Би-би-си телерадиокорпорациясы
КІРІСПЕ 3.10
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I. Би.Би.Си телерадиокорпорациясының тарихына шолу
1.1. Би.Би.Си.дің Дүниежүзілік радио жэне телеқызметі 11.22
1.2. Би.Би.Си.дің халықаралық хабар тарату қызметі және олардың берілу ерекшеліктері 23.30
II. Би.Би.Си радиосының Дүниежүзілік Қазақ қызметі
2.2. Би.Би.Си радиосындағы Дүниежүзілік Қазақ қызметінің
казақ тіліндегі хабарлары 31.40
ҚОРЫТЫНДЫ 40.46
Сілтемелер көрсеткіші 47.48
Пайдаланылған әдебиеттер тізііиі 49.50
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I. Би.Би.Си телерадиокорпорациясының тарихына шолу
1.1. Би.Би.Си.дің Дүниежүзілік радио жэне телеқызметі 11.22
1.2. Би.Би.Си.дің халықаралық хабар тарату қызметі және олардың берілу ерекшеліктері 23.30
II. Би.Би.Си радиосының Дүниежүзілік Қазақ қызметі
2.2. Би.Би.Си радиосындағы Дүниежүзілік Қазақ қызметінің
казақ тіліндегі хабарлары 31.40
ҚОРЫТЫНДЫ 40.46
Сілтемелер көрсеткіші 47.48
Пайдаланылған әдебиеттер тізііиі 49.50
Бүгінгі нарық заманында ақпарат беру әдісі бұрынғыдан тым өзгеше, мүлдем жаңаша сипатқа ие болғаны ақиқат. Бұл бүгінгі заманғы акпараттың уақыт кеңістігін еркін әрі батыл, эрі көз ілеспес шапшаңдықпен билеп алуына байланысты туындап отырған жайт. Дэл осы тұргыдан алғанда, электронды бұқаралық ақпарат кұралдарының ішінде телерадионың бірінші орында тұрғанын кімде-кім мойындайды. Радио - сөз қ ұдіретінің басымдылығымен, қиялдау мүмкіндігінің жоғарылығымен ерекшеленеді. Хабар тыңдап отырған кезде, дауыс ырғағының эсерінен оқиға желісін ойша көз алдыңызға келтіріп отырасыз. Адам даусы да радио аркылы кез-келген жерге, миллиондаған үйге бірден ене алады. Сондықтан да, көпшілік қауым үшін радионы қандай жағдайда болмасын тыңдау мүмкіндігі басым. Ал телехабарлар тыңдарманның сезіміне түрткі бола алады. Басқа ақпарат кұралдарына қарағанда, телебағдарламалардың мүмкіндігі, яғни, адамдармен қатынасқа баруы тіпті оңай. Оның басты ерекшелігі де, негізгі артықшылығы да осында жатса керек-ті.
Бүгінгі күні миллиондаған, мыңдаған радиостанциялар, миллиардтаған радиоқабылдағыштар, сансыз шығып жатқан газет-журналдар, сан-салалы басылымдардан келіп түсіп жатқан хабар-ақпарат тасқынында ешқандай тосқауыл жоқ.
Қоғамдық телерадио кеңесі кез-келген елдің хабар тарату жүйесіндегі ең жоғары басқарушы мекеме боп саналады. Сол себепті де оның мүшелері кандай да бір саяси партияның немесе кәсіподақтың қүрамында болмаулары керек. Елдегі телерадио заңына бағына отырып, теле жэне радио өнімдерін тіркеу және оларды эфирге беру, қоғамдық телеарналар үшін жиналатын лицензиялык төлемакыны реттеу, бақылау мүның бәрі осы кеңестің атқаратын қызметтеріне кіреді. Сондықтан кеңестің эу бастагы атқаратын ісін қоғамдық арнадан әсте бөліп карауға болмайды.
Сондай-ақ, қогамдық телеарнаның халықпен байланысы элбетте абоненттік төлемге тэуелді болады. Телеарна қажетті каржысының біраз мөлшерін жарнама кірісі арқылы да түгендеуге қүкылы.
Қоғамдық телеарнаның болсын, радионың болсын бағдарламалық хабар тарату саясаты елдегі БАҚ туралы заң арқылы реттеледі. Заңның телерадиоға берері сол, мемлекеттік, я қоғамдық телеарнада болсын мейлінше еркін ақпарат тасымалдауға кепілдік болады. Ал түрлі мемлекеттік құзырлы мекемелердің телерадио қызметіне араласуы тек заңдық-кұкыктык негізде ғана жүзеге асады.
Отандық телевизияға қойылатын талап та оның адамгершілік-кұкыктык сипатқа сай болып, қоғамның діни наным-сенімін қастерлеуі мен христиандық қүндылықтарды аяқ асты етмеуді ұсынады. Ал қоғамдық телеарнаға артылатын жауапкершілік оның халықтың үдесінен шығып, көрерменнің қажеттілігін қанағаттандыра білуде ақпараттық, танымдық, мәдени, діни, саяси және шетелдік хабарлардың міндетті түрде камтылуын талап етеді. Жарнамалық өнімдердің мөлшері сағатына 12 пайыздық көрсеткіштен артыдмауы керек. Эфирлік көрсетілімдерді аяк астынан жарнама арқылы бөліп жіберуге мүлдем рүқсат етілмейді. Темекі мен алкоголь өнімдерін насихаттауды айтпағанда, қыл аяғы дәрі-дәрмектің өзін жарнамалауға жол жоқ.
Енді "Бүгінгі көпшілік неге халықаралық радиохабарларды, әлем елдеріне тарайтын телеарналарды тыңдауға құмар?" деген сұрақка аз-кем жауап іздеп көрейік. Бұл сауалға кезінде ЮСИА коммуникациялык зерттеулер бастығы Шервуд Демиц "Оның басты себебі - бүгінгі қоғамның ақпараттарды шынайы қалпында тыңдаіысы келетіндігінен" деп жауап берген екен. Айта кететін нэрсе, халықаралық жэне ішкі жағдайлардағы дағдарыс кезеңдерінде де радиохабарлардың да, телебагдарламалардың да бағасы арта түсті.
Бүгінгі күні миллиондаған, мыңдаған радиостанциялар, миллиардтаған радиоқабылдағыштар, сансыз шығып жатқан газет-журналдар, сан-салалы басылымдардан келіп түсіп жатқан хабар-ақпарат тасқынында ешқандай тосқауыл жоқ.
Қоғамдық телерадио кеңесі кез-келген елдің хабар тарату жүйесіндегі ең жоғары басқарушы мекеме боп саналады. Сол себепті де оның мүшелері кандай да бір саяси партияның немесе кәсіподақтың қүрамында болмаулары керек. Елдегі телерадио заңына бағына отырып, теле жэне радио өнімдерін тіркеу және оларды эфирге беру, қоғамдық телеарналар үшін жиналатын лицензиялык төлемакыны реттеу, бақылау мүның бәрі осы кеңестің атқаратын қызметтеріне кіреді. Сондықтан кеңестің эу бастагы атқаратын ісін қоғамдық арнадан әсте бөліп карауға болмайды.
Сондай-ақ, қогамдық телеарнаның халықпен байланысы элбетте абоненттік төлемге тэуелді болады. Телеарна қажетті каржысының біраз мөлшерін жарнама кірісі арқылы да түгендеуге қүкылы.
Қоғамдық телеарнаның болсын, радионың болсын бағдарламалық хабар тарату саясаты елдегі БАҚ туралы заң арқылы реттеледі. Заңның телерадиоға берері сол, мемлекеттік, я қоғамдық телеарнада болсын мейлінше еркін ақпарат тасымалдауға кепілдік болады. Ал түрлі мемлекеттік құзырлы мекемелердің телерадио қызметіне араласуы тек заңдық-кұкыктык негізде ғана жүзеге асады.
Отандық телевизияға қойылатын талап та оның адамгершілік-кұкыктык сипатқа сай болып, қоғамның діни наным-сенімін қастерлеуі мен христиандық қүндылықтарды аяқ асты етмеуді ұсынады. Ал қоғамдық телеарнаға артылатын жауапкершілік оның халықтың үдесінен шығып, көрерменнің қажеттілігін қанағаттандыра білуде ақпараттық, танымдық, мәдени, діни, саяси және шетелдік хабарлардың міндетті түрде камтылуын талап етеді. Жарнамалық өнімдердің мөлшері сағатына 12 пайыздық көрсеткіштен артыдмауы керек. Эфирлік көрсетілімдерді аяк астынан жарнама арқылы бөліп жіберуге мүлдем рүқсат етілмейді. Темекі мен алкоголь өнімдерін насихаттауды айтпағанда, қыл аяғы дәрі-дәрмектің өзін жарнамалауға жол жоқ.
Енді "Бүгінгі көпшілік неге халықаралық радиохабарларды, әлем елдеріне тарайтын телеарналарды тыңдауға құмар?" деген сұрақка аз-кем жауап іздеп көрейік. Бұл сауалға кезінде ЮСИА коммуникациялык зерттеулер бастығы Шервуд Демиц "Оның басты себебі - бүгінгі қоғамның ақпараттарды шынайы қалпында тыңдаіысы келетіндігінен" деп жауап берген екен. Айта кететін нэрсе, халықаралық жэне ішкі жағдайлардағы дағдарыс кезеңдерінде де радиохабарлардың да, телебагдарламалардың да бағасы арта түсті.
1) "Экспресс-информация", 1992 ж.1, №5, 21-бет.
2) Назарбаев Н.Э. БАҚ туралы // "Егемен Қазақстан" г. -2001. 20 наурыз.
3) ВВС World Servise, орыс қызметінің интернет парақшасынан
4) Н.О.Омашев, Р.Ш.Бегімтаева, "Қазіргі шетел журналистикасы", 45 бет.
5) ВВС World Servise, орыс қызметінің интернет парақшасынан
6) Бекниязов Т. "Халықаралық журналистиканың дамуы", Алматы, 2003
7) Болебай Р. "Айқын" газетінің "Дидар" қосымшасы, 07.2004 ж.
8) Haley W. Broadcasting as an International Force. Nott-ingham, 1951, p.l.
9) Омашев H. Радиожурналистика. - Алматы, 1983 ж., 13
бет.
10) ВВС World Servise, орыс қызметінің интернет парақшасынан
11) Любимов, "70 лет радиовещанию Великобритании", Москва, 1996. «
12) Сонда. Любимов, "70 лет радиовещанию Великобритании", Москва, 1996.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Артемов В., Семенов В. "Би-Би-Си. История, аппарат, методы радиопропаганды". Москва, 1978.
2. Барманқұлов М. "Телевидение: власть и деньги?", Алматы, 1997.
3. Барманкулов М.К. "Искусство современной информации", Алматы, 1993.
4. Баннов Б.Г., Вачнадзе Г.Н. "Чужие голоса в эфире", Москва, 1981.
5. Бекниязов Т. "Халықаралық журналистиканың дамуы", Алматы, 2003.
6. Карелина В. "На экране и за экраном: Пропагандистский механизм англ.бурж. телевидения", Москва, 1982.
7. Қазақстан ¥лттық энциклопедясы, 2-том, 319-6.
8. Любимов, "70 лет радиовещанию Великобритании", Москва, 1996.
9. Назарбаев Н.Э. БАҚ туралы // "Егемен Қазақстан" г. -2001. 20 наурыз.
10. Омашев Н.О., Бегімтаева Р.Ш. "Қазіргі шетел журналистикасы", Алматы, 2000. «
11. Омашев Н. О. "Радиожурналистика", Алматы, 1983.
12. Шэріпқызы I. "Қазақша хабар тарататын шетел радиолары", Алматы, 1997.
13. "Экспресс-информация", 1992 ж.1, №5, 21-бет.
14. Haley W. Broadcasting as an International Force. Nott¬ingham, 1951, p.l.
15. Copps E. The BBC African Servise. - "The Journal of Modern African Studies", №1, 1996.
16. BBC World Servise, орыс қызметінің интернет парақшасы.
17. ВВС журналистеріне арналған нұсқау.
2) Назарбаев Н.Э. БАҚ туралы // "Егемен Қазақстан" г. -2001. 20 наурыз.
3) ВВС World Servise, орыс қызметінің интернет парақшасынан
4) Н.О.Омашев, Р.Ш.Бегімтаева, "Қазіргі шетел журналистикасы", 45 бет.
5) ВВС World Servise, орыс қызметінің интернет парақшасынан
6) Бекниязов Т. "Халықаралық журналистиканың дамуы", Алматы, 2003
7) Болебай Р. "Айқын" газетінің "Дидар" қосымшасы, 07.2004 ж.
8) Haley W. Broadcasting as an International Force. Nott-ingham, 1951, p.l.
9) Омашев H. Радиожурналистика. - Алматы, 1983 ж., 13
бет.
10) ВВС World Servise, орыс қызметінің интернет парақшасынан
11) Любимов, "70 лет радиовещанию Великобритании", Москва, 1996. «
12) Сонда. Любимов, "70 лет радиовещанию Великобритании", Москва, 1996.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Артемов В., Семенов В. "Би-Би-Си. История, аппарат, методы радиопропаганды". Москва, 1978.
2. Барманқұлов М. "Телевидение: власть и деньги?", Алматы, 1997.
3. Барманкулов М.К. "Искусство современной информации", Алматы, 1993.
4. Баннов Б.Г., Вачнадзе Г.Н. "Чужие голоса в эфире", Москва, 1981.
5. Бекниязов Т. "Халықаралық журналистиканың дамуы", Алматы, 2003.
6. Карелина В. "На экране и за экраном: Пропагандистский механизм англ.бурж. телевидения", Москва, 1982.
7. Қазақстан ¥лттық энциклопедясы, 2-том, 319-6.
8. Любимов, "70 лет радиовещанию Великобритании", Москва, 1996.
9. Назарбаев Н.Э. БАҚ туралы // "Егемен Қазақстан" г. -2001. 20 наурыз.
10. Омашев Н.О., Бегімтаева Р.Ш. "Қазіргі шетел журналистикасы", Алматы, 2000. «
11. Омашев Н. О. "Радиожурналистика", Алматы, 1983.
12. Шэріпқызы I. "Қазақша хабар тарататын шетел радиолары", Алматы, 1997.
13. "Экспресс-информация", 1992 ж.1, №5, 21-бет.
14. Haley W. Broadcasting as an International Force. Nott¬ingham, 1951, p.l.
15. Copps E. The BBC African Servise. - "The Journal of Modern African Studies", №1, 1996.
16. BBC World Servise, орыс қызметінің интернет парақшасы.
17. ВВС журналистеріне арналған нұсқау.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3-10
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I. Би-Би-Си телерадиокорпорациясының тарихына шолу
1.1. Би-Би-Си-дің Дүниежүзілік радио жэне телеқызметі 11-22
1.2. Би-Би-Си-дің халықаралық хабар тарату қызметі және олардың берілу ерекшеліктері 23-30
II. Би-Би-Си радиосының Дүниежүзілік Қазақ қызметі
2.2. Би-Би-Си радиосындағы Дүниежүзілік Қазақ қызметінің
казақ тіліндегі хабарлары 31-40
ҚОРЫТЫНДЫ 40-46
Сілтемелер көрсеткіші 47-48
Пайдаланылған әдебиеттер тізііиі 49-50
КІРІСПЕ
Бүгінгі нарық заманында ақпарат беру әдісі бұрынғыдан тым өзгеше, мүлдем жаңаша сипатқа ие болғаны ақиқат. Бұл бүгінгі заманғы акпараттың уақыт кеңістігін еркін әрі батыл, эрі көз ілеспес шапшаңдықпен билеп алуына байланысты туындап отырған жайт. Дэл осы тұргыдан алғанда, электронды бұқаралық ақпарат кұралдарының ішінде телерадионың бірінші орында тұрғанын кімде-кім мойындайды. Радио - сөз қ ұдіретінің басымдылығымен, қиялдау мүмкіндігінің жоғарылығымен ерекшеленеді. Хабар тыңдап отырған кезде, дауыс ырғағының эсерінен оқиға желісін ойша көз алдыңызға келтіріп отырасыз. Адам даусы да радио аркылы кез-келген жерге, миллиондаған үйге бірден ене алады. Сондықтан да, көпшілік қауым үшін радионы қандай жағдайда болмасын тыңдау мүмкіндігі басым. Ал телехабарлар тыңдарманның сезіміне түрткі бола алады. Басқа ақпарат кұралдарына қарағанда, телебағдарламалардың мүмкіндігі, яғни, адамдармен қатынасқа баруы тіпті оңай. Оның басты ерекшелігі де, негізгі артықшылығы да осында жатса керек-ті.
Бүгінгі күні миллиондаған, мыңдаған радиостанциялар, миллиардтаған радиоқабылдағыштар, сансыз шығып жатқан газет-журналдар, сан-салалы басылымдардан келіп түсіп жатқан хабар-ақпарат тасқынында ешқандай тосқауыл жоқ.
Қоғамдық телерадио кеңесі кез-келген елдің хабар тарату жүйесіндегі ең жоғары басқарушы мекеме боп саналады. Сол себепті де оның мүшелері кандай да бір саяси партияның немесе кәсіподақтың қүрамында болмаулары керек. Елдегі телерадио заңына бағына отырып, теле жэне радио өнімдерін тіркеу және оларды эфирге беру, қоғамдық телеарналар үшін жиналатын лицензиялык төлемакыны реттеу, бақылау мүның бәрі осы кеңестің атқаратын қызметтеріне кіреді. Сондықтан кеңестің эу бастагы атқаратын ісін қоғамдық арнадан әсте бөліп карауға болмайды.
Сондай-ақ, қогамдық телеарнаның халықпен байланысы элбетте абоненттік төлемге тэуелді болады. Телеарна қажетті каржысының біраз мөлшерін жарнама кірісі арқылы да түгендеуге қүкылы.
Қоғамдық телеарнаның болсын, радионың болсын бағдарламалық хабар тарату саясаты елдегі БАҚ туралы заң арқылы реттеледі. Заңның телерадиоға берері сол, мемлекеттік, я қоғамдық телеарнада болсын мейлінше еркін ақпарат тасымалдауға кепілдік болады. Ал түрлі мемлекеттік құзырлы мекемелердің телерадио қызметіне араласуы тек заңдық-кұкыктык негізде ғана жүзеге асады.
Отандық телевизияға қойылатын талап та оның адамгершілік-кұкыктык сипатқа сай болып, қоғамның діни наным-сенімін қастерлеуі мен христиандық қүндылықтарды аяқ асты етмеуді ұсынады. Ал қоғамдық телеарнаға артылатын жауапкершілік оның халықтың үдесінен шығып, көрерменнің қажеттілігін қанағаттандыра білуде ақпараттық, танымдық, мәдени, діни, саяси және шетелдік хабарлардың міндетті түрде камтылуын талап етеді. Жарнамалық өнімдердің мөлшері сағатына 12 пайыздық көрсеткіштен артыдмауы керек. Эфирлік көрсетілімдерді аяк астынан жарнама арқылы бөліп жіберуге мүлдем рүқсат етілмейді. Темекі мен алкоголь өнімдерін насихаттауды айтпағанда, қыл аяғы дәрі-дәрмектің өзін жарнамалауға жол жоқ.
Енді "Бүгінгі көпшілік неге халықаралық радиохабарларды, әлем елдеріне тарайтын телеарналарды тыңдауға құмар?" деген сұрақка аз-кем жауап іздеп көрейік. Бұл сауалға кезінде ЮСИА коммуникациялык зерттеулер бастығы Шервуд Демиц "Оның басты себебі - бүгінгі қоғамның ақпараттарды шынайы қалпында тыңдаіысы келетіндігінен" деп жауап берген екен. Айта кететін нэрсе, халықаралық жэне ішкі жағдайлардағы дағдарыс кезеңдерінде де радиохабарлардың да, телебагдарламалардың да бағасы арта түсті. 1991 жылдан бастап қысқа толкынды радиокабылдағыштар қолдан-қолға тимеді, -деп жазады Голландияның "Медиа Нетуорк" апталығының редакторы Джонатан Маркс 1. Дүниежүзінде сыртқа радиохабарларын тарататын елдер қатары күннен-күнге көбейе түсуде. Сонда мемлекеттер арасындағы халықаралық қатынастарды реттеуде электронды ақпарат құралдарының рөлі кандай, телерадионың маңызы неде? Бізді ең алдымен өзге елден казақ тілінде тарайтын радиолардағы хабарлардың қаншалықты өз аудиторпясын тауып жатқандығы, нендей деңгейде өз тыңдаушыларына жетіп жатыр, тыңдармандар мөлшері қанша деген сұрактар мазалайды. Халықаралық радиолар жайлы, олардың насихатгық рөлі туралы кеңестік кезеңдердің өзінде еңбектер көп жазылды. Бірак "кырғи-қабақ соғыс" әсерінен ол кітаптардың сарыны бөлектеу. Халықаралық хабар алмасу мәселелері, шетелдерге хабар тарату, журналистердің жұмыс істеу тәртібі, шарты, радио-теле хабарлар*ға қатысты көптеген мәселелер жыл сайын елімізде өтетін Еуразиялық Медиа Форумда да, Тынық Мүхиты аймағы елдерінің Бас Ассамблеясында да талқыланып келеді. Елбасы Нұрсүлтан Әбішұлы Назарбаевтың "БАҚ халықтың үні ретіндей сөйлейтін болсын, халыққа жақ, санаға сақ болсын" 121 деген түжырымы бүгінгі журналистиканың қай саласында болмасын, негізгі қағидаға айналуы тиіс. Жақында ғана Алматыда өткен бесінші Еуразиялык Медиа Форумда Елбасы бүгінгі қазақ журналистикасының алдындағы маңызды міндеттердің бірі -халықаралық дещейге жету және әлемдік ақпарат кеңістігінен өз орнымызды табу екендігін қадап айтқан болатын. Міне, осы міндеттерді жүзсге асыру үшін, әлемдік ақпарат үлгілерінің тәжірибесінс сүйснеміз. Қоғамның жаңаруы, жаңаша саяси ойлау, акпараттар алмасу нәтижесінде тар шеңберден шығып, ең бастысы дамыған елдермен тікелей қарым-қатынас жасауға кол жеткізіп. өз көзімізбен көру мүмкіндігіне ие болдық. Әлемдік ақпараттарды каз-калпында "Рейтер", ЮПИ, АП секілді агенттіктерден алып, "Америка даусы", "Би-Би-Си", "Азаттық" сиякты халықаралық радиоларды кез-келген уақытта тыңдауға мүмкіндік туып отыр. Әңгіменің турасына көшетін болсақ, қазір шетелден казақ тілінде тарайтын электронды ақпарат қүралдары санаулы ғана. Қазақ тілінде шетелден тарайтын электронды БАҚ дегенде, ең алдымен Би-Би-Си-дің Қазақ қызметін еріксіз атаймыз. Сондай-ақ, Прагадан тарайтын каншама жылдык тарихы бар 'Азатіык радиосы" қазақ қызметінің де халықаралық радиожиілікте алагын орны айтарлықтай. "Америка даусы", "Би-би-Си" спякты радиостанциялардан қалыс қалмайтын "Азаттық" пен Монголиядагы 130 мың казаққа хабар тарататын "Бай-өлке" аймақтык радиосының табиғаты эр түрлі болса да тегі бір, көтеретін мпселе^і ортак.
Жалпы, ұлттык сана-сезімнің дамуында шетелден казақ тілінде тарайтын радиостанциялардың о рны бөлек. Бүкіл казақтың руханн. мәдени қажетіне жарайтын бұл ақпарат кұралдары әлі дс герең, молырақ зерттеуді талап етеді. Біреуі -Еуропадаи, бірі - Азиядан ана тілінде хабар тарататын радиожиіліктер дүниежүзіндегі қазақтардың бірлігін сақтап, рухани, мәдени, тілдік дэстүрлерін өрістетуге одан әрі ықпал жасайтындыға айқын. Шетелде тек экономикалық жағынан ғана емес, рухани мұраға бай казак ұлтының өкілдері бар екендігі көпке белгілі. Шет аймақта да мерзімдік басылымдар, қазақ тілінде телерадиобағдарламалар бар. Халықаралық радиостанциялар мен телебағаналар қашаннан сыртқы саяси насихаттың басты қаруы болуымен ерекшеленсе, ал қазіргі кезде аймақтық, жергілікті радиолар мен телеарналардың қызметі мен рөлі де біршама артып отыр.
Жариялылық кезінде Би-Би-Си, "Америка даусы", "Азаттық" радиоларының тыңдаушылары азайган жоқ. "Әлемдік диапазондағы" бұл станцияларды бір мезетте ең кем дегенде 200 миллионнан астам адам тыңдайды. Тыңдарманы ең көп - Би-Би-Си - 150 миллион адам, одан кейінгі орында "Америка даусы", содан соң "Азаттык" пен "Азат Еуропа" радиостанциялары.
Әлемді қамтыған бостандық толқыны нэтижесінде аудитория халықаралык радиоға өте-мөте көңіл аударды. Қазіргі таңда Би-Би-Си-ді тұрақты түрде әлем елдерінде миллиондаған адам тыңдайды, ақпарат алмасады. Yenлыбританияның тарихымен біте қайнасып жатқан Би-Би-Си телерадиокешенінің бүгінгі таңда өзіндік мақсат-мүддесі де айқындалған. Алдына койған міндеті де ерекше: "Мы ставим перед собой цель быть самым творческим и доверяемым вещателем и создателем программ, стремясь при этом удовлетворять запросы всей нашей аудитории, информируя, образовывая и развлекая ее, обогащая жизнь зрителей и слушателей так, как не сможет один только рынок коммерческих вещателей. Мы стремимся руководствоваться нашими общественными целями; поощрять самые выдающиеся новаторские таланты Соединенного
Королевства; действовать независимо от чьих-либо интересов и искать вдохновение в высочайших этических нормах: Точность..., Честность..., Представление полного и честного взгляда на людей и традиции..., Редакционная целостность и независимость..., Уважение к частной жизни..., Уважение к нормам хорошего вкуса и приличия..., Стремление избегать имитации антиобщественного и преступного поведения..., Охрана благополучия детей..., Честность в отношении интервьюируемых..., Уважения разнообразия аудитории в Соединенном Королевстве..., Независимость от коммерческих интересов..." 3 - деп жазады Би-Би-Си-дің редакция алқасы.
Бұл әлемдік ақпарат айдынында орны ерекше Би-Би-Си радиосының алға қойған мақсаты мен міндеті деп түсіну керек.
Басты байлыгымыз саналатын қазақ тілін шетелдердегі қандастарымыз, атап айтқанда, Еуропа қазақтары эфир арқылы әлемнің дүйім жүртшылыгына қалай таратып отыргандыгын негізгі бөлімде тоқталатын боламын. Ал, негізгі бөлімнін бірінші тарауында Би-Би-Си радиосының қалай дүниеге келгендігі, дамуы халықаралық жағдайға сэйкес әңгімелеуге тырыстым. Сондай-ақ, Би-Би-Си-дің Дүниежүзілік Қазак қызметінің "әлемдік диапазондағы" орны да сипатталды.
Бітіру жұмысыныц негізгі нысанасы Дүниежүзілік Би-Би-Си қызметінің халықаралык хабарлар таратудағы ерекшелігіне талдау жасау, олардың жасалу әдістерін ұғыну, сондай-ак халықаралык Қазақ қызметінің ^ыр-сырын жан-жақты ашып корсету болып табылады. Белгіленген міндетті игеру үшін іздену барысында мына міндеттер мен мэселелердің басын ашу көзделді:
Би-Би-Си радиосының күделікті беріліп отыратын жаңалықтар бағдарламасының маңыздылығын айқындау;
Би-Би-Си радиосы Қазақ қызметінің жаңалықтар жасауда қолданылатын әдіс-тәсілдеріне талдау жасау;
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: тыңдарман мен көрерменге ақпаратты тартымды етіп жеткізіп жүрген Би-Би-Си қызметінің ерекшелігіне тоқталу, сондай-ақ әлем елдеріне Лондоннан тарайтын Қазақ қызметінің ақпарат таратуда қолданылып жүрген эдіс-тэсілдері қарастырылады.
Зерттеу жүмысыныц ғылыми жаңалығы: диплом жұмысында Би-Би-Си Қазак қызметінің ең алғаш ашылып, хабар тарата бастаған уақытынан бергі жаңалықтар ерекшелігі сараланды. Мәселен, 5-10 минут емес, жарты сағат бойы кешкі сағат 19.00-де тарап келген қазақ тіліндегі радиохабарлардағы журналистердің оқиға орнындағы дыбыстық жазбаларды диктофонға түсіріп, сол күйінде тыңдарманға жеткізуіне, яғни жанды дыбыспен ерекше жүмыс істеуіне жэне тікелей эфир барысында жүргізушінің Ташкенттегі, Ашхабадтағы қазак журналистерімен тілдесуіне мән берілді. 2004 жылы Лондондағы Би-Би-Си-дің Қазақ қызметінен арнайы өндірістік тэжірибеден өтіп, осының бәрін көзбен көруге мүмкіндік алғаным зерттеу нысанасының жүйелі зерттелуіне жол ашты.
Зерттеудің тәсілдік негіздері: бітіру жүмысында салыстырмалы-сараптамалық баға беру, мәселен Би-Би-Си радиосының қазақ тіліндегі хабарлары мен Азаттық радиосының казак тіліндегі хабарларын салыстыру арқылы дэлелдеу эдістері қолданылды.
Жүмыстыц теориялық және метод ологішлық негізі: BBC World Servise орыс кызметі мен казак кьізметінің галамтор парақшасы, сондай-ақ Намазаны Омашев пен P. Бегімтаеваның "Қазіргі шетел журналистикасы" атты ғылыми еңбегіне сүйену, сондай-ақ ВВС журналистеріне арналган нүсқау ережелері, Любимовтің "70 лет радиовещанию Великобритании" еңбектері қолданылды.
Зерттеудің негізгі нысаны: басты деректемелік негіз ретінде BBC World Servise орыс қызметі мен казак қызметінің ғаламтор парақшаларына сілтеме жасалынды. Өйткені халыкаралық хабарлардың мэтіндік нү_сқасы сол интернет паракшаларында жарияланады. Сонымен қатар, Би-Би-Си телеарнасының кейбір хабарлары мен М.Барманкүловтың журналистика факультетінің студенттеріне арналған оқулықтары косымша кұрал ретінде пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі екібөлім, қорытынды, сілтемелер жэне пайдаланылған эдебиеттер тізімінен тұрады.
I. БИ-БИ-СИ ТЕЛЕРАДИОКОРПОРАЦИЯСЫНЫҢ ТАРИХЫНА ШОЛУ
1.1. Би-Би-Си-дің Дүниежүзілік радио және телеқызметі
XX ғасырдың 1920 жылдарында отар империялар сияқты Англия елінде де езілген халықтардың ұлт-азаттық қозгалысы өрістеді. Өз билігін сақтап қалу мақсатында олар да қолдан келгеннің бэрін жасап бақты. Ал, бүл мақсатта ең қолайлы құрал радио болатын. Сөйтіп, Би-Би-Си өз отарына кысқа толқындагы алгашқы хабарларын 1927 жылдың караша айынан бастады. Осы тэжірибелік хабарлары аркылы ұйымдастыру, техникалық жэне саяси жетілу негізінде Би-Би-Си өз хабарларын 1932 жылы тұрақты түрде жүргізе бастады. Британ империясы үшін радиобагдарламалардың салтанатты ашылуы дәл осы жылдың 19 желтоксанында болды. Соңынан Би-Би-Си-дің империялық қызметі кұрылды. Негізінен империялық қызмет аймақ үшін жүмыс аткарды деуге әбден болады, олар: Австралия, Үндістан, Оңтүстік Африка, Батые Африка мен Канада. Ал, империялық қызметтің негізгі мақсаты империяның ісін қалың бұқараға жан-жақты насихаттау, өзіндік ішкі бірлікті сактау, британдық өмір салтын, британ әдет-гұрпын, сондай-ак дэстүрді кең түрде гЛүмкіндігінше барлык елге таныстыру болды. Империялық кызмет өз кезегінде ең жаңа әрі бейтаныс кызмет болғандықтан, көптеген елдердің тыңдаушыларына ие болды. Айта кетерлік жайт, алгаш ашылған империялық қызметті Форин-офис қаржыландырып отырды. Хабарлары тек қана ағылшын тілінде таратылып, ағылшын
тілінде берілгеніне қарамастан, Орта Азия елдері де кейіннен бұл радиоға ыкылас таныта бастады. Радиохабарлары тек қана ағылшын тілінде тараган Англияның халықаралық радиокызметі ағылшын тілінің баска аймақтарға да өрістеп дамуына едэуір үлесін косты. Сөйтіп, 1920-30 жылдар аралығында Англияның билік басында отырган басшылары енді өзге аймақтарға басқа тілдерде хабар тарату мәселесін көтерді. Лондон радиосының шет тілінде ашылған алғашқы бөлімі бұл - Араб кызметі болып саналады. 1938 жылы дүниеге келген Араб қызметі Англия мен Италия арасындагы үлкен текетірестен кейін көп ұзамай-ак хабар тарата бастады. Каирдің жергілікті радиосынан екі радиожүргізуші арнайы шақырылды. Алгашкы кезде олар ақпараттық және әртүрлі саладағы хабарларды жүргізді, кейіннен радио арқылы Құранды оқыды. Араб кызметі негізінен дін такырыбына терең үңілді. Мәселен, жыл сайын Рамазан айында Би-Би-Си-дің Араб қызметі эфирден ерекше хабарлар беріп тұрды. Екінші жактан, Би-Би-Си Дүниежүзілік қызметі діни хабарларды беру арқылы араб елдерінің сеніміне эбден кіріп алды.
Ал, Би-Би-Си-дің Дүниежүзілік неміс, ағылшын, француз қызметтері 1930 жылдардың соңында гана қызмет корсете бастады. Жалпылама атауда "Еуропа қызметі" деп айдар тагылган бұл кызметтің алғашқы ашылуында сол кездегі премьер-министр Чемберленнің өзі арнайы сөз сөйлеген-ді. Дүниежүзілік Би-Би-Сидің Еуропа радиоқызметіне дара тоқталар болсак, бұл кызметтің радиожелісі бес елге дейін тартылды. Олар - Шығыс Еуропа, Орталық Еуропа, Оңтүстік Еуропа, неміс жэне француз қызметтері. Аталган бес қызметтің өзі хабар тарату аймагы мен тіліне орай бірнеше секцияга бөлінеді. Жалпы Еуропа кызметінің өзі іштей бес аймакка, яғни,
Африка, Араб, Шығыс, Қиыр Шығыс және Латын Америкасы елдері үшін кызмет көрсетеді. Енді солардың әркайсысына ерекше тоқталайык. Африка кызметі негізі өз құрлығындағы үш тілде, яғни, суахили, хауси, сомали тілдерінде хабар таратады. Ара-тұра француз жэне ағылшын тілдерінде де хабарлар қосыны беріліп түрады. Ал, Шығыс кызметі тек Оңтүстік Азия елдері үшін ғана арналған десе де болады. Оның ішіне Иран, Үндістан, Бангладеш жэне Бирма елдері кіреді. Шығыс қызметі бенгали, урду, тамиль, бирма, хинди, сингалез және непал тілдерінде түрлі саладағы хабарларды дайындайды. Ал, Қиыр Шығыс қызметі Қытай, Жапония, Оңтүстік және Шыгыс азия елдері үшін арналган. Багдарламалары да қытай, жапон, Вьетнам, малай, индонез, тай тілдерінде жүргізіледі. Латын Америкасы Қызметі испан жэне португал тілдерінде кызмет көрсетеді. Бұл кызмет Латын Американың 18 еліне хабар таратады.
Англияның халықаралық радиохабары XX гасырдың орта белінде қалыптасып, екінші дүниежүзілік соғыстың басында сыртқы саяси насихатын жүргізетін басты кұралға айналды. Американ зерттеушілері Л.Уайт пен Р.Ли Би-Би-Си радиохабарларының согыс кезінде кеңінен өрістегенін айтқан. Қос зерттеуші "Yenлыбритания өзінің радиохабарлары арқылы дүниені жаулап алды" деп мойындауга мэжбүр болган. Шынтуайтына келер болсақ, 1940 жылдардың аягында Батыстың қандай радиостанциясы болмасын, Би-Би-Си-ге тең келе алмады. Сол кездің өзінде халықаралық радиоқызмЪті шетелге аптасына 600 сагатқа дейін хабар таратты. Бағдарламалар 40 тілге дейін жүргізілді. Согыстан кейінгі 1946 жылы "қырғи қабак согыстың" эсерінен Би-Би-Си орыс тілінде тұрақты хабар тарата бастады. Бүл кездің өзінде Би-Би-Си-дің орсы радиоқызметі апта сайын 30 сагат хабар таратты. Ал, чех жэне словак тілдерінде - 22 сағат, венгр тілінде - 18, болгар тілінде - 14, румын тілінде - 16, сербохорват тілінде - 16 сағат багдарлама жүргізді. Сөйтіп, Би-Би-Си-дің Дүниежүзілік қызметі 90 жылдардың ортасына дейін ТМД елдеріне тек орыс тілінде гана хабар жүргізіп келді. 1950 жылдары орыс хабарларының көлемі 33 сагатқа дейін жетті, ал сол кезде мүндай сағаттық көлем үлкен көлем болып саналды.
Би-Би-Си-дің сыртқы хабары 1948 жылы күрт өзгеріске ұшырады. Барлық радионасихат басшылыгы бір орталыктандырылып, бір жерге гана шогырландырылды. Ал, бүгінгі таңда Би-Би-Си-дің сыртқы кызметінде 3 мыңнан астам журналист қызмет атқарады. Ал, хабарлар қоржыны 52 студияда әзірленіп, аптасына 700 сагатқа дейін жетеді. Багдараламалар реті 37 тілде жэне агылшын тілінде тәулік бойы кызмет көрсетеді. Айта кету керек, Би-Би-Си-дің әр елдің жергілікті тілдерімен катар тек қана агылшын тілінде хабар тарататын "агылшын жүйесі" деген арнайы бөлімшесі бар. Бүл Би-Би-Си-дің нағыз әлемдік қызметі (BBC World Servise). Бұл қызмет күн сайын елуден астам ақпараттар бюллетенін береді. Оның жартысы халықаралық такырыпқа, ал қалгандары коммерциялық, экономикалық, спорттык ақпарат болып келеді. Сонымен катар, баспасөзге шолу, музыка, гылым мен техника, өнер... тақырыптары беріледі. Әлемдік қызметің хабарлары дүниежүзінің бәріне де ретрансляцияланады. Сондай-ак, әлемдік кызметке аймактык кызмет те ішінара * кіреді. Вест-Индия, Австралия, Жаңа Зеландия, Фолкленд аралдары, АҚШ пен Канадага хабар таратады. Әлемнің көптеген елдерінде 76 передатчик қысқа, орта жэне үзын толқында жұмыс істейді. Алыс аймақтарды қамту үшін Кипр, Мальта, Малайзия, Либерия сиякты мемлекеттерде ретранслияторлары бар. Би-Би-Си-дің передатчиктері Батые Берлинде орта толқынды қамтамасыз етіп, бүкіл Еуропаға тарайды.
Би-Би-Си радиосының құрылымы бірнеше бөлімнен тұрады. Олар - жаңалықтар бөлімі, эңгіме және радиооченрктер айдарлары, күнделікті оқиғалар, ағылшын тілі сабақтарының бөлімі.
Енді Би-Би-Си радиосының жаңалықтар бөлімі жайында аз-кем сөз қозғайық. Би-Би-Си-дің жаңалықтар бөлімі сыртқа хабар беру қызметінің ішіндегі ең үлкені болып саналады. Батыстың радиорталықтары ішінде бұдан қуатты ақпарат қызметі жоқ. Жаңалыктар бөлімі - Лондон радиосына келіп түскен ақпараттардан соңғы хабарларды жедел түрде әзірлейді. Шүғыл ақпарттарды дайындағандықтан, бұл бөлім тәулік бойы жұмыс істейді. Жүзден астам қызметкер күніне 250-ден астам бюллетень әзірлейді. Ал, ақпараттар тізбегі ірі агенттіктердің хабарларынан құрастырырлады, оның ішінде бэрінен бұрын Рейтердің ақпараттары, сондай-ақ шетелдегі Би-Би-Си-дің тілшілері, радиохабарларын ұстау қызметі арқылы алынған хабарлар пайдаланылады. Би-Би-Си-дің Еуропа елдерінің астаналарында, Нью-Йоркте, Кипрде, Каирде, Кейптаун мен Делиде, Сингапур мен Бейрутте өз өкілдері бар. Ал, қазіргі кезде ТМД елдерінің біразында, оның ішінде Қазақстанда Орта Азия қызметі жұмыс істейді. Тілшілер өз хабарларын телеграф, телефон, факс арқылы береді. Немесе шұгыл жаңалықтарды салған жерден тійелей эфирге косып жібереді. Би-Би-Си-дің аудиторияны зертеу бөлімі ірі жэне маңызды қызмет болып табылады. Жыл сайын Лондон радиосы зерттеу кызметіне жарты миллион фунт стерлинг бөледі екен. Штатында жүзден астам қызметкері бар бүл бөлім Би-Би-Си-дің ішкі радиосы мен теледидарын, сондай-ақ шетелге арналган хабарлар аудиториясын зерттейді. Сыртқы хабарларды зерттеуге ерекше көңіл бөлінген. Сондықтан да, оның эдіс-тэсілдерін жетілдіріп отырады. Сондай мақсатпен бөлім жанынан аудиторияны зерттеудің жаңа әдістері жасалып, оны жинау мен өңдеу техникасы бар жаңа әдістемелік секция қүрылған. Ал, "Бұл зерттеулер не береді?" деген сұраққа келер болсак, біріншіден, кім, қай жерде және қанша адамның тыңдайтындығы белгілі болады. Екіншіден, сол елдің әлеуметтік-саяси жағдайына қанығады. Сонымен қатар, аудиторияны зерттеу барысында оның сөйлеу тіліне, лексикаға назар аударып, сол сөздерді хабарда пайдалау жүзеге асырылады.
Негізінен, Би-Би-Си радиосы аудиторияның мүддесіне көп көңіл бөледі. Мәселен, 1960 жылдары Шығыс Еуропа қызметінің басшысы болтан Морис Лейти, кейіннен бүкіл британ сыртқы хабарының бас комментатаоры болтан ол: "Аудитория ең алдымен не тыңдағысы келеді? деген сұраққа былай деп жауап берген: - Дәл ақпарат, дәлелді комментарий" 4. Буш Хаус үнемі аудитория талабын ескеретін болса керек. Егер редакция біреуге тапсырыс беретіндей болса, "бізге керек" деп айтпаған, "біз солай ойлап едік" немесе "радиотыңдаушылар тыңдағысы келеді", "аудитория, көпшілік соны қалайды" деген тіркестерді үнемі пайдаланып отырған екен. Халыққа дэл, нақты, шынайы акпарат таратуды әу баста-ақ әдетке айналдырған. "Беспристрастность... Должная беспристрастность - это основа основ Би-би-си. Все программы* и услуги Би-би-си должны быть открытыми, честными, отражающими уважение к истине. Не должно существовать ни одного заметного аспекта мысли, который не нашел бы своего отражения или был бы недостаточно представлен на Би-би-си" 5. Лондон радиосы аудиторияны зерттей отырып, басқа да ірі зерттеу орталықтарының ақпараттарына пайдаланылады. "Америка даусы", ФРГ, Канада, Францияның қызметтерімен тығыз байланыс жасап, қүнды ақпараттарымен алмасып отырады. Британ радиокорпорациясы аудиторияны зерттеуге 1936 жылы кірісті. Ал, кеңес аудиториясын зерттеуді 1954 жылдан бастады. Аудиторияны арнаулы құрастылырған сұрақ-анкета немесе тұрғындардан ауызша сұрау социологтардың ежелден келе жатқан эдісі. Би-Би-Си-дің Батыс Еуропа, Таяу Шығыс және элемнің басқа елдеріне арналған арнаулы сауалдары бар. Мұнда тіпті диктордың немесе хабар жүргізушінің дауыс ырғағына тыңдаушының көзқарасы сұралады. Ал, Кеңес елдері кезінде Би-Би-Си мұндай сауалдар қоя алмады. Сондықтан, "тікелей байланыс" орнатуға тырысты. Ол өзімізге белгілі шетелге барған туристерден, делегациялардан сұхбат алу тәсілімен жүргізілді. Ал, біздің мемлекеттік қауіпсіздік қызметкерлеріміз мүндай шараларға жол бермеді. Сондықтан, Би-Би-Си кеңес елдері туралы деректерді диологтардан, бизнесмендерден, барлау қызметкерлерінен алуға тырысты. 1960 жылдары аудиторияны зерттеу бөлімінің анықтамалығында: "Орталық және Шығыс Еуропа елдерінен босқандар "темір шымылдықтың" ар жағынан біздің аудиториямыз жайлы ақпарат алатын бірден-бір көз" - деп аталған. Мүндай ақпараттар бірден беріле салмайды. Әуелі басқа ақпарат көздерінен алынған мәліметтермен салыстырылады, анализ жасалады, содан кейін ғана беріледі. 1961 жылы Мэскеуде болған сауда жәрмеңкесінде Би-Би-Си-дің орыс бөлімінің қызметкерлері екі аптаның ішінде Кеңес Одағының 600-ге жуық тыңдаушыларымен сұрау жүргізген.
Сондай-ақ, тағы да бір әдіс бар. Түскен хаттар арқылы анализ жасау. Сондықтан апта сайын нешетүрлі радиоконкурстар, викториналар үйымдастырылып, ең талапқа сай келген жауаптарға жүлде ұйымдастырылады. Таспаға жазылған музыкадан бастап, Англияға барып қайтуға туристік жолдамаға дейін берілген. Бұл бәйгелердің тақырыбы ағылшын тілін, мәдениетін, өмір сүру дағдысын білумен ұштастырылады. Мысалы, Лондон радиосы Шекспир туралы үздік жұмысқа, Үлыбританияның географиясына, оның тарихы мен эдебиетіне бәйге өткізген.
Кез-келген елдің сыртқы хабар таратуында қашанда хабарларды үстау (перехват) қызметінің алатын орны ерекше. Себебі, хабар әр елдің ақпараттарын кез-келген мүмкіндікті пайдалана отырып, толқыннан ұстап, оны түрлі жолдармен жүзеге асырады. Би-Би-Си-дің бұл қызметі екі саладын түрады: бірі тэулік бойы шетелдік радиоларды тыңдап, оның маңыздыларын үнтаспаға жазып алады да, келесі топқа береді. Ал, екінші топ іріктеп, аударып, материалдарды редакциялап, күн сайын немесе апта сайынғы бюллетеньте пайдаланды. Бюллетеньдер: "Шығыс Еуропа", "Таяу Шығыс жэне Африка" деген сияқты бөлімдерден тұрады. Бұл ақпараттарды тек Би-Би-Си ғана емес, түрлі үкіметтік мекемелер пайдаланады. Сондай-ақ, бұл материалдарды Парламенттің қос палатасының кітапханасы да алады. Жоғарыда мен Би-Би-Си-дің Дүниежүзілік радиоқызметінің элемдік деңгейдегі орнын ашуға тырыстым. Енді телеқызметі жайында жайында да бірер сөз айта кеткенді жөн санаймын.
Ағылшын елінде алғаш рет тәжіриібелік телехабар 1932 жылы басталғанымен, түрақты түрде ресми көрсетілген жылы 1936 жыл болып есептелінеді. Алғашқы кезде хабарларды Лондонда түратындар ғана коре алды. Тек 1937 жылы Георг ҮІ таққа отыруын корсету рәсімінен кейін теледидар тез өркендей бастады. Алайда екінші дүниежүзілік соғыстың басталуымен телехабар қызметі үзіліп қалды да, барлық жігер радиоға жұмсалды. Осы көзқарас 1940 жылдардың ортасына дейін жалғасып, теледидардың тез дамып кетуіне мүмкіндік бере қойған жоқ. Алайда аудитория саны біртіндеп өсуін тоқтатқан жоқ. Мысалы, 1948 жылы теледидар саны 14 мың 560 болса, 1948 жылы сегіз жарым есеге күрт өсті. 1950 жылдың аяғында Би-Би-Си хабарларын ағылшындардың 92 пайызы қабылдады. Сол кездің өзінде оның апталық хабар беру көлемі 40 сағатқа жетті. Алғашында хабарлар бір программа арқылы ғана берілсе, кейін екінші программа ашу 1960 жылы жүзеге асты 6. Англия теледидарының тарихында 1953 жыл үлкен бетбүрыс кезеңі болып есептелінеді. Осы жылдың 2 маусымында II Елизабета тэж қию салтанатын теледидар арқылы 20 миллион адам тамашалаған еді. Дэл осы күні телеаудитория саны радиотыңдаушыға қарағанда бірнеше есеге асып түсті. Бүқаралық ақпарат қүралдарының жаңа бір саласы -теледидардың жаңа дэуірі ; агылшын халқы үшін осылайша ашылған еді... :
Би-Би-Си 1964 жылы қоғамдық теледидардың "Би-Би-Си-2" деп аталатын екінші арнасын ашты. Осыған орай ол көптеген қиындықтарға кездесті. Екінші жақтан техникалық қиындықтар да аз болған жоқ. "Би-Би-Си-1" 405 жол жиілікте қабылдаса, "Би-Би-Си-2" хабарды 625 жол жоғары жиілікте жүзеге асыруға тиіс болды. Оның үстіне осы екі арна Yenлыбританияда түрлі-түсті хабарды бірінші рет көрсеткен* еді. Yenлыбритания теледидары 1970 жылдары "алтын ғасыр" кезеңін бастан кешірді. Осы уақытта "Би-Би-Си-2" британ теледидарында өз орнына "мэдени" арна ретінде тапты. Сөйтіп бүл арна тек қана ақсүйек топқа қызмет етті. Оның күнделікті бағдарламалары опера, авангардтық театр, үзақ ғылыми хабарлар мен білім беру бағдарламаларынан ғана тұрды. Тіпті түнгі хабарларының өзі де ұстанған бағыттарының берік екендігін байқатады. 1988 жылы дэрігерлерге арналған түнгі хабарларды беруді бастаса, "түнгі мектеп" білім беру бағдарламасы, "Парламенттегі күн" хабарлары түнгі сағат 2-де босатылып, 4-ке дейін берілді.
Жалпы, Би-Би-Си-дің телеғимараты эу бастан-ақ телестудияға негізделіп жасалған. Телеорталықты төбесінен тамашалаған кезде, оның сүрақ белгі ретінде салынғанын аңғару қиын емес. Алайда, құрылыстың бұлай жүргізілуінің өзі ағылшындар үшін де әлі күнге дейін жүмбақ. Үлыбританияда телехабарлар 1936 жылдан бастап көрсетіле бастады, алғашқыда оны тек қана жергілікті халықтар ғана тамашалай алды. 1964 жылы Би-Би-Си ақсүйектер тобына ғана қызмет көрсететін қоғамдық телеарнаның екінші нұсқасын ашты. Телеарнаның эфирді безендіруі, бағдарлама жүргізушілері мен журналистерінің ұстанымдары біздегіден элдеқайда белек. Осы орайда отандық электронды БАҚ-тың әлі де толық жетіле қоймағандығын, журналистерімізде тәжірибенің аздығын мойындамасымызға лаж жоқ 111.
1997 жылы Yenлыбритания жүртшылығы Би-Би-Си-дің 75 жылдығын үлттық мереке ретінде атап өтті. Қазан айының 29-да Коралева Би-Би-Си-дің жаңа орталығын ашты. Дэл осы айтула датаны Би-Би-Си-дің эртүрлі арналары арнайы топтама бағдарлама жасап көрсетті. Жалпы Би-Би-Си-дің аудиториясы эр кезеңдегі айтулы оқиғадан соң кең көлемге* ие болып отырады. Ал, 1990 жылдардың ортасында Диана ханшайымды жерлеу рәсіміне 19,5 миллион көрермен куә болды. Ал, Би-Би-Си-дің элемдік телеқызметі 180 елге 50 миллион адамға осы оқиғадан репортаж көрсетті. Осы репортажды көрсету құқығын 45 элемдік телекомпания сатып алды. Міне, осындай медиаайналымның арқасында, Би-Би-Си-дің коммерциялық бөлімі де "Би-Би-Си Уорлдуайд" өз мүмкіндігін кеңейтіп келеді. Осы жерден эңгіме ауанын Би-Би-Си-дегі коммерциялық эфирлік теледидарға (Ай-Ти-Ви) бүрайық. 1990 жылдардың аяғында ағылшын коммерциялық теледидары өндірісі нығайып шоғырланды. Коммерциялық эфирлік телехабарлар үш ірі монополистік бірлестіктің билігіне берілді. Олар: "Карлтон Ю-Кэй продакшнз", "Гранада телевижн" жэне "Юнайтед ньюс энд медиа" 8.
"Карлтон Ю-Кэй продакшнз" миллионер Майкл Гриннің басшылық етуімен халықаралық "Карлтон коммьюникэйшнз" компаниясына қарайды, оның игілігіндегі "Карлтон Ю-Кэй телевижн" Лондонға, сондай-ақ "Сентрел телевижн" Орталық англияға, "Уэсткантри телевижн" Оңтүстік-Батыс Англияға хабар таратады. Лорд Холлик басқаратын "Юнайтед ньюс энд медиа" телебаспа корпорациясы Оңтүстік Англияға тарататын "Меридиен" жэне Шығыс Азияға хабар тарататын "Англия", Уэльске арналған "Харлеч телевижн" компанияларына иелік етеді. Үшінші алпауыт - "Гранада труп" бірлестігіне енетін Солтүстік Англияға арналған "Гранада телевижн", Йоркшир мен солтүстік Шығыс Англияға хабар тарататын "Йоркшир телевижн" жэне "Лондон уикэнд телевижн" Лондонга демалыс күндері хабар таратады. Бүл бірлестікке Джерри Робинсон төрагалық етеді. Бұларға қосымша Шотландияның біраз бөлігіне хабар тарататын "Скоттши телевижи" комяаниясы бар. Үш үсақ телекомпания "Ольстер телевижн", "Бордер телевижн" жэне "Ченнел телевижн" ғана салыстырмалы тэуелсіз болып отыр. Алайда бүларды да жақын арада монополистік бірлестіктердің бірі сатып алады деген болжам айтылуда. Осыган орай агылшын баспасөзі Үлыбританияның эфирлік теледидары деген пікірлер медиаайналымның арқасыңда, Би-Би-Си-дің коммерциялық бөлімі де "Би-Би-Си Уорлдуайд" өз мүмкіндігін кеңейтіп келеді. Осы жерден эңгіме ауанын Би-Би-Си-дегі коммерциялық эфирлік теледидарға (Ай-Ти-Ви) бүрайық. 1990 жылдардың аяғында ағылшын коммерциялық теледидары өндірісі нығайып шоғырланды. Коммерциялық эфирлік телехабарлар үш ірі монополистік бірлестіктің билігіне берілді. Олар: "Карлтон Ю-Кэй продакшнз", "Гранада телевижн" жэне "Юнайтед ньюс энд медиа" 8.
"Карлтон Ю-Кэй продакшнз" миллионер Майкл Гриннің басшылық етуімен халықаралық "Карлтон коммьюникэйшнз" компаниясына қарайды, оның игілігіндегі "Карлтон Ю-Кэй телевижн" Лондонға, сондай-ақ "Сентрел телевижн" Орталық англияға, "Уэсткантри телевижн" Оңтүстік-Батыс Англияға хабар таратады. Лорд Холлик басқаратын "Юнайтед ньюс энд медиа" телебаспа корпорациясы Оңтүстік Англияға тарататын "Меридиен" жэне Шығыс Азияға хабар тарататын "Англия", Уэльске арналған "Харлеч телевижн" компанияларына иелік етеді. Үшінші алпауыт - "Гранада груп" бірлестігіне енетін Солтүстік Англияға арналған "Гранада телевижн", Йоркшир мен солтүстік Шығыс Англияға хабар тарататын "Йоркшир телевижн" жэне "Лондон уикэнд телевижн" Лондонға демалыс күндері хабар таратады. Бұл бірлестікке Джерри Робинсон төрағалық етеді. Бұларға қосымша Шотландияның біраз бөлігіне хабар тарататын "Скоттши телевижи" коміпаниясы бар. Үш үсақ телекомпания "Ольстер телевижн", "Бордер телевижн" жэне "Ченнел телевижн" ғана салыстырмалы тэуелсіз болып отыр. Алайда бүларды да жақын арада монополистік бірлестіктердің бірі сатып алады деген болжам айтылуда. Осыған орай ағылшын баспасөзі Үлыбританияның эфирлік теледидары деген пікірлер жариялауда. Алайда қазіргі бірлестіктің басшылары: Грин, Холлик, Робинсон арасындағы қайшылықтар жойылуы екіталай екенідігн де баспасөз атап өтуде. Ақырында, Ай-Ти-Ви-дің барлық компанияларын біріктіріп жіберуге монополияға қарсы заң кедергі жасайды 191.
Қазір британ телеиндустриясын нығайту "өндірісті тиімді пайдалану" жэне штат қысқарту есебінен жүріп отыр. Оның үстіне Ай-Ти-Ви-дің көрермендері де азайып кетті. Оған себеп -кабельді немесе спутниктітік теледидар емес, Би-Би-Си мен жаңадан ашылған бесінші арна. Ай-Ти-Ви-дің аудиторияны ұстап тұруына ескі "Коронэйшн стрит", "Эмердейл", "Билл" сияқты танымал сериалдар ықпал етуде. Өзінің беделін көтеру үшін Ай-Ти-Ви шетелдік компаниялармен байланысты өрістетуге әрекет етуде. Мысалы, Жапонның "Тойота" фирмасымен келісімге отыруы игі қадам болды. Бүл фирма Ай-Ти-Ви-дің барлық бағдарламасын қаржыландырады. Бұрын демеуші бір ғана хабарды қаржыландырса, енді барлық бағдарламаны қаржыландыратын болды. Мүнда тек жаңалықтар ғана кірген жоқ. Бұл британ теледидарындағы тұңғыш қадам еді. Сондай-ақ, Американың қоғамдық компанияларымен келісім жасалды. Сөйтіп, Ай-Ти-Ви дайындаған жаңалықтар мен "төртінші арна жаңалықтары" Американың Дейтройт, Сиэтл, Хьюстон жэне Сент-Луис қалаларында таңертеңгілік уақытта көрсетілетін болды. Осындай жарты сағаттық бағдарлама АҚШ-та да көрсетілді. Мүндай жаңалықтар* қызметінің Қүрама Штаттарында ашылуы британ бүқаралық ақпарат қүралдарының зор мүмкіндіктерін байқатса керек.
1.2. Би-Би-Си-дің халықаралық хабар тарату қызметі жэне олардың берілу ерекшеліктері
Қазіргі кезде халықаралық телерадиостанциялардың дэстүрлі қызметі саяси жағдайлар мен ақпараттарға сай өзгере отырып, жаңа түрге ие болып келеді. Бүл өзгерістер аудиторияның сүранысын ғана емес, радиостанцияларды тыңдайтын территориядағы демократиялық үкіметтер тарапынан көмек күткен кэсіби өтініштерді де қанағаттандыра алады. Би-Би-Си-дің Дүниежүзілік радиоқызметі де, телеқызметі де Біріккен Корольдік Ханшайымының, сондай-ақ Иожеф Анталл, Борис Ельцин сияқты мемлекет басшыларының жэне Шығыс Еуропа мен ТМД елдерінің басқа басшыларының да оң қабағына ие болды. Бұдан кейінгі кезеңде де Би-Би-Си-дің алдында халықаралық саясатта бірнеше мақсат тұр:
- мемлекеттердің ішкі саясатында түрақты көзқарасты
қамтамасыз ете отырып, элеуметтік қалыпты жағдайға қол
жеткізу; 1
- Америка Қүрама Штаттары мен Батыс Еуропаның бейбіт дамуды ұсынған бағдарламаларын қолдай отырып, аудиторяға батыстық демократияның бағалылығын түсіндіру, тәжірибесін үйрету, Батыс пен Шығыс арасындағы ақпарат алмасуларын нығайту; *
- жергілікті және әлемдік бұқаралық ақпарат қүралдарында орын алып отырған кемшіліктерді көрсетіп, оларды жоюға көмектесе отырып, бүрынғы кеңестік кеңістікте нақты жариялылыққа, шынайы тәуелсіздікке ие болғанға дейін шығармашылық бәсекелестікпен жүмыс істеу, ұлттық журналистиканың кэсіптік шеберлік деңгейін көтеруге ықпал ету.
Би-Би-Си-дің әлемдік қызметінің хабарлары "тікелей" эфир арқылы өтеді. Дикторлар тексті студиядан оқып, басқа студиялармен үндесіп отырады. Алдын ала даярлаған үнтаспаны Батыс радиостанцияларына тән қасиет-хабарлар көз алдыңда жасалып жатады. Студиялар өте қолайлы. Әрбір хабар жеке бетке жазылады. Эфир уақыты секундына дейін көрсетіледі. Толқынды кездейсоқ бос ұстау деген болмайды. Мысалы, Қазақстан туралы 4 минуттық хабар, әйтпесе, 3 минуттық репортаж алдын ала жоспарланса, ол осы көлемнен не асып, не жетпей қалмауы қажет. Журналистер берілген параметрді қатаң қадағалайды. Ең бастысы - жасалынған кестені диктор да, редактор-режиссер, оператор кез-келген уақытта пайдалана алады. Мэселен, микрофонды қосқанда, диктор текст пен хабарландыруларга тез машықтанып, жеңіл қосылып кетеді. Сондықтан, мүдіріп қалу, техникалық қолайсыздықтар, тікелей эфирдегі келеңсіздіктер болмайды.
Би-Би-Си-дің халықаралық қызметінде таза ақпараттық жаңалықтар 6 бағдарлама бойынша беріледі, бұл тәуліктік көлемі 3 сағат 10 минут, халықаралық жаңалықтар - 2 сағат, ішкі хабар - 30 минут, газеттерге шолу - 20 минут, финанстық жаңалықтар - 20 минут болады. Халықаралық тақырыпқа арналған ақпаратты-саяси бағдаралам тэулігіне 7 сағатқа дейін барады. Күн сайын спорт пен дін тақырыбыһа арналған хабарлар 2 сағатты қамтиды. Танымдық і бағдарламаларға көп көңіл бөлінеді. Ал, демалыс күндері хабардың берілуі өзгеріске ұшырайды. Сенбі күндері спорт тақырыбы ұлғая түседі. Кешке қарай тек спортқа ғана арналады. Музыкалық хабарлардың көлемі де үлғая түседі. Түрақты хабар жүргізушісі бар концерттер мен шоу-бағдарламалар, бұл күндері әдеби-музыкалы бағдарламалар көбейеді. Әйтсе де, хабар кестесінде бірқатар заңдылықтар сақаталады. Әрбір сағат жаңалықтармен немесе ақпараттық-саяси хабарлармен ашылады. Бұл хабардың жартысын алады. Тыңдаушысы аз болатын уақытта жеңілдетілген кесте қолданылады. Мысалы, 16.00-17.00 сағат аралығы қандай аймақта болсын тыңдауға қолайсыз кезең деп саналады. Сондықтан, бүл уақытта қайталу беріледі, ақпараттық үстеме жеңілдетіледі. Ал, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3-10
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I. Би-Би-Си телерадиокорпорациясының тарихына шолу
1.1. Би-Би-Си-дің Дүниежүзілік радио жэне телеқызметі 11-22
1.2. Би-Би-Си-дің халықаралық хабар тарату қызметі және олардың берілу ерекшеліктері 23-30
II. Би-Би-Си радиосының Дүниежүзілік Қазақ қызметі
2.2. Би-Би-Си радиосындағы Дүниежүзілік Қазақ қызметінің
казақ тіліндегі хабарлары 31-40
ҚОРЫТЫНДЫ 40-46
Сілтемелер көрсеткіші 47-48
Пайдаланылған әдебиеттер тізііиі 49-50
КІРІСПЕ
Бүгінгі нарық заманында ақпарат беру әдісі бұрынғыдан тым өзгеше, мүлдем жаңаша сипатқа ие болғаны ақиқат. Бұл бүгінгі заманғы акпараттың уақыт кеңістігін еркін әрі батыл, эрі көз ілеспес шапшаңдықпен билеп алуына байланысты туындап отырған жайт. Дэл осы тұргыдан алғанда, электронды бұқаралық ақпарат кұралдарының ішінде телерадионың бірінші орында тұрғанын кімде-кім мойындайды. Радио - сөз қ ұдіретінің басымдылығымен, қиялдау мүмкіндігінің жоғарылығымен ерекшеленеді. Хабар тыңдап отырған кезде, дауыс ырғағының эсерінен оқиға желісін ойша көз алдыңызға келтіріп отырасыз. Адам даусы да радио аркылы кез-келген жерге, миллиондаған үйге бірден ене алады. Сондықтан да, көпшілік қауым үшін радионы қандай жағдайда болмасын тыңдау мүмкіндігі басым. Ал телехабарлар тыңдарманның сезіміне түрткі бола алады. Басқа ақпарат кұралдарына қарағанда, телебағдарламалардың мүмкіндігі, яғни, адамдармен қатынасқа баруы тіпті оңай. Оның басты ерекшелігі де, негізгі артықшылығы да осында жатса керек-ті.
Бүгінгі күні миллиондаған, мыңдаған радиостанциялар, миллиардтаған радиоқабылдағыштар, сансыз шығып жатқан газет-журналдар, сан-салалы басылымдардан келіп түсіп жатқан хабар-ақпарат тасқынында ешқандай тосқауыл жоқ.
Қоғамдық телерадио кеңесі кез-келген елдің хабар тарату жүйесіндегі ең жоғары басқарушы мекеме боп саналады. Сол себепті де оның мүшелері кандай да бір саяси партияның немесе кәсіподақтың қүрамында болмаулары керек. Елдегі телерадио заңына бағына отырып, теле жэне радио өнімдерін тіркеу және оларды эфирге беру, қоғамдық телеарналар үшін жиналатын лицензиялык төлемакыны реттеу, бақылау мүның бәрі осы кеңестің атқаратын қызметтеріне кіреді. Сондықтан кеңестің эу бастагы атқаратын ісін қоғамдық арнадан әсте бөліп карауға болмайды.
Сондай-ақ, қогамдық телеарнаның халықпен байланысы элбетте абоненттік төлемге тэуелді болады. Телеарна қажетті каржысының біраз мөлшерін жарнама кірісі арқылы да түгендеуге қүкылы.
Қоғамдық телеарнаның болсын, радионың болсын бағдарламалық хабар тарату саясаты елдегі БАҚ туралы заң арқылы реттеледі. Заңның телерадиоға берері сол, мемлекеттік, я қоғамдық телеарнада болсын мейлінше еркін ақпарат тасымалдауға кепілдік болады. Ал түрлі мемлекеттік құзырлы мекемелердің телерадио қызметіне араласуы тек заңдық-кұкыктык негізде ғана жүзеге асады.
Отандық телевизияға қойылатын талап та оның адамгершілік-кұкыктык сипатқа сай болып, қоғамның діни наным-сенімін қастерлеуі мен христиандық қүндылықтарды аяқ асты етмеуді ұсынады. Ал қоғамдық телеарнаға артылатын жауапкершілік оның халықтың үдесінен шығып, көрерменнің қажеттілігін қанағаттандыра білуде ақпараттық, танымдық, мәдени, діни, саяси және шетелдік хабарлардың міндетті түрде камтылуын талап етеді. Жарнамалық өнімдердің мөлшері сағатына 12 пайыздық көрсеткіштен артыдмауы керек. Эфирлік көрсетілімдерді аяк астынан жарнама арқылы бөліп жіберуге мүлдем рүқсат етілмейді. Темекі мен алкоголь өнімдерін насихаттауды айтпағанда, қыл аяғы дәрі-дәрмектің өзін жарнамалауға жол жоқ.
Енді "Бүгінгі көпшілік неге халықаралық радиохабарларды, әлем елдеріне тарайтын телеарналарды тыңдауға құмар?" деген сұрақка аз-кем жауап іздеп көрейік. Бұл сауалға кезінде ЮСИА коммуникациялык зерттеулер бастығы Шервуд Демиц "Оның басты себебі - бүгінгі қоғамның ақпараттарды шынайы қалпында тыңдаіысы келетіндігінен" деп жауап берген екен. Айта кететін нэрсе, халықаралық жэне ішкі жағдайлардағы дағдарыс кезеңдерінде де радиохабарлардың да, телебагдарламалардың да бағасы арта түсті. 1991 жылдан бастап қысқа толкынды радиокабылдағыштар қолдан-қолға тимеді, -деп жазады Голландияның "Медиа Нетуорк" апталығының редакторы Джонатан Маркс 1. Дүниежүзінде сыртқа радиохабарларын тарататын елдер қатары күннен-күнге көбейе түсуде. Сонда мемлекеттер арасындағы халықаралық қатынастарды реттеуде электронды ақпарат құралдарының рөлі кандай, телерадионың маңызы неде? Бізді ең алдымен өзге елден казақ тілінде тарайтын радиолардағы хабарлардың қаншалықты өз аудиторпясын тауып жатқандығы, нендей деңгейде өз тыңдаушыларына жетіп жатыр, тыңдармандар мөлшері қанша деген сұрактар мазалайды. Халықаралық радиолар жайлы, олардың насихатгық рөлі туралы кеңестік кезеңдердің өзінде еңбектер көп жазылды. Бірак "кырғи-қабақ соғыс" әсерінен ол кітаптардың сарыны бөлектеу. Халықаралық хабар алмасу мәселелері, шетелдерге хабар тарату, журналистердің жұмыс істеу тәртібі, шарты, радио-теле хабарлар*ға қатысты көптеген мәселелер жыл сайын елімізде өтетін Еуразиялық Медиа Форумда да, Тынық Мүхиты аймағы елдерінің Бас Ассамблеясында да талқыланып келеді. Елбасы Нұрсүлтан Әбішұлы Назарбаевтың "БАҚ халықтың үні ретіндей сөйлейтін болсын, халыққа жақ, санаға сақ болсын" 121 деген түжырымы бүгінгі журналистиканың қай саласында болмасын, негізгі қағидаға айналуы тиіс. Жақында ғана Алматыда өткен бесінші Еуразиялык Медиа Форумда Елбасы бүгінгі қазақ журналистикасының алдындағы маңызды міндеттердің бірі -халықаралық дещейге жету және әлемдік ақпарат кеңістігінен өз орнымызды табу екендігін қадап айтқан болатын. Міне, осы міндеттерді жүзсге асыру үшін, әлемдік ақпарат үлгілерінің тәжірибесінс сүйснеміз. Қоғамның жаңаруы, жаңаша саяси ойлау, акпараттар алмасу нәтижесінде тар шеңберден шығып, ең бастысы дамыған елдермен тікелей қарым-қатынас жасауға кол жеткізіп. өз көзімізбен көру мүмкіндігіне ие болдық. Әлемдік ақпараттарды каз-калпында "Рейтер", ЮПИ, АП секілді агенттіктерден алып, "Америка даусы", "Би-Би-Си", "Азаттық" сиякты халықаралық радиоларды кез-келген уақытта тыңдауға мүмкіндік туып отыр. Әңгіменің турасына көшетін болсақ, қазір шетелден казақ тілінде тарайтын электронды ақпарат қүралдары санаулы ғана. Қазақ тілінде шетелден тарайтын электронды БАҚ дегенде, ең алдымен Би-Би-Си-дің Қазақ қызметін еріксіз атаймыз. Сондай-ақ, Прагадан тарайтын каншама жылдык тарихы бар 'Азатіык радиосы" қазақ қызметінің де халықаралық радиожиілікте алагын орны айтарлықтай. "Америка даусы", "Би-би-Си" спякты радиостанциялардан қалыс қалмайтын "Азаттық" пен Монголиядагы 130 мың казаққа хабар тарататын "Бай-өлке" аймақтык радиосының табиғаты эр түрлі болса да тегі бір, көтеретін мпселе^і ортак.
Жалпы, ұлттык сана-сезімнің дамуында шетелден казақ тілінде тарайтын радиостанциялардың о рны бөлек. Бүкіл казақтың руханн. мәдени қажетіне жарайтын бұл ақпарат кұралдары әлі дс герең, молырақ зерттеуді талап етеді. Біреуі -Еуропадаи, бірі - Азиядан ана тілінде хабар тарататын радиожиіліктер дүниежүзіндегі қазақтардың бірлігін сақтап, рухани, мәдени, тілдік дэстүрлерін өрістетуге одан әрі ықпал жасайтындыға айқын. Шетелде тек экономикалық жағынан ғана емес, рухани мұраға бай казак ұлтының өкілдері бар екендігі көпке белгілі. Шет аймақта да мерзімдік басылымдар, қазақ тілінде телерадиобағдарламалар бар. Халықаралық радиостанциялар мен телебағаналар қашаннан сыртқы саяси насихаттың басты қаруы болуымен ерекшеленсе, ал қазіргі кезде аймақтық, жергілікті радиолар мен телеарналардың қызметі мен рөлі де біршама артып отыр.
Жариялылық кезінде Би-Би-Си, "Америка даусы", "Азаттық" радиоларының тыңдаушылары азайган жоқ. "Әлемдік диапазондағы" бұл станцияларды бір мезетте ең кем дегенде 200 миллионнан астам адам тыңдайды. Тыңдарманы ең көп - Би-Би-Си - 150 миллион адам, одан кейінгі орында "Америка даусы", содан соң "Азаттык" пен "Азат Еуропа" радиостанциялары.
Әлемді қамтыған бостандық толқыны нэтижесінде аудитория халықаралык радиоға өте-мөте көңіл аударды. Қазіргі таңда Би-Би-Си-ді тұрақты түрде әлем елдерінде миллиондаған адам тыңдайды, ақпарат алмасады. Yenлыбританияның тарихымен біте қайнасып жатқан Би-Би-Си телерадиокешенінің бүгінгі таңда өзіндік мақсат-мүддесі де айқындалған. Алдына койған міндеті де ерекше: "Мы ставим перед собой цель быть самым творческим и доверяемым вещателем и создателем программ, стремясь при этом удовлетворять запросы всей нашей аудитории, информируя, образовывая и развлекая ее, обогащая жизнь зрителей и слушателей так, как не сможет один только рынок коммерческих вещателей. Мы стремимся руководствоваться нашими общественными целями; поощрять самые выдающиеся новаторские таланты Соединенного
Королевства; действовать независимо от чьих-либо интересов и искать вдохновение в высочайших этических нормах: Точность..., Честность..., Представление полного и честного взгляда на людей и традиции..., Редакционная целостность и независимость..., Уважение к частной жизни..., Уважение к нормам хорошего вкуса и приличия..., Стремление избегать имитации антиобщественного и преступного поведения..., Охрана благополучия детей..., Честность в отношении интервьюируемых..., Уважения разнообразия аудитории в Соединенном Королевстве..., Независимость от коммерческих интересов..." 3 - деп жазады Би-Би-Си-дің редакция алқасы.
Бұл әлемдік ақпарат айдынында орны ерекше Би-Би-Си радиосының алға қойған мақсаты мен міндеті деп түсіну керек.
Басты байлыгымыз саналатын қазақ тілін шетелдердегі қандастарымыз, атап айтқанда, Еуропа қазақтары эфир арқылы әлемнің дүйім жүртшылыгына қалай таратып отыргандыгын негізгі бөлімде тоқталатын боламын. Ал, негізгі бөлімнін бірінші тарауында Би-Би-Си радиосының қалай дүниеге келгендігі, дамуы халықаралық жағдайға сэйкес әңгімелеуге тырыстым. Сондай-ақ, Би-Би-Си-дің Дүниежүзілік Қазак қызметінің "әлемдік диапазондағы" орны да сипатталды.
Бітіру жұмысыныц негізгі нысанасы Дүниежүзілік Би-Би-Си қызметінің халықаралык хабарлар таратудағы ерекшелігіне талдау жасау, олардың жасалу әдістерін ұғыну, сондай-ак халықаралык Қазақ қызметінің ^ыр-сырын жан-жақты ашып корсету болып табылады. Белгіленген міндетті игеру үшін іздену барысында мына міндеттер мен мэселелердің басын ашу көзделді:
Би-Би-Си радиосының күделікті беріліп отыратын жаңалықтар бағдарламасының маңыздылығын айқындау;
Би-Би-Си радиосы Қазақ қызметінің жаңалықтар жасауда қолданылатын әдіс-тәсілдеріне талдау жасау;
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: тыңдарман мен көрерменге ақпаратты тартымды етіп жеткізіп жүрген Би-Би-Си қызметінің ерекшелігіне тоқталу, сондай-ақ әлем елдеріне Лондоннан тарайтын Қазақ қызметінің ақпарат таратуда қолданылып жүрген эдіс-тэсілдері қарастырылады.
Зерттеу жүмысыныц ғылыми жаңалығы: диплом жұмысында Би-Би-Си Қазак қызметінің ең алғаш ашылып, хабар тарата бастаған уақытынан бергі жаңалықтар ерекшелігі сараланды. Мәселен, 5-10 минут емес, жарты сағат бойы кешкі сағат 19.00-де тарап келген қазақ тіліндегі радиохабарлардағы журналистердің оқиға орнындағы дыбыстық жазбаларды диктофонға түсіріп, сол күйінде тыңдарманға жеткізуіне, яғни жанды дыбыспен ерекше жүмыс істеуіне жэне тікелей эфир барысында жүргізушінің Ташкенттегі, Ашхабадтағы қазак журналистерімен тілдесуіне мән берілді. 2004 жылы Лондондағы Би-Би-Си-дің Қазақ қызметінен арнайы өндірістік тэжірибеден өтіп, осының бәрін көзбен көруге мүмкіндік алғаным зерттеу нысанасының жүйелі зерттелуіне жол ашты.
Зерттеудің тәсілдік негіздері: бітіру жүмысында салыстырмалы-сараптамалық баға беру, мәселен Би-Би-Си радиосының қазақ тіліндегі хабарлары мен Азаттық радиосының казак тіліндегі хабарларын салыстыру арқылы дэлелдеу эдістері қолданылды.
Жүмыстыц теориялық және метод ологішлық негізі: BBC World Servise орыс кызметі мен казак кьізметінің галамтор парақшасы, сондай-ақ Намазаны Омашев пен P. Бегімтаеваның "Қазіргі шетел журналистикасы" атты ғылыми еңбегіне сүйену, сондай-ақ ВВС журналистеріне арналган нүсқау ережелері, Любимовтің "70 лет радиовещанию Великобритании" еңбектері қолданылды.
Зерттеудің негізгі нысаны: басты деректемелік негіз ретінде BBC World Servise орыс қызметі мен казак қызметінің ғаламтор парақшаларына сілтеме жасалынды. Өйткені халыкаралық хабарлардың мэтіндік нү_сқасы сол интернет паракшаларында жарияланады. Сонымен қатар, Би-Би-Си телеарнасының кейбір хабарлары мен М.Барманкүловтың журналистика факультетінің студенттеріне арналған оқулықтары косымша кұрал ретінде пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі екібөлім, қорытынды, сілтемелер жэне пайдаланылған эдебиеттер тізімінен тұрады.
I. БИ-БИ-СИ ТЕЛЕРАДИОКОРПОРАЦИЯСЫНЫҢ ТАРИХЫНА ШОЛУ
1.1. Би-Би-Си-дің Дүниежүзілік радио және телеқызметі
XX ғасырдың 1920 жылдарында отар империялар сияқты Англия елінде де езілген халықтардың ұлт-азаттық қозгалысы өрістеді. Өз билігін сақтап қалу мақсатында олар да қолдан келгеннің бэрін жасап бақты. Ал, бүл мақсатта ең қолайлы құрал радио болатын. Сөйтіп, Би-Би-Си өз отарына кысқа толқындагы алгашқы хабарларын 1927 жылдың караша айынан бастады. Осы тэжірибелік хабарлары аркылы ұйымдастыру, техникалық жэне саяси жетілу негізінде Би-Би-Си өз хабарларын 1932 жылы тұрақты түрде жүргізе бастады. Британ империясы үшін радиобагдарламалардың салтанатты ашылуы дәл осы жылдың 19 желтоксанында болды. Соңынан Би-Би-Си-дің империялық қызметі кұрылды. Негізінен империялық қызмет аймақ үшін жүмыс аткарды деуге әбден болады, олар: Австралия, Үндістан, Оңтүстік Африка, Батые Африка мен Канада. Ал, империялық қызметтің негізгі мақсаты империяның ісін қалың бұқараға жан-жақты насихаттау, өзіндік ішкі бірлікті сактау, британдық өмір салтын, британ әдет-гұрпын, сондай-ак дэстүрді кең түрде гЛүмкіндігінше барлык елге таныстыру болды. Империялық кызмет өз кезегінде ең жаңа әрі бейтаныс кызмет болғандықтан, көптеген елдердің тыңдаушыларына ие болды. Айта кетерлік жайт, алгаш ашылған империялық қызметті Форин-офис қаржыландырып отырды. Хабарлары тек қана ағылшын тілінде таратылып, ағылшын
тілінде берілгеніне қарамастан, Орта Азия елдері де кейіннен бұл радиоға ыкылас таныта бастады. Радиохабарлары тек қана ағылшын тілінде тараган Англияның халықаралық радиокызметі ағылшын тілінің баска аймақтарға да өрістеп дамуына едэуір үлесін косты. Сөйтіп, 1920-30 жылдар аралығында Англияның билік басында отырган басшылары енді өзге аймақтарға басқа тілдерде хабар тарату мәселесін көтерді. Лондон радиосының шет тілінде ашылған алғашқы бөлімі бұл - Араб кызметі болып саналады. 1938 жылы дүниеге келген Араб қызметі Англия мен Италия арасындагы үлкен текетірестен кейін көп ұзамай-ак хабар тарата бастады. Каирдің жергілікті радиосынан екі радиожүргізуші арнайы шақырылды. Алгашкы кезде олар ақпараттық және әртүрлі саладағы хабарларды жүргізді, кейіннен радио арқылы Құранды оқыды. Араб кызметі негізінен дін такырыбына терең үңілді. Мәселен, жыл сайын Рамазан айында Би-Би-Си-дің Араб қызметі эфирден ерекше хабарлар беріп тұрды. Екінші жактан, Би-Би-Си Дүниежүзілік қызметі діни хабарларды беру арқылы араб елдерінің сеніміне эбден кіріп алды.
Ал, Би-Би-Си-дің Дүниежүзілік неміс, ағылшын, француз қызметтері 1930 жылдардың соңында гана қызмет корсете бастады. Жалпылама атауда "Еуропа қызметі" деп айдар тагылган бұл кызметтің алғашқы ашылуында сол кездегі премьер-министр Чемберленнің өзі арнайы сөз сөйлеген-ді. Дүниежүзілік Би-Би-Сидің Еуропа радиоқызметіне дара тоқталар болсак, бұл кызметтің радиожелісі бес елге дейін тартылды. Олар - Шығыс Еуропа, Орталық Еуропа, Оңтүстік Еуропа, неміс жэне француз қызметтері. Аталган бес қызметтің өзі хабар тарату аймагы мен тіліне орай бірнеше секцияга бөлінеді. Жалпы Еуропа кызметінің өзі іштей бес аймакка, яғни,
Африка, Араб, Шығыс, Қиыр Шығыс және Латын Америкасы елдері үшін кызмет көрсетеді. Енді солардың әркайсысына ерекше тоқталайык. Африка кызметі негізі өз құрлығындағы үш тілде, яғни, суахили, хауси, сомали тілдерінде хабар таратады. Ара-тұра француз жэне ағылшын тілдерінде де хабарлар қосыны беріліп түрады. Ал, Шығыс кызметі тек Оңтүстік Азия елдері үшін ғана арналған десе де болады. Оның ішіне Иран, Үндістан, Бангладеш жэне Бирма елдері кіреді. Шығыс қызметі бенгали, урду, тамиль, бирма, хинди, сингалез және непал тілдерінде түрлі саладағы хабарларды дайындайды. Ал, Қиыр Шығыс қызметі Қытай, Жапония, Оңтүстік және Шыгыс азия елдері үшін арналган. Багдарламалары да қытай, жапон, Вьетнам, малай, индонез, тай тілдерінде жүргізіледі. Латын Америкасы Қызметі испан жэне португал тілдерінде кызмет көрсетеді. Бұл кызмет Латын Американың 18 еліне хабар таратады.
Англияның халықаралық радиохабары XX гасырдың орта белінде қалыптасып, екінші дүниежүзілік соғыстың басында сыртқы саяси насихатын жүргізетін басты кұралға айналды. Американ зерттеушілері Л.Уайт пен Р.Ли Би-Би-Си радиохабарларының согыс кезінде кеңінен өрістегенін айтқан. Қос зерттеуші "Yenлыбритания өзінің радиохабарлары арқылы дүниені жаулап алды" деп мойындауга мэжбүр болган. Шынтуайтына келер болсақ, 1940 жылдардың аягында Батыстың қандай радиостанциясы болмасын, Би-Би-Си-ге тең келе алмады. Сол кездің өзінде халықаралық радиоқызмЪті шетелге аптасына 600 сагатқа дейін хабар таратты. Бағдарламалар 40 тілге дейін жүргізілді. Согыстан кейінгі 1946 жылы "қырғи қабак согыстың" эсерінен Би-Би-Си орыс тілінде тұрақты хабар тарата бастады. Бүл кездің өзінде Би-Би-Си-дің орсы радиоқызметі апта сайын 30 сагат хабар таратты. Ал, чех жэне словак тілдерінде - 22 сағат, венгр тілінде - 18, болгар тілінде - 14, румын тілінде - 16, сербохорват тілінде - 16 сағат багдарлама жүргізді. Сөйтіп, Би-Би-Си-дің Дүниежүзілік қызметі 90 жылдардың ортасына дейін ТМД елдеріне тек орыс тілінде гана хабар жүргізіп келді. 1950 жылдары орыс хабарларының көлемі 33 сагатқа дейін жетті, ал сол кезде мүндай сағаттық көлем үлкен көлем болып саналды.
Би-Би-Си-дің сыртқы хабары 1948 жылы күрт өзгеріске ұшырады. Барлық радионасихат басшылыгы бір орталыктандырылып, бір жерге гана шогырландырылды. Ал, бүгінгі таңда Би-Би-Си-дің сыртқы кызметінде 3 мыңнан астам журналист қызмет атқарады. Ал, хабарлар қоржыны 52 студияда әзірленіп, аптасына 700 сагатқа дейін жетеді. Багдараламалар реті 37 тілде жэне агылшын тілінде тәулік бойы кызмет көрсетеді. Айта кету керек, Би-Би-Си-дің әр елдің жергілікті тілдерімен катар тек қана агылшын тілінде хабар тарататын "агылшын жүйесі" деген арнайы бөлімшесі бар. Бүл Би-Би-Си-дің нағыз әлемдік қызметі (BBC World Servise). Бұл қызмет күн сайын елуден астам ақпараттар бюллетенін береді. Оның жартысы халықаралық такырыпқа, ал қалгандары коммерциялық, экономикалық, спорттык ақпарат болып келеді. Сонымен катар, баспасөзге шолу, музыка, гылым мен техника, өнер... тақырыптары беріледі. Әлемдік қызметің хабарлары дүниежүзінің бәріне де ретрансляцияланады. Сондай-ак, әлемдік кызметке аймактык кызмет те ішінара * кіреді. Вест-Индия, Австралия, Жаңа Зеландия, Фолкленд аралдары, АҚШ пен Канадага хабар таратады. Әлемнің көптеген елдерінде 76 передатчик қысқа, орта жэне үзын толқында жұмыс істейді. Алыс аймақтарды қамту үшін Кипр, Мальта, Малайзия, Либерия сиякты мемлекеттерде ретранслияторлары бар. Би-Би-Си-дің передатчиктері Батые Берлинде орта толқынды қамтамасыз етіп, бүкіл Еуропаға тарайды.
Би-Би-Си радиосының құрылымы бірнеше бөлімнен тұрады. Олар - жаңалықтар бөлімі, эңгіме және радиооченрктер айдарлары, күнделікті оқиғалар, ағылшын тілі сабақтарының бөлімі.
Енді Би-Би-Си радиосының жаңалықтар бөлімі жайында аз-кем сөз қозғайық. Би-Би-Си-дің жаңалықтар бөлімі сыртқа хабар беру қызметінің ішіндегі ең үлкені болып саналады. Батыстың радиорталықтары ішінде бұдан қуатты ақпарат қызметі жоқ. Жаңалыктар бөлімі - Лондон радиосына келіп түскен ақпараттардан соңғы хабарларды жедел түрде әзірлейді. Шүғыл ақпарттарды дайындағандықтан, бұл бөлім тәулік бойы жұмыс істейді. Жүзден астам қызметкер күніне 250-ден астам бюллетень әзірлейді. Ал, ақпараттар тізбегі ірі агенттіктердің хабарларынан құрастырырлады, оның ішінде бэрінен бұрын Рейтердің ақпараттары, сондай-ақ шетелдегі Би-Би-Си-дің тілшілері, радиохабарларын ұстау қызметі арқылы алынған хабарлар пайдаланылады. Би-Би-Си-дің Еуропа елдерінің астаналарында, Нью-Йоркте, Кипрде, Каирде, Кейптаун мен Делиде, Сингапур мен Бейрутте өз өкілдері бар. Ал, қазіргі кезде ТМД елдерінің біразында, оның ішінде Қазақстанда Орта Азия қызметі жұмыс істейді. Тілшілер өз хабарларын телеграф, телефон, факс арқылы береді. Немесе шұгыл жаңалықтарды салған жерден тійелей эфирге косып жібереді. Би-Би-Си-дің аудиторияны зертеу бөлімі ірі жэне маңызды қызмет болып табылады. Жыл сайын Лондон радиосы зерттеу кызметіне жарты миллион фунт стерлинг бөледі екен. Штатында жүзден астам қызметкері бар бүл бөлім Би-Би-Си-дің ішкі радиосы мен теледидарын, сондай-ақ шетелге арналган хабарлар аудиториясын зерттейді. Сыртқы хабарларды зерттеуге ерекше көңіл бөлінген. Сондықтан да, оның эдіс-тэсілдерін жетілдіріп отырады. Сондай мақсатпен бөлім жанынан аудиторияны зерттеудің жаңа әдістері жасалып, оны жинау мен өңдеу техникасы бар жаңа әдістемелік секция қүрылған. Ал, "Бұл зерттеулер не береді?" деген сұраққа келер болсак, біріншіден, кім, қай жерде және қанша адамның тыңдайтындығы белгілі болады. Екіншіден, сол елдің әлеуметтік-саяси жағдайына қанығады. Сонымен қатар, аудиторияны зерттеу барысында оның сөйлеу тіліне, лексикаға назар аударып, сол сөздерді хабарда пайдалау жүзеге асырылады.
Негізінен, Би-Би-Си радиосы аудиторияның мүддесіне көп көңіл бөледі. Мәселен, 1960 жылдары Шығыс Еуропа қызметінің басшысы болтан Морис Лейти, кейіннен бүкіл британ сыртқы хабарының бас комментатаоры болтан ол: "Аудитория ең алдымен не тыңдағысы келеді? деген сұраққа былай деп жауап берген: - Дәл ақпарат, дәлелді комментарий" 4. Буш Хаус үнемі аудитория талабын ескеретін болса керек. Егер редакция біреуге тапсырыс беретіндей болса, "бізге керек" деп айтпаған, "біз солай ойлап едік" немесе "радиотыңдаушылар тыңдағысы келеді", "аудитория, көпшілік соны қалайды" деген тіркестерді үнемі пайдаланып отырған екен. Халыққа дэл, нақты, шынайы акпарат таратуды әу баста-ақ әдетке айналдырған. "Беспристрастность... Должная беспристрастность - это основа основ Би-би-си. Все программы* и услуги Би-би-си должны быть открытыми, честными, отражающими уважение к истине. Не должно существовать ни одного заметного аспекта мысли, который не нашел бы своего отражения или был бы недостаточно представлен на Би-би-си" 5. Лондон радиосы аудиторияны зерттей отырып, басқа да ірі зерттеу орталықтарының ақпараттарына пайдаланылады. "Америка даусы", ФРГ, Канада, Францияның қызметтерімен тығыз байланыс жасап, қүнды ақпараттарымен алмасып отырады. Британ радиокорпорациясы аудиторияны зерттеуге 1936 жылы кірісті. Ал, кеңес аудиториясын зерттеуді 1954 жылдан бастады. Аудиторияны арнаулы құрастылырған сұрақ-анкета немесе тұрғындардан ауызша сұрау социологтардың ежелден келе жатқан эдісі. Би-Би-Си-дің Батыс Еуропа, Таяу Шығыс және элемнің басқа елдеріне арналған арнаулы сауалдары бар. Мұнда тіпті диктордың немесе хабар жүргізушінің дауыс ырғағына тыңдаушының көзқарасы сұралады. Ал, Кеңес елдері кезінде Би-Би-Си мұндай сауалдар қоя алмады. Сондықтан, "тікелей байланыс" орнатуға тырысты. Ол өзімізге белгілі шетелге барған туристерден, делегациялардан сұхбат алу тәсілімен жүргізілді. Ал, біздің мемлекеттік қауіпсіздік қызметкерлеріміз мүндай шараларға жол бермеді. Сондықтан, Би-Би-Си кеңес елдері туралы деректерді диологтардан, бизнесмендерден, барлау қызметкерлерінен алуға тырысты. 1960 жылдары аудиторияны зерттеу бөлімінің анықтамалығында: "Орталық және Шығыс Еуропа елдерінен босқандар "темір шымылдықтың" ар жағынан біздің аудиториямыз жайлы ақпарат алатын бірден-бір көз" - деп аталған. Мүндай ақпараттар бірден беріле салмайды. Әуелі басқа ақпарат көздерінен алынған мәліметтермен салыстырылады, анализ жасалады, содан кейін ғана беріледі. 1961 жылы Мэскеуде болған сауда жәрмеңкесінде Би-Би-Си-дің орыс бөлімінің қызметкерлері екі аптаның ішінде Кеңес Одағының 600-ге жуық тыңдаушыларымен сұрау жүргізген.
Сондай-ақ, тағы да бір әдіс бар. Түскен хаттар арқылы анализ жасау. Сондықтан апта сайын нешетүрлі радиоконкурстар, викториналар үйымдастырылып, ең талапқа сай келген жауаптарға жүлде ұйымдастырылады. Таспаға жазылған музыкадан бастап, Англияға барып қайтуға туристік жолдамаға дейін берілген. Бұл бәйгелердің тақырыбы ағылшын тілін, мәдениетін, өмір сүру дағдысын білумен ұштастырылады. Мысалы, Лондон радиосы Шекспир туралы үздік жұмысқа, Үлыбританияның географиясына, оның тарихы мен эдебиетіне бәйге өткізген.
Кез-келген елдің сыртқы хабар таратуында қашанда хабарларды үстау (перехват) қызметінің алатын орны ерекше. Себебі, хабар әр елдің ақпараттарын кез-келген мүмкіндікті пайдалана отырып, толқыннан ұстап, оны түрлі жолдармен жүзеге асырады. Би-Би-Си-дің бұл қызметі екі саладын түрады: бірі тэулік бойы шетелдік радиоларды тыңдап, оның маңыздыларын үнтаспаға жазып алады да, келесі топқа береді. Ал, екінші топ іріктеп, аударып, материалдарды редакциялап, күн сайын немесе апта сайынғы бюллетеньте пайдаланды. Бюллетеньдер: "Шығыс Еуропа", "Таяу Шығыс жэне Африка" деген сияқты бөлімдерден тұрады. Бұл ақпараттарды тек Би-Би-Си ғана емес, түрлі үкіметтік мекемелер пайдаланады. Сондай-ақ, бұл материалдарды Парламенттің қос палатасының кітапханасы да алады. Жоғарыда мен Би-Би-Си-дің Дүниежүзілік радиоқызметінің элемдік деңгейдегі орнын ашуға тырыстым. Енді телеқызметі жайында жайында да бірер сөз айта кеткенді жөн санаймын.
Ағылшын елінде алғаш рет тәжіриібелік телехабар 1932 жылы басталғанымен, түрақты түрде ресми көрсетілген жылы 1936 жыл болып есептелінеді. Алғашқы кезде хабарларды Лондонда түратындар ғана коре алды. Тек 1937 жылы Георг ҮІ таққа отыруын корсету рәсімінен кейін теледидар тез өркендей бастады. Алайда екінші дүниежүзілік соғыстың басталуымен телехабар қызметі үзіліп қалды да, барлық жігер радиоға жұмсалды. Осы көзқарас 1940 жылдардың ортасына дейін жалғасып, теледидардың тез дамып кетуіне мүмкіндік бере қойған жоқ. Алайда аудитория саны біртіндеп өсуін тоқтатқан жоқ. Мысалы, 1948 жылы теледидар саны 14 мың 560 болса, 1948 жылы сегіз жарым есеге күрт өсті. 1950 жылдың аяғында Би-Би-Си хабарларын ағылшындардың 92 пайызы қабылдады. Сол кездің өзінде оның апталық хабар беру көлемі 40 сағатқа жетті. Алғашында хабарлар бір программа арқылы ғана берілсе, кейін екінші программа ашу 1960 жылы жүзеге асты 6. Англия теледидарының тарихында 1953 жыл үлкен бетбүрыс кезеңі болып есептелінеді. Осы жылдың 2 маусымында II Елизабета тэж қию салтанатын теледидар арқылы 20 миллион адам тамашалаған еді. Дэл осы күні телеаудитория саны радиотыңдаушыға қарағанда бірнеше есеге асып түсті. Бүқаралық ақпарат қүралдарының жаңа бір саласы -теледидардың жаңа дэуірі ; агылшын халқы үшін осылайша ашылған еді... :
Би-Би-Си 1964 жылы қоғамдық теледидардың "Би-Би-Си-2" деп аталатын екінші арнасын ашты. Осыған орай ол көптеген қиындықтарға кездесті. Екінші жақтан техникалық қиындықтар да аз болған жоқ. "Би-Би-Си-1" 405 жол жиілікте қабылдаса, "Би-Би-Си-2" хабарды 625 жол жоғары жиілікте жүзеге асыруға тиіс болды. Оның үстіне осы екі арна Yenлыбританияда түрлі-түсті хабарды бірінші рет көрсеткен* еді. Yenлыбритания теледидары 1970 жылдары "алтын ғасыр" кезеңін бастан кешірді. Осы уақытта "Би-Би-Си-2" британ теледидарында өз орнына "мэдени" арна ретінде тапты. Сөйтіп бүл арна тек қана ақсүйек топқа қызмет етті. Оның күнделікті бағдарламалары опера, авангардтық театр, үзақ ғылыми хабарлар мен білім беру бағдарламаларынан ғана тұрды. Тіпті түнгі хабарларының өзі де ұстанған бағыттарының берік екендігін байқатады. 1988 жылы дэрігерлерге арналған түнгі хабарларды беруді бастаса, "түнгі мектеп" білім беру бағдарламасы, "Парламенттегі күн" хабарлары түнгі сағат 2-де босатылып, 4-ке дейін берілді.
Жалпы, Би-Би-Си-дің телеғимараты эу бастан-ақ телестудияға негізделіп жасалған. Телеорталықты төбесінен тамашалаған кезде, оның сүрақ белгі ретінде салынғанын аңғару қиын емес. Алайда, құрылыстың бұлай жүргізілуінің өзі ағылшындар үшін де әлі күнге дейін жүмбақ. Үлыбританияда телехабарлар 1936 жылдан бастап көрсетіле бастады, алғашқыда оны тек қана жергілікті халықтар ғана тамашалай алды. 1964 жылы Би-Би-Си ақсүйектер тобына ғана қызмет көрсететін қоғамдық телеарнаның екінші нұсқасын ашты. Телеарнаның эфирді безендіруі, бағдарлама жүргізушілері мен журналистерінің ұстанымдары біздегіден элдеқайда белек. Осы орайда отандық электронды БАҚ-тың әлі де толық жетіле қоймағандығын, журналистерімізде тәжірибенің аздығын мойындамасымызға лаж жоқ 111.
1997 жылы Yenлыбритания жүртшылығы Би-Би-Си-дің 75 жылдығын үлттық мереке ретінде атап өтті. Қазан айының 29-да Коралева Би-Би-Си-дің жаңа орталығын ашты. Дэл осы айтула датаны Би-Би-Си-дің эртүрлі арналары арнайы топтама бағдарлама жасап көрсетті. Жалпы Би-Би-Си-дің аудиториясы эр кезеңдегі айтулы оқиғадан соң кең көлемге* ие болып отырады. Ал, 1990 жылдардың ортасында Диана ханшайымды жерлеу рәсіміне 19,5 миллион көрермен куә болды. Ал, Би-Би-Си-дің элемдік телеқызметі 180 елге 50 миллион адамға осы оқиғадан репортаж көрсетті. Осы репортажды көрсету құқығын 45 элемдік телекомпания сатып алды. Міне, осындай медиаайналымның арқасында, Би-Би-Си-дің коммерциялық бөлімі де "Би-Би-Си Уорлдуайд" өз мүмкіндігін кеңейтіп келеді. Осы жерден эңгіме ауанын Би-Би-Си-дегі коммерциялық эфирлік теледидарға (Ай-Ти-Ви) бүрайық. 1990 жылдардың аяғында ағылшын коммерциялық теледидары өндірісі нығайып шоғырланды. Коммерциялық эфирлік телехабарлар үш ірі монополистік бірлестіктің билігіне берілді. Олар: "Карлтон Ю-Кэй продакшнз", "Гранада телевижн" жэне "Юнайтед ньюс энд медиа" 8.
"Карлтон Ю-Кэй продакшнз" миллионер Майкл Гриннің басшылық етуімен халықаралық "Карлтон коммьюникэйшнз" компаниясына қарайды, оның игілігіндегі "Карлтон Ю-Кэй телевижн" Лондонға, сондай-ақ "Сентрел телевижн" Орталық англияға, "Уэсткантри телевижн" Оңтүстік-Батыс Англияға хабар таратады. Лорд Холлик басқаратын "Юнайтед ньюс энд медиа" телебаспа корпорациясы Оңтүстік Англияға тарататын "Меридиен" жэне Шығыс Азияға хабар тарататын "Англия", Уэльске арналған "Харлеч телевижн" компанияларына иелік етеді. Үшінші алпауыт - "Гранада труп" бірлестігіне енетін Солтүстік Англияға арналған "Гранада телевижн", Йоркшир мен солтүстік Шығыс Англияға хабар тарататын "Йоркшир телевижн" жэне "Лондон уикэнд телевижн" Лондонга демалыс күндері хабар таратады. Бүл бірлестікке Джерри Робинсон төрагалық етеді. Бұларға қосымша Шотландияның біраз бөлігіне хабар тарататын "Скоттши телевижи" комяаниясы бар. Үш үсақ телекомпания "Ольстер телевижн", "Бордер телевижн" жэне "Ченнел телевижн" ғана салыстырмалы тэуелсіз болып отыр. Алайда бүларды да жақын арада монополистік бірлестіктердің бірі сатып алады деген болжам айтылуда. Осыган орай агылшын баспасөзі Үлыбританияның эфирлік теледидары деген пікірлер медиаайналымның арқасыңда, Би-Би-Си-дің коммерциялық бөлімі де "Би-Би-Си Уорлдуайд" өз мүмкіндігін кеңейтіп келеді. Осы жерден эңгіме ауанын Би-Би-Си-дегі коммерциялық эфирлік теледидарға (Ай-Ти-Ви) бүрайық. 1990 жылдардың аяғында ағылшын коммерциялық теледидары өндірісі нығайып шоғырланды. Коммерциялық эфирлік телехабарлар үш ірі монополистік бірлестіктің билігіне берілді. Олар: "Карлтон Ю-Кэй продакшнз", "Гранада телевижн" жэне "Юнайтед ньюс энд медиа" 8.
"Карлтон Ю-Кэй продакшнз" миллионер Майкл Гриннің басшылық етуімен халықаралық "Карлтон коммьюникэйшнз" компаниясына қарайды, оның игілігіндегі "Карлтон Ю-Кэй телевижн" Лондонға, сондай-ақ "Сентрел телевижн" Орталық англияға, "Уэсткантри телевижн" Оңтүстік-Батыс Англияға хабар таратады. Лорд Холлик басқаратын "Юнайтед ньюс энд медиа" телебаспа корпорациясы Оңтүстік Англияға тарататын "Меридиен" жэне Шығыс Азияға хабар тарататын "Англия", Уэльске арналған "Харлеч телевижн" компанияларына иелік етеді. Үшінші алпауыт - "Гранада груп" бірлестігіне енетін Солтүстік Англияға арналған "Гранада телевижн", Йоркшир мен солтүстік Шығыс Англияға хабар тарататын "Йоркшир телевижн" жэне "Лондон уикэнд телевижн" Лондонға демалыс күндері хабар таратады. Бұл бірлестікке Джерри Робинсон төрағалық етеді. Бұларға қосымша Шотландияның біраз бөлігіне хабар тарататын "Скоттши телевижи" коміпаниясы бар. Үш үсақ телекомпания "Ольстер телевижн", "Бордер телевижн" жэне "Ченнел телевижн" ғана салыстырмалы тэуелсіз болып отыр. Алайда бүларды да жақын арада монополистік бірлестіктердің бірі сатып алады деген болжам айтылуда. Осыған орай ағылшын баспасөзі Үлыбританияның эфирлік теледидары деген пікірлер жариялауда. Алайда қазіргі бірлестіктің басшылары: Грин, Холлик, Робинсон арасындағы қайшылықтар жойылуы екіталай екенідігн де баспасөз атап өтуде. Ақырында, Ай-Ти-Ви-дің барлық компанияларын біріктіріп жіберуге монополияға қарсы заң кедергі жасайды 191.
Қазір британ телеиндустриясын нығайту "өндірісті тиімді пайдалану" жэне штат қысқарту есебінен жүріп отыр. Оның үстіне Ай-Ти-Ви-дің көрермендері де азайып кетті. Оған себеп -кабельді немесе спутниктітік теледидар емес, Би-Би-Си мен жаңадан ашылған бесінші арна. Ай-Ти-Ви-дің аудиторияны ұстап тұруына ескі "Коронэйшн стрит", "Эмердейл", "Билл" сияқты танымал сериалдар ықпал етуде. Өзінің беделін көтеру үшін Ай-Ти-Ви шетелдік компаниялармен байланысты өрістетуге әрекет етуде. Мысалы, Жапонның "Тойота" фирмасымен келісімге отыруы игі қадам болды. Бүл фирма Ай-Ти-Ви-дің барлық бағдарламасын қаржыландырады. Бұрын демеуші бір ғана хабарды қаржыландырса, енді барлық бағдарламаны қаржыландыратын болды. Мүнда тек жаңалықтар ғана кірген жоқ. Бұл британ теледидарындағы тұңғыш қадам еді. Сондай-ақ, Американың қоғамдық компанияларымен келісім жасалды. Сөйтіп, Ай-Ти-Ви дайындаған жаңалықтар мен "төртінші арна жаңалықтары" Американың Дейтройт, Сиэтл, Хьюстон жэне Сент-Луис қалаларында таңертеңгілік уақытта көрсетілетін болды. Осындай жарты сағаттық бағдарлама АҚШ-та да көрсетілді. Мүндай жаңалықтар* қызметінің Қүрама Штаттарында ашылуы британ бүқаралық ақпарат қүралдарының зор мүмкіндіктерін байқатса керек.
1.2. Би-Би-Си-дің халықаралық хабар тарату қызметі жэне олардың берілу ерекшеліктері
Қазіргі кезде халықаралық телерадиостанциялардың дэстүрлі қызметі саяси жағдайлар мен ақпараттарға сай өзгере отырып, жаңа түрге ие болып келеді. Бүл өзгерістер аудиторияның сүранысын ғана емес, радиостанцияларды тыңдайтын территориядағы демократиялық үкіметтер тарапынан көмек күткен кэсіби өтініштерді де қанағаттандыра алады. Би-Би-Си-дің Дүниежүзілік радиоқызметі де, телеқызметі де Біріккен Корольдік Ханшайымының, сондай-ақ Иожеф Анталл, Борис Ельцин сияқты мемлекет басшыларының жэне Шығыс Еуропа мен ТМД елдерінің басқа басшыларының да оң қабағына ие болды. Бұдан кейінгі кезеңде де Би-Би-Си-дің алдында халықаралық саясатта бірнеше мақсат тұр:
- мемлекеттердің ішкі саясатында түрақты көзқарасты
қамтамасыз ете отырып, элеуметтік қалыпты жағдайға қол
жеткізу; 1
- Америка Қүрама Штаттары мен Батыс Еуропаның бейбіт дамуды ұсынған бағдарламаларын қолдай отырып, аудиторяға батыстық демократияның бағалылығын түсіндіру, тәжірибесін үйрету, Батыс пен Шығыс арасындағы ақпарат алмасуларын нығайту; *
- жергілікті және әлемдік бұқаралық ақпарат қүралдарында орын алып отырған кемшіліктерді көрсетіп, оларды жоюға көмектесе отырып, бүрынғы кеңестік кеңістікте нақты жариялылыққа, шынайы тәуелсіздікке ие болғанға дейін шығармашылық бәсекелестікпен жүмыс істеу, ұлттық журналистиканың кэсіптік шеберлік деңгейін көтеруге ықпал ету.
Би-Би-Си-дің әлемдік қызметінің хабарлары "тікелей" эфир арқылы өтеді. Дикторлар тексті студиядан оқып, басқа студиялармен үндесіп отырады. Алдын ала даярлаған үнтаспаны Батыс радиостанцияларына тән қасиет-хабарлар көз алдыңда жасалып жатады. Студиялар өте қолайлы. Әрбір хабар жеке бетке жазылады. Эфир уақыты секундына дейін көрсетіледі. Толқынды кездейсоқ бос ұстау деген болмайды. Мысалы, Қазақстан туралы 4 минуттық хабар, әйтпесе, 3 минуттық репортаж алдын ала жоспарланса, ол осы көлемнен не асып, не жетпей қалмауы қажет. Журналистер берілген параметрді қатаң қадағалайды. Ең бастысы - жасалынған кестені диктор да, редактор-режиссер, оператор кез-келген уақытта пайдалана алады. Мэселен, микрофонды қосқанда, диктор текст пен хабарландыруларга тез машықтанып, жеңіл қосылып кетеді. Сондықтан, мүдіріп қалу, техникалық қолайсыздықтар, тікелей эфирдегі келеңсіздіктер болмайды.
Би-Би-Си-дің халықаралық қызметінде таза ақпараттық жаңалықтар 6 бағдарлама бойынша беріледі, бұл тәуліктік көлемі 3 сағат 10 минут, халықаралық жаңалықтар - 2 сағат, ішкі хабар - 30 минут, газеттерге шолу - 20 минут, финанстық жаңалықтар - 20 минут болады. Халықаралық тақырыпқа арналған ақпаратты-саяси бағдаралам тэулігіне 7 сағатқа дейін барады. Күн сайын спорт пен дін тақырыбыһа арналған хабарлар 2 сағатты қамтиды. Танымдық і бағдарламаларға көп көңіл бөлінеді. Ал, демалыс күндері хабардың берілуі өзгеріске ұшырайды. Сенбі күндері спорт тақырыбы ұлғая түседі. Кешке қарай тек спортқа ғана арналады. Музыкалық хабарлардың көлемі де үлғая түседі. Түрақты хабар жүргізушісі бар концерттер мен шоу-бағдарламалар, бұл күндері әдеби-музыкалы бағдарламалар көбейеді. Әйтсе де, хабар кестесінде бірқатар заңдылықтар сақаталады. Әрбір сағат жаңалықтармен немесе ақпараттық-саяси хабарлармен ашылады. Бұл хабардың жартысын алады. Тыңдаушысы аз болатын уақытта жеңілдетілген кесте қолданылады. Мысалы, 16.00-17.00 сағат аралығы қандай аймақта болсын тыңдауға қолайсыз кезең деп саналады. Сондықтан, бүл уақытта қайталу беріледі, ақпараттық үстеме жеңілдетіледі. Ал, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz