұл түрі қанның құрамында көмірқышықыл газы көбейген жағдайда,тыныс алу процесі бұзылғанда,ауада көмірқышқыл газының конуентрациясы өскенде байқалады.
2) газсыз ацидоз; зат алмасу процесі бұзылғанда,бөлу жүйесінің жұмысы нашарлағанда организмде әртүрлі қышқыл заттар жинақталып,қанның әрекетшіл реакциясы қышқылдық жаққа ауытқиды.
3) теңгерілген ацидоз жағдайында қанның сутектік көрсеткіші (рН) өзгермей,тек сілтілік қоры азаяды.
4) теңгерілмеген ацидоз жағдайында қанның әрекетшіл реакциясы қышқылдық жаққа ауытқып,оның сутектік көрсеткіші төмендейді.
Алколозда газды,газсыз,теігерілген және теңгерілмеген болып бөлінеді.
Газды алколоз тыныс жиіліеп,организмнен көмірқышқылы көп бөлінген жағдайда байқалады,ал газсыз алколоз зат алмасу процесімен бөлу жүйесі жұмысының бұзылуына байланысты туындайды. Теңгерілген алколоз жағдайында қанның сутектік көрсеткіші өзгермей,тек сілтілік қоры өседі,ал теңгерілмеген алколоз кезінде қанның сутектік көрсеткіші сілтілік жаққа ығысады (рН7,45).
1.3 Термореттелу
Адам мен жануарлар денесінің тұрақты температурасы (изотермия), яғни ішкі ортаның түрақтылығы (гомеостазистің) көрнекі көрсеткіштерінің бірі. Тіршілік бабында адам ауа райы қаншама қүбылмалы болса дене температурасын трақты денгейд үстайды. Ол 70 -- 80° аязға да, 50 -- 60° ыстықка да бейімделе алады. Дене температурасының мүндай түрақтылығы, жылу пайда болуы, оның сыртқа шығуы сияқты процестерге бір қатар ағзалар мен жүйелер жүйесі қатысады. Олардың бір-бірімен байланысы өте нәзік, үйлесімді, сондықтан да температурасы біркалыпты сақталады, яғни денедегі жылу реттеледі (терморегуляция). Бүл арнайы функциялық жүйе арқылы іске асырылады[34].
Дене температурасыньң реттелуіне қарай гомойотермді (жылықанды) және пойкилотермді жануарлар болып 2 топқа бөлінеді. Бірінші топка жататын жануарлардың температурасы түракты: олардың орталық жүйке жүйесі жақсы дамыған, осыған орай, жылу реттеу механизмдері де өте жоғары дәрежеде. Ең жоғары сатыдары гомойотермді организм -- адам. Екінші топтагы, яғни пойкилотермді (салқын қанды) жануарда дене темдературасы құбылмалы сырттағы температураға тәуелді. Мәселен, қыс пен жаз аралығында олардың температурасы 10°-тен 40 -- 50-қа дейін өзгереді. Олардың, әсіресе микроорганизмдердің тіршілік шегі өте кең. Мәселен, микроорганизмдер Камчаткадан да, яғни мүз-ды аймақтан да (0°-тан 50° аязға дейін) табылған. Микробтар тіпті температурасы 170° ыстық бүлақ -- гейзерлерде де кездеседі. Өзбекстан галымдары мотеориттен де тірі микроорганизмдер тапқан. Қосмоста темнература өте салқын абсолюттік О-ге жакын, ал метеорит атмосфераға кірген сәтте өте ыстық (металдар балқиды) [35].
Табиғатта абсолютті пойкилотермді жануар жоқ: кез келген пойкилотермді жануардың дене температурасы сырттағы температурадан 1 -- 2 градус жоғары. Бүл денедегі зат алмасуына байланысты. Жылы және салқын қанды жануарлар аралығындағы жарқанаттар күндіз дем алғанда поикилотермді, ал түнде үшып жүргенде гомойо-термді болады. Бірқатар гомойотермді жануарлар кейбір жағдайларда пойкилотермді жануарларға айналады. Мәселен, ау-ыздық кигізіп, тілі салақтамайтын халге келтірген иттіц температурасы жылу камерасында ысып, тез көтеріле бастайды. Онтогенезде жылу реттслу механизмі біртіндеп дамиды: ол орталық жүйке жүйесінің дамуына байланысты. Жақа туган пәресте -- гомойотермді: оның денесі тез қызып, тез суиды. Дегенмен, гомойотермді. организмдердің температурасы күні бойы аз да болса өзгеріп отырады (тәулігіне 0,5 -- 0,9°), кешкі 16 -- 18 сағатта еқ жоғары, таңғы 3 -- 4 сағатта ен. төменгі деңгейде болады. Ұйықтап жатқанда төмендеп, қара жұмыс істеген кезде 1 -- 2° көтеріледі. Екіқабат және босанған әйелде дене температурасы әдеттегіден сэл жоғарылау. Лектордың, артистін,, емтихан тапсырып отырған студенттің температурасы да сәл жоғарырақ, эмоция салдарынан олардың қан айналысы аз мөлшерде күшейіп, қызуы көтеріледі[36].
Адам денесіндегі әртүрлі ағзалар мен олардың жеке бөліктерінің температурасы зат алмасуының деңгейіне байланысты өзгереді. Бауырда 37,8 -- 38°С, тері сыртында 29,5 -- 33,9°С, тік шекте 37,2 -- 37,5°, қолтықта 36,0 -- 36,9°С.
Дене температурасының тұрақтылыры жылу өндіру мен жылу шығару процестерінің тепе-теңдігі арқылы қамтамасыз етіледі. Мұның негізі -- белгілі физиологиялық жүйе механизмдерінің қызметі[37].
Жылу реттелуі физикалық және химиялық реттелу болып екіге бөлінеді. Физикалык реттелу жылу шығару деңгейін өзгерту аркылы, ал химиялық -- жылу өндіру процесін күшейту не әлсірету арқылы, яғни зат алмасу карқынын өзгерту арқылы іске асырылзды. Жылу органикалық заттар тотыққан кезде пайда болады. 1 г белок не көмірсу тотыкданда 4,1 ккал, 1 г май тотыққан-да 9,3 ккал жылу пайда болады[38].
Денедегі тканьдердің қай-қайсысында да тотығу процестері (диссимиляция, катаболизм) бір тоқтамастан үдайы жүріп жатады. Бүл эктотермальдық (сыртқа жылу шығару) процестер. Жылу барлық ағзаларда пайда болады: жолақ еттерде барлық жылудың 80 -- 60%-і, бауыр мен ас қорыту ағзаларында 20 -- 30%-і, бүйрек пен басқа ағзаларда, тканьдерде 10 -- 20%-і өндіріледі. Сондықтан да жолақ еттерді организмнің жылу өндіргіш машинасы деуге де болады. Тіпті қозғалмайтын тыныш отырған адамда жылудың [2]з дене еттерінде өндіріледі. Тегіс еттер тыныш отырғанда да белгілі бір дәрежеде тонусынан айырылмайды. Олар жиырылған кезде жылу өндіру процесі күшейе түседі, тіпті аздап дірілдеген сәтте жылу өндіру 50 -- 60%, ал кара жҰмыс істегенде 400 -- 500% артады. Тәжірибе жүзінде жолақ еттерді босаңсытатын миорелаксанттар енгізсе организм тез салқындай бастайды. Бүл да жоғарыда айтылған заңдылықпен үнделеді. Тамақ ішкеннен кейін (әсіресе белокқа бай) зат алмасу қарқыны мен жылу өндіру деңгейі күшейеді. Аш адамның тоңгақ, ал тоқ адамның тоңбайтыны осыған байланысты[39].
