Жалпы жертану (сұрақ-жауап түрінде)

Кіріспе

Жер – Күн жүйесіндегі Күннен әрі қарай санағанда 3 інші ғаламшар адамзаттың тіршілік ететін орны. Жер эллипстік(дөғгелекке жуық). Ердің нағыз беті, оның ауысып отыратын ұшы қиыры жоқ және сан алуан қыраттары мен офпаттары жер бетін тегіс деп айтуға мүмкіндік бермейді. Жердің формасы туралы түсінік алу үшін жердің шын беті емес тек теориялық беті зерттейді. Жер күнді айналып жүрген 9 планетаның ішінде мөлшері мен массасы бойынша 5 орында. Жердің массасы 5,975*1021 т, орташа тығыздығы 5,517 г/см 3, ауданы 510,2 м лн км2. Сыртқы пішіні 3 осьті эллипсойдқа жақын. Осы күнгі космогониялық түсінік бойынша Жер осыдан 4,5 млрд.жыл бұрын Күн айналасындағы кеңістікте шашыраған газ – тозаң заттан, планеталар тартылыс күшінің әсерінен пайда болған. Күн жүйесі-Күннен, оны айнала қозғалатын 8 үлкен планетадан (Меркурий, Шолпан, Жер, Қызылжұлдыз, Есекқырған, Уран және нптун) Планета серіктерінен,мыңдаған кіші планеталардан (астеройдтардан) шамамен 1011 кометадан және толып жатқан метеорлық денелерден құралған ғарыштық денелер жүйесі. Күннен ең алыс

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:

Жалпы жертану
1. Ғаламшардағы Жердің орнына сипаттама беріңіз. Күн жүйесінің геоорталық және гелиоорталық модельдерін анықтаңыз.
Жер - Күн жүйесіндегі Күннен әрі қарай санағанда 3 інші ғаламшар адамзаттың тіршілік ететін орны. Жер эллипстік(дөғгелекке жуық). Ердің нағыз беті, оның ауысып отыратын ұшы қиыры жоқ және сан алуан қыраттары мен офпаттары жер бетін тегіс деп айтуға мүмкіндік бермейді. Жердің формасы туралы түсінік алу үшін жердің шын беті емес тек теориялық беті зерттейді. Жер күнді айналып жүрген 9 планетаның ішінде мөлшері мен массасы бойынша 5 орында. Жердің массасы 5,975*1021 т, орташа тығыздығы 5,517 гсм [3], ауданы 510,2 м лн км[2]. Сыртқы пішіні 3 осьті эллипсойдқа жақын. Осы күнгі космогониялық түсінік бойынша Жер осыдан 4,5 млрд.жыл бұрын Күн айналасындағы кеңістікте шашыраған газ - тозаң заттан, планеталар тартылыс күшінің әсерінен пайда болған.
Күн жүйесі-Күннен, оны айнала қозғалатын 8 үлкен планетадан (Меркурий, Шолпан, Жер, Қызылжұлдыз, Есекқырған, Уран және нптун) Планета серіктерінен,мыңдаған кіші планеталардан (астеройдтардан) шамамен 1011 кометадан және толып жатқан метеорлық денелерден құралған ғарыштық денелер жүйесі. Күннен ең алыс

2. Ғарыш әлемі, Құс жолы және оның құрылымы жайлы ұғымдарға анықтама беріңіз.
Ғарыш әлемі: Ғаламның астрономиялы анықтамасының синонимы. Ғарыш жер төңірігендегі кеңістікті қамтитын жақын ғарыш және жұлдыздар мен галактикалар т.б кеңістігін қамтитын алыс ғарыш болып ажыратылады. Дүние жүзіндегі аса ірі ғарыш алаңдары Қазақстанда(Байқоңыр) және АҚШ та (Шығыс сынақ полигоны, флорида штаты) орналасқан. Оның жасанды серігі және дүние жүзіндегі тұңғыш ғарышкер Ю.А.Гагарин(12,04,1961ж) ғарышқа ұшты.

Құс жолы: Аспанда көзбен көруге болатын сақина немесе шеңбер тәрізді жарық. Алғаш рет Құс жолының жұлдыздарын 1610 жылы Г.Галилей тапқан, бірақ оның жүйелі зерттелуі ХVIII ғасырдың соңында В.Гершель телескоп арқылы көзге көрінетін жұлдыздарды зерттегенде ғана мүмкін болды.
Құс жолы дегеніміз Галактика деген де түсініктер баршылық. Құс жолы аспанда көруге болатын сақина немесе шеңбер тәрізді жарық, ал Галактика - жұлдыздар системасы. Галактик - кең көлемді қамтитын жұлдыздар системасы. Оған күн мен жерді қоса есептегенде бүкіл плонета енеді. Галактика - жұлдыз аралық кеңістіктегі әртүрлі типтегі жұлдыздарды, жұлдыз топтарын, газды - шаңды тұманды, жекелеген атаомдар мен

3. Күн жүйесінің құрамы және оның планеталарына талдау жасаңыз.
Күн Жүйесі - Күннен, оны айнала қозғалатын 8 үлкен планетадан (Меркурий, Шолпан, Жер,Қызылжұлдыз, Есекқырған, Қоңырқай, Уран, және Нептун ), планета серіктерінен, мыңдаған кіші планеталардан (астероидтардан), шамамен 1011 кометадан және толып жатқан метеорлық денелерден құралған ғарыштық денелер жүйесі. Күннен ең алыс орналасқан планетаға дейінгі орташа қашықтық шамамен 40 а.б. немесе 6 млрд. км-ге тең.
Күн - Күн жүйесіндегі орталық дене болып саналады, оның массасы Күн жүйесіндегі барлық денелердің жиынтық массасынан 750 есе артық. Сондықтан Күн жүйесінің массалар центрі Күн қойнауында орналасқан. Барлық 9 үлкен планета Күнді айнала, дөңгелек дерлік орбита бойымен, бір бағытта қозғалады. Олардың орбиталарының бір-біріне қатысты көлбеулігі өте аз. Планеталардың Күннен қашықтығы белгілі бір заңдылыққа бағынған, яғни көршілес орбиталардың ара қашықтығы Күннен алыстаған сайын арта түседі. Планеталар қозғалысының физикалық қасиеттеріне байланысты Күн жүйесінің үйлесімді екі топқа бөлінуі ғарыштық денелердің кездейсоқ жиынтық емес екендігін көрсетеді. Барлық кіші планеталар да үлкен планеталар қозғалған бағытта Күнді айнала қозғалады, бірақ олардың орбиталары едәуір созылыңқы және эклиптика жазықтығына көлбеу орналасады. Кометалардың көпшілігі параболаға жақын өте созылыңқы орбита бойымен қозғалады. Айналу периоды миллиондаған жылға жетеді. Мұндай комета орбиталарының эклиптика жазықтығына көлбеулігі алуан түрлі, олар Күнді айнала тура және кері бағытта да қозғалады.
Шолпан мен Ураннан басқа планеталардың барлығының өз осінен айналу бағыты Күнді айналу бағытымен сәйкес келеді. Уран планетасының осі орбита жазықтығына 98° көлбеу орналасқан, сондықтан оның айналысы сырттай қарағанда кері болып көрінеді. Шолпан планетасы кері бағытта өте баяу айналады. Күн мен планеталар арасындағы қозғалыс мөлшерінің таралуы маңызды космогониялық сипаттама болып есептеледі. Күн жүйесінің орталық денесі Күн - жұлдыз, яғни қызған газды шар. Ол өзінің қойнауынан үздіксіз энергия бөліп шығарады. Күн бетінің күшті сәуле таратуына қарамастан, ол өзінің жоғары температурасын сақтап қалады. Күн жүйесінің қалған денелері - салқын денелер. Олардың бетінің температурасы Күн сәулесінің қыздыруына байланысты анықталады. Планеталар массасына, химиялық құрамына, айналу жылдамдығына, серіктерінің санына қарай екі топқа бөлінеді. Күн жүйесінің төрт ішкері планетасы (Жер тобындағы планеталар - Меркурий, Шолпан, Жер, Марс) аса үлкен емес, олар тығыз тасты заттар мен металдардан құралған.
Алып планеталар - Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун және Плутон әлдеқайда көлемдірек, олар негізінен жеңіл заттардан (сутек, гелий, метан, т.б.) құралған, сондықтан олардың орташа тығыздығы қойнауындағы зор қысымға қарамай аз болады. Планеталардың екі тобының аралығында орналасқан кіші планеталардың химиялық құрамы Жер тектес планеталардың құрамына жақын. Біршама тар аймақта қозғалатын кіші планеталар бір-бірімен соқтығысып, өте майда сынықтарға ыдырайды. Осындай майда сынықтар метеорлық денелердің соққысынан да бөлінеді. Ал өте майда тозаңдар қосылғанда, зодиактік жарық құбылысы байқалады. Метеориттердің жасын өлшеу (құрамындағы радиоактивті элементтерге және олардың ыдырау өнімдері бойынша) Күн жүйесінің шамамен 4,6 млрд. жыл бұрын пайда болғанын анықтады.

4. Жердің қозғалысы және оның географиялық салдарына сипаттама беріңіз.
Жер -- Күн жүйесіндегі Күннен әрі қарай санағанда үшінші ғаламшар адамзаттың тіршілік ететін бесігі. Жер эллипстік (дөңгелекке жуық) орбита бойымен 29,765 кмс жылдамдықпен 149,6 млн. км орташа қашықтықта 365,24 орташа күн тәулігі ішінде Күнді бір рет айналып шығады. Оның табиғи серігі - Ай. Ай Жерді 384000 км орташа қашықтықта айналады. Жер осінің эклиптика жазықтығына көлбеулігі 66°33'22˝, оның өз осінен айналу периоды 23 сағ 56 мин 4,1 с. Жердің өз осінен айналуы себебінен Жерде күн мен түн ауысса, ал оның осінің орбита жазықтығына көлбеулігі мен Күнді айналуы салдарынан Жерде жыл мезгілдері өзгеріп отырады. Жердің жасы шамамен 4,5 млрд. жыл деп есептеледі. Жер Күнді айналып жүрген 9 планетаның ішінде мөлшері мен массасы бойынша 5 орында. Жердің массасы 5,975::1021 т, орташа тығыздығы 5,517 гсм³, көлемі 1,083 млрд. км³, ауданы 510,2 млн. км², сыртқы пішіні 3 осьті эллипсоидқа (сфероидқа) жақын. Осы күнгі космогониялық түсінік бойынша Жер осыдан 4,5 млрд. жыл бұрын Күн айналасындағы кеңістікте шашыраған газ-тозаң заттан, планеталар тартылыс күшінің әсерінен пайда болған. Қатты материя кесектерінің соқтығысып, жабысуынан планеталар ұлғая берген. Газ-тозаң зат іріктеліп, олардың жеңіл элементтері Күн сәулесінің қысымымен онан әрірек, ал біршама ауырлары Күнге жақын орналасқан. Жер құрамына Күн жүйесінде кездесетін барлық химиялық элементтер енеді. Заттың планета центріне тартылуы және оның ось бойымен айналуы салдарынан Жер эллипсоидтық пішінге келген.
Жер - Күннен қашыктығы бойынша үшінші планета. Жердің өз осінен айналуы салдарынан, өзен суы оның бір жағасын кеулеп шайып отырады, ауа кұйындары және жел Жердің солтүстік жарты шарында оң жаққа, ал оңтүстік жарты шарында сол жаққа ауытқиды.
Жер Күнді эллипстік орбита бойымен айналады. Жердің Күнді айнала қозғалатынының бір дәлелі - бізге жақын орналаскан жұлдыздардың көрінерлік ығысуы болып табылады. Мұндай ығысулар ең алғаш рет XIX ғасырдың 30-шы жылдарында бақыланған болатын. Жер бетіндегі жыл мезгілдерінің ауысып отыруы мынадай үш себептен болады, олар: Жердің Күнді айнала қозғалуы, Жердің айналу осінің орбита жазықтығына көлбеу болатыны және Жер Күнді айнала қозғалғанда оның осінің өзіне-өзі параллель қалпын сақтауы. Жердің орбитаның белгілі бір бөліктеріндегі орналасуына сәйкес оңтүстік және солтүстік жарты шарларға күн сәулесінің түсу бұрышы мен түсетін жылудың мөлшері өзгереді. Сол себепті оңтүстік жарты шарда жаз болғанда, солтүстік жарты шарда қыс болады. Осы кездегі астрономияның көптеген табыстары Жердің Күнді айнала қозғалу заңдарына сүйенеді.

5. Магнитосфера , Жердің магниттік өрісі және Жердің магниттік полюстері жайлы ұғымдарға анықтама беріңіз.
Магниттің кез келген темір денені өзіне тартатыны ерте заманда-ақ белгілі болған, бірақ оның солтүстік пен оңтүстік бағытты көрсететіні кейіннен анықталды.
Біздің эрамызға дейінгі ІІІ ғасырда қолын созып тұрған адам бейнесін көрсететін "оңтүстікке сілтеу" аспабын жасай білген. Бұл фигура айналып тұрған магнитке бекітілген көне компас. Кейіннен VIII-IX ғасырда арабтар мен қытайлықтар теңізде жүзгенде компасты пайдалана бастады. Европалықтар компасты ІХ ғасырдан бастап пайдаланған, бірақ қытайлықтар мен арабтар сияқты неліктен компастың бір тілі оңтүстікке екіншісі солтүстікке бағытталатынына жауап таба алмады. ХІХ ғасырдың басында дейін жердің магниттік қасиеті туралы сұраққа былайша жауап алынды: "Жердің өзі магнит. Оның ортаңғы бөлігінде үлкен магнит орналасқан; ол компастың стрелкасының ауытқуын реттеп отырады - бүкіл жер шарын қоршап жатқан магниттік күш сызықтарының бойымен орнауын мәжбүр етеді".
Ғылыми тұрғыда планетааралық кеңсістікпен салыстырғанда Жердің магниттік күш сызықтарының өрісінің жоғары екені дәлелденген.
Магниттік өрістің пайда болуын Жердің ядросы мен мантиясындағы процестерге байланысты деп есептейді. Үнемі қозғалыста болатын планетаның ядросының электр өткізгіш қасиетіне байланысты магниттік өріс өздігінен қозып, оның орталығынан 10-14 жер радиусына сәйкес келетін қашықтыққа таралады. Осы аралықта ол секундына 400 км жылдамдықпен қозғалатын зарядталған ағынмен - күн желімен кездеседі. Геомагниттік өрістің күн желімен байланысынан Жердің магнитосферасы пайда болады. Магнитосфера жер бетін зиянды электр зарядталған күн плазмасынан қорғайды. 44 мың км биіктікке дейін магниттік өріс біртіндеп әлсірейді, 44-80 мың км аралығында тұрақсыз, ал 90 мың км биіктікте зарядталған бөлшектерді ұстау қабілетінен айырылады.
Магнитосфераның пайда болуы мен оның жер бетін зарядталған Күн плазмасынан қорғауы - географиялық бағытта биосфераның дамуының негізгі шарты. Күн желіне магнитосфера кедергі болғандықтан оның біршама мөлшері магнитосфераны айнала ағып, оның қарама-қарсы жағында ұзындығы 5 млн км созылатын магнитосфера "құйрығын" қалыптастырады. Сондықтан магниосфера күн жағында қысыңқы, ал қарама-қарсы жағында созыңқы келеді.
Жердің магниттік өрісі құрылымының ендік бойынша өзгермелі екендігі дәлелденген. Ю.И.Витинский т.б. (1976) әрбір жарты шарда үш-үштен зоналық ендікті ажыратты:
1. Экваторлық зона (250 с.е. - 250 о.е.) - атмосфера қабатына жоғарғы энергиялы протондардың тигізер әсері әлсіз. Осы ендіктерде магниттік күш сызықтары жер бетіне параллель орналасқандықтан Космос кеңістігінен келетін зиянды ағындарды жер бетіне өткізбейді.
2. Қоңыржай ендік зонасы (300 с.е. - 550 о.е.) - ағынның қарқындылығы арта түседі, яғни полюстерге қара магниттік өрістің өткізгіштігі көбейеді.
3. Поляр маңы - магниттің күш сызықтарының өрісі жер бетіне перпендикуляр, сондықтан күн желі магнитосфераға, осы арқылы атмосфераның жоғарғы қабатына енеді.
Геомагниттік өрістің маңызы, ең алдымен жер бетіндегі тіршілік көзін зиянды космос сәулелерінен қорғауы. Нақтылы ғылыми деректер магнит өрісінің қарқындылығының ауытқуын жануарлардың, насекомдар мен балықтардың, өсімдіктер мен шыбын-шіркейлердің, жалпы бүкіл тірі организмдердің сезінетінін және оған жауап қайтаратынын дәлелдеп отыр.

6. Географиялық қабық дамуының негізгі кезеңдерін атап көрсетіңіз.
Географиялық қабықша ұзақ уақыт аралағында және уақыт өткен сайын күрделену нәтижесінде пайда болған. Жер туралы ғылымдар системасының мәліметтері бойынша Жердің жасы 4,5-4,6 млрд жыл десек осы уақыт аралығында ол бірнеше геологиялық тарихи даму кезеңдерін өткізген.
Ең алғашқы геологиялық кезеңге дейінгі Жердің даму тарихы туралы мәліметтер аз. Осы жастағы тау жыныстары жер бетінде табылмаған, сондықтан бұл кезеңдегі деректер, мәліметтер жобалап алынған. Негізгі ерекшеліктері: жер бетін метеориттер мен астероидтердің активті вулканизм нәтижесінде базальтты лаваның атқылауы, мантия заттарының дифференциясы нәтижесінде жұқа жер қыртысының пайда болуы, биологиялық кезеңге дейінгі атмосфераның қалыптасуы. Биологиялық кезеңге дейінгі "қарапайым" атмосферада қазіргі атмосфера құрамымен салыстырғанда азот пен сутек көп, ал оттегі мүлдем болмаған. Географиялық қабықшаның құрамдас бөлігі деп саналатын гидросфера да, биосфера да болмаған.
Кейіннен пайда болған Жердің географиялық қабықшасы даму барысында үш кезеңге жіктелді: биогендік кезеңге дейінгі, биогендік және антропогендік кезеңдер.
Биогендік кезеңге дейінгі уақыт (4 млрд - 570 млн жыл) ұзақтығы бойынша - катархей, архей мен протерозой - Жердің геологиялық тарихындағы ең көп аралықты қамтиды. Осы кезеңде жер қыртысы күрделенеді, қалыңдығы артты. Шамамен 2,6 млрд жыл бұрын, яғни архей эрасының соңында қалыңдығы 30 км құрылыстық қыртыс пайда болды, ал протерозой эрасының басында алғашқы протоплатформалар мен протогеосинклинальдар бір-бірінен дараланды. Гидросфера болды, бірақ су көлемі қазіргіден едәуір аз, протерозойдың соңында тек Тынық мұхиты ғана айқындалды. Алғашқы мұхит суы тұзды болмаған деп тұжырымдайды, өйткені ювенильді суда ұшып кететін газдар қазіргідей қарым-қатынаста болған. Алғашқы жер қыртысының құрамына байланысты ескі мұхит суындағы Na тұзы Ca тұзына қарағанда қазіргіден басым болған.
Биогендік кезеңге дейінгі уақытта да жер бетінде өмір болса керек, өйткені шамамен жасы 3,5-3,6 млрд жылға сәйкестенетін тау жыныстарынан қарапайым бактерия тәріздес денелердің қалдықтары табылған.
Биологиялық кезеңге дейінгі уақытта геологиялық масштаб бойынша органикалық өмір баяу дамыған. Осыған қарамастан венд дәуірінің соңында (650-570 млн жыл бұрын) мұхиттың органикалық өмірі өте бай болған. Диаметрі бір жарым метрге жететін медузоидтар, өте ірі скелетсіз жануарлар, алуан түрлі ірі және кіші фитопланктондар (Б.С. Соколов, 1984)
Осы кезеңнің бүкіл даму барысында органикалық өмір болса неліктен бұл кезеңді биогендік кезеңге дейінгі деп атайды? Өйткені органикалық өмір пайда болған кезінен бастап протерозойдың соңына дейін географиялық қабықшаның дамуында шешуші роль атқармады. Ғалымдардың тұжырымдары бойынша органикалық өмір құрлықтарда болмаған, яғни топырақ жамылғысы да дамымаған. Осы кезеңнің даму тарихында жетекші рольді абиогендік процестер атқарған, осының салдарынан алғашқы мұхиттар мен жер қыртысы дами бастаған. Атмосферада оттегенің мөлшері өте аз, озон қабаты болмаған, сондықтар тірі организмдер құрлықта өмір сүре алмаған.
М.И.Будыко, А.Б.Ронов, А.Л.Яншиннің (1985) мәліметтері бойынша атмосферадағы оттегі массасы осыдан 2 млрд жыл бұрын өте аз болған. Өйткені фотосинтез процесінен түскен оттегі толығымен жер бетіне шыққан вулкандық және органикалық заттардың тотығуына жұмсалған. Вулкандық процестің бәсеңдеуіне байланысты атмосферадағы оттегі массасы көбейіп протерозой эрасының соңында қазіргі атмосферадағы оттегі массасының 15-20%-ға сәйестенген.
Биогендік кезең (570 млн - 40 мың жыл бұрын) палеозой, мезозой және кайнозой эарсының соңғы 40 мың жылын қоспағанда. Венд дәуірінің соңында атмосферада бос оттегінің күрт өсуіне байланысты биостромның дамуында сандық және сапалық өзгерістер байқалды, әсіресе жануарлар дүниесінде.
Кембрий-ордовик дәуірлерінде құрлықты қарапайым өсімдіктер мен жануарлар игере бастады: теңіздерде трилобит, граптолиттер жақсы дамыды. Силурда алғашқы балықтар, девонда насекомдар мен қос мекенділер. Кембрий кезеңінен белгілі өсімдіктер қатарын прапапортниктер, плаун тәрізділер (мәңгі жасыл шөптесінді өсімдікте) толтырды. Девоннан бастап биостромның сандық және сапалық жақсаруынан - географиялық қабықтың жаңалығы - озон экранының дамуы. 20-25 километрлік стратосфера қабатының биіктігінде орналасып озон қабаты жер бетіндегі органикалық өмірді күннің қысқа толқынды ультракүлгін радиациясынан қорғайды. Кейінгі тас көмір дәуірінде құрлық бетінде ылғалды, биологиялық өнімділігі жоғары алып плаундар, қырықбуындар мен ағаш тәрізді папоротниктер қаулап өскен, яғни атмосферадағы оттегінің қазіргідей болды деп айтуының дәлелі болмақ.
Атмосферада оттегі массасының артуы бір бағытта (өсу бағытында) болған жоқ: бірде көбейіп, ал бірде азайып отырды (М.И.Будыко т.б. 1985) Оттегі массасының бірде артып, бірде кеміп отыруының негізгі себебі - атмосферада көміртек тотығының сандық шамасының өзгеруіне байланысты фотосинтездің ауытқуы, климаттың ылғалдылығының, "көмілген" органикалық көміртек ерекшелігіне байланысты болды.
Бүкіл биогендік кезеңде биостром эфолюциясы бір қалыпты болмады: баяу, өзгеріссіз бір деңгейде даму күрт және өте айқын өзгерістермен алмасып отырды; флора мен фаунаның бір түрлері жоғалып, келесі жаңа түрлері дамып отырды. Жаппай қырылу кезеңдері ордовик пен силурдың шекарасы (480 млн жыл бұрын), пермь мен триас (240 млн жыл бұрын), триастың соңы (195 млн жыл бұрын) және мезозой мен кайнозой эраларының шекарасында (65 млн жыл бұрын) орын алды.
Бор дәуірінің соңына қарай 898 түр мен 108 тұқымдастар жойылып кеткен, теңіздерде бұрын кең өріс алған аммониттер мен белемниттер, теңіздік бауырымен жорғалаушылар, құрлықта - диназаврлар.
Ғылыми пікірлер бойынша "мезозойдағы жаппай жойылу" табиғи жағдайдың күрт өзгеруімен - космос кеңістігінен диаметрі 5-30 километрге жететін астероидтардың құлауымен байланысты. Әрине, космостық әсерді жоққа шығаруға болмайды, дегенмен мезозой мен кайнозой эралары шекарасында өсімдіктер мен жануарлардың сандық және сапалық секірмелі өзгеруінде мына екі фактордың маңызы зор.
Біріншісі тау түзілуі кезінде табиғаттың өзгеруі. Бұл кезеңде геосинклинальдардың орнына биік қатпарлы таулар пайда болды, рельефтің тілімденуі ұлғайды, вулкандық әрекет күшейді, географиялық қабықтың құрамдас бөліктері арасындағы зат пен энергия айырбасы нығайды. Сыртқы орта өзгерісіне байланысты органикалық өмірде де түрлік өзгеру, жаңа түрлер мен тұқымдастардың пайда болуы артты.
Екіншісі - эндобиогендік фактор - организмдегі теңдік өзгерістерге байланысты. Белгілі интервал аралығында жануарлардың сандық көбейіп немесе азайып отыруы. Осындай күрт өзгермелі процестер биостромның дамуына әсерін тигізді, мысалы бор дәуірінде кенеттен жабық тұқымды өсімдіктердің пайда болуы. Құрлық бетінде биостромның дамуы топырақ жамылғысын пайда етті.
Антропогендік кезең (40 мың жыл бұрын). Биологиялық түр Номо ретінде адам баласы осыдан 2-3 млн жыл бұрын пайда болса да оның табиғи ортаға

7. Географиялық қабықтың құрылымы мен құрылысы, оның тұтастығына сипаттама беріңіз.
Табиғат - Жер мен Әлем кеңістігі аралығын жалғастырушы, тұрақтандырушы болмыс. Оның құрамдас бөліктері: Әлем кеңістігі, литосфера, гидросфера, атмосфера, биосфера. Бұл аталған төртеуі - қоршаған ортаны құрайтын, бірімен бірі сабақтас, бір-бірімен әрекеттес, бір-бірінен туындайтын табиғит болмысы. Оларды зерттейтін ғылым - география. Табиғатты тану - қоршаған орта мен адамның арақатынасын және де олардың дамуын, өзгеруін зерттейтін ғылымдар жүйесі. Қоғамның дамуымен байланысты адамның табиғатты игеруі де біртіндеп күрделене түседі.
Құрлық пен мұхиттардың бірге алынған барлық табиғат комплекстері - Жер бетін тұтас қамтып жататын, біртұтас планетарлық табиғат комплексі - географиялық қабық деп аталады. Атмосфера, литосфера, гидросфера мен биосфера - бұл географиялық қабықтың құрамдас бөліктері. Барлық осы қабықтар тұйық өмір сүрмейді, олар бір-біріне өзара әсер етеді.
Географиялық қабық - адамзат қоғамы өмір сүріп, дамитын табиғи орта.
Географиялық қабық - атмосфераның төменгі қабаты, литосфераның жоғарғы бөлігі, бүкіл гидросфера мен биосфера өзара бір-біріне енетін және өзара әсер ететін жер қабығы. Георафиялық қабықтың жоғарғы және төменгі шекарасын түрлі ғалымдар әр түрлі белгілейді. Оның нақты шекарасы жоқ. Көптеген ғалымдар оның қалыңдығы орта есеппен 40-55 км аралығы болар деп есептейді. Жердің көлемімен салыстырғанда ол жұқа қабық.
Компоненттердің өзара әсер етуінің нәтижесінде географиялық қабықтың өзіне ғана тән қасиеттеріне ие болады. Мұнда тірі организмдер бар, топырақ, жасыл өсімдіктер күн энергиясын сіңіріп, онда органикалық заттарды бейорганикалық заттарға айналдыру процесі жүріп жатады. Заттар қатты, сұйық және газ түрінде болады, мұның Жер бетінде тіршілікті дамыту үшін зор маңызы бар.
Атмосфера (көне грекше: ἀτμός -- бу, шар) - Жерді қоршаған газ қабықшасы. Атмосфера 78% азоттан, 21% оттегіден және болымсыз мөлшердегі басқа газдардан тұрады. Атмосфераның төменгі қабаты тропосфера деп аталады, ол 10-12 км биіктікке дейін (орта ендіктерде) созылып жатады. Одан биіктеген сайын температура төмендейді. Онан жоғары стратосферада температура тұрақты дерлік болып қалады (-40С маңында). Ал шамамен 25 км-дей биіктіктен бастап бұл қабат Күннің ультракүлгін сәулелерін жұтатындығынан температура баяу артып отырады.
Жер атмосферасының жоғарғы қабаттарында күн сәулелері күшті иондану туғызады. Атмосфераның ионданған қабаты ионосфера деп аталады. Атмосфера ғарыш кеңістігінен Жерге келетін сәулелерден басым бөлігін шағылдырады немесе жұтады. Мысалы, ол Күннің рентген сәулелерін жібермей, ұстап қалады. Атмосфера бізді микрометеориттердің үздіксіз атқылауынан және ғарыш сәулелерінің - жедел қозғалатын бөлшектердің ағынының бүлдіру әрекетінен де сақтайды. Атмосфера Жердің жылу балансында маңызды роль атқарады. Көрінетін Күн сәулелері атмосфера арқылы ешбір бәсеңсімей өте алады. Оларды Жер беті жұтады, осыдан келіп ол жылынады да, инфрақызыл сәулелер шығарады. Осы күнгі көзқарастар бойынша гидросфераның және атмосфераның болуы арқасында ғана жерде тіршілік пайда болған. Міне, сондықтан да экология мәселесі, біздің бірегей ғаламшарымыздың табиғатын қорғау ерекше маңыз алуда.

8. Өзендер және олардың морфометриялық сипаттамасына талдау жасаңыз.
Өзен -- өзінің табиғи арнасымен ағып жататын ағынды су[1] немесе ағып жатқан тұщы судың табиғи жолы. Өзен басқа бір өзенге,көлге,теңізге,мұхитқа немесе үлкен су қоймасына барып құяды. Өзен жаңбыр суынан,еріген қар мен мұздықтардан,қайнар бұлақтардан немесе арнасынан тасыған көл суларынан нәр алады. Көптеген өзендер қыраттар мен таулардан басталады. Бірақ төмен қарай ағып келе жатқанда оған өзгеде жылғалар,өзен-бұлақтар мен су көздері қосылады. Елді мекендердің басым бөлігі өзен жағаларында орналасады. Өзендер,сондай-ақ, ауыл шаруашылығына да қолайлы. Өйткені өзен аңғарлары мен жазықтарының топырағы өте құнарлы болады. Шөлді аймақтардың диқандары егіндіктерін жақын маңайдағы өзендерден артық тартып суарады. Өзендерде ,сондай-ақ, электр қуаты өндіріледі. Өнеркәсіп жаңадан дами бастаған өткен ғасырларда,диірмендер,ұста дүкендері мен зауыттар ағысы қатты өзендердің жағасына орналасатын.Адам су екпінінің қуатын түрлі механизімдерді жұмыс істетуге қолданды. Өзендердің көлемі мен түрі әрқалай.Бірақ олардың бәріне ортақ нәрсе-өзен атаулының бәрі биік жерден басталады. Өзен суының тасуы да табиғи жайт. Өзен тасыған кезде оның арналары эрозияға ұшырап, шөгінділері шайылып,жаңа аңғарлар пайда болады.
Өзеннің негізгі бөліктері - бастауы (басталар жері) және атырауы (көлге, теңізге құяр жері). Ірі өзендердің жоғарғы, орта және төмен ағысы болады. Тікелей көлдерге, теңіздерге құятын немесе құмдар мен батпақтарға сіңетін өзендер - негізгі және оларға келіп қосылатын өзендер алғашқының салалары деп аталады. Негізгі өзен өзінің салаларымен бірігіп өзен жүйесін құрайды. Өзен жүйесі мен су жиналатын алаптан өзен алабы құралады. Екі өзен алабы суайырық арқылы ажыратылады. Өзен негізінен жер бедерінің созыңқы ойыс жерлері - өзен аңғары бойымен (неғұрлым төменірек бөлігі - арна, тасқын сулар ғана жететін жері - жайылма) ағады. Өзен Өзен дегеніміз-арна деп аталатын табиғи ойпаң арқылы ағатын су. Өзен қар суы, жаңбыр, мұздық және жер асты суларының есебінен толығып отырады. Жергілікті жер бедеріне байланысты тау өзені және жазық-дала өзені болып бөлінеді. Өзен торының жиілігі және ағысының бағыты табиғат жағдайларына байланысты. Экваторлық белдеуде және қоңыржай белдеудің таулы аудандарында суы мол өзен торы жиі орналасқан. Шөлді аймақтарда қар суы мен қатты нөсер әсерінен уақытша өзендер пайда болады. Дүние жүзіндегі ірі өзендер: Амазонка, Ніл, Миссисипи, Янцзы, т.б. Қазақстан жерінде 85 мыңнан астам өзен мен жылға бар. Оның 8 мыңға жуығының ұзындығы 10 км-ден, 155-і 100 км-ден, 4-нің (Ертіс, Сырдария, Жайық, Есіл) ұзындығы 1000 км-ден асады. Барлық өзендердің су қоры 110 млрд. м3, олардың ағын мөлшері 3460 м³с. СЭС салуға болатын 2174 өзеннің жылдық су-энергетикасының жалпы қо
9. Жер қыртысы және оның құрамына талдау жасаңыз.
Жер қыртысы -- литосфераның беткі бөлігін құрайтын, төменгі жапсары Мохоровичич деңгейімен шектелген Жердің ең үстіңгі қабығы. Жер қыртысы қалыңдығына, құрамына, құрылысына қарай құрлықтық және мұхиттық болып негізгі 2 типке бөлінеді. Құрлықтық жер қыртысының қалыңдығы тектоник. жағдайына байланысты 25 -- 45 км-ден (платформаларда) 45 -- 75 км-ге дейін (тау түзілу аймақтарында), ал мұхиттық жер қыртысының қалыңд. 5 км-ден (Солтүстік Мұзды мұхит) 10 -- 12 км-ге дейін өзгереді. Жер қыртысы төмен қарай тығыздығы арта беретін жанартаутекті-шөгінді (тығызд. 1,8 -- 2,5 гсм3), гранит -- метаморфты (2,5 -- 2,7 гсм3) және базальтты (2,7 -- 3,0 гсм3) қабаттарға бөлінеді. Жер қыртысының жоғарғы бөлігі қатпарларға жиырылып, жарылымдармен қиылған және төм. сатыда метаморфталған шөгінді, терригенді және магмалық тау жыныстарынан құралған. Қалыңдығы платформаларда 1 -- 2 км, терең ойыстарда 10 -- 20 км жетеді. Шөгінді қабаттың астында салмағы жеңіл, гранит пен гнейстерден түзілген шөгінді қабаттың жыныстарымен алмасып отыратын гранит-метаморфты қабат орналасқан. Гранит қабатының қалыңд. жазықтар астында 15 -- 20 км, тау жүйелері табанында 15 -- 50 км-ге дейін. Мұхиттар түбінде граниттік қабат өте жұқа, не мүлде болмайды. Граниттік қабат Конрад бетімен шектеледі. Жер қыртысының ең төменгі бөлігінде базальт, габбро және күшті метаморфтануға (метаморфизмге) ұшыраған шөгінді жыныстардан құралған базальт қабаты орналасқан. Жер қыртысының аралық типтері: субмұхиттық жер қыртысында шөгінді жыныстар мұхиттық жер қыртысындағыдан қалың болады; субконтиненттік жер қыртысы жұқа болады әрі граниттік қабат анық байқалмайды. Геофизикалық деректер бойынша, Қазақстандағы жер қыртысының қалыңдығы Тұран тақтасы, Каспий маңы ойысында 35 -- 45 км, Тянь-Шань, Таулы Алтайда 45 -- 50 км, Орт. Қазақстанда 50 -- 55 км. Жер қыртысының үнемі дамып өзгеруі нәтижесінде геосинклинальдар сияқты қозғалмалы аймақтар платформаларға айналады. Жер қыртысының дамуының басты себептері -- Жердің аса терең қабаттары мен жоғарғы мантиясы арасында өтетін процестер.[1]
Жүйелі зерттеулер негізінде жер қыртысының құрамында үш қабық (немесе қойнауқат) бөлінген. Олар құрамы, қасиеттері және жаралуы бойынша әр-түрлі таужыныстардан тұратын стратисфера (шөгінді қабық), гранитті және базальтты қабаттар.
Стратисфера (латынша "стратум" - қабат) шөгінді және жанартаулық-шөгінді, яғни саз бен сазды тақтатастардан (42%), құм (20%) мен жанартаулық (19%) таужыныстардан тұрады. Бұл қабық Жер бетін толығымен дерлік жауып жатады әрі терең ойпандарда оның калыңдығы 20-25 км шамасына (мысалы, Каспий маңы ойпаңы) жетеді. Оның жер қыртысы бойынша орташа алғандағы қалыңдығы 3 км.
Шөгінді таужыныстарға шамалы дислокациялану, біршама төмен тығыздық пен диагенезге сәйкес келетін шамалы өзгерісгер тән. Жанартаулық таужыныстар шектеулі таралған. Барлық шөгінді таужыныстардың орташа тығыздығы 2,50 гсм3, оның мәні 2,28- 2,80 гсм3 шамасында болады. Шөгінді тыста серпімді толқындар таралуының жылдамдығы оны құрайтын таужыныстардың заттық құрамына, нығфыздалу дәрежесіне байланысты болып, 1,8-5,0 кмс аралығында өзгереді.
Стратисфераны құрайтын таужыныстарды зерттеу алғаш олардың суда (сулы ортада) осыдан 3,8 - 4,0 млрд жыл бұрын жарала бастағанын көрсетеді. Ол кезде атмосфера ауыр және ыстық болған, қазіргі Айдағы жағдайға жақын келеді. Сондықтан жер бетін құраған бастапқы магмалық таужыныстар күшті кышқылдар буына канықкан атмосфераның ықпалынан қарқынды ыдырауға ұшыраған. Ыдырау өнімдері уақыт өте келе шайылып, сушараларға барып тұнып, шөгінді таужыныстар түзілген.
Гранитті қойнауқат деп шартты түрде оны құрайтын таужыныстардың граниттерге ұқсастығына байланысты атаған. Ол гнейс (37,6%), гранодиорит (19,9%), гранит (18,1%), амфиболит (9,8%), кристалды тақтатас (9,0%), сонымен қатар габбро, мәрмәр, сиенит, т.б. таужыныстардан тұрады.
Гранитті қойнауқатты құрайтын таужыныстар заттық құрамы мен олардың дислокациялану дәрежесі бойынша әр-түрлі. Олар өзгеріске түспеген әрі метаморфталған таужыныстардан тұрады. Гранитті қойнауқаттың тығыздығы таужыстардың құрылысы мен құрамына байланысты 2,60-2,80 гсм3 шамасында өзгеріп, оның орташа мәні 2,70 гсм3 болады.
Гранитті қойнауқат шөгінді қабықтан күрт сейсмикалық шекара бойынша бөлінеді (шекарада жылдамдықтың секірісі 0,7 кмс). Гранитті қойнауқаттағы серпімді толкындар таралуының қабаттық жылдамдығы 5,0-6,5 кмс аралығында өзгереді, орташа мәні 6 кмс шамасында. ТМД аумағында гранитті қойнауқаттың қалындығы 6 км- ден 40 км-ге дейін. Бұл қойнауқат кейде қимада жоқ болуы да мүмкін. Гранитті қойнауқаттың төменгі шекарасы Конрад сейсмикалық беті (шекарасы) деп аталады.
Базальтті қабық - жер қыртысының үшінші қойнауқаты. Ол кристалды ауырлау таужыныстардан тұрады. Олар қасиеттері бойынша базальттарға - магмалық таужыныстарға жақын. Қойнауқат әр-түрлі дәрежеде метаморфталған магмалық таужыныстардан тұрады. Кей жерлерде базальтті қойнауқат пен мантия аралығында базальттан тығыздығы жоғары таужыныстар орналасады, олар эклогит қабаты деп аталады.
Базальтті қойнауқат таужыныстарының орташа тығыздығы 2,9 гсм3 ал тығыздық мәнінің өзгеруі 2,8-3,2 гсм3 аралығында. Сейсмикалық толқындардың (Vp) таралу жылдамдығы 6 кмс-ден 7,5 кмс-ке дейін. Толқындар таралуының ерекшеліктері базальтті қойнауқаттың тік бағыттағы қимасында петрографиялық құрамы әркелкі комплекстер болуымен сипатталады.
ТМД аумағының континенттік бөлігі аукымында базальтті қойнауқаттың орташа қалыңдығы 20 км шамасында болады. Ал жекелеген аудандарда (тау жоталарының астында) оның қалындығы 30-40 км-ге жетуі мүмкін. Сонымен қатар базальтты қойнауқаттың калыңдығы 12-13 км, тіпті кейде 5 -- 7 км-ге дейін азаятын бөлікшелер де бар (Каспий маңы синеклизасы, Днепровск-Донецк ойпаңы, т.б.). Біздің планета жер қыртысының орташа қалыңдығы 33 км, ал Қазақстан ауқымында -- 40-45 км. Планетаның жекелеген бөліктерінде оның мәні орташа қалыңдықтан едәуір ауытқиды. Мәселен, жер қыртысының минимал қалыңдығы (7-12 км) мұхиттарға тән, ал максимал қалыңдық (70-80 км) -- континенттердің биік таулы алқаптарында. Жер қыртысының астыңғы шекарасы жер бетін айнадағы бейнедей қайталайды. Континенттер астында ол мантияға тереңдей батады, мұхиттар астында Жер бетінде жақындайды, бұл құбылыс "изостазия" принңипіне сай келеді. Жер қыртысы мантиядан Мохоровичич шекарасы (М ажырамасы немесе беті) арқылы бөлінеді.

10. Педосфераның негізгі және топырақ құрушы факторларына талдау жасаңыз.

11. Атмосфера, оның құрамы және оның қабаттары жайлы анықтама беріңіз.
Атмосфера - ауа қабаты деп аталады. Атмосфера гректің атмос және сфера дейтін сөздерінен құралған қазақша ауа қабаты деген мағынаны білдіреді.
Атмосфераның құрамы. Жер шарын жан-жағынан атмосфера деп аталатын ауа қабығы қоршап жатыр. Ол жердің ішкі қабығы. Ауа дегенеміз әр түрлі газдардың қосындысы. Олардың ішіндегі ең көбі азот - N 78 % . Оттегі - O 21 % құрайды. Ауада азот көп болғанымен, тіршілік үшін ең маңыздысы -оттегі. Адам мен жануарлар оттегімен тыныстайды. Ол - кез келген организмнің тіршілігі үшін қажетті зат. Өсімдік те, жануарлар да оны ауадан алады. Бұдан басқа ауа құрамында көмірқышқыл газы бар. Ол жанудан және жануарлардың тыныс алуынан түзеледі. Бұл газдың ауа құрамындағы үлесі аз болғанмен (0,03 %), жердегі тіршілік үшін маңызы зор. Өсімдіктердің өсіп жетілуі (тіршілік) үшін қажет. Ауаның құрамына газдардан басқа су буы, түрлі шаң - тозаңдар кіреді. Атмосфераның төменгі шекарасы айқын, ол жер немесе су беті. Биіктік артқан сайын ауа сирей береді де, ақыр соңында ғаламдық кеңістікке ұласып кетеді.
Сондықтан да жоғарғы шекараны дәл белгілеп айту қиын, шамамен 2-3 мың км шамасында бітеді. Төменгі қабатта ауа тығыз әрі ауыр болады. Ауа көзге көрінбейді, қолға ұстауға келмейді. Бірақ қайда барсақ та бізді қоршап тұр. Ол орын алады. Оны мына қарапайым тәжірибеден көруге болады.
Тәжірибе. Су құйылған ыдысқа түбін жоғары қаратып стаканды батырамыз стаканға су кірмейді. Стаканды екінші рет суға батырып жайлап қисайтсақ, ішіндегі ауа көпіршік түрінде шығады да, орнына су толады. Ауаның қасиеттері жайында 5 - сыныпта алған білімдеріңді еске түсіріңдер. Ауа жылуды нашар өткізеді, серпімді, салмағы бар, орын алады.
Ауаның құрамы, температурасы, тығыздығы және т б. бір жерден екінші жерге барғанда және биіктік бойынша өзгереді. Атмосфераның бұл қасиеттері, әсіресе биіктік бойынша үлкен өзгеріске ұшырайды. Температураның және газ құрамының өзгерісіне қарай атмосфера биіктік бойынша үш қабаттан тұрады. Ең төменгі қабат тропосфера (грекше тропос-бұрылыс, өзгеріс) деп аталады. Бұл жер бетінен 8 - 9 км ал экватордан 18 км - ге созылады. температура 55° С - қа дейін төмендейді. Тропосфера ауасы күн сәулесі қыздырған жер бетінен жылу алады. Сондықтан неғұрлым жоғарылаған сайын соғұрлым суық болады. Әрбір км - ге биіктеген сайын температура орта есеппен 6 С - ге төмендейді. Оның үлесіне бүкіл ауаның 80 % - ы тиеді. Су буы да бұлттар, жауын- шашын, жел яғни бұл сферада ауа райы қалыптасады. Тропосфераның жоғарғы жағында стротосфера (грекше стратум - қабатталған ) қабаты жатады. Оның жоғарғы шекарасы 50 - 55 км биіктікке дейін барады. Мұнда су буы жоққа тән. Оның төменгі бөлігінде біраз биіктікке дейін температура біршама тұрақты, ал жоғарғы жағында айтарлықтай тез өзгереді. Стротосфераның 20 км ден 30 км - ге дейінгі биіктік аралығында озон шоғырланған. Жұқа озон ауаның қызып кетуін тудыратын ультракүлгін күн сәулесін жұтады. Атмосфераның жоғарғы қабатын мезосфера және термосфера қабаттары құрайды. Ауаның температурасы алдымен 80-90 км биіктікке дейін қайтадан төмендейді. Одан әрі температура тез көтеріліп 1000 -2000 С - қа өседі. Мұнда күннен атмосфераның төменгі қабаттарына дейін жетпейтін ерекше зарядтар таралады да, газ бөлшектерін электрлендіреді. Олар күн сәулесін жақсы жұтып алатындықтан, қатты қызады. Күннен таралған электр зарядтары атмосфераның биік қабаттарында поляр шұғыласы құбылысын тудырады.
Атмосфераның маңызы. Жер бетіндегі өтіп жатқан түрлі құбылыстар, өзгерістер, тіршілік атаулы ауамен байланысты. Атмосфера күн сәулесін шашыратып түсіреді. Сондықтан жер беті күндіз күн сәулесінен қатты қызбайды, түнде, өте қатты суымайды. Ол жылылықты ұстап тұрады. Сонымен қатар атмосфера ғаламшарды метеориттерден қорғайды метеориттер жерге жетпей-ақ жанып кетеді. Ауа - тіршілік көзі. Ауа - өмір тынысы деп халық бекер айтпаған. Тыныс алу тоқтаса, өмір де тоқтайды. Ең қымбат, қасиетті нәрсені ауадай қажет деп, ауаны ерекше бағалаймыз. Ауаны қылышпен кеспе деген ырым бар. Тіршіліктің төрт тірегін қастерлеу халық салты, өмір заңы. Біздің планетамыздағы тіршілік атмосфера қабатына тығыз байланысты. Ауаның құрамындағы оттегімен.

12. Дүниежүзілік мұхит: негізгі жылы және суық ағыстар, судың температурасы және тұздылығы: таралу заңдылықтарына сипаттама беріңіз.
Мұхит және теңіз ағыстары -- мұхиттар мен теңіздер суының ұдайы, мезгіл-мезгіл, қысқа мерзім бойы жылжып тұруы; мұхиттық ағыстар, түрлі күштердің әсерінен болатын теңіздер мен мұхиттардағы су массаларының жылжымалы қозғалысының үрдісі.
Ағыстар жылы да, суық та болады. Егер ағыс суының температурасы қоршап тұрған су температурасынан жоғары болса, оны жылы ағыс деп, ал кері жағдайда суық ағыс деп атайды. Ағыс судың беті мен тереңдігінде де үлкендікішілі қабаттарды қамтиды. Сондықтан оны беттік, су астылық немесе тереңдік түптік ағыс деп бөледі. Шығу тегі бойынша ағыстар ықпа (желдің су бетін сүйкей соғуы әсерінен), ағындық (мұхиттың бір жағына жиналған көп судың лықсуы әсерінен), компенсациялықтолықтырма (мұхиттың бір жағындағы су олқылығын толтырып тұратын ағыстар) болып бөлінеді. Жердің тәуліктік айналуының әсерінен ағыстың алғашқы бағыты Солтүстік жарты шарда оңға қарай, ал Оңтүстік жарты шарда солға қарай ауытңып тұрады. Ағыс атмосфера мен желдің қысымынан су тығыздыктарының әр түрлі болып келуінен және бір бассейндегі су олқылығын екінші бассейннен лықсыған судың толықтыруынан пайда болады. Материктер ағыстың жылжу бағытын бұруға әсер етеді. Жалпы атмосфера циркуляциясының барлық жүйесінің мезгілдік орын ауыстыруымен бірге мұхит және теңіз ағыс жүйесі де жоғарғы ендікке қарай мезгілдік орын ауыстыруда болады. Кейбір ағыстар ауыспалы болып тұрады (жылдың бір бөлігінде суық, екінші бөлігінде жылы). Ағыс материктердің таяу бөліктерін ысытып немесе суытып олардың климатына үлкен әсер етеді.[1]
Теңіз ағыстары әр түрлі ерекшеліктеріне қарай былайша сараланады: шығу тегіне байланысты -- желдің теңіз бетімен үйкелісінен туындайтын (ығу ағысы, желдік ағыс), температура мен тұздылықтың біркелкі үлестірілмеуінен туындайтын (тығыздық ағыстар), деңгей i еңістігінен туындайтын (ағынды ағысы, i градиенттік ағыс, компенсациялық) және т.б. мерзімдік Тұрақтылығына қарай -- тұрақты, уақытша, кезеңдік (мысалы, су көтерілуімен болатын), тік бағыттағы орнына қарай су үсті, бет асты, аралық, терең, су түбі ағыстары, физикалық-химиялық қасиеттеріне қарай -- жылы, суық, тұздылығы жоғары және төмен ағыстар. Теңіз ағысының бағытына жердің айналу күші үлкен ықпал жасайды (кориолис күші). Кориолис күші теңіз ағыстарын солтүстік жарты шарда оңға, ал оңтүстік жарты шарда солға бағыттайды.
Температурасы. Мұхиттың беткі суының жылдық орташа температурасы 17,5°С. Ашық Мұхитта температураның жоғарғы көрсеткіші экватор бойында (28°С), ең жоғарғы температура (34°С) тамыз айында Парсы шығанағында тіркелген. Құрлықтың әсерінен су температурасы солтүстік жарты шарда оңтүстік жарты шарға қарағанда жоғары болады, ал экватордан полюстерге қарай біртіндеп - 1,5 - 1,9°С-қа төмендейді. 30° с. е. бойында қыста 17 - 18°С, жазда 25°С; 60° ендікте қыста 0°С-тан төмен, жазда 10°С, полюс маңындағы температура 1,9°С. Мұхиттүбіндегі су температурасы 1,4 - 1,8°С, полюстік аймақтарда 0°С-тан төмен болады, ең суық температура - 2°С (полюсте мұзастында).
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Судың химиялық сапасы, физикалық, химиялық қасиеті жағынан бірдей болғанымен оның гидрологиялық, геохимиялық режимі әр түрлі. Мұхит суы концентрациясы 35 гл болатын тұз ерітіндісінен тұрады, сондықтан орташа тұздылығы S - 35,00ү, максимальды тұзд. 39 - 42ү (тропиктік теңіздерде). Тұз массасының құрамы құрлықтан келетін жауын-шашынмен, атмосферамен алмасу процесі және түпкі шөгінділермен, теңіз организмдерінің өмір сүру қабілетімен реттеліп отырады. Мұхитта барлығы 51022 г еріген тұз бар. Оның құрамында Na+, Mg2+, K+, Ca2+,Cl-, иондары кездеседі. Мұхит суында атмосферадан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.