Сонымен тоңа бастаған кезде дене темпсратурасын түрақты (бір деңгейде) сақтауда химиялық реттелудің маңызы зор. Физи-калық реттелу -- жылу шығару процесін реттеу процесінің мәні, әсіресе айналадары температура шектен тыс жоғары болған жагдайда, мәселен, күн ыстық күндері бөлме температурасы жоғары болса, арта түседі. Физикалық реттелу бірнеше жолмен іске асырылады. 1) Жылу өткізгіштік, яғни денеге тиген заттарға, мәселен, ауаға жылу беру; бүл -- конвекциялык жол, бүған денеде пайда болатын барлық жылудың 15%-і кетеді. Адам үшін мүның мәні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық универcитетi
Сыздыкова М.С.
ЖОҒАРҒЫ ТЕМПЕРАТУРАНЫҢ ҮЙ ҚОЯНДАРЫНЫҢ pH КӨРСЕТКІШІНЕ ӘСЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫC
5В060700-Биология мaмaндығы
Aлмaты 2015
Қaзaқcтaн Реcпубликacының Бiлiм және ғылым миниcтрлiгi
әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық универcитетi
Қорғaуғa жiберiлдi
Кaфедрa меңгерушici
б.ғ.д., профеccор Төлеухaнов C.Т.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫC
Тaқырыбы: ЖОҒАРҒЫ ТЕМПЕРАТУРАНЫҢ ҮЙ ҚОЯНДАРЫНЫҢ pH КӨРСЕТКІШІНЕ ӘСЕРІ
5В060700- Биология мaмaндығы
Орындаған
4 курс студенті Сыздыкова М.С.
Ғылыми жетекші
б.ғ.к., прoфeссoр Торманов Н.Т
Норма бақылаушы
б.ғ.к., аға оқытушы Кулбаева М.С.
Aлмaты, 2015
ТҰЖЫРЫМ
Дипломдық жұмыс 45 бeттeн, 10 cypeттeн, 2 кестеден, 80 әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кілтті сөздер:қояндар,температура,термокам ера,рН-метрия.
Жұмыстың мақсаты: жоғарғы температураның үй қояндарының pH көрсеткішіне әсерін зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
1. Қалыпты жағдайда үй қояндарының pH көрсеткіштерін анықтау
2. Жоғары температурада үй қояндарының pH көрсеткіштеріне әсерін анықтау.
Зерттеу обьектісі және әдістері: зерттеу жұмысы орташа салмағы 4-4,5 кг 16 жыныстық жетілген аталық қояндарға жүргізілді.
Алынған нәтижелер:нәтижелер қояндар қанының құрамындағы формалық элементтер мен рн көрсеткішінің белгілі бір дәрежеде қоршаған орта температурасының өзгеруіне тәуелді екендігін көрсетті.
Практикалық маңыздылығы: қояндардың қанындағы Ph көрсеткіштері қалыпты және жоғарғы температурада өзгеретіні анықталыд.
РЕФЕРАТ
Дипломная работа состоит из 58 страниц, 3 таблиц, 9 рисунков и 74 источников литературы.
Ключевые слова:
Цель:
Задачи:
Методы исследования:
Полученные результаты:
Практическая значимость:
Внедрение результатов исследования:
ABSTRACT
Diplome work consists of 58 pages, 3 tables, 9 drawings and 74 sources of literature.
Keywords:
Purpose:.
Tasks:
Research methods:
The received results:
Practical importance:
Introduction of results of research:
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КIPICПE ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
НEГIЗГI БӨЛIМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1.
ӘДEБИEТКE ШOЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1
Қан жүйесі
9
1.2
Қанның буферлік жүйесінің рh деңгейін сақтаудағы маңызы
13
1.3
Термореттелу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19
1.4
Жылу реттеу механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ...
27
1.5
Жануарлардың температураға бейімделуі ... ... ... ... ... ... . ... ..
32
2
ЗEPТТEУ МAТEPИAЛДAPЫ МEН ӘДICТEPI ... ... ... ... ... .
35
2.1
Зepттeу объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
2.2
Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36
3
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
37
3.1
Қалыпты және жоғарғы температураның үй қояндарының рН көрсеткішіне әсері
37
3.3
Нәтижелерді талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
40
ПAЙДAЛAНҒAН ӘДEБИEТТEP ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ...
41
ҚOCЫМШA ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Ағзалардың ішкі тұрақтылығын бір деңгейде ұстап тұруда қан құрамындағы сұйықтықтар,лимфа және ұлпа сұйықтықтарымен қоса қанның буферлік жүйесі де үлкен қызмет атқарады.Осындай процесті физиология ғылымының тілімен айтқанда гомеостаз деп атайды. Табиғаттағы тірі ағзадағы сыртқы және ішкі факторының әсері ағзаның тепе-теңдік күйін өзгерткен жағдайда оның тепе-теңдік қасиеті өзгеретін болса, басқа мүшелерге әсер ету арқылы кейде потологиялық процеске дейін жеткізуі мүмкін.Сондықтанда осы факторларға қарсы тұрып жалпы тепе-теңдікті қалпына келтіруге қарсы күресуші механизмдерінің қанның буферлік жүйесі екендігі бәрімізге мәлім. Дипломдық жұмыстың өзектілігінің бірі сыртқы орта факторларының бірі абиотикалық фактор жоғарғы температураның әсеріне ағзадағы буферлік жүйелердің өзгеруін анықтау басты мақсатымыз деп санадық. Жануарлардың денесіндегі қан - организмнің сүйық негізгі ішкі ортасы. Қанның жалпы мөлшері адамда 4,5-6 л шамасында, яғни дененің жалпы салмағының 6-8 %. Жаңа туған төлдерде ол 10-20 %, 1 жаста 9-13%, 5-7 жаста 7-8 % болады. Организмдегі барлық қанның 50% қан деполарында қор болып сақталады. Ондай мүшелерге бауыр, көк бауыр, өкпе және тері жатады. Бүл мүшелердегі қан қоры мал жараланып, қансырағаңда қан айналымына шығып, тіршілікті сақтап қалады, ал денедегі қанның 50-60% жоғалса, мал өліп қалады. [1]
Қанның қүрамы мен қасиеттері. Қанның қүрамы өте күрделі. Қан пішінді элементтер, яғни қан клеткаларынан және сүйық плазмадан түрады. Қанның пішінді элементтеріне қанның қызыл клеткалары эритроциттер, ақ клеткалары лейкоциттер және қызыл пластинкалары тромбоциттер жатады. Қанның бүл клеткалары күллі қанның 55-60%-ын, ал плазма 40-45%-ын қүрады. Қан плазмасының қүрамы да күрделі: оның 90%-ға жуығы су, 7-8 % белоктар, 2 % түрлі органикалық және бейорганикалық заттар. Оның қүрамында белок 0,3-0,6%, май жөне липидтер 0,1%, 120 мг% глюкоза қанты, 0,9% кемірсутегі, минерал заттар - натрий, калий, кальций, хлор түздары, амин қышқылдары мен полипептидтер 4-10 мг%, мочевина 10-25 мг%, түрлі ферменттер, гормондар, түрлі витаминдер, холестерин т. б. заттар болады. Плазманың белоктарының негізгілеріне альбуминдер 4,5%, а, (3, үглобулиндер 2-3 %, фибриногендер 0,2-0,3 % жатады [2].
Қанның белсенді реакциясы оның қүрамындағы сутегінің иондарының концентрациясына байланысты және оны рН реакциясы (сутегінің корсеткіші) деп белгілейді. Қанның белсенді реакциясының түрақтылығы денедегі күллі ферменттердің қатысуымен болатын реакциялар үшін маңызды. Қалыпты жағдайда қанның рН = 7,36 тең, бүл әлсіз сілтінің реакциясы.
Қанның белсенді реакциясының түрақтылығына қанның буферлік жүйесінің үлкен маңызы бар. Кейбір бейорганикалық қосындылар, белок заттары қанға келетін зат алмасуының нәтижесінде қышқыл немесе сілтілік қасиеттері бар заттармен қосьглыстар жасайды. Мысалы, дене еңбегімен шүғылданғанда қанға зат алмасуынан пайда болған қышқыл заттар келеді. Қанның буферлік қасиеті гемоглобин, карбонаттар, плазманың белоктарының буферлік жүйелеріне байланысты. Бүлардың ішіндегі аса маңыздылары гемоглобиндік жөне карбонаттық буферлік жүйелер. Адам мен жоғары сатыдағы жануарлардың қанының әрекетшіл ортасы әлсіз сілтілік болады (рН- 7,35-7,45). Бұл көрсеткіш Н және ОН мөлшерінің ара қатнасымен анықталады. Артерия қанының рН-7,45, ал вена қанының рН-ы ұлпалардан көмір қышқыл газының сіңірілуімен байланысты 7,35 шамасында сақталады. Зат алмасу процесі барысында қанға көмір қышқыл газдың , сүт қышқылының т.б. қышқыл алмасуөнімдерінің бөлінуіне қарамастан қанның әрекетшіл ортасы тұрақты жағдайда сақталады. Қан құрамында төрт түрлі буферлік жүйе болады [3].
Диплом жұмысының мақсаты: Жоғарғы температураның үй қояндарының pH көрсеткішіне әсерін зерттеу.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Қалыпты жағдайда үй қояндарының pH көрсеткіштерін анықтау;
2. Жоғары температурада үй қояндарының pH көрсеткіштеріне әсерін анықтау;
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қан жүйесі және клеткааралық (интерстициялық) сұйықтық организмнің ішкі ортасын құрайды. Клетка тіршілігі үшін осы ішкі ортаның, оның ішінде қан құрамының физикалық, химиялық, биологиялық қасиеттері тұрақты болуы шарт, тек осы тұрақтылықтың арқасында организм сырттағы құбылмалы күрделі өзгерістерге төтеп бере алады.
Қан бүкіл денеге тән гомеостазды сақтай отырып клеткалар мен тканьаралық сұйықтықтың коллоидтық, осмостық тұрақтылығыц сақтайды. Осмостық тұрақтылық бұзылса клеткалар ісіп не бүрісіп калады. рН тұрақтылығын сақтауда буферлік жүйе роль атқарады. Сонымен, қанның құрамы, оның мөлшері, физикалық және химиялық қасиеттері шамамен алғанда тұрақты болуы тиіс. Бұл тұрақтылықты жүйке жүйесі мен гуморальдық жүйелер реттейді. pH тұрақтылығы денедегі күллі ферменттердің қатысуымен болатын реакциялар үшін маңызды.
Ғылыми жаңалығы:
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Қан жүйесі
Қан жүйесі және клеткааралық (интерстициялық) сұйықтық организмнің ішкі ортасын құрайды. Клетка тіршілігі үшін осы ішкі ортаның, оның ішінде қан құрамының физикалық, химиялық, биологиялық қасиеттері тұрақты болуы шарт, тек осы тұрақтылықтың арқасында организм сырттағы құбылмалы күрделі өзгерістерге төтеп бере алады. Ішкі тұрактылықтың өмір үшін аса қажет шарт екеніне тұңғыш көңіл бөлген француз физиологі Клод Бернар еді. Организмнін, ішкі сұйықтық ортасының салыстырмалы тұрақтылығы тіршілікті сақтауда өте кажет, - деп мәлімдеді ол 1878 жылы. 1929 ж. америка физиологі В. Кэннон ішкі ортаның, организмнің басты биологиялық көрсеткіштерінің (константалардың) тұрақтылық дәрежесін белгілеу үшін гомеостаз деген жаңа термин ұсынды. Гомеостаз деп қан көлемі мен кұрамының және физикалық, химиялық, биологиялық қаси-еттерінің түрақтылыры, яғни барлық биологиялық константаларды (артериялык қан қысымы, дене температурасы т. т.) айтады[4] .
Клеткалардың тіршілігіне байланысты және олардың айналадағы табиғи құбылыстарымен ойдағыдай қарым-катынас жасауы әрдайым гомеостаздың сақталуына қауіп төндіретін жағдай болып саналады. Бірақ бүйрек, тер бездері, өкпе сияқты көптеген ағзалардың кызметі арқасында, сондай-ақ денедегі арнайы механизмдердің катысуымен гомеостаз әдетте бұзылмайды. Осыған орай ішкі орта үшін абсолюттік тұрақтылықтан гөрі салыстырмалы және динамикалық гомеостаз тән [5].
Қан - жан-жануарлардың тіршілік етуіне аса қажет сұйықтық. Жарақаттану салдарынан қанның 20 -- 30% сыртқа ағьш кетсе, тіршілікке кауіп төнеді, ал 50% ағып кетсе өледі. Қан тамырда жылжымай тоқтап қалса, не қан ағысы тым баяуласа адам өлуі мүмкін. Мысалы, денедегі кейбір клеткалар, әсіресе ми кыртысының нейрондары уақытында келетін кан мөлшері азайса, 5 -- 6 минуттан кейін бұзыла бастайды [6] .
Қанның негізгі функциялары:
1) Тіршілікке қажет заттарды клеткаларға, ұлпаларға жеткізеді, ал зат алмасу өнімдерін сыртқа уақытында шығарып отырады (тасымалдау қызметі).
2) Оттегін өкпеден ұлпаларға, клеткалардағы көмір қышқыл газды өкпеге жеткізеді (тыныс алу қызметі).
3) Ішек-қарыннан қоректік заттарды, витаминдерді, су мен тұздарды (минералдарды) ұлпаларға жеткізеді (трофикалық, яғни қоректендіру қызметі).
4) Зат алмасу барысында пайда болған өнімдерді, мәселен, адам денесіндегі уытты заттар, азот қалдықтарын ұлпалардан бүйрекке, өкпеге, тер бездеріне, ішекке апарады. Сөйтіп оларды шығарып тастайды (экскреторлық қызмет).
5) Қан клеткалары (лейкоциттер), плазмадары антиденелер денеге енген микробтарды, вирустарды, табиғаты жат, улы заттарды бейтараптайды (қорғаныс қызметі).
6) Адам денесіндегі көптеген функцияларды, процестерді реттеуге қатысады (гуморальдық реттеу). Қандағы биологиялык, әсері күшті заттар -- гормондар, медиаторлар, метаболиттер ағзалар мен клеткаларға өтіп тікелей немесе қан тамырларынының ішкі бетінде орналасқан хеморецепторларды тітіркендіру арқылы әсер етеді (рефлекстік реттеу).
7) Қан клеткалары (формалы элементтер) ткань клеткалары мен креаторлық байланыста болады. Креаторлық байланыс жаңарған клеткалардың және тканьдердің табиғи құрылысы мен кейпінің сақталуын қамтамасыз етеді. Жаңа клеткалар құрылысы жағынан ескі клеткаларға ұксас болу үшін клеткааралық информациялардың маңызы өте зор. Қлеткаларға кажет мағлұматтарды макромолекулалар тасиды. Мағлұматтар бір клеткадап екінші клеткаға клеткааралық каналдар аркылы және пиноцитоз жолымен жеткізіледі. Мұндай макромолекулаларды басқа клеткаларға қан клеткалары да жеткізіп отырады.
8) Қан бүкіл денеге тән гомеостазды сақтай отырып клеткалар мен тканьаралық сұйықтықтың коллоидтық, осмостық тұрақтылығыц сақтайды. Осмостық тұрақтылық бұзылса клеткалар ісіп не бүрісіп калады. рН тұрақтылығын сақтауда буферлік жүйе роль атқарады.
9) Қан көп энергия шығарып, кызып кеткен ағзаларды суытады да, ал суыған ағзаларды жылытады. Сөйтіп, дене қызуын біркалыпта сақтауға катысады [7].
Қанның физикалық және химиялық қасиеттері
Сұйық зат ретінде қанға физикалық және химиялық қасиеттер тән. Қан қызыл түсті, оның кұрамы өте күрделі. Қанның түсі, реңі эритроцит ішіндегі гемоглобиннін, әртүрлі газдармен, баска да химиялык заттармен реакцияға түсіп, тиісті қосындылар құруына байланысты. Мәселен, артерия қанынын. ашық қызыл түсі канда оксигемоглобиннің, всна қанының күңгірт түсі карбогемоглобиннің көбірек болуына байланысты. Адамға иіс тигенде гемоглобин иісті газбен қосылып карбоксигемоглобин (ННвСО) түзіледі де, қанның түсі кызыл күрең тартады. Күкіртсутек әсерінен сульфгемоглобин түзілсе қан қарайып кетеді. Гемоглобиннің оттегі мен тұрақты қосындысы метгемоглобин қосындысынан қан қоңыр түске боялады. Қанның иісі оның құрамындағы тез буланатын май қышқылдарына байланысты, дәмі тұзды, м. с. 1,050 -- 1,060, плазманың м. с.-нан (1.025 -- 1.035) жоғары, бірақ эритроциттікінен (1.090) төмен [8].
Қанның келесі физикалық қасиеті оның тұтқырлығы. Қанның тұтқырлығын судың тұтқырлығымен салыстырады. Судың тұтқырлығы 1 -ге тең деп алынса, жаңа туған сәбидің қанының тұтқырлығы алғашқы күндері 10,0-14,8 болады. 1-ші айдың соңында ол 4,8 дейін төмендеп шамамен тұрақты болып, осы күйінде сақталады. Оның ауытқуы онша көп емес, алғашқы 1 жаста орта есеппен 4,6; 1-3 жасқа дейін 4,57; 3-15 жас арасында 4,61 шамасында болады. Дегенмен 8-11 жас арасында ғана қанның тұтқырлығы айтарлықтай 2,9-дан 5,5-ке дейін (орта шамамен 3,9) ауытқиды деген мәліметтер кездеседі. Қанның тұтқырлық шамасы жынысқа байланысты емес, орта есеппен алғанда ер балаларда 4,6, ал қыз балаларда 4,58-ге тең болады.
Қан плазмасының тұтқырлығы оның жалпы тұтқырлығына қарағанда аз, не бары 1,88.
Сонымен, қанның құрамы, оның мөлшері, физикалық және химиялық қасиеттері шамамен алғанда тұрақты болуы тиіс. Бұл тұрақтылықты жүйке жүйесі мен гуморальдық жүйелер реттейді [9].
Адамның қанының температурасы тұрақты болады. Бір тәуліктің ішінде баланың денесінің температурасы 36,6-37°С шамасында ғана өзгереді. Температураның аз мөлшерде көбейгені - денедегі аурудың белгісі. Ол қан түйіршіктері мен плазмалары, әсіресе ірі молекулалы заттардың деңгейіне байланысты. Қан тұтқырлыры қанның кою болуына не сұйылуына карай әрдайым өзгеріп отырады. Демек, қанның бұл қасиеті кан түйіршіктерінің, плазма белоктарының әсіресе глобулиндердін мөлшеріне байлапысты. Қанның тұтқырлығы әдетте судың түтқырлырынан 4 -- 5 ссе артық. Плазманың тұтқырлығы 1,7 -- 2,2 [10].
Жаңа туған нәресте денесінен су көп мөлшерде сыртқа шығады, осыған орай оның қаны қоюланып, эритроциттер саны көбейеді де, кан тұтқырлығы 10,0 -- 14,8-ге жетеді, бірақ 5 -- 6 күннен кейіи 8,6 -- 8,8-ге дейін төмендеп, бір ай өткен соң есейген баланікімен теңеледі (4,6 -- 5).
Қанның өте маңызды қасиеттерінің бірі -- осмостык қысымы.
Плазманың осмостық қысымы деп оның кұрамындағы органикалық және бейорганикалық заттардың ерітінділерін тудыратын қысымын айтады. Плазманың осмостық қысымы ондағы минерал затгарының мөлшеріне байланысты: неғұрлым олардың плазмадағы концентрациясы көп болса, соғұрлым осмостық қысым да көп болады. Қан клеткалары мен денедегі ұлпалардьщ тірлігі үшін, плазманың осмостық қысымының тұрақтылығының маңызы зор. Қою және сұйық ерітіндіні катар қойып, олардың арасына мембрана салса, еріткіш (су) сұйық ерітіндіден қою ерітіндіге өте бастайды. Ол жарғақтың екі жағындағы (бетіндегі) ерітінділерде еріген электролиттер мен молекулалар санына, олардың арасындағы айырмашылыкқа байланысты. Ерітіндінің осмостық концентрация қысымының аз-көптігі еріген бөлшегіне емес, жалпы санына байланысты иондар саны неғұрлым көп болса, оның осмостық қысымы сорғұрлым жоғары болады. Қанның осмостық қысымының 60%-і ас тұзы иондарына байланысты. Плазма құрамында белок көп (7,2 -- 8,5%). Бірақ оның молекулалары ірі болатындықтан саны бейорганикалық зат ионда-рының санынан аз, сондықтан қанның жалпы осмостық қысымының 1200 бөлігі ғана белок қысымына байланысты. Қанның осмостық қысымы оның қату температурасы арқылы анықталады. Әдетте канның қату температурасы А (депрессия көрсеткіші) 0.56° -- 0,58°С. Бұл шамада қанның осмостық қысымы 7,5 -- 7,6 атмосферара тең. Қан клеткалары мен плазманың осмостық кысымдары бірдей (тең). Қанның белок молекулалары тудыратын осмостық қысымы коллоидтық осмостық қысым деп аталады. Ол 0,02 -- 0,03 атмосфераға не сынап бағанасы бойынша 25 -- 30 мм-ге тең. Белоктардың гидрофилдік (су ұстап тұру) қасиеті өте жоғары. Бұл қысым белгілі бір деңгейге жетісімен плазма сұйықтықтарының сыртқа шығуы тоқтайды да, тканьдегі судың қан тамырына өтуі үдейді, сондықтаң тамырлары қанның көлемі плазмалық белок мөлшеріне байланысты. Сумен бірге ондағы еріген заттар мембраналар арқылы қанға, лимфаға немесе кері қарай тканьге өтеді, яғни тіршілікке өте қажет сіңіру, сыртқа шырару процестері қандағы белок деңгейіне де байланысты[11].
Осмостық қысымы қанның осмос қысымына тең тұз ерітіндісі изотониялык ерітінді деп аталады. Мысалы жылы қандылар үшін 0,85 -- 0,9% ерітіндісі, салқын қандылар үшін 0,65%. Бұл срітінділер физиологиялық ерітінді деп аталады. Қанға қарағанда тұзы аз болса -- гипотониялық ерітінді дейді. Мүндай ерітіндіде су клеткаларга қарай өтетін болғандыктан олар ісіп кетеді. Тұз мөлшері қандағы тұз мөлшерінен жорары болса ги-пертониялық ерітінді дейді. Мұндай ерітіндіде клетка күрамын-дары су сыртқа шырады да клетка бүрісіп қалады. Сонымен ос-мостық, онкотикалық кысымдар, тіршілік процестердін. барысы-на тікелей әсер етеді. Клеткалар өлмей қалыпты қызмет атқару үшін осмостық қысым тұрақты болуға тиіс[12].
Адам (мал, жануар) канының осмостық қысымы -- бірден-бір тұрақты көрсеткіш. Оньщ түрақтылығын күрделі механизмдер қамтамасыз етеді. Солардың бірі қан және ткань иондарымен судың ара-қатынасы. Суды сіңіріп немесе қанга өткізуде эритро-циттер маңызы өте зор. Эритроциттер микроосмометр ролін ат-қарады. Олар судың артығын өзіне сіңіріп бүйрек, тер бездері, өкпе сияқты ағзаларға жеткізеді, яғни эритроциттерді контсйііер және тасымалдаушы ретінде тануға болады[13].
Осмос гомеостазын камтамасыз ететін арнайы әрекеттік жүйе бар, оның бөлімдері осмостық қысымныц өзгеруіне өте сезімтал келеді. Осмостық қысымды қан мен лимфа тамырларының және орталық жүйке жүйесі -- гипоталамус рецепторлары қабылдай-ды да рефлексті түрде иондардың артығы көбінесе бүйрек арқы-лы сыртқа шығарылады, ал иондар қанда аз болса, олардың бүй-ректе қайта сіңуі күшейеді.
ХІХ ғасырдың аяғында Гамбургер канның осмостық тұрақты-лыгын сақтауда, зат алмасуы барысында түзілген өнімдер мен суды, артық тұздарды уақытында сыртқа шығарып отыруда бүй-рек т. б. ағзалардың айрықша мәні бар екенін дәлелдеді. Ол жылқының венасына 7 л күкірт қышқылды натрийдің 5%-тік ерітіндісіп құйып тәжірибе жасады. Мұның нәтижесінде осмос қысымы көтерілмейтінін, тіпті өзгерместен бұрынғы қалпында қалатынын, бірақ ерітінді құйған соң 8 -- 10 минут өтісімен атал-ған тұз срітіндісі бүйрек арқылы яғни несеппен бірге сыртқа шығатынын байқады[14].
Қанның осмостық қысымы. Егер әртүрлі концентрациялы екі ерітіндіні жартылай өткізгіш жарғақша арқылы бөлсек (ол тек еріткішті өткізеді, мысалы суды), онда су концентрациясы жоғары ерітіндіге қарай өтеді. Осы жерде ерітіндіні жоғары өткізгіш жарғақ арқылы тартып, өткізуші күш осмостық қысым деп аталады.
Қанның, лимфаның және ткань сұйықтығының осмостық қысымы арқылы қан мен тканьдер арасындағы судың алмасуын анықтауға болады. Клетканы қоршап жатқан сұйықтықтың осмостық қысымының өзгеруі судың алмасуын бұзады. Оны эритроциттерге тәжірибе жасап байқауға болады. NaCl гипотониялы ерітіндісінде су азайып, клетка жиырылып, NaCl гипертониялық ерітіндісінде су ішке кіріп, клетка ісініп, жырылып кетуі мүмкін[15].
Қанның осмостық қысымын криоскопиялық әдіспен, былайша айтқанда, қату температурасын өлшеп білу арқылы анықтауға болады. Ерітіндіде майда молекулалар мен иондардың жалпы концентрациялары жоғары болған сайын қысымы төмендейді. Мысалы, адамда қанның қату температурасы 00С-тан 0,56-0,580С төмен болады. Температураның осындай төмендеуінде ерітіндінің қатуы оның осмостық қысымы 7,6 атм. тең.
Қанның белсенді реакциясы оның құрамындағы сутегінің иондарының концентрациясына байланысты және оны рН реакциясы (сутегінің көрсеткіші) деп белгілейді. Қанның белсенді реакциясының тұрақтылығы денедегі күллі ферменттердің қатысуымен болатын реакциялар үшін маңызды, Қалыпты жағдайда қанның рН ~ 7,36 тен, бұл әлсіз сілтінің реакциясы[16].
Қанның белсенді реакциясының тұрақтылығына қанның буферлік жүйесінің үлкен маңызы бар. Кейбір бейорганикалық қосындылар, белок заттары қанға келетін зат алмасуының нәтижесінде қышқыл немесе сілтілік қасиеттері бар заттармен қосылыстар жасайды. Мысалы, дене еңбегімен шұғылданғанда қанға зат алмасуынан пайда болған кышқыл заттар келеді. Қанның буферлік қасиеті гемоглобин, карбонаттар, плазманың белоктарының буферлік жүйелеріне байланысты. Бұлардың ішіндегі аса маңыздылары гемоглобиндік және карбонаттық буферлік жүйелер[17].
1.2 Қанының буферлік жүйесінің рН деңгейін сақтаудағы маңызы
Сутекті көрсеткіш,рН (лат. Pondus Hydrogenii - сутек көрсеткіші) - ерітіндідегі қышқылдылықтың мөлшерін анықтайтын сутекті иондардың белсенділік көрсеткіші. Модульге тең және белгісі бойынша сутекті иондардың логарифмдік белсенділігіне қарама-қарсы.
pH = - lg [H]
Бұл ұғымды (pH) 1909 жылы дат химигі Серенсен енгізген. Көрсеткіш pH деп аталады. Алғашқы әріптер латынның potential hydrogeni - сутектің күші, немесе рondus Hydrogeni - сутектің салмағы деген мағынаға ие. Химия саласында рХ деген ұғым көлемді көрсетеді,ол - lgН-қа тең. Ал Н таңбасы сутекті иондардың концентрациясын анықтайды. Нақтырақ айтсақ сутекті иондардың термодинамикалық белсенділігін көрсетеді[18], [19], [20].
Сурет 1. рН-метря
рН пен рОН арасындағы теңдік.
рН-тың мағынасы
Таза суда 25 С температурада сутек иондарының концентрациясы мен гидроксид ионының концентрациясы бірдей және 10-7 мольл, бұл судың иондық өндірісін анықтайды. Ол [Н[+]] * [ОН[-]] - қа тең болады және 10-14 моль[2]л2 құрайды.
Ерітіндідегі екі ионның да концентрациясы тең болған жағдайда ерітінді бейтарап күйге ауысады. Суға қышқыл қосқанда сутектің иондық концентрациясы артады, ал негіз қосқан жағдайда керісінше гидроксид ионының құрамы артады, ал сутек ионының концентрациясы азаяды.
[Н[+]] [ОН[-]] болған жағдайда ерітінді қышқыл,ал [Н[+]] [ОН[-]] сілтілі орта болып табылады.
Теріс көрсеткіштерден арылу үшін сутек иондарының концентрациясының орнына оның ондық логарифмі қолданылады. Бұл деп отырғанымыз сутекті көрсеткіш - рН болып табылады.
рН = -lg [H[+]]
рОН
рОН - ондық логарифм ерітінді ионындағы тері ОН[-] концентрациясына тең.
Кез келген су ерітіндісінде 25 С-та [Н[+]] [ОН[-]] = 1.0* 10[-14] - қа тең. Яғни рОН 25С температурада рОН = 14-рН
Буферлі ерітінділер тірі органтзмдердің ағыстық реакциясына тигізетін әсері зор. Мыслы қандағы рН көрсеткіші бір-біріне тәуелсіз үш буферлік система арқылы іске асады. Бикорбанатты,фосфорлы және белоктық. Буферлі ерітінділердің көп түрлері белгілі. Буферлік ерітіндіде рН көрсеткішін формула бойынша есептеуге болады: рН=рК+lg [A][HA], мұнда рК теріс ондық логарифм[21].
Буферлік жүйелердің адам ағзасы үшін маңызы жоғары. Адам қаны буферлік жүйелерге жатады. Адам ағзасында әсіресе, бүйректің бөліп шығару және өкпенің тыныс алу қызметтері үшін буферлік жүйелердің маңызы жоғары. Адам ағзасындағы сұйықтықтар (қан, ұлпа сұйықтығы, лимфа т.б.) қасиетінің бірі - олардағы сутегі иондарының тұрақты концентрациясын көрсетуі. Ағза сұйықтығының қышқылдылығының тұрақты болуының маңызы зор[22].
Буферлі жүйелер деп қышқылдың немесе сілтінің аз мөлшерін қосқанда, сонымен қатар сұйылтқанда, сутек иондарының концентрациясы, яғни рН өзгермейтін ерітінділерді айтады.
Адам ағзасындағы рН деңгейін сақтап туру буферлі жүйелердің көмегімен жүзеге асырылады.
Буферлі ерітінділер әдетте әлсіз қышқыл мен кушті негіз тұзының қоспасында (CH3CООH+CH3COONa 4 ацетатты буферлі қоспа) немесе әлсіз негіз бен оның күшті қышқыл тұзының қоспасынан (NH4OH+NH4CI аммиакты буферлі қоспа) тұрады. Сонымен бірге, әлсіз қышқылдардың қышқыл және орта тұздарының (NaHCО3+Na2C03 карбонатты буферлі қоспа) немесе екі кышқыл түздарының қоспасы (NaН2РО4+NaHPО4 фосфатты буферлі коспа) буферлік қасиет көрсетеді[23].
Буферлік әрекетшіл реакциялар
Буферлі ерітіндіге қышқыл не сілті косқанда, не болмаса оларды сұйылтқанда рН өзгермей түрақты болуын буферлік әсер деп атайды.
Әлсіз қышқыл мен оның сілтілік тұзынаң тұратын буферлі ерітіндіге (CH3COOH+CH3COONa) күшті қышқыл қосқандағы оның буферлік әсерін былай түсіндіреді: Күшті кышқыддың Н+ иондары тұздың аниондарымен байланысып, әлсіз қышқылдың диссоциацияланбайтын молекулаларын түзеді. Мысалы:
CH3COONa+HCl -- CH3COOH+NaCl
ал күшті негіз қосқанда ОН иондары Н+ қосылып Н2О молеқулаларын түзеді:
СНзСООН+NaOH -- CH3COONa+H20
Әлсіз негіз бен оның тұзынан тұратын ерітіндінің
NH4OH+NH4CI буферлік әсерін былай түсіндіреді:
Күшті қышқыл қосқанда
NH40H + HC1 -- NH4Cl + H20
Күшті негіз қосқанда
NH4CI+NaOH--NH4OH+NaCl
Буферлі ерітінділердің белгілі шамада рН-ты ұстау қасиеті де міне осында жатыр. Буферлік әсерді су, ондағы еріген қышқыл (негіз) және тұз арасындағы тендікті сақталуымен түсіндіреді. Ерітіндіге әлсіз қышқылдың тұзын қоссақ, ол қышқылдың диссоциациясын тежейді, ал егер әлсіз қышқыл (ерітіндіде) қоссақ, тұздың гидролизденуін тежейді. Мысал ретінде әлсіз қышкыл мен оның тұзынан тұратын буферлі қоспаны қарастырайық. Әлсіз қышқыл ерітіндіде былай диссоциацияланады:
НАп -- Н+ + Ап-
Әрекеттесуші массалар заңы бойынша әлсіз қышқылдың электролиттік диссоциация тұрақтысын былай жазады:
Мұндағы [НАп] диссоциацияға ұшырамаған қышқыл молекулаларының тепе-теңдік концентрациясы [НАп]=СНАп; ал [А-] - тұз және қышқыл диссоциацияланғанда түзілетін аниондардың тепе-тендік концентрациясы, шартты түрде [А-] ꞊ С түз десек, онда жоғарыдағы тендеуге тепе-теңдік концентрация мәндерін қойып, оны логарифмдесе, жалпы түрде мынаған келеді:
Бұл теңдеулерден байқайтынымыз, берілген құрамдағы буферлік ерітіндінің рН қышқыл және түз, немесе негіз және түз концентрацияларының қатынасымен анықталады, сондықтан оларды сұйылтқанда ерітінді рН өзгермейді. Себебі ерітінді көлемі өзгергенде әр құрамдастың (компоненттің) концентрациясы бірдей өзгереді.
Буферлік әсердің сақталу шегін буферлік сиымдылықпен береді. Ол біртіндеп күшті қышқыл не негіз қосқанда буферлі ерітіндінің өзінің рН-ын тұрақты етіп сақтап қалу қасиетін анықтайды. [24]
Буферлік сиымдылық деп 1л буферлі ерітіндінің рН ын бір бірлікке өзгерту үшін оған қосуға қажетті күшті қышқылдың (НСІ) не күшті негіздің (NaOH) эквивалентті концентрациясын айтады.
Буферлік сыйымдылық
С-күшті қышқылдың не негіздің эквивалентінің мольдік массасының саны (концентрациясы). Буферлі сиымдылық буферлі ерітінділер компоненттерінің табиғатына және жалпы концентрацияларына, олардың концентрацияларының қатынастарына тәуелді. Буферлі ерітінді компоненттерінің концентрациялары неғұрлым жоғары және компонент концентрацияларының қатынастары 1 санына жақындаса, буферлік сиымдылық соғұрлым жоғары болады[25].
Буферлік сыйымдылық біренеше факторларға тәуелді:
1. Қышқылдық-негіздік компонент саны неғұрлым көп болған сайын бұның буферлік сиымдылығы жоғары болады.
2. Буферлік сиымдылық буферлі ертінділердің компонент концентрациясының әрекеттесуіне тәуелді яғни буферлі ертіндінің рН тәуелді. Буферлі сиымдылық компонент концентрациясы артқан сайын жоғарылайды.
Буферлі ерітінділердің буферлік қасиеттер көрсететін аймағы рН=рК+-1 арасында орналасады.
Бұл қатынастар үшін: және рН = рК - lg (101) рК-1 тең болады.
Демек берілген қышқыл және түз (немесе негіз және тұз) жұбынан рН мәні рК+-1 аралығындағы буферлі ерітінділерді дайындауға болады.
Егер Сқыш=Стұз болса, онда рН=рК. Мысалы: рКсн3соон=4,75, бұл буфердің буферлік әсері 3,75 - 5,75 аралығында орналаспақ.
Буферлі жүйелер сапалық және сандық талдауда ерітіндінің рН-ын бірқалыпты сақтау үшін кең пайдаланылады. Мысалы, Ва2+ катионын Sr2+ мен Са2+-ден калий дихроматымен бөлген кезде ацетатты буферді қолданады[26].
Көптеген органикалық реагенттермен жүретін, түсі әртүрлі реакциялар ерітіндінің белгілі бір рН мәнінде жүреді. Мысалы, Ni2+ катионын диметилглиоксиммен анықтағанда реакция аммиакаты буфер ортасыңда жүреді[27].
Биологиялық сұйықтардың рН тұрақты шамасымен сипатталады, оның бұл шамадан ауытқуы шектелген. Сұйық ортаның қышқылдылығын тұрақты сақтап тұру адам ағзасының қызметі үшін маңызы жоғары[28].
рН реттеу қызметін буферлі жүйелер атқарады. Олар сұйық ортадағы рН мәнін және гомеостазды сақтап тұрушы қызмет атқарады.
Буферлік жүйелердің адам ағзасы үшін маңызы жоғары. Адам қаны буферлік жүйелерге жатады. Адам ағзасында әсіресе, бүйректің бөліп шығару және өкпенің тыныс алу қызметтері үшін буферлік жүйелердің маңызы жоғары. Адам ағзасындағы сұйықтықтар (қан, ұлпа сұйықтығы, лимфа т.б.) қасиетінің бірі - олардағы сутегі иондарының тұрақты кон-центрациясын көрсетуі. Ағза сұйықтығының қышқылдылығының тұрақты болуының маңызы зор, себебі:
1)Н+ иоидары көптеген биологиялық өзгерістерге
каталиттік түрде әсер етеді.
2)Ферменттер мен гормондар белгілі бір рН аралығыңда биологиялық белсенділік танытады;
3)[Н+] тіпті аз озгеруі (қан және ұлпа аралық сұйықтарда) ағзаның осмос қысымына әсері мол.
Қанның қалыпты рН (7,36) өте кішкене ауытқуы қолайсыз жағдайларға әкеледі. Мысалы, рН 0,4-ке ауытқуы өлімге соғуы мүмкін.
Ағзаның ұлпа капиллярларында сілтілік қорды көбейтетін кері процесс жүреді[29].
Қанның және ұлпа сұйықтарының буферлік жүйелері өзара тығыз байланысты. Осыны ескере отырып, гемоглобиннің оттекті сіңіріп және оксигемоглобиннің О2-ні бөлінуіне СО2-нің ерекше әсері бар екенін түсіндіруге болады. Қан плазмасында 7-8%-ға дейін ақсылдар кездеседі. Ақсылдар амин қышқылдарынан тұрады. Ақсылдардыңбуферлік әсері оны құрайтын аминқышқылдарының амфотерлік қасиеттеріне байланысты. Қанның қышқылдык-негіздік тепе-теңдігінің Н+ иондарының сілтілік қорды көбейтіп, рН арту бағытына ығысуын алколоз деп атайды. Қандағы буферлік жүйелердің пайыздық молшері:
1. гемоглобин-оксигемоглобин - 35%
2. фосфатты жүйе - 5%
3. бикарбонаты жүйе: плазмада - 35%, эритроциттерде-18%
4. плазманың ақсылдары - 7%.
Метаболиттік ацидоз зат алмасу (метаболизм) үдерісінің бұзылуымен сипатталады, ол қандағы рН төмендеуіне әкеліп соктырады. Метаболиттік алкалоз да метаболизм үдерісінің бүзылуымен сипатталады, ол қандағы рН жоғарылауына әкеледі.Буферлік жүйе қандағы өзгерістерді қалпына келтіреді.
рН буферлі ертінді концентрация табиғатына,концентрациясына және кей бірі температураға да тәуелді болып келеді. Буферлі жүйе көбіне аналитикалық практикаларда және химиялық реакциялар тек рН айналасында жүргізіледі. рН өлшеудің екі кен тараған әдісі бар олар: колориметриялық және потенциометриялық[30].
Колориметриялық әдіс пайдаланылып отырған индикатор түсінің өзгеруіне негізделген ертіндіге рН мөлшеріне байланысты қосылады. Нақты емес және қайта тұзды температуралық енгізулерді қажет етеді. Бұл әдісті суға қолдануға болмайды.
Потенциометриялық әдіс нақты тура әдіс болып табылады бірақ бұл әдіс үшін арнайы құрал жабдық қажет болады рН - метрия[31].
Биологиялық сұйықтардың рН тұрақты шамасымен сипатталады, оның бұл шамадан ауытқуы шектелген. Сұйық ортаның қышқылдылығын тұрақты сақтап тұру адам ағзасының қызметі үшін маңызы жоғары[32].
рН реттеу қызметін буферлі жүйелер атқарады. Олар сұйық ортадағы рН мәнін және гомеостазды сақтап тұрушы қызмет атқарады.Адам қанының өзі буферлі жүйеден тұрады сондықтан да ол өте маңызды болып келеді[33].
Қанның әрекетшіл реакциясы. Организмнің қалыпты тіршілігі үшін сутегі (Н+) мен гидроксид (ОН-) иондары концентрациясының арақатынасымен анықталатын қанның әрекетшіл реакциясының маңызы зор. Қанның сутектік көрсеткіші (рН) -7,35-7,45, демек оның әрекетшіл ортасы әлсіз сілтілік. Қанның әрекетшіл реакциясы салыстырмалы тұрақты жағдайда болады,ол қанда буфеолік жүйенің болуына байланысты. Буферлік жүйе деп қанның әрекетшіл реакцисын өзгертпей, тұрақты қалыпта сақтап тұратын қосылыстарды айтады. Буферлік қасиеті бар ерітінділерде әлсіз,баяу, диссоцияциясаланатын қышқыл және сол қышқылдың сілтілі тұзы болады. Буферлік қасиеті бар ерітіндіге күшті қышқыл немесе сілті қосса да ерітіндінің сутектік көрсеткіші өзгермейді,себебі ерітіндіге қосылған күшті қышқыл оның құрамындағы тұздан әлсіз қышқылды ығыстырып шығады да,ерітіндіде әлсіз қышқыл және оның күшті қышқылдық тұзы түзіледі. Ал ерітіндіге күшті сілті қосылса,онда әлсіз қышқылдың тұзы мен су пайда болып,ерітіндінің әрекетшіл реакциясы қалпында сақтап қалады.
Қан құрамында 4 түрлі буферлік жүйе бар:
1) Бикарбонатты буферлік жүйе; ол көмірқышқылымен натрий бикорбанатынан тұрады.
2) Фосфатты буферлік жүйе; бір және қс негізді фосфор қышқылды натрийден тұрады.
3) Белокты буферлік жүйе; Қан құрамындағы плазма белоктарынын құрылған. Белоктар амфотерлі қасиетінің арқасында ортаның әрекетшіл реакциясына қарай не сутегі,не гидроксил иондарын бөледі де,қанның сутектік көрсеткішін бір деңгейде ұстайды.
4) Гемоглобиндік жүйе; гемоглобиннің калийлі тқзына (КНbO2) байланысты. Бұл қосылыс көмірқышқылына қарағанда әлсіз қышқыл болғандықтан оған өзінің калий ионын береді де,сутегі ионын қосып алып,баяу диссоцияцияланатын қышқылға айналады. Қанның буферлік қасиетінің 75 пайызы гемоглобингке байланысты,ал корбанатты және фосфатты буферлік жүйенің қанның әрекетшіл реакциясын сақтаудағы маңызы шамалы.
Буферлік жүйенің болуына қарамастан кейде қанның әрекетшіл реакциясының ауытқуы мүмкін. Қанның сутектік көрсеткіішінің қышқылдық жаққа ығысуының ацидоз ,ал сілтілік жаққа ауытқуын алколоз деп атайды.
Ацидоз мына төмендегі түрлерге бөлінеді:
1) газды ацидоз; ацидоздың бұл түрі қанның құрамында көмірқышықыл газы көбейген жағдайда,тыныс алу процесі бұзылғанда,ауада көмірқышқыл газының конуентрациясы өскенде байқалады.
2) газсыз ацидоз; зат алмасу процесі бұзылғанда,бөлу жүйесінің жұмысы нашарлағанда организмде әртүрлі қышқыл заттар жинақталып,қанның әрекетшіл реакциясы қышқылдық жаққа ауытқиды.
3) теңгерілген ацидоз жағдайында қанның сутектік көрсеткіші (рН) өзгермей,тек сілтілік қоры азаяды.
4) теңгерілмеген ацидоз жағдайында қанның әрекетшіл реакциясы қышқылдық жаққа ауытқып,оның сутектік көрсеткіші төмендейді.
Алколозда газды,газсыз,теігерілген және теңгерілмеген болып бөлінеді.
Газды алколоз тыныс жиіліеп,организмнен көмірқышқылы көп бөлінген жағдайда байқалады,ал газсыз алколоз зат алмасу процесімен бөлу жүйесі жұмысының бұзылуына байланысты туындайды. Теңгерілген алколоз жағдайында қанның сутектік көрсеткіші өзгермей,тек сілтілік қоры өседі,ал теңгерілмеген алколоз кезінде қанның сутектік көрсеткіші сілтілік жаққа ығысады (рН7,45).
1.3 Термореттелу
Адам мен жануарлар денесінің тұрақты температурасы (изотермия), яғни ішкі ортаның түрақтылығы (гомеостазистің) көрнекі көрсеткіштерінің бірі. Тіршілік бабында адам ауа райы қаншама қүбылмалы болса дене температурасын трақты денгейд үстайды. Ол 70 -- 80° аязға да, 50 -- 60° ыстықка да бейімделе алады. Дене температурасының мүндай түрақтылығы, жылу пайда болуы, оның сыртқа шығуы сияқты процестерге бір қатар ағзалар мен жүйелер жүйесі қатысады. Олардың бір-бірімен байланысы өте нәзік, үйлесімді, сондықтан да температурасы біркалыпты сақталады, яғни денедегі жылу реттеледі (терморегуляция). Бүл арнайы функциялық жүйе арқылы іске асырылады[34].
Дене температурасыньң реттелуіне қарай гомойотермді (жылықанды) және пойкилотермді жануарлар болып 2 топқа бөлінеді. Бірінші топка жататын жануарлардың температурасы түракты: олардың орталық жүйке жүйесі жақсы дамыған, осыған орай, жылу реттеу механизмдері де өте жоғары дәрежеде. Ең жоғары сатыдары гомойотермді организм -- адам. Екінші топтагы, яғни пойкилотермді (салқын қанды) жануарда дене темдературасы құбылмалы сырттағы температураға тәуелді. Мәселен, қыс пен жаз аралығында олардың температурасы 10°-тен 40 -- 50-қа дейін өзгереді. Олардың, әсіресе микроорганизмдердің тіршілік шегі өте кең. Мәселен, микроорганизмдер Камчаткадан да, яғни мүз-ды аймақтан да (0°-тан 50° аязға дейін) табылған. Микробтар тіпті температурасы 170° ыстық бүлақ -- гейзерлерде де кездеседі. Өзбекстан галымдары мотеориттен де тірі микроорганизмдер тапқан. Қосмоста темнература өте салқын абсолюттік О-ге жакын, ал метеорит атмосфераға кірген сәтте өте ыстық (металдар балқиды) [35].
Табиғатта абсолютті пойкилотермді жануар жоқ: кез келген пойкилотермді жануардың дене температурасы сырттағы температурадан 1 -- 2 градус жоғары. Бүл денедегі зат алмасуына байланысты. Жылы және салқын қанды жануарлар аралығындағы жарқанаттар күндіз дем алғанда поикилотермді, ал түнде үшып жүргенде гомойо-термді болады. Бірқатар гомойотермді жануарлар кейбір жағдайларда пойкилотермді жануарларға айналады. Мәселен, ау-ыздық кигізіп, тілі салақтамайтын халге келтірген иттіц температурасы жылу камерасында ысып, тез көтеріле бастайды. Онтогенезде жылу реттслу механизмі біртіндеп дамиды: ол орталық жүйке жүйесінің дамуына байланысты. Жақа туган пәресте -- гомойотермді: оның денесі тез қызып, тез суиды. Дегенмен, гомойотермді. организмдердің температурасы күні бойы аз да болса өзгеріп отырады (тәулігіне 0,5 -- 0,9°), кешкі 16 -- 18 сағатта еқ жоғары, таңғы 3 -- 4 сағатта ен. төменгі деңгейде болады. Ұйықтап жатқанда төмендеп, қара жұмыс істеген кезде 1 -- 2° көтеріледі. Екіқабат және босанған әйелде дене температурасы әдеттегіден сэл жоғарылау. Лектордың, артистін,, емтихан тапсырып отырған студенттің температурасы да сәл жоғарырақ, эмоция салдарынан олардың қан айналысы аз мөлшерде күшейіп, қызуы көтеріледі[36].
Адам денесіндегі әртүрлі ағзалар мен олардың жеке бөліктерінің температурасы зат алмасуының деңгейіне байланысты өзгереді. Бауырда 37,8 -- 38°С, тері сыртында 29,5 -- 33,9°С, тік шекте 37,2 -- 37,5°, қолтықта 36,0 -- 36,9°С.
Дене температурасының тұрақтылыры жылу өндіру мен жылу шығару процестерінің тепе-теңдігі арқылы қамтамасыз етіледі. Мұның негізі -- белгілі физиологиялық жүйе механизмдерінің қызметі[37].
Жылу реттелуі физикалық және химиялық реттелу болып екіге бөлінеді. Физикалык реттелу жылу шығару деңгейін өзгерту аркылы, ал химиялық -- жылу өндіру процесін күшейту не әлсірету арқылы, яғни зат алмасу карқынын өзгерту арқылы іске асырылзды. Жылу органикалық заттар тотыққан кезде пайда болады. 1 г белок не көмірсу тотыкданда 4,1 ккал, 1 г май тотыққан-да 9,3 ккал жылу пайда болады[38].
Денедегі тканьдердің қай-қайсысында да тотығу процестері (диссимиляция, катаболизм) бір тоқтамастан үдайы жүріп жатады. Бүл эктотермальдық (сыртқа жылу шығару) процестер. Жылу барлық ағзаларда пайда болады: жолақ еттерде барлық жылудың 80 -- 60%-і, бауыр мен ас қорыту ағзаларында 20 -- 30%-і, бүйрек пен басқа ағзаларда, тканьдерде 10 -- 20%-і өндіріледі. Сондықтан да жолақ еттерді организмнің жылу өндіргіш машинасы деуге де болады. Тіпті қозғалмайтын тыныш отырған адамда жылудың [2]з дене еттерінде өндіріледі. Тегіс еттер тыныш отырғанда да белгілі бір дәрежеде тонусынан айырылмайды. Олар жиырылған кезде жылу өндіру процесі күшейе түседі, тіпті аздап дірілдеген сәтте жылу өндіру 50 -- 60%, ал кара жҰмыс істегенде 400 -- 500% артады. Тәжірибе жүзінде жолақ еттерді босаңсытатын миорелаксанттар енгізсе организм тез салқындай бастайды. Бүл да жоғарыда айтылған заңдылықпен үнделеді. Тамақ ішкеннен кейін (әсіресе белокқа бай) зат алмасу қарқыны мен жылу өндіру деңгейі күшейеді. Аш адамның тоңгақ, ал тоқ адамның тоңбайтыны осыған байланысты[39].
Сонымен тоңа бастаған кезде дене темпсратурасын түрақты (бір деңгейде) сақтауда химиялық реттелудің маңызы зор. Физи-калық реттелу -- жылу шығару процесін реттеу процесінің мәні, әсіресе айналадары температура шектен тыс жоғары болған жагдайда, мәселен, күн ыстық күндері бөлме температурасы жоғары болса, арта түседі. Физикалық реттелу бірнеше жолмен іске асырылады. 1) Жылу өткізгіштік, яғни денеге тиген заттарға, мәселен, ауаға жылу беру; бүл -- конвекциялык жол, бүған денеде пайда болатын барлық жылудың 15%-і кетеді. Адам үшін мүның мәні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz